Қытай тілін үйретудің жаңа әдіс- тәсілдерін қалыптастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1Жазуға және оқуға үйрету ... ... ... ... ... 6
2 Тыңдауға және сөйлеуге үйрету ... ... ... ... .41
3 Мәтінмен жұмыс істеудің әдіс.тәсілдері ... ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ...60
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1Жазуға және оқуға үйрету ... ... ... ... ... 6
2 Тыңдауға және сөйлеуге үйрету ... ... ... ... .41
3 Мәтінмен жұмыс істеудің әдіс.тәсілдері ... ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ...60
Бүгінгідей жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы алар орны да ерекше. Өзге тілді үйрену, оны жетік меңгеру - бұл ең алдыменхалықаралық қатынастар кезінде айрықша рөл атқаратыны баршамызға аян.
Жаһандану үрдісі халықтар мен этникалық топтардың арасындағы мәдени, саяси, тіл байланыстарын дамытуға өз әсерін тигізуде. Бүгінгі өмір талабы әр түрлі халықтар мен мәдениеттің араласу және өзара түсінісу мәселесін барынша жоғары деңгейде қарауды талап етіп отыр. Адамдар бір-бірімен өзара қатынаста болу үшін, бір-бірінің мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, тілін, дінін жете білуге тырысады, осы тұрғыдан келгенде мәдениетаралық байланыс орнатуға құлшыныс жасайды. Мәдениетаралық қатынастың басты саласының бірі – шет тілі арқылы ұлттық әдебиет және мәдениетпен танысып, халықтар арасындағы қарым-қатынасты кеңінен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы ұшан-теңіз. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едік. Ал басқа мемлекеттің алдында өз еліңнің дәрежесінің биік екенін мойындату үшін, жеті тілді жетік меңгеру артық етпейді.
Жаһандану үрдісі халықтар мен этникалық топтардың арасындағы мәдени, саяси, тіл байланыстарын дамытуға өз әсерін тигізуде. Бүгінгі өмір талабы әр түрлі халықтар мен мәдениеттің араласу және өзара түсінісу мәселесін барынша жоғары деңгейде қарауды талап етіп отыр. Адамдар бір-бірімен өзара қатынаста болу үшін, бір-бірінің мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, тілін, дінін жете білуге тырысады, осы тұрғыдан келгенде мәдениетаралық байланыс орнатуға құлшыныс жасайды. Мәдениетаралық қатынастың басты саласының бірі – шет тілі арқылы ұлттық әдебиет және мәдениетпен танысып, халықтар арасындағы қарым-қатынасты кеңінен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы ұшан-теңіз. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едік. Ал басқа мемлекеттің алдында өз еліңнің дәрежесінің биік екенін мойындату үшін, жеті тілді жетік меңгеру артық етпейді.
1«Қытай мәдениеті»Ли Жан Сұң, Хан Чянь Таң, Пекин тілдер университет
баспасы, 2004
2 Қазақ энциклопедиясы
3. Педагогическая энциклопедия. Т.2. – Москва, 1965. – 272 с.
4Философский словарь /под.ред. И.Т. Фролова. 5-е изд. – Москва,1987. – 278 с.
5 Харламов И.Ф. Педагогика: Учеб. пособ.. – Москва: Гардарики, 2003. – 519 с.
6. Оконь В. Введение в общую дидактику. – Москва: Высшая школа, 1990. – 381с.
7. Расторгуев В. Методы изучения иностранного языка. Экскурс в методологию // Образование и бизнес. – 1999. – №5. – С.515.
8.Эволюция методов обучения иностранным языкам в ХХ веке // Иностранные языки в школе. – 2004. – №3. – С. 45-51.
9. Пальмер Г.Е. Устный метод обучения иностранным языкам // Theоralmethodsofteachinglanguages /Пер. Ю.Г. Стрельцовой. – Москва: Учпедгиз,1960. – 165 с.
10. West M. Teaching English in Difficult Circumstances. – London,1960. – 250 p.
11. Fries Ch. Teaching and Learning English as a Foreign Language. – Ann Arbor, 1948. – 238 p.
12. AnckerP.W.The Psychic Rewards of teaching: An Interview with James E. Alatis // English Teaching Forum. – 2004. – Vol. 42, №5. – Р. 2-9.
13. Lozanov G. Suggestology and Suggestopedia /Innovative Approaches to Language Teaching / Ed.by R. Blair.– Newbury House Publishers, 1982. – 176 p.
14. Caleb Gattegno The Common Sense of Teaching Foreign Languages: New York, 1976. – Retrieved from http:// en.wikipedia.org/wiki/Caleb_Gattegno
15. Кобленц Н.С, Строгановская И.С. О преподавании иностранного языка по синтетическому методу: Мето-дическая записка. – Москва, 1935. – 136 с.
16.Alex F. Osborn Applied Imagination: Principles and Procedures of Creative Problem-solving //Journal of Creative Behavior. – 2004. – Vol. 38, №1. – Р. 23-25.
17. Китайгородская Г.А. Интенсивное обучение иностранным языкам: теория и практика. – Москва, 1982. –254 с.
18. Krashen S. Second Language acquisition and Second Language learning. – Oxford Pergamon Press, 1981. – 230 .
19. Шет тілін оқытудың әдістемесі 2012.-48б.
20.Рогова Г.В. Методика обучения английскому языку.- Москва, 1975.
21. Шет тілін оқыту әдістемесі 2012.-53б.
22.Комков И.Ф. Активный метод обучения иностранным языкам в школе. Минск, 1980.
23.Иностранные языки в школе. №3, 2001.
24.Бим И.Л. К вопросу о методах обучения иностранным языкам. – ИАШ, №2, 1974.
25.Старков А.П. Диксон Р.Р. Островская О. Учебник для 7 класса СШ: кнтга для учителя к учебнему 7 класса.
26.Қазақстан мектептерінде ағылшын тілін үйрету журналы. – Алматы: Білім, 2001. -№1.
27. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., ЖШС «Санат»- 2003ж. 45-51.
28. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., ЖШС «Санат»- 2003ж, -215бет
29. 齐泸杨. 对外汉语教学语法. 上海，2005. – 385 页.
30. Ma xue liang «Тiл ғылымынан жалпы шолу» Пекин ұлттар баспасы. 1986 ж, 157бет.
31. 现代汉语语法教程. 北京，2004. – 458 页.
32.卢福波. 对外汉语教学实用语法. 北京，2005. – 281 页.
25. 黄伯荣. 现代汉语. 北京，2002. – 337 页.
26. 张宝林. 汉语教学参考语法. 北京，2006. – 304 页.
27. Н.А.Спешнев. Фонетика китайского языка. – М.: «Наука», 1980. – 142 б.
28. Курдюмов В.А. Курс китайского языка: Теоретическая грамматика: Цитадель, Лада, 2005, 2006. - 576 с.
29. В.И.Горелов. Грамматика китайского языка. - М.: «Просвещение», 1982. – 280 б.
30. Н.А.Спешнев. Фонетика китайского языка. – М.: «Наука», 1980. – 142 б.
31. Ma xue liang «Тiл ғылымынан жалпы шолу» Пекин ұлттарбаспасы. 1986 ж.
32 Ma xue liang «Тiл ғылымынан жалпы шолу» Пекин ұлттар баспасы. 1986 ж.71бет
33. Huang bo rong «Қазiргi қытай тiлi» Жоғары бiлiм баспасы. 1991ж
34. Шет тілін үйрету методикасы 2012.-62б. Рогова Г.В. Верещагина И.Н.
35.Методика обучения английскому языку на начальнем этапе.-Москва: Просвещение, 1988.
36.Пассов Е.И. Урок английского языка в СШ.-Москва: Просвещение. 1988.
37. Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность.-Москва,1969.
38. Выготский Л.С. Игра и ее роль психическом развитии ребенка. №6, 1966.
39.Негневицкая Е.И. Обучение английскому языку в 1 классе.-Москва:Просвещение, 1966.
40.Особенности психического развития детей 6-7-летнего возраста /Под ред. Д.Б. Эльконина, А.Л.Вельгера.-Педогогика1988.
41.АничковИ.В, СаакянцВ.Н.methods of teaching English in Secondary Schools. –Л., 1966
42. Леховицкий М.В. Методы преподования иностранного языка.-Москва, 1981.
43.Старков А.П. Обучение английскому языку в СШ.
44.Мухина В.С. Шестилетний ребенок в школе.
45.Амонашвили Ш.А. Здраствуйте, дети. -Москва,1986.
46.Журнал «Қазақстан мектебі».-№2, 2001.
47.Садыков Т.С., Әбілқасымова А.Е. Жоғары мектепте білім берудің дидактикалык иегіздсрі. Алматы, 2003.137бет
48. Маркова А.К. Формирование мотивации учения. Книга для учителя. М.: Просвещение, 1990.245бет
49.Методика обучения иностранным языкам в CLLI. Модернизация общего образования. Издательств: КАРО, Санкт-Петербург, 2005.47бет
50. ӘбдікәрімоваТ.М. Мәтін және «Ана тілі» оқулығы мәтіндемесін құраудың теориясы. - Павлодар, 2007: - 73 б.
51.БейсбековаГ.Т. Оқылым процессі: Теориясы мен әдістемесі. - Алматы, 2003: - 54б
52.亚莉. 新概念汉语. –北京语言大学出版社，2013.
53.Базарбекова Г. «Сөздік жұмысы» - Алматы, 1999.
баспасы, 2004
2 Қазақ энциклопедиясы
3. Педагогическая энциклопедия. Т.2. – Москва, 1965. – 272 с.
4Философский словарь /под.ред. И.Т. Фролова. 5-е изд. – Москва,1987. – 278 с.
5 Харламов И.Ф. Педагогика: Учеб. пособ.. – Москва: Гардарики, 2003. – 519 с.
6. Оконь В. Введение в общую дидактику. – Москва: Высшая школа, 1990. – 381с.
7. Расторгуев В. Методы изучения иностранного языка. Экскурс в методологию // Образование и бизнес. – 1999. – №5. – С.515.
8.Эволюция методов обучения иностранным языкам в ХХ веке // Иностранные языки в школе. – 2004. – №3. – С. 45-51.
9. Пальмер Г.Е. Устный метод обучения иностранным языкам // Theоralmethodsofteachinglanguages /Пер. Ю.Г. Стрельцовой. – Москва: Учпедгиз,1960. – 165 с.
10. West M. Teaching English in Difficult Circumstances. – London,1960. – 250 p.
11. Fries Ch. Teaching and Learning English as a Foreign Language. – Ann Arbor, 1948. – 238 p.
12. AnckerP.W.The Psychic Rewards of teaching: An Interview with James E. Alatis // English Teaching Forum. – 2004. – Vol. 42, №5. – Р. 2-9.
13. Lozanov G. Suggestology and Suggestopedia /Innovative Approaches to Language Teaching / Ed.by R. Blair.– Newbury House Publishers, 1982. – 176 p.
14. Caleb Gattegno The Common Sense of Teaching Foreign Languages: New York, 1976. – Retrieved from http:// en.wikipedia.org/wiki/Caleb_Gattegno
15. Кобленц Н.С, Строгановская И.С. О преподавании иностранного языка по синтетическому методу: Мето-дическая записка. – Москва, 1935. – 136 с.
16.Alex F. Osborn Applied Imagination: Principles and Procedures of Creative Problem-solving //Journal of Creative Behavior. – 2004. – Vol. 38, №1. – Р. 23-25.
17. Китайгородская Г.А. Интенсивное обучение иностранным языкам: теория и практика. – Москва, 1982. –254 с.
18. Krashen S. Second Language acquisition and Second Language learning. – Oxford Pergamon Press, 1981. – 230 .
19. Шет тілін оқытудың әдістемесі 2012.-48б.
20.Рогова Г.В. Методика обучения английскому языку.- Москва, 1975.
21. Шет тілін оқыту әдістемесі 2012.-53б.
22.Комков И.Ф. Активный метод обучения иностранным языкам в школе. Минск, 1980.
23.Иностранные языки в школе. №3, 2001.
24.Бим И.Л. К вопросу о методах обучения иностранным языкам. – ИАШ, №2, 1974.
25.Старков А.П. Диксон Р.Р. Островская О. Учебник для 7 класса СШ: кнтга для учителя к учебнему 7 класса.
26.Қазақстан мектептерінде ағылшын тілін үйрету журналы. – Алматы: Білім, 2001. -№1.
27. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., ЖШС «Санат»- 2003ж. 45-51.
28. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., ЖШС «Санат»- 2003ж, -215бет
29. 齐泸杨. 对外汉语教学语法. 上海，2005. – 385 页.
30. Ma xue liang «Тiл ғылымынан жалпы шолу» Пекин ұлттар баспасы. 1986 ж, 157бет.
31. 现代汉语语法教程. 北京，2004. – 458 页.
32.卢福波. 对外汉语教学实用语法. 北京，2005. – 281 页.
25. 黄伯荣. 现代汉语. 北京，2002. – 337 页.
26. 张宝林. 汉语教学参考语法. 北京，2006. – 304 页.
27. Н.А.Спешнев. Фонетика китайского языка. – М.: «Наука», 1980. – 142 б.
28. Курдюмов В.А. Курс китайского языка: Теоретическая грамматика: Цитадель, Лада, 2005, 2006. - 576 с.
29. В.И.Горелов. Грамматика китайского языка. - М.: «Просвещение», 1982. – 280 б.
30. Н.А.Спешнев. Фонетика китайского языка. – М.: «Наука», 1980. – 142 б.
31. Ma xue liang «Тiл ғылымынан жалпы шолу» Пекин ұлттарбаспасы. 1986 ж.
32 Ma xue liang «Тiл ғылымынан жалпы шолу» Пекин ұлттар баспасы. 1986 ж.71бет
33. Huang bo rong «Қазiргi қытай тiлi» Жоғары бiлiм баспасы. 1991ж
34. Шет тілін үйрету методикасы 2012.-62б. Рогова Г.В. Верещагина И.Н.
35.Методика обучения английскому языку на начальнем этапе.-Москва: Просвещение, 1988.
36.Пассов Е.И. Урок английского языка в СШ.-Москва: Просвещение. 1988.
37. Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность.-Москва,1969.
38. Выготский Л.С. Игра и ее роль психическом развитии ребенка. №6, 1966.
39.Негневицкая Е.И. Обучение английскому языку в 1 классе.-Москва:Просвещение, 1966.
40.Особенности психического развития детей 6-7-летнего возраста /Под ред. Д.Б. Эльконина, А.Л.Вельгера.-Педогогика1988.
41.АничковИ.В, СаакянцВ.Н.methods of teaching English in Secondary Schools. –Л., 1966
42. Леховицкий М.В. Методы преподования иностранного языка.-Москва, 1981.
43.Старков А.П. Обучение английскому языку в СШ.
44.Мухина В.С. Шестилетний ребенок в школе.
45.Амонашвили Ш.А. Здраствуйте, дети. -Москва,1986.
46.Журнал «Қазақстан мектебі».-№2, 2001.
47.Садыков Т.С., Әбілқасымова А.Е. Жоғары мектепте білім берудің дидактикалык иегіздсрі. Алматы, 2003.137бет
48. Маркова А.К. Формирование мотивации учения. Книга для учителя. М.: Просвещение, 1990.245бет
49.Методика обучения иностранным языкам в CLLI. Модернизация общего образования. Издательств: КАРО, Санкт-Петербург, 2005.47бет
50. ӘбдікәрімоваТ.М. Мәтін және «Ана тілі» оқулығы мәтіндемесін құраудың теориясы. - Павлодар, 2007: - 73 б.
51.БейсбековаГ.Т. Оқылым процессі: Теориясы мен әдістемесі. - Алматы, 2003: - 54б
52.亚莉. 新概念汉语. –北京语言大学出版社，2013.
53.Базарбекова Г. «Сөздік жұмысы» - Алматы, 1999.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1Жазуға және оқуға үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2 Тыңдауға және сөйлеуге үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 Мәтінмен жұмыс істеудің әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Бүгінгідей жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы алар орны да ерекше. Өзге тілді үйрену, оны жетік меңгеру - бұл ең алдымен халықаралық қатынастар кезінде айрықша рөл атқаратыны баршамызға аян.
Жаһандану үрдісі халықтар мен этникалық топтардың арасындағы мәдени, саяси, тіл байланыстарын дамытуға өз әсерін тигізуде. Бүгінгі өмір талабы әр түрлі халықтар мен мәдениеттің араласу және өзара түсінісу мәселесін барынша жоғары деңгейде қарауды талап етіп отыр. Адамдар бір-бірімен өзара қатынаста болу үшін, бір-бірінің мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, тілін, дінін жете білуге тырысады, осы тұрғыдан келгенде мәдениетаралық байланыс орнатуға құлшыныс жасайды. Мәдениетаралық қатынастың басты саласының бірі – шет тілі арқылы ұлттық әдебиет және мәдениетпен танысып, халықтар арасындағы қарым-қатынасты кеңінен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы ұшан-теңіз. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едік. Ал басқа мемлекеттің алдында өз еліңнің дәрежесінің биік екенін мойындату үшін, жеті тілді жетік меңгеру артық етпейді.
Елбасымыздың міндет етіп қойған бәсекеге қабілетті мемелекет құруда жас ұрпақтың тигізер үлесі өте зор. Бүгінгі таңда жоғарғы оқу орындарында шет тілін кәсіби деңгейде оқыту басты орында тұр.
Жұмыстың өзектілігі: Құрлымы ерекше және оқытылуы қиын тілдердің негізігі ерекшелігін үйрету жолдарының маңызы жоғары. Біздің зерттеу тақырыбымыз қытай тілін үйрету әдістемесі және оның жолдарын қарастырумыз осындай қажеттіліктен туындап отыр, сондай ақ оны тіл үйренушіге көмек ретінде жат әлемді түсіне білуге үйрету керек. Олар өз әлемін, тілін мәдениетін білмей, мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігіне қол жеткізу мүмкін емес.
Басқа тілді қоғамда, мәдениетте өз орнын таба білу үшін сол елдің тілін ғана меңгеру аз, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін де меңгеру керек. Осыларды шешуде көркем мәтіндерді, жаңа әдіс тәсілдерді, тілді оқытуда тіл үйренушінің қызығушылығын арттыру сондай-ақ қытай тілін үйретуде ойын түрінде қолданудың маңызы зор. Көркем мәтіндер тілін оқып жатқан елтуралы деректер алуға мүмкіндік береді. Олар тіл үйренушіні білім, білік, дағдыға үйретуге ықпал етеді. Мұндай көркем мәтіндер тіл үйренушінің шет тіліне деген қызығушылығын оятады, алдарына мақсат қоюға үйретеді және оқу процесінің нәтижелі болуына септігін тигізеді. Мәдени ерекшеліктер енген және бейнеленген мәтіндер шет тілін оқуға деген қызығушылықты арттырады. Оқу процесін тиімді әрі белсенді етуге бағытталған ғылыми зерттеу жұмыстарының көптігіне, әртүрлі инновациялық тәсілдердің пайда болуына және олардың оқу процесіне енгізілуіне қарамастан, тіл үйренушінің мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыруда көркем мәтіндердішетел тілі сабақтарында қолдану өз алдына толық қаралған жоқ. Осы мәселені шешімін табуға үлес қосу біздің жұмысымыздың өзектілігін көрсетті де, зерттеу тақырыбын көркем мәтіндер негізінде шет тілін оқытуда тілдік тіл үйренушілердің мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру деп алуға себеп болды.
Соңғы он жылдықта мемлекеттер арасындағы саяси және экономикалық байланыстың дамуы және мәдениеттер диалогы белсенділігінің артуы да шетел тілін меңгертудің прагматикалық құндылығын көрсетті. Студенттердің үйреніп жүрген шетел тілінің, яғни сол тілде сөйлейтін елдің мәдениетін білмей, мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру мүмкін емес болып жатқан.
Ал мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыруда көркем мәтіндерді дұрыс қолдану өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Қытай тілін үйретудің жаңа әдіс- тәсілдерін қалыптастыру.
Диплом жұмысының мақсаты: Жұмыстың басты мақсаты – қытай тілін үйрету әдіс тәсілдерін көрсету.Тіл үйренушінің мәдениетаралық қарым-қатынасбіліктілігін қалыптастыруда жаңа және оңай тиімді әдістерді пайдалану арқылы тіл үйренушіге қытай тілін үйрету және көптеген әдістемелерді құру.
Диплом жұмысының міндеттері: Қытай тілін үйрету жолдарын терең
қарастыру; қытай тілін үйретудің жаңа әдіс тәсілдерін қарастыру.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі:Жұмыста құрылымдық сипаттау,компоненттік талдау жасау әдістері, әдістеме ұғымы және қытай тілін үйретуде әдіс тәсілдері қарастырылды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмыс барысында әдістемеге қатысты Әбдікәрімова Т.М. Мәтін және Ана тілі
оқулығы мәтіндемесін құраудың теориясы, Бейсенбекова Г.Т. Оқылым процессітеориясы мен әдістемесі, Сәмитұлы Ж., Мәсімхан Д., Ғабитханұлы Қ., Жамантаева Г., ғылыми мақалалары мен диссертациялық жұмыстары қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: Қытай тілін үйрету немесе
оқытудағы әдіс тәсілдері арқылы үйренудің сонымен бірге бұл әдістерді
қолданудың теориялық маңызы жоғары.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Жұмыс барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің одан әрі зерттелуіне негіз бола алады. Бұл зерттеу жұмысының қорытындысын оқытушылар семинар сабақтарында, курстық және дипломдық жұмыстарын жазуда пайдалана алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жазуға және оқуға үйрету
Адам белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сол қоғамның материалдық және рухани байлығын ұйымдастырушы болып табылады. Сол себепті адамдар үнемі қарым-қатынаста болады. Адамдардың өмір сүруінің, тіршілігін жүзеге асыруының құралы – тіл. Адам – тілімен адам. Тіл - жеке адамның туындысы емес, қоғамның жемісі, қоғамның нәтижесі. Тіл - қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас құралы. Сондықтан да тіл- қоғамдық құбылыс, қоғамдық қызметімен өмір сүретін құбылыс. Адамзат қоғамы даму, жетілу үстінде болады. Осы өзгерістердің бәрі тіл арқылы көрінеді, тіл арқылы басқаға жетеді.
Тіл- адамдар арасындағы қарым-қатынастың аса маңызды құралы ғана емес, ойлаудың, дүниетанымның, рухани мәдениетті жасаудың, ұлттық ұжымдық тәжірибесін жинақтаудың, сақтаудың құралы. Жас болашақты тәрбиелеу, оларға ғылым мен білімді үйрету тіл арқылы жүзеге асады. Тіл-қысқасы, өмірдің ұлы қаруы.
Ғаламдану үдерісінің жылдам дамуымен бірге мемлекеттердің саяси, әлеуметтік, экономикалық және әскери тұрғыдағы өзара тәуелділігі арта түсті. Дүние жүзінде болып жатқан қарқынды өзгерістер мен даму үрдістері күн тәртібіне көптілділік мәселесін шығарып, сан-алуан ұлттардың бір-бірлерін жақыннан тану мүмкіндігін ұсынып отыр.
Елбасымыздың білім беру жүйесінің алдына бірнеше тіл меңгерген, бәсекеге қабілетті маман даярлау міндетін қойып отыр. Көп тілділік-бүгінгі күннің талабы. Жоғары оқу жүйесіндегі басты мақсат - Қазақстан Республикасының білім сапасының деңгейі мен болашақ бағытын анықтауды, әлемдік өркениетке жетудің жолын қамтамасыз етер білімді де мәдениетті, білікті де саналы дара тұлға тәрбиелеу.
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы ежелгі көрші ел. Яғни қазақ халқы мен қытай халқының бір-біріне ықпалдастығы өте ертеден қалыптасқан. Сонау үйсін мемлекетінің тұсынан бастап,бүгінге дейін бұл екі ел арасындағы байланыс еш үзілген емес, мұның дәлелі бес мың жылдық жазба тарихы бар қытай жазбаларында жазылған. Салғараұлы құрастырған 100 құжат зерттеу,құжаттарына үңілсек қытай архивтерінде әлі қыртысы жазылмай жатқан қазақ тарихы көп екенін көре аламыз. [1] Сондықтан да біздің бүгінгі өскелең ұрпақ ата-бабамыздың басып өткен жолын біліп, бағасына жетіп, даңқын асқақтату үшін сол тарихымыз жазылып қалған елдің тілін біліп, жазуын меңгеру өте қажет болып отыр.
Тілдік құбылысты оқыту үдерісінде технологиялық жаңалықтарды пайдаланудың мәні зор. Бұл зерттеу жұмысында қытай тілін оқытудың әдістерін қарастырамыз.
Қытай тілін үйрету әдіс-тәсілдерін қарастырмас бұрын, әдістеме ғылымына, шет тілін оқыту әдістеріне тоқталып кетуді жөн көрдік.
Әдістеме - педагогика ғылымының жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін бір саласы. Тұтасынан алғандағы жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту процесінің заңдылықтарын дидактика зерттейді. Ол заңдылықтардың жеке пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне ғана тән заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады. Бұлардың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқыту әдістемелері бар.[2]
Әдіс грек тілінен алғанда зерттеу, таным жолы дегенді білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылар жұмысының тәсілдерінің көмегімен білімді, іскерлікті және дағдыны игереді, оның нәтижесінде оқушылардың дүниетанымы қалыптасады, қабілеттері дамиды [3,272].
Философиялық сөздікке сүйенсек, әдіс-белгілі бір мақсатқа жету, іс-әрекетін нақты ретке келтіру тәсілдері. Оқыту әдістері – педагог пен оқушының білім мақсаттарына жетуге бағытталған біріге жасаған іс-әрекеттерінің тәсілі [4,278].
И.Ф. Харламов Әдіс – оқыту барысында ұстаздың қолданатын тәсілдері мен білімді игеруге бағытталған түрлі дидактикалық міндеттерді шешу үшін шәкірттің оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыруы. Оқыту әдісінің көмегімен тіл үйренуші белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік әрекеттің машық, дағдысын игереді, дүниетанымын қалыптастырады, қабілетін өрістетеді. Оқыту әдісінің атқаратын қызметі-білімдендірудегі тиісті мақсатқа жету, ал мақсатқа жету оқытушының шеберлігіне, білімдарлығына, оқу процесін тиімді ұйымдастыра білуіне және шәкірттерді ынталандыра алуына байланысты дейді [5,519].
Әдіс деп оқытушының тұжырымдамасын бейнелейтін, белгілі-бір мақсатқа жетелейтін, оқытуды ұйымдастырудың тетігі, оқытушының іс-тәжірибесін бейнелейтін оқыту жүйесі деп түсінеміз. Жоғары оқу орындарында шет тілін жалпы білім беру пәні ретінде филологиялық мамандықтардың студенттеріне оқытуда олардың кәсіптік даярлығын қалыптастыруда В.Оконьнің оқыту әдістерінің классификациясы ұтымды әдістердің бірі ретінде қарастырылады [6,381].
Мысалы, филологиялық мамандықтар студенттеріне шет тілін кәсіптік бағыттап оқытуда, олардың кәсіптік қызметіне қажетті интеллектуалдық бостандық, рухани тәуелсіздік төмендегі әдістер классификациясы негізінде қалыптастырылады.
Атап айтсақ, импрессивтік әдіс бойынша студенттер әдеби шығармалармен жұмыс істейді (шығарма және оның авторы жайлы ақпарат, оның негізгі идеясын анықтау, салыстыру, өз пікірін білдіру, студенттің белсенділігін ұштау), экспрессивтік әдіс студенттің қандайда бір тапсырманы өз жанынан шығаруын (өлең, әңгіме, презентация) немесе жұппен, топпен жасауын қарастырады. Бұл әдістердің ерекшелігі оларды әрбір практикалық сабақта студенттердің қатысымдық бағытта өздігінен жұмыс істеу, шығармашылық тұрғыдан жұмыс істеу шеберліктерін қалыптастыруда қолдануға бейімділігі. Сондықтан, аталған әдістерді қолдану: сабақты тиімді ұйымдастыру, тілді кәсіптік бағытта оқыту және студенттің меңгерген білімін қолдана алу мүмкіндіктерін кеңейту, студенттердің өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру, студенттердің танымдық, шығармашылық белсенділігін арттыру, бағалау дағдыларын қалыптастыру шет тілін оқытуды тиімді жүзеге асырудың алғышарттары болады.
Әдіс арқылы оқытушы түрлі оқу құралдарын, студенттердің білім деңгейін, берілген сағат санын ескере отырып, түрлі әдістемелік тәсілдерді қолданады. Жұмыс барысында шет тілін оқыту тәжірибесінде қолданылып жүрген түрлі әдістер зерделенді. Әрбір әдістің өзіндік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Оқыту әдістерінің классификациясы
– танымдық белсенділікке негізделген білімді (репродуктивтік мазмұндағы) игеру әдістері (әңгіме, талқылау, материалмен жұмыс);
– шығармашылық танымдық белсенділікке негізделген білімді өздігінен меңгеру әдістері (проблемалық әдіс, ойындар т.б.);
– эмоционалдық-көркемдік белсенділікке негізделген бағалау әдістері (импрессивті әдіс, экспрессивті әдіс, жаттығулар);
– практикалық әдістер.
Жоғары оқу орындарында шет тілін оқытуда студенттердің кәсіптік-қатысымдық даярлығын қалыптастыру мақсатталғандықтан, сыни ойлау және шығармашылық-ізденімпаздық қадамды дамытуға ықпал ететін, оқытушы мен студенттің өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етуге бағытталған қатысымдық әдіс шет тілін оқытуда басшылыққа алынады.
В.Расторгуев жаңаша қатысымдық әдіс – түрлі оқыту әдістерінің эволюциялық пирамидасының ең үстінде тұрған, шетел тілдерін оқытудың көптеген әдіс-тәсілдерінің үйлесімді қосындысы дейді [7,511].
Қатысымдық әдіс өз бастауын грамматикалық – аудармасыз оқыту, тура әдіс, аудио-лингвалдық, суггестопедиялық әдістерден т.б. алады.
1875 жылы В. Шмиц жоғары оқу орындарында ағылшын және француз тілдерін оқыту курсы жайлы 25 тезис жазады. Онда тілдік дағдылар, айтылу және тілдің білімдік құндылығы жайлы сөз қозғалады. Шет тіліне оқытудың тура, аудармасыз, табиғи жолмен оқыту әдісі 1882 жылы В.Фиетордың Шет тілдерін оқыту реформалануы тиіс атты шет тілдерін оқыту үдерісіне түбегейлі өзгеріс енгізу туралы еңбегінде көрініс табады. Лингвист В.Фиетор студенттерге тіл үйрету барысында теориядан бұрын тәжірибелік сабақтарды жүргізу, студенттердің өздік жұмысын жүйелендіруді ұсынған. В. Фиетор ұсынған шет тілін аудармасыз оқыту әдісі шет тілін оқыту теориясы мен тәжірибесінде тың жаңалық болды және көптеген ғалымдардың шет тілін оқыту әдістемесіне жаңа ой-пікір әкелуіне түрткі болды.
Белгілі лингвист Г. Пауль (1909) жоғары оқу орындарында аудиториялық сабақ пен өздік жұмысты үйлестіруді, жаттығулардың жүйелілігі туралы мәселе көтерген алғашқы ғалымдардың бірі. В.Фиетор ұсынған шет тілін оқытудағы тура әдіс бойынша тіл үйрену барысында ана тілі және ана тіліне аудару алынып тасталды, осыдан барып жаттығулар арқылы тіл үйрену іске асты [8,45-51].
Бұл жүйені XIX ғасырдың 20-30-жылдары Г.Пальмер [9,165] және М. Уэст [10,250]. жалғастырды. Г.Пальмер шет тілін жаттығулар арқылы ауызша әдіспен оқытуды ұсынған. Белгілі сөз тіркестерінің дайын моделіне жаңа сөзді қойып, қарапайым сөз тіркестерін жасау арқылы жартылай механикалық түрде сөздер меңгерілген. М. Уэст мәтіндік материалдарды іріктеу мен оқуға үйретуді мақсат ететін оқулық жүйесін қарастырған. Аталған ғалымдар лексикалық-грамматикалық материалдарды іріктеу теориясы мен тәжірибесіне зор үлес қосқан ғалымдар.
Екі онжылдықтан кейін Ч. Фриз Г.Пальмердің тілдік модельдерін ситуативтік негізде үйретуді ұсынған. Ч.Фриз Р. Ладомен бірігіп, шет тілін аудио-лингвалдық әдіспен оқытуды енгізеді [11,238]. Ч.Фриз тіл үйренушілердің ана тіліне сүйенуі керектігін талап етеді. Шет тілін тура немесе аударма арқылы оқыту мәселесі көптеген жылдар бойы сыншылардың, ғалымдардың талқылау тақырыбы болды.
Аудио-лингвалдық әдіс бойынша жаңа сөз, грамматикалық конструкция- лар диалогта беріледі және диалогқа қатысты жаттығулар жасалады, әдіс ерекшелігі ауызша және аудио дағдыларға, материалды жаттауға көп көңіл бөлінеді.
1966 жылы АҚШ-та, Нью-Йорк қаласында Басқа тілде сөйлеушілердің ағылшын тілі оқытушылары бірлестігі құрылады (TESOL). Бірлестіктің алғашқы басшысы белгілі лингвист Х. Аллен, проректоры Р.Ладо, атқарушы секретары Дж. Е. Алатис болады. Дж. Е. Алатис Алайда, уақыт өте келе аудио-лингвалдық әдіс тіл үйретудің жалғыз жолы емес екендігін түсіндік. Тіл үйретудің жедел әдісі, Dartmouth approach, Community Language learning, Silent way, Suggestopedia, Тotal Рhisycal response т.б. көптеген әдістер пайда болды дейді [12,2-9].
Тіл үйретудің жаңаша ең танымал әдістеріне қысқаша тоқталсақ,
суггестопедиялық (Suggestopedia) (лат. suggestio иландыру) бағыттың авторы – психотерапевт, медицина ғылымдарының докторы, болгар ғалымы Г.Лозанов. Г.Лозановтың пікірінше, суггестопедиялық жүйемен оқыту адамның жадындағы ашылмаған қорларын ашып, адамның интеллектуалды, эмоционалды, мотивациялық белсенділігін арттырады, тіл үйренушінің кешенді дамуына әсер етеді. Суггестопедия шетел тілін оқытуда музыка, дене және жан релаксациясы арқылы студенттің жасырын когнитивті ресурстарын пайдалана отырып, еске сақтауды күшейту [13, 56].
Калеб Гатенью әдісі Silent Way (Үнсіз тәсіл) оқытуға мәселелік-іздену қадамы арқылы сипатталады. Бұл әдіс бойынша студенттің дербестігі, даралығы және жауапкершілігі дамытылады: 1) студент тілді оқуда жаттап, қайталағаннан, неғұрлым бір нәрсені анықтап, тудыруға (discovers or creates) тырысса; 2) есте сақтау берілген материал бойынша мәселенің шешімін іздеу, шығармашылық тұрғыдан анықтау, суреттеу арқылы жүзеге асады. Үнсіз тәсіл деп аталуына байланысты оқытушы оқу уақытының 10% ғана пайдаланады, қалған 90% студенттердің еншісінде. Оның мақсаты оқытушының барынша аз сөйлеуі, студенттің неғұрлым көп сөйлеуіне ықпал ету болып табылады. Бұл әдіс те оқушылардың қатысымдық шеберліктерін арттыруға бағытталған, К.Гатеньюдің айтуынша шетел тілінде мәселе шешуші болады [14, 112].
Н.С. Кобленцтің синтетикалық әдісі бойынша, мәтін – жау деп есептеледі, өйткені мәтін студенттің инициативасын шектейді, себебі ол дайын мәтінді мазмұндауға дайын тұрады, сондықтан студентке өзі құрастыра алатын құрылыс материалын беру керек. Оқытушы студенттерге белгілі бір лексикалық материал тізімін және конструкция топтамасын ұсынуы керек, студенттер осы ұсынылған конструкция арқылы көптеген нұсқадағы мәтіндер құрастыруы қажет [15,136].
Брейнсторминг – әдісі Алекс Осборн еңбегі. Бұл – шығармашылық белсенділікті күшейтетін белгілі әдістердің бірі. Әдіс ерекшелігі ой-пікір айтуда қандай-да бір бағалау, сын айту шектеледі. Әдістің А.Осборн ұсынған классикалық техникасы екі негізгі принципке негізделеді – идеяға үкім шығармау және саннан сапа шығады. Бірінші кезеңде тақырып бойынша қиялға ерік беріледі: барынша көп идеялар ұсынылады. Екінші кезеңде идеяларды біріне-бірін қосып, жетілдіреді. Соңғы кезеңде бағалай отырып, ең ұтымды шешім таңдалады.
Брейнсторминг әдісі студенттердің сыни ойлау шеберліктерін қалыптастыруға ықпал етеді [16,23-25]. Г.А. Китайгородскаяның белсендіру әдісі негізінде, адамның және ұжымның психологиялық, әлеуметтік-психологиялық мүмкіндіктерін белсендіру жатыр. Онда ұжымдық өзара әсер ету, жеке-бағыттағы қарым-қатынас-оқыту мен тәрбие мақсаттарын қарастырады. Шет тілін жеделдетіп оқытудағы қарым-қатынас дегеніміз аудиториядағы барлық студенттердің шет тілінде үнемі белсенді араласуы, қарым-қатынасы [17, 254].
С.Крашен тілді табиғи жолмен (жаттанды емес) үйрену қағидасын ұсынады (Natural Order Hypothesis). Онда жатталған материал меңгерілген материал бола алмайды, өйткені материал меңгеруді күшейту үшін түсініктілігіне (comprehensibility) қарай өрбуі керек [18].
Шет тілін оқытудағы аударманы тікелей әдіс толығымен ерекшелейді. Кейін шет тілін оқытудағы аударма әдісіндегі Г.Пальмердің М.Уестің әдістері пайда болды Л.В. Щербанның айтуы бойынша шет тілін оқытуда аударма әдісі практикалық негізде теориялық негізде де маңызды рөл атқарады. Яғни тіл үйренушінің сөз байлығын шет тілінен білімін тексеруге сөздерді естігенде немесе оқығанда оны қалай түсінгенін грамматиканы қалай меңгергенін анықтауда аударма әдісі негізгі әдіс болып есептеледі. Егер жаңа сөздер аудармасыз үйретілетін болса ол сөздер тіл үйренушінің санасында калмайды, мағынасын түсінбеген соң тіл үйренушінің есінде сақталмайды ең соңында ол сөздерді тіпті оқи да алмауы мүмкін. Оқу бағдарламасы бойынша аударма әдісі негізгі әдіс болып есептеледі. Оқу бағдарламасы бойынша аударма әдісі мынадай жағдайларда қолданылады:
Сөздің, фразеологиялық сөз тіркестерінің, грамматикалық түрдің, сөйлем үлгілерінің мағынасын шет тілінде беру үшін. Мысалы:很好 -өте жақсы, 忙- қарбалас, 邮局-пошта，报-газет.[19-20,48].
Жоғарыда көрсетілген тәсілдер белгілі бір жүйемен кешенді түрде пайданылған жағдайда, тілдің ең күрделі жағы: ауызекі сөйлеуді меңгеруге ықпал етеді.
Сонымен, оқытудың қатысымдық әдістерінің әртүрлілігіне қарамастан барлығы келесі ортақ ерекшеліктермен сипатталады:
1. Оқыту мақсаты жалғыз грамматикалық немесе лингвистикалық ережелерге ғана емес, қатысымдық құзіреттің барлық компоненттеріне бағытталады (лингвистикалық, социомәдени, стратегиялық, оқу, кәсіптік).
2. Сөйлеу материалын ұйымдастыру оның түріне емес, функциясына бағытталады.
3. Қатысымдық бағытта оқытуда түпкі мақсат, тілді өңделмеген, дайындалмаған контексте оқытушының бақылауымен емес, басқаруымен өнімді, рецептивті қолдану болып табылады.
4. Қатысымдық бағытта студенттің кәсіптік құзіретін қалыптастыруда материалдың аутентикалылығы маңызды орын алады. Бұл студенттерге тілді тіл иелерінің қолдану қалыбында қабылдауға мүмкіндік береді.
Әдістемелер әртүрлі кезеңдерде оқыту мақсаттарының өзгеруіне байланысты жаңадан аталып отырады: мысалы, логикалық қағидалар бойынша синтетикалық әдіс, аналитикалық әдіс, дедуктивтік әдіс, т.б; тіл салалары бойынша грамматикалық әдіс, лексикалық әдіс, фонетикалық әдіс, тілдің психологиялық қағидалары бойынша индуктивтік әдіс, тура әдіс; ойлап табушының аты-жөні бойынша Коменский әдісі, Гуэн; Пальмер, Уэст, Фриз, т.б әдістері. Біз тек ең негізгі әдістерге ғана тоқталайық:
Грамматикалық – аудармалық әдіс - әдістеменің ең көне әдісі.
Тура әдіс 1870 жылдан бастап қолданыла бастады.
Қазіргі әдістер.
Грамматикалық аудармалық әдіс көбіне классикалық тілдерде әсіресе, латын тілін оқытуда қолданылған. Бұл әдісте тіл грамматикалық ережелерді жаттау арқылы оқытылады. Жаңа сөздер грамматикалық тақырып көлемінде алынады. Ал, аударма жаңа сөздері, сөз құрылымын, ережесін оқытқанда қолданылады. Барлық жаттығулар белгілі грамматикалық ереженің аясында құрылып, ана тілінен шет тіліне, шет тілінен ана тіліне аудару арқылы орындалған.
Грамматикалық – аударма әдістің ерекшеліктері:
Грамматикалық талдаудың негізі;
Тілді оқытудағы грамматикалық сатылар;
Грамматикалық – аудармалық әдіс бойынша сөйлемді талдаудың ең жақсы әдісі – оны әуелі ана тілінде түсіндіріп, сөйлем мүшелерін, яғни бастауыш пен баяндауышты, толықтауышты анықтау. Әрі қарай талдауды етістіктің шағын, етісін анықтап жалғастыруға болады. Содан кейін оқушыларға осы сөйлемнің шет тіліндегі аудармасын беру оңайырақ болады.
Дыбыстар, морфемалар, сөздер әр тілдің өзіне ғана тән түрінде болады, ал синтаксистік негізгі қағидалары барлық тілдерге тән. Қытай тіліндегі грамматикалық құрылымдармен сәйкес келмейді.
Грамматикалық – аудармалық әдіс алғашында XVIII- XIX ғасырдың мектептерінде кеңінен қолданылды. Кейінен педагогика, психология, лингвистика ғылымдарының дамуы бұл әдіске өзгерістер енгізіп, XIX-XX ғасырдың соңында екі грамматиканың ара қатынасы ажыратылды.
Қазір де әдістемеге дәстүрлі тұрғыдан қарағанда грамматикалық – аудармалық әдіс жиі кездеседі.
Тура әдіс грамматикалық – аудармалық әдіске қайшы әдіс ретінде дүниеге келді.
Өндіріс пен сауданың халықаралық көлемде қарқынды дамуы, капиталистік мемлекеттердің үлкен елдерді отарлауы сияқты жағдайлар шет тілін білетін мамандарға сұранысты арттырды. Бұл өз кезегінде жаңа әдістің пайда болуына себепші болды. Тілді іс жүзінде игеру мектептерде шет тілін оқытудың негізгі мәселесіне айналды.
Тура әдістің негізгі ерекшелігі мынадай:
1)Шет тілін оқытудың негізгі бағыты – тәжербиелік,яғни, бірінші орынға сөйлеу қойылуы;
2) Ана тілінің екінші орында, тіпті назарсыз қалуы;
3) Тілді үйрету ісінде аударманың өте аз мөлшерде, керісінше, ауызша – жазбаша жаттығулардың көп қолдануы;
4)Грамматиканы оқытуда индуктивтік әдістің қолдануы (грамматикалық әдісте грамматикалық ереже бірінші беріліп, жаттығулар орындалады, ал бұл әдісте әуелі жаттығулар орындалып, содан кейін грамматикалық тұжырым жасалады).
5) Айтуды үйретуге үлкен көңіл бөлінеді.
6) Мәтіндердің мазмұнына, әсіресе, тақырыпқа байланысты мәтіндер құрастыруға назар аударылады.
Бұл әдістің тура әдіс деп аталуының себебі – шет тілін оқытуда, шет тілімен берілетін түсініктің арасындағы байланыстың тура болып, ана тілінің мүлдем қолданылмауы.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында тура әдістің бірнеше түрі пайда болды. Тура әдісті жинақтаущылар Г. Груэн, М: Вальтер т.б
Бұл әдісті пайдаланатын мұғалімдер тіл үйретудің алғашқы күнінен бастап, оқушыны әңгімелесуге тартады, заттарды, суреттерді пайдаланып, сөйлемнің мағынасын түсіндіру үшін қимылдар жасайды.
Тура әдісті қолданушылар өте көп. Осы әдіс тіл үйренушілердің шет тілін меңгеруге деген қызығушылығын арттырады.
Дегенмен, бұл әдісті қолданудың қиыншылықтары да жоқ емес. Мәселен:
1)Оқу материалы мен жаңа сөздер ғылыми негізсіз іріктеледі. Бұл әдіс тек тақырыптық негізге сүйенеді, ол үшін оқушы өте көп жаңа сөз білуі керек.
2) Тіл үйренушілердің сөйлеп үйренуіне жағдайдың болмауы.
3) Тәжриебиесіз мұғалімдер қолданса, өте тиімсіз болып келеді.
Тура әдістің негізгі қағидаларын ұсынған атақты ағылшын әдіскерлері Г. Пальмер мен М. Уэст болды.
Г. Пальмер әдісінің негізгі қағидалары:
- Шет тілін оқыту ауызша сөйлеуден басталды.
- Шет тілін оқыту іріктелген материалдың негізінде жүзеге асырылды.
Г. Пальмердің ұсынуы бойынша оқытылуға тиіс жаңа сөздердің мөлшері 3000 сөз болды.
Пальмер ауызша оқытудың мынадай жолдарын ұсынды:
-іс-қимыл арқылы (арнайы жасалған заттарды көрсетіп, қимыл арқылы білдіретін жаттығулар ұсынылады);
-сәйкестендірудің 100 кестесі (Оқушылар осы кестелердегі мысалдарға қарап, сөйлемдер құрауы тиіс).
Г. Пальмердің бұл әдістері қазіргі кезде жиі қолданылады және оқушыларға мынадай мүмкіндіктер береді:
- сөйлем үлгілеріндегі үнемі қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің берілуі ауызекі сөйлеуде көмектеседі;
-тыңдау жаттығуларының көп болуы оқушыға жылдам сөйлегенде шет тілін түсінуге мүмкіндік береді.
Жалпы, Г. Пальмер әдісінің негізі – сөйлеуді үйрету, ал М.Уэст болса, керісінше, басты міндет етіп оқуды қойды. М. Уэст оқу арқылы шет тілін үйренетін әдістемелік жинақтар жасады.
а) оқуға арналған кітаптар
ә) жаттығу кітаптары
Бұл екі ағылшын әдіскерлері ағылшын тілін оқыту әдістемесіне үлкен үлес қосты.
Қазіргі әдістеме дәстүрлі және аудио – лингвистикалық оқыту деп екіге бөлінеді. Қазіргі әдістеменің негізгі қағидалары:
тыңдауды және сөйлеуді дамыту;
сөйлеу үлгілерін пайдалану;
аударманы өте аз қолдану;
грамматиканы үлгі арқылы оқыту;
сөйлеуді үйретуде өмірімен тығыз байланысты жағдайларды қолдану.
Шет тілін үйрету үшін оқытушы:
шеттілін жетік білуі;
педагогика мен психологияны жақсы білуі;
оқыту әдістері мен техникасын білуі;
оқыту әдістерін оқу процесінде шебер қолдана білуі керек.
Әдістеме дегеніміз – қойылған мақсатқа жету жолы. Педагогика ғылымында әдістеменің екі түрі бар: оқыту және тәрбиелеу әдістемесі. Әдістеме – мұғалім тәрбиесінің педагогикалық шеберлігінің негізі. Шет тілдерінде оқыту әдістемесінде әдіс сөзі мынадай ұғымда қолданылады: біріншіден, ол оқытудың белгілі бір мақсатына, мазмұнына және қағидаттарына негізделген тұтас бір бағыт. Мысалы: грамматикалық – аудармалық әдіс, тура әдіс, т.б. Грамматикалық – аудармалық әдісінің негізіне логикалық сөйлеу мен оқушының шет тіліндегі мәтінді оқып аудара білуі мүмкіндігі жатады. Көбіне грамматикалық ережелерді оқып білуге көңіл бөлінеді. Тура әдісте алдымен сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, шет тілін түсіне және сөйлей білуге үйретеді, сондай-ақ оқу және жазу да қатар үйретіледі.
Екіншіден, әдіс сөзі белгілі бір автордың ұсынған оқыту жүйесіндегі бағытын білдіреді. Мысалы: тура оқыту әдісіндегі Француа Гуэн әдісі,
Г. Пальмер әдісі, Майкл Уэст әдісі т.б
Үшіншіден, әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының арасындағы белгілі бір тәртіпке байланысты процесс. Бұл ретте әдіс оқытудың қағидаттарымен айқындалатын іс- әрекет арқылы анықталады.
Егер оқытуды тұтас жүйе ретінде алып қарасақ, оның екі құрастырушысы бар: оқытушы (мұғалім) және оқушы (студент). Оқытушы оқушының оқуға деген қызығушылығын оятып, оны басқарып, бағыттап отыруы керек. Оқу - өте белсенді процесс, онда оқушы оқыту жұмыстарының бәріне қатысуы керек. Бұл екі жақты іс-әрекет: біріншісі – оқытады, екіншісі – оқиды, мұнда екі жақтың атқаратын іс- әрекетін бөлек қарауға болады.
Оқыту әдістері жайлы ғалымдарымыздың көп жылғы зерттеу тәжірибесі, айтқан пікірлері мұғалім қауымының жұмыстарына (мақсаты, жолы, міндеттері) үлгі бола бермек.
Бастапқы кезеңде сананың қатысуымен орындауды қажет етіп, бірте-бірте қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматтанып кететін іс-әрекеттерді дағды деп атайды. Мысалы: жазуға алғаш үйрене бастаған тіл үйренушіде жазу дағдысы болмайды.
Материалды түсіндіруде оқытушы өтіп жатқан тақырыптың мәнді белгілерін анық, жүйелі түрде көрсетуге тырысады.
Оқытушы материалды түсіндіру ұзақтығы 3,6 минуттан артық болуы тиіс, өйткен тіл үйренушінің зейіні ауытқыш болғандықтан, олар грамматикалық тақырыпты ұзақ тыңдап отыра алмайды. Осының салдарынан бұл әдіс сирек қолданылады.
Әңгіме әдісі немесе сұрақ-жауап әдісі, ол кейде эвристикалық (эврика грек.-таптым) әдісі деп те аталады. Оқытушы сұрақ қояды, тіл үйренуші оқулықтан оқып немесе өз білгендері бойынша жауап қайтарады. Бұл әдіс тіл үйренушіні ойландырады, өзіндік пікір айтуға итермелейді, белсенділіктерін күшейтеді, зейіндерін сабаққа аударады.
Эвристикалық әдіс кейде проблемалық әдіспен де байланысады. Әңгіме кезінде тіл үйренушінің алдына белгілі бір міндет немесе проблема қойылады. Оны студенттер өздері шешуі тиіс. Мысалы: оларға бірнеше сөйлем беріледі, соның ішінде әр-түрлі шақта тұрған сөйлемді табу керек.
Тіл үйренуші өздік жұмыстарын, түрлі тапсырмаларды, жаттығуларды ешкімнің көмегінсіз өздері орындаулары керек. Мысалы: Мұғалім грамматикалық талдауға сөз, сөйлем немесе мәтін береді. Әуелі ауызша, содан кейінжазбаша жоспар жасатады. Мұндай жаттығуларды студенттер өз беттерімен орындағанымен, оның қалай орындалатыны көрсетіліп, алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі.
Студенттерге өзіндік жұмыс істеу тек білімді бекіту үшін ғана емес, жаға материалды түсіндіруде де қолданылады.
Мысалы: мұғалім оқулықтан тиісті материалды оқытады, мазмұнын сұрайды, белгілі бір ережені оқытып, мәтінді талдауға осы ережені қолдануды тапсырады.
Оқытушы басшылығымен орындалатын, тіл үйренушінің алған білімдерін бекітуді көздейтін тәжриебелік жұмыс, жаттығуда уақытқа шек қойылмайды. Ал тіл үйренушінің өзіндік жұмыстарына белгілі мөлшерде уақыт беріледі.
Көрсетілген әдістердің қайсысы болмасын тіл үйренушінің ақыл-ойын дамыту мақсатын көздейді. Бір жағдайда тіл үйренуші анализ жасаса, екінші жағдайда оны синтездейді.
Сонымен қатар берілген кілттерден иероглиф, иероглифтерден сөйлем, сөйлемдерден мәтін құрастырып синтез жасайды. Синтез тіл үйренушінің алған білімін байланыстырып жинақтауда іске асады. Әдетте анализ немесе синтез бөлек қойылмайды.
Сараптама мен синтезде әдетте, оқылып отырып құбылыстың ұқсастығы мен ерекшелігін табу, оларды топтау, жүйелеу сияқты жұмыстардың маңызы зор. Граматикамен жазу сабақтарында өтіп жатқан материалға тіл үйренушінің ой жүгіртуіне, пікір айтуына қарай индуктивтік немесе дедуктивтік әдістер қолданылады.[21-26,53].
Тілдер дыбыс құрылысты және буын құрылысты болып бөлінеді. Дыбыс құрылысты тілдерде сөздер дыбыстардан құралса, буын құрылысты тілдерде буындардан құралады. Буындар одан әрі бөлшектенбейді, ол тек инициал m (буынның басы) және финальға (буынның соңы) бөлшектенеді. Мысалы, еуропалық тілдер дыбыс құрылысты, қытай тілі буын құрылысты. Дыбыс құрылысты тілдерде дыбыстар болады да, әріптермен жазады, буын құрылысты тілдерде дыбыстар болмайды, олар иероглифтермен жазады. [27,495].
Шет тiлдi оқып үйренуде де, ең алдымен, сол тiлдiң дыбыстық жүйесiн, ондағы жеке дыбыстардың табиғатын танып бiлуден басталады. Шет тiлдi оқытып үйретуде ондағы дыбыстық ерекшелiктер тіл үйренушінің ана тiлiндегi дыбыстармен салыстыру арқылы түсiндiрiледi. Шет тiлдi оқытуда фонетикалық метод деп аталатын тәсiл қолданылады. Фонетикалық метод үйренушiлерге шет тiлдегi дыбыстар мен сөздердiң және сөз тiркестерiнiң айтылуын үйретiп, саналы түрде меңгерту үшiн, шет тiлі мен ана тiлiнiң артикуляциясын бiр-бiрiмен салыстыра отыруды басшылыққа алады [28,215].
Қытай тілі буын құрылысты тілдер қатарына жатқандықтан, буынның жасалуын, дыбысталуын меңгеру үшін алдымен буын құрылымына тоқталайық.
Қытай тілінде буын өзіндік ерекшеліктерімен айшықтанады. Бір иероглиф бір ғана буынның көрінісін беріп, лексикалық мағынаға ие болады. Қытай орфографиясын білу үшін, оның заңдылықтарын жақсы білу керек.
Қытайдың фонетика ғылымы қытай тілі буынының құрылымын инициал, финал және тон деп үш бөлікке бөледі.
Инициал – буынның басындағы дауыссыз дыбыс. Қытай тілінде 22 дауыссыз дыбыстың 21-і инициал бола алады, олар: b [б], p [п], m [м], f [ф], d [д], t [т], n [н], l [л], g [г], k [к], h [х], j [жи], q [чи], x [ши], zh [джі], ch [чі], sh [ші], r [жі], z [зы], c [цы], s [сы]. Бұлардың ішінде n финал соңы болады. Мұрын жолды дыбыс ng инициал бола алмайды, тек финал соңы болады.
Финал - буында инициалдан кейінгі бөлік. Финал негізінен дауысты дыбыстардан, дауысты дыбыстарға дауыссыздардың қосылуынан жасалады. Қытай тілінде 39 финал бар. Олар: a [а], o [о], e [ы], i [и], u [у], ü [үй], ê [ы], -i [і], -i [ы],er [ар], ai [ай], ei [эй], ao [ау], ou [оу], ia [иа], ie [ие], ua [уа], uo [уо], üe [үйе], iao [иау], iou [иоу], uai [уай], uei [уэй],an [ән], en [ін], ian [иаң], in [иң], uan [уан], uen [уін], üan [үйан], ün [үйн], ang [аң], eng [ың], ong [оң], iang [иаң], ing [иң], iong [иоң], uang [уаң], ueng [уың].
Тон - буындардағы дыбыстың жоғары-төмен, көтерiңкi-бәсеңөзгерiсі.
Қытай тілінде инициал қарапайымдау, ол бір дауыссыз дыбыстан жасалады, дауысты дыбыс инициал бола алмайды. Финал керісінше күрделілеу, ол финал басы, финал ортасы, финал соңы деп үш бөлікке бөлінеді, әр бөлігі бір дыбыс. Осылайша, қытай тілінде буын негізінен 5 бөліктен жасалады: инициал, финал басы, финал ортасы, финал соңы, ырғақ. Тон барлық буынның үстіне қойылатындықтан дыбыстық орын алмайды. Инициал буынның басындағы дауыссыз дыбыс, егер буынның басында дауыссыз дыбыс инициал болмаса, онда ол нөл инициалды буын деп аталады. Финал ортасы а, о, е, ê т.б. дауысты дыбыстардан болады, егер бұл дауысты дыбыстар болмаса, онда i, u, ü немесе тіл ұшы дауысты дыбыстары да финал ортасы бола алады. Финал басы инициал мен негізгі дауысты дыбыстың арасындағы дыбыс, ол i, u, ü жуан дауысты дыбыстарынан болады, өтпелі дауысты дыбыс деп те аталады. Финал соңы буындағы негізгі дауысты дыбыстан кейінгі дыбыс, қытай тілінде финал соңы дауысты дыбысты финал соңы және дауыссыз дыбысты финал соңы деп 2 түрге бөлінеді, дауысты дыбысты финал соңы i және u(о) , дауыссыз дыбысты финал соңы n және ng дыбыстары [29,385].
Қытай тілінде буын құрылымынан инициал, финал басы және финал соңы буын құрылымының қажетті мүшесі емес, буын құрылымының қажетті мүшесі финал ортасы мен тон екенін көре аламыз. Финал құрылымының төмендегідей бірнеше түрі бар:
1. Финал ортасы (дауысты дыбыс). Мысалы: 衣yi乌wu鱼yu
2. Финал басы + финал ортасы (дауысты дыбыс + дауысты дыбыс). Мысалы: 蛙wa窝wo牙ya越yue
3. Финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс + дауысты дыбыс). Мысалы: 爱ai澳ao 欧ou欸ei
4. Финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс + дауыссыз дыбыс). Мысалы: 恩en因yin昂ang应ying
5. Финал басы + финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс + дауысты дыбыс + дауысты дыбыс). Мысалы: 药yao右you外wai位wei
6. Финал басы + финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс дауысты дыбыс + дауыссыз дыбыс). Мысалы: 养yang永yong文wen 翁weng[30,157].
Буынның құрылымдық ерекшелігі
1. Құрылымы қарапайым, шекарасы анық. Қытай тілінде бір буын бір фонетикалық бірлік жасайды. Қытай тіліндегі бір таңба бір буынды бейнелейді. Әр буында ең кемі бір дыбыс болады, сонымен бірге міндетті түрде дауысты дыбыс; ең көбі төрт дыбыс бола алады, құрылымын бөлсек инициал, финал басы, финал ортасы, финал соңы, буын мен буынның шекарасы өте анық.
2. Музыкалды дыбыс көп, көтеріңкі, құлаққа жағымды. Қытай тілі буындарының құрамында дауыссыз дыбыс болмаса да болады, бірақ дауысты дыбыссыз буын құралмайды, буын құрамында дауысты дыбыс басым орын алады. Бір ғана дауысты дыбыс, мысалы é（额）, екі немесе үш үш дауысты дыбыс тіркесіп, мысалы ăo（袄）yŏu（优）, дауысты дыбыс дауыссыз дыбыспен бірігіп, мысалы ān（安）yìng（硬）буын құрайды.
Дауыссыз дыбыстың көбісі буынның басында кездеседі, буын соңында тек екі мұрын жолды дауыссыз n мен ng дыбысы келеді. Негізгі 405 буынның (№ 1 кесте) 231-і буын соңы дауысты дыбыстан аяқталған ашық буындар, қалғандары n мен ng мұрын жолды дауыссыз дыбыстарынан аяқталатын тұйық буындар.
3. Құбылмалы, өзгеріске бай. Әрбір буында ырғақ болады, ырғақ қытай тілі буын құрылымындағы ең маңызды құрам. Инициалы, финалы бірдей буын үнемі ырғақтың әртүрлілігі арқылы басқа-басқа мағына білдіреді. Мысалы: mā （妈）, mă（马）, mà（骂）[31,147].
№ 1 кесте
Буынның құрылымдық формасы
Қытай тілінде буын инициал, финал басы, финал ортасы, финал соңы, тон секілді 5 бөліктен жасалады, бұның ішінде финал ортасы мен тон ең маңыздысы, ал инициал, финал басы және финал соңының буында кездесуі міндетті емес. Бұл бес бөлік 8 түрлі бірігу формасында кездеседі, егер финал соңы тағы дауысты дыбысты финал соңы және дауыссыз дыбысты финал соңы болып бөлінсе, онда қытай тілі буынының 12 түрлі құрылымдық формасы болады (№ 2 кесте):
普通话音节结构表
结构
成分
例字
声母
韵母
声调
韵头
（介音）
韵腹
（主要元音）
韵尾
元音
辅音
武wŭ
u
上声
挖wā
u
a
阴平
爱ài
a
i
去声
有yŏu
i
o
u
上声
运yùn
ű
n
去声
永yŏng
i
o
ng
上声
低dī
d
i
阴平
雪xuě
x
ű
e
上声
蕾léi
l
e
i
阳平
鸟niăo
n
i
a
o
上声
参cān
c
a
n
阴平
壮zhuàng
zh
u
a
ng
去声
Буын құрылымына талдау жасағанда мына нәрселерге көңіл бөлу керек:
1. iou, uei, uen финалдары дауыссыз дыбысты инициалдармен буын құрағанда финал ортасы түсіп қалады, мысалы 酒 (jiŭ), 鬼 (guĭ), 坤 (kūn), буын құрылымын талдағанда түсіп қалған негізгі дауысты дыбыс （主要元音）қосылып жазылады: jiou, guei, kuen.
2. i, in, ing, u, ü, üe, üan, ün финалдарынан жасалған нөл инициалды буындар yi, yin, ying, wu, yu, yue, yuan, yun болып жазылады, буын басындағы y, w дыбыс бөліп тұратын әріп, инициал емес, дыбыс бола алмайды. Мысалы: “衣 (yī), 屋 (wū), 淤 (yū)” бір дыбыс, “因 (yīn), 英 (yīng), 约 (yuē), 晕 (yūn) екі дыбыс,“冤”(yuān) үш дыбыс.
3. Басы i немесе u финалдарынан басталатын ia, ie, iao, iou, ian, iang, ua, uo, uai, uei, uan, uen, uang, ueng рөл инициалды буындар ya, ye, yao, you, yan, yang, wa, wo, wai, wei, wan, wen, wang, weng болып жазылады, y, w әріптері i мен u дыбыстарының орнына жүретін дыбыс, буында финал басы болады.
4. ie мен üe финалдарынан жасалатын буындағы финал ортасы ê дыбысы, e дыбысыемес. zi, ci, si және zhi, chi, shi буындарының финал ортасы –і [ы], –і [і] дыбыстары, i [и] дыбысы емес.
Инициал мен финалдың тіркесуі
Қытай тілінің инициалы мен финалы арасында белгілі бір заңдылық бар, бұл негізінен инициалдың жасалу орны мен финалдың төрт дыбысталу жағын анықтайды. Қытай тілінде 21 инициал бар (нөл инициалды қоспағанда), инициал жасалу орнына қарай еріндік, еріндік-тіс, тіл алды, тіл ортасы, тіл үсті, тіл түбі деп жеті түрге бөлінеді; қытай тілінде 39 финал бар, финал алдыңғы дауысты дыбыстың сипатына қарай ашық, тіс-аралық, қысаң, еріндік деп төрт түрге бөлінеді. Дәлірек айтқанда, егер инициалдың жасалу орны бірдей болса, тіркесетін финалының төрт дыбысталу түрі де бірдей болады; финалдың төрт дыбысталу түрі бірдей болса, олармен тіркесетін инициалдың жасалу орны да бірдей болады. Путунхуаның инициалы мен финалының тіркесу байланысын төмендегі кестеден көруге болады (№ 3 кесте):
Қытай тілінің инициалы мен финалының тіркесу кестесі
普通话声韵拼合表
韵母
部位声母
开口呼
齐齿呼
合口呼
撮口呼
-i 其他
i
u
ü
双唇
b p m
+
+
+
唇齿
f
+
+
舌尖前
z c s
+
+
舌尖中
d t
+
+
+
n l
+
+
+
+
舌尖后
zhchsh
+
+
舌面
j q x
+
+
舌根
g k h
+
+
零声母
+
+
+
+
Кестедегі бос тор көз инициал мен финалдың тіркесе алмайтындығын білдіреді[32.238].
Инициал мен финалдың тіркесу ерекшелігі
Қытай тілінде инициал мен финалдың тіркесуінің мынадай бірнеше ерекшелігі бар:
Инициал жағынан алып қарағанда:
1. n және l дыбысының тіркесу қабілеті күшті, төрт дыбысталудағы финалдардың барлығымен тіркесе алады; нөл инициалды буынның төрт дыбысталуымен де тіркеседі.
2. Еріндік дыбыстар b, p, m және тіл ортасы дыбыстары d, t ашық, тіс-аралық, қысаң үш түрлі финалмен тіркесе алады (b, p, m дыбыстары тек u қысаң финалымен ғана тіркеседі), еріндік финалымен тіркесе алмайды.
3. Тіл алды, тіл арты және тіл түбі топтарындағы инициалдардың барлығы тек ашық, қысаң финалдармен тіркесе алады, тіс-аралық, еріндік финалдарымен тіркесіп, буын құрай алмайды; ал тіл алды j, q, x дыбыстары керісінше, тек тіс-аралық, еріндік финалдарымен ғана тіркеседі, ашық, қысаң финалдармен тіркеспейді, сөйтіп бір-бірін толықтыратын жүйе қалыптасады.
4. Еріндік-тіс f дыбысының тіркесу қабілеті әлсіз, тек ашық финалмен және қысаң u финалымен тіркесіп, буын құрай алады.
Финал жағынан алып қарағанда:
1. Еріндік финалымен тіркесетін дауыссыз дыбысты инициалдар өте аз, j, q, x, n, l ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1Жазуға және оқуға үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2 Тыңдауға және сөйлеуге үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 Мәтінмен жұмыс істеудің әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Бүгінгідей жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы алар орны да ерекше. Өзге тілді үйрену, оны жетік меңгеру - бұл ең алдымен халықаралық қатынастар кезінде айрықша рөл атқаратыны баршамызға аян.
Жаһандану үрдісі халықтар мен этникалық топтардың арасындағы мәдени, саяси, тіл байланыстарын дамытуға өз әсерін тигізуде. Бүгінгі өмір талабы әр түрлі халықтар мен мәдениеттің араласу және өзара түсінісу мәселесін барынша жоғары деңгейде қарауды талап етіп отыр. Адамдар бір-бірімен өзара қатынаста болу үшін, бір-бірінің мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін, тілін, дінін жете білуге тырысады, осы тұрғыдан келгенде мәдениетаралық байланыс орнатуға құлшыныс жасайды. Мәдениетаралық қатынастың басты саласының бірі – шет тілі арқылы ұлттық әдебиет және мәдениетпен танысып, халықтар арасындағы қарым-қатынасты кеңінен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы ұшан-теңіз. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едік. Ал басқа мемлекеттің алдында өз еліңнің дәрежесінің биік екенін мойындату үшін, жеті тілді жетік меңгеру артық етпейді.
Елбасымыздың міндет етіп қойған бәсекеге қабілетті мемелекет құруда жас ұрпақтың тигізер үлесі өте зор. Бүгінгі таңда жоғарғы оқу орындарында шет тілін кәсіби деңгейде оқыту басты орында тұр.
Жұмыстың өзектілігі: Құрлымы ерекше және оқытылуы қиын тілдердің негізігі ерекшелігін үйрету жолдарының маңызы жоғары. Біздің зерттеу тақырыбымыз қытай тілін үйрету әдістемесі және оның жолдарын қарастырумыз осындай қажеттіліктен туындап отыр, сондай ақ оны тіл үйренушіге көмек ретінде жат әлемді түсіне білуге үйрету керек. Олар өз әлемін, тілін мәдениетін білмей, мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігіне қол жеткізу мүмкін емес.
Басқа тілді қоғамда, мәдениетте өз орнын таба білу үшін сол елдің тілін ғана меңгеру аз, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін де меңгеру керек. Осыларды шешуде көркем мәтіндерді, жаңа әдіс тәсілдерді, тілді оқытуда тіл үйренушінің қызығушылығын арттыру сондай-ақ қытай тілін үйретуде ойын түрінде қолданудың маңызы зор. Көркем мәтіндер тілін оқып жатқан елтуралы деректер алуға мүмкіндік береді. Олар тіл үйренушіні білім, білік, дағдыға үйретуге ықпал етеді. Мұндай көркем мәтіндер тіл үйренушінің шет тіліне деген қызығушылығын оятады, алдарына мақсат қоюға үйретеді және оқу процесінің нәтижелі болуына септігін тигізеді. Мәдени ерекшеліктер енген және бейнеленген мәтіндер шет тілін оқуға деген қызығушылықты арттырады. Оқу процесін тиімді әрі белсенді етуге бағытталған ғылыми зерттеу жұмыстарының көптігіне, әртүрлі инновациялық тәсілдердің пайда болуына және олардың оқу процесіне енгізілуіне қарамастан, тіл үйренушінің мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыруда көркем мәтіндердішетел тілі сабақтарында қолдану өз алдына толық қаралған жоқ. Осы мәселені шешімін табуға үлес қосу біздің жұмысымыздың өзектілігін көрсетті де, зерттеу тақырыбын көркем мәтіндер негізінде шет тілін оқытуда тілдік тіл үйренушілердің мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру деп алуға себеп болды.
Соңғы он жылдықта мемлекеттер арасындағы саяси және экономикалық байланыстың дамуы және мәдениеттер диалогы белсенділігінің артуы да шетел тілін меңгертудің прагматикалық құндылығын көрсетті. Студенттердің үйреніп жүрген шетел тілінің, яғни сол тілде сөйлейтін елдің мәдениетін білмей, мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру мүмкін емес болып жатқан.
Ал мәдениетаралық қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыруда көркем мәтіндерді дұрыс қолдану өзекті мәселе болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Қытай тілін үйретудің жаңа әдіс- тәсілдерін қалыптастыру.
Диплом жұмысының мақсаты: Жұмыстың басты мақсаты – қытай тілін үйрету әдіс тәсілдерін көрсету.Тіл үйренушінің мәдениетаралық қарым-қатынасбіліктілігін қалыптастыруда жаңа және оңай тиімді әдістерді пайдалану арқылы тіл үйренушіге қытай тілін үйрету және көптеген әдістемелерді құру.
Диплом жұмысының міндеттері: Қытай тілін үйрету жолдарын терең
қарастыру; қытай тілін үйретудің жаңа әдіс тәсілдерін қарастыру.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі:Жұмыста құрылымдық сипаттау,компоненттік талдау жасау әдістері, әдістеме ұғымы және қытай тілін үйретуде әдіс тәсілдері қарастырылды.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: Жұмыс барысында әдістемеге қатысты Әбдікәрімова Т.М. Мәтін және Ана тілі
оқулығы мәтіндемесін құраудың теориясы, Бейсенбекова Г.Т. Оқылым процессітеориясы мен әдістемесі, Сәмитұлы Ж., Мәсімхан Д., Ғабитханұлы Қ., Жамантаева Г., ғылыми мақалалары мен диссертациялық жұмыстары қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық маңызы: Қытай тілін үйрету немесе
оқытудағы әдіс тәсілдері арқылы үйренудің сонымен бірге бұл әдістерді
қолданудың теориялық маңызы жоғары.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Жұмыс барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің одан әрі зерттелуіне негіз бола алады. Бұл зерттеу жұмысының қорытындысын оқытушылар семинар сабақтарында, курстық және дипломдық жұмыстарын жазуда пайдалана алады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жазуға және оқуға үйрету
Адам белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сол қоғамның материалдық және рухани байлығын ұйымдастырушы болып табылады. Сол себепті адамдар үнемі қарым-қатынаста болады. Адамдардың өмір сүруінің, тіршілігін жүзеге асыруының құралы – тіл. Адам – тілімен адам. Тіл - жеке адамның туындысы емес, қоғамның жемісі, қоғамның нәтижесі. Тіл - қоғамдағы адамдардың қарым-қатынас құралы. Сондықтан да тіл- қоғамдық құбылыс, қоғамдық қызметімен өмір сүретін құбылыс. Адамзат қоғамы даму, жетілу үстінде болады. Осы өзгерістердің бәрі тіл арқылы көрінеді, тіл арқылы басқаға жетеді.
Тіл- адамдар арасындағы қарым-қатынастың аса маңызды құралы ғана емес, ойлаудың, дүниетанымның, рухани мәдениетті жасаудың, ұлттық ұжымдық тәжірибесін жинақтаудың, сақтаудың құралы. Жас болашақты тәрбиелеу, оларға ғылым мен білімді үйрету тіл арқылы жүзеге асады. Тіл-қысқасы, өмірдің ұлы қаруы.
Ғаламдану үдерісінің жылдам дамуымен бірге мемлекеттердің саяси, әлеуметтік, экономикалық және әскери тұрғыдағы өзара тәуелділігі арта түсті. Дүние жүзінде болып жатқан қарқынды өзгерістер мен даму үрдістері күн тәртібіне көптілділік мәселесін шығарып, сан-алуан ұлттардың бір-бірлерін жақыннан тану мүмкіндігін ұсынып отыр.
Елбасымыздың білім беру жүйесінің алдына бірнеше тіл меңгерген, бәсекеге қабілетті маман даярлау міндетін қойып отыр. Көп тілділік-бүгінгі күннің талабы. Жоғары оқу жүйесіндегі басты мақсат - Қазақстан Республикасының білім сапасының деңгейі мен болашақ бағытын анықтауды, әлемдік өркениетке жетудің жолын қамтамасыз етер білімді де мәдениетті, білікті де саналы дара тұлға тәрбиелеу.
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы ежелгі көрші ел. Яғни қазақ халқы мен қытай халқының бір-біріне ықпалдастығы өте ертеден қалыптасқан. Сонау үйсін мемлекетінің тұсынан бастап,бүгінге дейін бұл екі ел арасындағы байланыс еш үзілген емес, мұның дәлелі бес мың жылдық жазба тарихы бар қытай жазбаларында жазылған. Салғараұлы құрастырған 100 құжат зерттеу,құжаттарына үңілсек қытай архивтерінде әлі қыртысы жазылмай жатқан қазақ тарихы көп екенін көре аламыз. [1] Сондықтан да біздің бүгінгі өскелең ұрпақ ата-бабамыздың басып өткен жолын біліп, бағасына жетіп, даңқын асқақтату үшін сол тарихымыз жазылып қалған елдің тілін біліп, жазуын меңгеру өте қажет болып отыр.
Тілдік құбылысты оқыту үдерісінде технологиялық жаңалықтарды пайдаланудың мәні зор. Бұл зерттеу жұмысында қытай тілін оқытудың әдістерін қарастырамыз.
Қытай тілін үйрету әдіс-тәсілдерін қарастырмас бұрын, әдістеме ғылымына, шет тілін оқыту әдістеріне тоқталып кетуді жөн көрдік.
Әдістеме - педагогика ғылымының жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін бір саласы. Тұтасынан алғандағы жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту процесінің заңдылықтарын дидактика зерттейді. Ол заңдылықтардың жеке пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне ғана тән заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады. Бұлардың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқыту әдістемелері бар.[2]
Әдіс грек тілінен алғанда зерттеу, таным жолы дегенді білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда Оқыту әдістері – мұғалім мен оқушылар жұмысының тәсілдерінің көмегімен білімді, іскерлікті және дағдыны игереді, оның нәтижесінде оқушылардың дүниетанымы қалыптасады, қабілеттері дамиды [3,272].
Философиялық сөздікке сүйенсек, әдіс-белгілі бір мақсатқа жету, іс-әрекетін нақты ретке келтіру тәсілдері. Оқыту әдістері – педагог пен оқушының білім мақсаттарына жетуге бағытталған біріге жасаған іс-әрекеттерінің тәсілі [4,278].
И.Ф. Харламов Әдіс – оқыту барысында ұстаздың қолданатын тәсілдері мен білімді игеруге бағытталған түрлі дидактикалық міндеттерді шешу үшін шәкірттің оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыруы. Оқыту әдісінің көмегімен тіл үйренуші белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік әрекеттің машық, дағдысын игереді, дүниетанымын қалыптастырады, қабілетін өрістетеді. Оқыту әдісінің атқаратын қызметі-білімдендірудегі тиісті мақсатқа жету, ал мақсатқа жету оқытушының шеберлігіне, білімдарлығына, оқу процесін тиімді ұйымдастыра білуіне және шәкірттерді ынталандыра алуына байланысты дейді [5,519].
Әдіс деп оқытушының тұжырымдамасын бейнелейтін, белгілі-бір мақсатқа жетелейтін, оқытуды ұйымдастырудың тетігі, оқытушының іс-тәжірибесін бейнелейтін оқыту жүйесі деп түсінеміз. Жоғары оқу орындарында шет тілін жалпы білім беру пәні ретінде филологиялық мамандықтардың студенттеріне оқытуда олардың кәсіптік даярлығын қалыптастыруда В.Оконьнің оқыту әдістерінің классификациясы ұтымды әдістердің бірі ретінде қарастырылады [6,381].
Мысалы, филологиялық мамандықтар студенттеріне шет тілін кәсіптік бағыттап оқытуда, олардың кәсіптік қызметіне қажетті интеллектуалдық бостандық, рухани тәуелсіздік төмендегі әдістер классификациясы негізінде қалыптастырылады.
Атап айтсақ, импрессивтік әдіс бойынша студенттер әдеби шығармалармен жұмыс істейді (шығарма және оның авторы жайлы ақпарат, оның негізгі идеясын анықтау, салыстыру, өз пікірін білдіру, студенттің белсенділігін ұштау), экспрессивтік әдіс студенттің қандайда бір тапсырманы өз жанынан шығаруын (өлең, әңгіме, презентация) немесе жұппен, топпен жасауын қарастырады. Бұл әдістердің ерекшелігі оларды әрбір практикалық сабақта студенттердің қатысымдық бағытта өздігінен жұмыс істеу, шығармашылық тұрғыдан жұмыс істеу шеберліктерін қалыптастыруда қолдануға бейімділігі. Сондықтан, аталған әдістерді қолдану: сабақты тиімді ұйымдастыру, тілді кәсіптік бағытта оқыту және студенттің меңгерген білімін қолдана алу мүмкіндіктерін кеңейту, студенттердің өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру, студенттердің танымдық, шығармашылық белсенділігін арттыру, бағалау дағдыларын қалыптастыру шет тілін оқытуды тиімді жүзеге асырудың алғышарттары болады.
Әдіс арқылы оқытушы түрлі оқу құралдарын, студенттердің білім деңгейін, берілген сағат санын ескере отырып, түрлі әдістемелік тәсілдерді қолданады. Жұмыс барысында шет тілін оқыту тәжірибесінде қолданылып жүрген түрлі әдістер зерделенді. Әрбір әдістің өзіндік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Оқыту әдістерінің классификациясы
– танымдық белсенділікке негізделген білімді (репродуктивтік мазмұндағы) игеру әдістері (әңгіме, талқылау, материалмен жұмыс);
– шығармашылық танымдық белсенділікке негізделген білімді өздігінен меңгеру әдістері (проблемалық әдіс, ойындар т.б.);
– эмоционалдық-көркемдік белсенділікке негізделген бағалау әдістері (импрессивті әдіс, экспрессивті әдіс, жаттығулар);
– практикалық әдістер.
Жоғары оқу орындарында шет тілін оқытуда студенттердің кәсіптік-қатысымдық даярлығын қалыптастыру мақсатталғандықтан, сыни ойлау және шығармашылық-ізденімпаздық қадамды дамытуға ықпал ететін, оқытушы мен студенттің өзара қарым-қатынасын қамтамасыз етуге бағытталған қатысымдық әдіс шет тілін оқытуда басшылыққа алынады.
В.Расторгуев жаңаша қатысымдық әдіс – түрлі оқыту әдістерінің эволюциялық пирамидасының ең үстінде тұрған, шетел тілдерін оқытудың көптеген әдіс-тәсілдерінің үйлесімді қосындысы дейді [7,511].
Қатысымдық әдіс өз бастауын грамматикалық – аудармасыз оқыту, тура әдіс, аудио-лингвалдық, суггестопедиялық әдістерден т.б. алады.
1875 жылы В. Шмиц жоғары оқу орындарында ағылшын және француз тілдерін оқыту курсы жайлы 25 тезис жазады. Онда тілдік дағдылар, айтылу және тілдің білімдік құндылығы жайлы сөз қозғалады. Шет тіліне оқытудың тура, аудармасыз, табиғи жолмен оқыту әдісі 1882 жылы В.Фиетордың Шет тілдерін оқыту реформалануы тиіс атты шет тілдерін оқыту үдерісіне түбегейлі өзгеріс енгізу туралы еңбегінде көрініс табады. Лингвист В.Фиетор студенттерге тіл үйрету барысында теориядан бұрын тәжірибелік сабақтарды жүргізу, студенттердің өздік жұмысын жүйелендіруді ұсынған. В. Фиетор ұсынған шет тілін аудармасыз оқыту әдісі шет тілін оқыту теориясы мен тәжірибесінде тың жаңалық болды және көптеген ғалымдардың шет тілін оқыту әдістемесіне жаңа ой-пікір әкелуіне түрткі болды.
Белгілі лингвист Г. Пауль (1909) жоғары оқу орындарында аудиториялық сабақ пен өздік жұмысты үйлестіруді, жаттығулардың жүйелілігі туралы мәселе көтерген алғашқы ғалымдардың бірі. В.Фиетор ұсынған шет тілін оқытудағы тура әдіс бойынша тіл үйрену барысында ана тілі және ана тіліне аудару алынып тасталды, осыдан барып жаттығулар арқылы тіл үйрену іске асты [8,45-51].
Бұл жүйені XIX ғасырдың 20-30-жылдары Г.Пальмер [9,165] және М. Уэст [10,250]. жалғастырды. Г.Пальмер шет тілін жаттығулар арқылы ауызша әдіспен оқытуды ұсынған. Белгілі сөз тіркестерінің дайын моделіне жаңа сөзді қойып, қарапайым сөз тіркестерін жасау арқылы жартылай механикалық түрде сөздер меңгерілген. М. Уэст мәтіндік материалдарды іріктеу мен оқуға үйретуді мақсат ететін оқулық жүйесін қарастырған. Аталған ғалымдар лексикалық-грамматикалық материалдарды іріктеу теориясы мен тәжірибесіне зор үлес қосқан ғалымдар.
Екі онжылдықтан кейін Ч. Фриз Г.Пальмердің тілдік модельдерін ситуативтік негізде үйретуді ұсынған. Ч.Фриз Р. Ладомен бірігіп, шет тілін аудио-лингвалдық әдіспен оқытуды енгізеді [11,238]. Ч.Фриз тіл үйренушілердің ана тіліне сүйенуі керектігін талап етеді. Шет тілін тура немесе аударма арқылы оқыту мәселесі көптеген жылдар бойы сыншылардың, ғалымдардың талқылау тақырыбы болды.
Аудио-лингвалдық әдіс бойынша жаңа сөз, грамматикалық конструкция- лар диалогта беріледі және диалогқа қатысты жаттығулар жасалады, әдіс ерекшелігі ауызша және аудио дағдыларға, материалды жаттауға көп көңіл бөлінеді.
1966 жылы АҚШ-та, Нью-Йорк қаласында Басқа тілде сөйлеушілердің ағылшын тілі оқытушылары бірлестігі құрылады (TESOL). Бірлестіктің алғашқы басшысы белгілі лингвист Х. Аллен, проректоры Р.Ладо, атқарушы секретары Дж. Е. Алатис болады. Дж. Е. Алатис Алайда, уақыт өте келе аудио-лингвалдық әдіс тіл үйретудің жалғыз жолы емес екендігін түсіндік. Тіл үйретудің жедел әдісі, Dartmouth approach, Community Language learning, Silent way, Suggestopedia, Тotal Рhisycal response т.б. көптеген әдістер пайда болды дейді [12,2-9].
Тіл үйретудің жаңаша ең танымал әдістеріне қысқаша тоқталсақ,
суггестопедиялық (Suggestopedia) (лат. suggestio иландыру) бағыттың авторы – психотерапевт, медицина ғылымдарының докторы, болгар ғалымы Г.Лозанов. Г.Лозановтың пікірінше, суггестопедиялық жүйемен оқыту адамның жадындағы ашылмаған қорларын ашып, адамның интеллектуалды, эмоционалды, мотивациялық белсенділігін арттырады, тіл үйренушінің кешенді дамуына әсер етеді. Суггестопедия шетел тілін оқытуда музыка, дене және жан релаксациясы арқылы студенттің жасырын когнитивті ресурстарын пайдалана отырып, еске сақтауды күшейту [13, 56].
Калеб Гатенью әдісі Silent Way (Үнсіз тәсіл) оқытуға мәселелік-іздену қадамы арқылы сипатталады. Бұл әдіс бойынша студенттің дербестігі, даралығы және жауапкершілігі дамытылады: 1) студент тілді оқуда жаттап, қайталағаннан, неғұрлым бір нәрсені анықтап, тудыруға (discovers or creates) тырысса; 2) есте сақтау берілген материал бойынша мәселенің шешімін іздеу, шығармашылық тұрғыдан анықтау, суреттеу арқылы жүзеге асады. Үнсіз тәсіл деп аталуына байланысты оқытушы оқу уақытының 10% ғана пайдаланады, қалған 90% студенттердің еншісінде. Оның мақсаты оқытушының барынша аз сөйлеуі, студенттің неғұрлым көп сөйлеуіне ықпал ету болып табылады. Бұл әдіс те оқушылардың қатысымдық шеберліктерін арттыруға бағытталған, К.Гатеньюдің айтуынша шетел тілінде мәселе шешуші болады [14, 112].
Н.С. Кобленцтің синтетикалық әдісі бойынша, мәтін – жау деп есептеледі, өйткені мәтін студенттің инициативасын шектейді, себебі ол дайын мәтінді мазмұндауға дайын тұрады, сондықтан студентке өзі құрастыра алатын құрылыс материалын беру керек. Оқытушы студенттерге белгілі бір лексикалық материал тізімін және конструкция топтамасын ұсынуы керек, студенттер осы ұсынылған конструкция арқылы көптеген нұсқадағы мәтіндер құрастыруы қажет [15,136].
Брейнсторминг – әдісі Алекс Осборн еңбегі. Бұл – шығармашылық белсенділікті күшейтетін белгілі әдістердің бірі. Әдіс ерекшелігі ой-пікір айтуда қандай-да бір бағалау, сын айту шектеледі. Әдістің А.Осборн ұсынған классикалық техникасы екі негізгі принципке негізделеді – идеяға үкім шығармау және саннан сапа шығады. Бірінші кезеңде тақырып бойынша қиялға ерік беріледі: барынша көп идеялар ұсынылады. Екінші кезеңде идеяларды біріне-бірін қосып, жетілдіреді. Соңғы кезеңде бағалай отырып, ең ұтымды шешім таңдалады.
Брейнсторминг әдісі студенттердің сыни ойлау шеберліктерін қалыптастыруға ықпал етеді [16,23-25]. Г.А. Китайгородскаяның белсендіру әдісі негізінде, адамның және ұжымның психологиялық, әлеуметтік-психологиялық мүмкіндіктерін белсендіру жатыр. Онда ұжымдық өзара әсер ету, жеке-бағыттағы қарым-қатынас-оқыту мен тәрбие мақсаттарын қарастырады. Шет тілін жеделдетіп оқытудағы қарым-қатынас дегеніміз аудиториядағы барлық студенттердің шет тілінде үнемі белсенді араласуы, қарым-қатынасы [17, 254].
С.Крашен тілді табиғи жолмен (жаттанды емес) үйрену қағидасын ұсынады (Natural Order Hypothesis). Онда жатталған материал меңгерілген материал бола алмайды, өйткені материал меңгеруді күшейту үшін түсініктілігіне (comprehensibility) қарай өрбуі керек [18].
Шет тілін оқытудағы аударманы тікелей әдіс толығымен ерекшелейді. Кейін шет тілін оқытудағы аударма әдісіндегі Г.Пальмердің М.Уестің әдістері пайда болды Л.В. Щербанның айтуы бойынша шет тілін оқытуда аударма әдісі практикалық негізде теориялық негізде де маңызды рөл атқарады. Яғни тіл үйренушінің сөз байлығын шет тілінен білімін тексеруге сөздерді естігенде немесе оқығанда оны қалай түсінгенін грамматиканы қалай меңгергенін анықтауда аударма әдісі негізгі әдіс болып есептеледі. Егер жаңа сөздер аудармасыз үйретілетін болса ол сөздер тіл үйренушінің санасында калмайды, мағынасын түсінбеген соң тіл үйренушінің есінде сақталмайды ең соңында ол сөздерді тіпті оқи да алмауы мүмкін. Оқу бағдарламасы бойынша аударма әдісі негізгі әдіс болып есептеледі. Оқу бағдарламасы бойынша аударма әдісі мынадай жағдайларда қолданылады:
Сөздің, фразеологиялық сөз тіркестерінің, грамматикалық түрдің, сөйлем үлгілерінің мағынасын шет тілінде беру үшін. Мысалы:很好 -өте жақсы, 忙- қарбалас, 邮局-пошта，报-газет.[19-20,48].
Жоғарыда көрсетілген тәсілдер белгілі бір жүйемен кешенді түрде пайданылған жағдайда, тілдің ең күрделі жағы: ауызекі сөйлеуді меңгеруге ықпал етеді.
Сонымен, оқытудың қатысымдық әдістерінің әртүрлілігіне қарамастан барлығы келесі ортақ ерекшеліктермен сипатталады:
1. Оқыту мақсаты жалғыз грамматикалық немесе лингвистикалық ережелерге ғана емес, қатысымдық құзіреттің барлық компоненттеріне бағытталады (лингвистикалық, социомәдени, стратегиялық, оқу, кәсіптік).
2. Сөйлеу материалын ұйымдастыру оның түріне емес, функциясына бағытталады.
3. Қатысымдық бағытта оқытуда түпкі мақсат, тілді өңделмеген, дайындалмаған контексте оқытушының бақылауымен емес, басқаруымен өнімді, рецептивті қолдану болып табылады.
4. Қатысымдық бағытта студенттің кәсіптік құзіретін қалыптастыруда материалдың аутентикалылығы маңызды орын алады. Бұл студенттерге тілді тіл иелерінің қолдану қалыбында қабылдауға мүмкіндік береді.
Әдістемелер әртүрлі кезеңдерде оқыту мақсаттарының өзгеруіне байланысты жаңадан аталып отырады: мысалы, логикалық қағидалар бойынша синтетикалық әдіс, аналитикалық әдіс, дедуктивтік әдіс, т.б; тіл салалары бойынша грамматикалық әдіс, лексикалық әдіс, фонетикалық әдіс, тілдің психологиялық қағидалары бойынша индуктивтік әдіс, тура әдіс; ойлап табушының аты-жөні бойынша Коменский әдісі, Гуэн; Пальмер, Уэст, Фриз, т.б әдістері. Біз тек ең негізгі әдістерге ғана тоқталайық:
Грамматикалық – аудармалық әдіс - әдістеменің ең көне әдісі.
Тура әдіс 1870 жылдан бастап қолданыла бастады.
Қазіргі әдістер.
Грамматикалық аудармалық әдіс көбіне классикалық тілдерде әсіресе, латын тілін оқытуда қолданылған. Бұл әдісте тіл грамматикалық ережелерді жаттау арқылы оқытылады. Жаңа сөздер грамматикалық тақырып көлемінде алынады. Ал, аударма жаңа сөздері, сөз құрылымын, ережесін оқытқанда қолданылады. Барлық жаттығулар белгілі грамматикалық ереженің аясында құрылып, ана тілінен шет тіліне, шет тілінен ана тіліне аудару арқылы орындалған.
Грамматикалық – аударма әдістің ерекшеліктері:
Грамматикалық талдаудың негізі;
Тілді оқытудағы грамматикалық сатылар;
Грамматикалық – аудармалық әдіс бойынша сөйлемді талдаудың ең жақсы әдісі – оны әуелі ана тілінде түсіндіріп, сөйлем мүшелерін, яғни бастауыш пен баяндауышты, толықтауышты анықтау. Әрі қарай талдауды етістіктің шағын, етісін анықтап жалғастыруға болады. Содан кейін оқушыларға осы сөйлемнің шет тіліндегі аудармасын беру оңайырақ болады.
Дыбыстар, морфемалар, сөздер әр тілдің өзіне ғана тән түрінде болады, ал синтаксистік негізгі қағидалары барлық тілдерге тән. Қытай тіліндегі грамматикалық құрылымдармен сәйкес келмейді.
Грамматикалық – аудармалық әдіс алғашында XVIII- XIX ғасырдың мектептерінде кеңінен қолданылды. Кейінен педагогика, психология, лингвистика ғылымдарының дамуы бұл әдіске өзгерістер енгізіп, XIX-XX ғасырдың соңында екі грамматиканың ара қатынасы ажыратылды.
Қазір де әдістемеге дәстүрлі тұрғыдан қарағанда грамматикалық – аудармалық әдіс жиі кездеседі.
Тура әдіс грамматикалық – аудармалық әдіске қайшы әдіс ретінде дүниеге келді.
Өндіріс пен сауданың халықаралық көлемде қарқынды дамуы, капиталистік мемлекеттердің үлкен елдерді отарлауы сияқты жағдайлар шет тілін білетін мамандарға сұранысты арттырды. Бұл өз кезегінде жаңа әдістің пайда болуына себепші болды. Тілді іс жүзінде игеру мектептерде шет тілін оқытудың негізгі мәселесіне айналды.
Тура әдістің негізгі ерекшелігі мынадай:
1)Шет тілін оқытудың негізгі бағыты – тәжербиелік,яғни, бірінші орынға сөйлеу қойылуы;
2) Ана тілінің екінші орында, тіпті назарсыз қалуы;
3) Тілді үйрету ісінде аударманың өте аз мөлшерде, керісінше, ауызша – жазбаша жаттығулардың көп қолдануы;
4)Грамматиканы оқытуда индуктивтік әдістің қолдануы (грамматикалық әдісте грамматикалық ереже бірінші беріліп, жаттығулар орындалады, ал бұл әдісте әуелі жаттығулар орындалып, содан кейін грамматикалық тұжырым жасалады).
5) Айтуды үйретуге үлкен көңіл бөлінеді.
6) Мәтіндердің мазмұнына, әсіресе, тақырыпқа байланысты мәтіндер құрастыруға назар аударылады.
Бұл әдістің тура әдіс деп аталуының себебі – шет тілін оқытуда, шет тілімен берілетін түсініктің арасындағы байланыстың тура болып, ана тілінің мүлдем қолданылмауы.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында тура әдістің бірнеше түрі пайда болды. Тура әдісті жинақтаущылар Г. Груэн, М: Вальтер т.б
Бұл әдісті пайдаланатын мұғалімдер тіл үйретудің алғашқы күнінен бастап, оқушыны әңгімелесуге тартады, заттарды, суреттерді пайдаланып, сөйлемнің мағынасын түсіндіру үшін қимылдар жасайды.
Тура әдісті қолданушылар өте көп. Осы әдіс тіл үйренушілердің шет тілін меңгеруге деген қызығушылығын арттырады.
Дегенмен, бұл әдісті қолданудың қиыншылықтары да жоқ емес. Мәселен:
1)Оқу материалы мен жаңа сөздер ғылыми негізсіз іріктеледі. Бұл әдіс тек тақырыптық негізге сүйенеді, ол үшін оқушы өте көп жаңа сөз білуі керек.
2) Тіл үйренушілердің сөйлеп үйренуіне жағдайдың болмауы.
3) Тәжриебиесіз мұғалімдер қолданса, өте тиімсіз болып келеді.
Тура әдістің негізгі қағидаларын ұсынған атақты ағылшын әдіскерлері Г. Пальмер мен М. Уэст болды.
Г. Пальмер әдісінің негізгі қағидалары:
- Шет тілін оқыту ауызша сөйлеуден басталды.
- Шет тілін оқыту іріктелген материалдың негізінде жүзеге асырылды.
Г. Пальмердің ұсынуы бойынша оқытылуға тиіс жаңа сөздердің мөлшері 3000 сөз болды.
Пальмер ауызша оқытудың мынадай жолдарын ұсынды:
-іс-қимыл арқылы (арнайы жасалған заттарды көрсетіп, қимыл арқылы білдіретін жаттығулар ұсынылады);
-сәйкестендірудің 100 кестесі (Оқушылар осы кестелердегі мысалдарға қарап, сөйлемдер құрауы тиіс).
Г. Пальмердің бұл әдістері қазіргі кезде жиі қолданылады және оқушыларға мынадай мүмкіндіктер береді:
- сөйлем үлгілеріндегі үнемі қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің берілуі ауызекі сөйлеуде көмектеседі;
-тыңдау жаттығуларының көп болуы оқушыға жылдам сөйлегенде шет тілін түсінуге мүмкіндік береді.
Жалпы, Г. Пальмер әдісінің негізі – сөйлеуді үйрету, ал М.Уэст болса, керісінше, басты міндет етіп оқуды қойды. М. Уэст оқу арқылы шет тілін үйренетін әдістемелік жинақтар жасады.
а) оқуға арналған кітаптар
ә) жаттығу кітаптары
Бұл екі ағылшын әдіскерлері ағылшын тілін оқыту әдістемесіне үлкен үлес қосты.
Қазіргі әдістеме дәстүрлі және аудио – лингвистикалық оқыту деп екіге бөлінеді. Қазіргі әдістеменің негізгі қағидалары:
тыңдауды және сөйлеуді дамыту;
сөйлеу үлгілерін пайдалану;
аударманы өте аз қолдану;
грамматиканы үлгі арқылы оқыту;
сөйлеуді үйретуде өмірімен тығыз байланысты жағдайларды қолдану.
Шет тілін үйрету үшін оқытушы:
шеттілін жетік білуі;
педагогика мен психологияны жақсы білуі;
оқыту әдістері мен техникасын білуі;
оқыту әдістерін оқу процесінде шебер қолдана білуі керек.
Әдістеме дегеніміз – қойылған мақсатқа жету жолы. Педагогика ғылымында әдістеменің екі түрі бар: оқыту және тәрбиелеу әдістемесі. Әдістеме – мұғалім тәрбиесінің педагогикалық шеберлігінің негізі. Шет тілдерінде оқыту әдістемесінде әдіс сөзі мынадай ұғымда қолданылады: біріншіден, ол оқытудың белгілі бір мақсатына, мазмұнына және қағидаттарына негізделген тұтас бір бағыт. Мысалы: грамматикалық – аудармалық әдіс, тура әдіс, т.б. Грамматикалық – аудармалық әдісінің негізіне логикалық сөйлеу мен оқушының шет тіліндегі мәтінді оқып аудара білуі мүмкіндігі жатады. Көбіне грамматикалық ережелерді оқып білуге көңіл бөлінеді. Тура әдісте алдымен сөйлеу дағдыларын қалыптастырып, шет тілін түсіне және сөйлей білуге үйретеді, сондай-ақ оқу және жазу да қатар үйретіледі.
Екіншіден, әдіс сөзі белгілі бір автордың ұсынған оқыту жүйесіндегі бағытын білдіреді. Мысалы: тура оқыту әдісіндегі Француа Гуэн әдісі,
Г. Пальмер әдісі, Майкл Уэст әдісі т.б
Үшіншіден, әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының арасындағы белгілі бір тәртіпке байланысты процесс. Бұл ретте әдіс оқытудың қағидаттарымен айқындалатын іс- әрекет арқылы анықталады.
Егер оқытуды тұтас жүйе ретінде алып қарасақ, оның екі құрастырушысы бар: оқытушы (мұғалім) және оқушы (студент). Оқытушы оқушының оқуға деген қызығушылығын оятып, оны басқарып, бағыттап отыруы керек. Оқу - өте белсенді процесс, онда оқушы оқыту жұмыстарының бәріне қатысуы керек. Бұл екі жақты іс-әрекет: біріншісі – оқытады, екіншісі – оқиды, мұнда екі жақтың атқаратын іс- әрекетін бөлек қарауға болады.
Оқыту әдістері жайлы ғалымдарымыздың көп жылғы зерттеу тәжірибесі, айтқан пікірлері мұғалім қауымының жұмыстарына (мақсаты, жолы, міндеттері) үлгі бола бермек.
Бастапқы кезеңде сананың қатысуымен орындауды қажет етіп, бірте-бірте қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматтанып кететін іс-әрекеттерді дағды деп атайды. Мысалы: жазуға алғаш үйрене бастаған тіл үйренушіде жазу дағдысы болмайды.
Материалды түсіндіруде оқытушы өтіп жатқан тақырыптың мәнді белгілерін анық, жүйелі түрде көрсетуге тырысады.
Оқытушы материалды түсіндіру ұзақтығы 3,6 минуттан артық болуы тиіс, өйткен тіл үйренушінің зейіні ауытқыш болғандықтан, олар грамматикалық тақырыпты ұзақ тыңдап отыра алмайды. Осының салдарынан бұл әдіс сирек қолданылады.
Әңгіме әдісі немесе сұрақ-жауап әдісі, ол кейде эвристикалық (эврика грек.-таптым) әдісі деп те аталады. Оқытушы сұрақ қояды, тіл үйренуші оқулықтан оқып немесе өз білгендері бойынша жауап қайтарады. Бұл әдіс тіл үйренушіні ойландырады, өзіндік пікір айтуға итермелейді, белсенділіктерін күшейтеді, зейіндерін сабаққа аударады.
Эвристикалық әдіс кейде проблемалық әдіспен де байланысады. Әңгіме кезінде тіл үйренушінің алдына белгілі бір міндет немесе проблема қойылады. Оны студенттер өздері шешуі тиіс. Мысалы: оларға бірнеше сөйлем беріледі, соның ішінде әр-түрлі шақта тұрған сөйлемді табу керек.
Тіл үйренуші өздік жұмыстарын, түрлі тапсырмаларды, жаттығуларды ешкімнің көмегінсіз өздері орындаулары керек. Мысалы: Мұғалім грамматикалық талдауға сөз, сөйлем немесе мәтін береді. Әуелі ауызша, содан кейінжазбаша жоспар жасатады. Мұндай жаттығуларды студенттер өз беттерімен орындағанымен, оның қалай орындалатыны көрсетіліп, алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі.
Студенттерге өзіндік жұмыс істеу тек білімді бекіту үшін ғана емес, жаға материалды түсіндіруде де қолданылады.
Мысалы: мұғалім оқулықтан тиісті материалды оқытады, мазмұнын сұрайды, белгілі бір ережені оқытып, мәтінді талдауға осы ережені қолдануды тапсырады.
Оқытушы басшылығымен орындалатын, тіл үйренушінің алған білімдерін бекітуді көздейтін тәжриебелік жұмыс, жаттығуда уақытқа шек қойылмайды. Ал тіл үйренушінің өзіндік жұмыстарына белгілі мөлшерде уақыт беріледі.
Көрсетілген әдістердің қайсысы болмасын тіл үйренушінің ақыл-ойын дамыту мақсатын көздейді. Бір жағдайда тіл үйренуші анализ жасаса, екінші жағдайда оны синтездейді.
Сонымен қатар берілген кілттерден иероглиф, иероглифтерден сөйлем, сөйлемдерден мәтін құрастырып синтез жасайды. Синтез тіл үйренушінің алған білімін байланыстырып жинақтауда іске асады. Әдетте анализ немесе синтез бөлек қойылмайды.
Сараптама мен синтезде әдетте, оқылып отырып құбылыстың ұқсастығы мен ерекшелігін табу, оларды топтау, жүйелеу сияқты жұмыстардың маңызы зор. Граматикамен жазу сабақтарында өтіп жатқан материалға тіл үйренушінің ой жүгіртуіне, пікір айтуына қарай индуктивтік немесе дедуктивтік әдістер қолданылады.[21-26,53].
Тілдер дыбыс құрылысты және буын құрылысты болып бөлінеді. Дыбыс құрылысты тілдерде сөздер дыбыстардан құралса, буын құрылысты тілдерде буындардан құралады. Буындар одан әрі бөлшектенбейді, ол тек инициал m (буынның басы) және финальға (буынның соңы) бөлшектенеді. Мысалы, еуропалық тілдер дыбыс құрылысты, қытай тілі буын құрылысты. Дыбыс құрылысты тілдерде дыбыстар болады да, әріптермен жазады, буын құрылысты тілдерде дыбыстар болмайды, олар иероглифтермен жазады. [27,495].
Шет тiлдi оқып үйренуде де, ең алдымен, сол тiлдiң дыбыстық жүйесiн, ондағы жеке дыбыстардың табиғатын танып бiлуден басталады. Шет тiлдi оқытып үйретуде ондағы дыбыстық ерекшелiктер тіл үйренушінің ана тiлiндегi дыбыстармен салыстыру арқылы түсiндiрiледi. Шет тiлдi оқытуда фонетикалық метод деп аталатын тәсiл қолданылады. Фонетикалық метод үйренушiлерге шет тiлдегi дыбыстар мен сөздердiң және сөз тiркестерiнiң айтылуын үйретiп, саналы түрде меңгерту үшiн, шет тiлі мен ана тiлiнiң артикуляциясын бiр-бiрiмен салыстыра отыруды басшылыққа алады [28,215].
Қытай тілі буын құрылысты тілдер қатарына жатқандықтан, буынның жасалуын, дыбысталуын меңгеру үшін алдымен буын құрылымына тоқталайық.
Қытай тілінде буын өзіндік ерекшеліктерімен айшықтанады. Бір иероглиф бір ғана буынның көрінісін беріп, лексикалық мағынаға ие болады. Қытай орфографиясын білу үшін, оның заңдылықтарын жақсы білу керек.
Қытайдың фонетика ғылымы қытай тілі буынының құрылымын инициал, финал және тон деп үш бөлікке бөледі.
Инициал – буынның басындағы дауыссыз дыбыс. Қытай тілінде 22 дауыссыз дыбыстың 21-і инициал бола алады, олар: b [б], p [п], m [м], f [ф], d [д], t [т], n [н], l [л], g [г], k [к], h [х], j [жи], q [чи], x [ши], zh [джі], ch [чі], sh [ші], r [жі], z [зы], c [цы], s [сы]. Бұлардың ішінде n финал соңы болады. Мұрын жолды дыбыс ng инициал бола алмайды, тек финал соңы болады.
Финал - буында инициалдан кейінгі бөлік. Финал негізінен дауысты дыбыстардан, дауысты дыбыстарға дауыссыздардың қосылуынан жасалады. Қытай тілінде 39 финал бар. Олар: a [а], o [о], e [ы], i [и], u [у], ü [үй], ê [ы], -i [і], -i [ы],er [ар], ai [ай], ei [эй], ao [ау], ou [оу], ia [иа], ie [ие], ua [уа], uo [уо], üe [үйе], iao [иау], iou [иоу], uai [уай], uei [уэй],an [ән], en [ін], ian [иаң], in [иң], uan [уан], uen [уін], üan [үйан], ün [үйн], ang [аң], eng [ың], ong [оң], iang [иаң], ing [иң], iong [иоң], uang [уаң], ueng [уың].
Тон - буындардағы дыбыстың жоғары-төмен, көтерiңкi-бәсеңөзгерiсі.
Қытай тілінде инициал қарапайымдау, ол бір дауыссыз дыбыстан жасалады, дауысты дыбыс инициал бола алмайды. Финал керісінше күрделілеу, ол финал басы, финал ортасы, финал соңы деп үш бөлікке бөлінеді, әр бөлігі бір дыбыс. Осылайша, қытай тілінде буын негізінен 5 бөліктен жасалады: инициал, финал басы, финал ортасы, финал соңы, ырғақ. Тон барлық буынның үстіне қойылатындықтан дыбыстық орын алмайды. Инициал буынның басындағы дауыссыз дыбыс, егер буынның басында дауыссыз дыбыс инициал болмаса, онда ол нөл инициалды буын деп аталады. Финал ортасы а, о, е, ê т.б. дауысты дыбыстардан болады, егер бұл дауысты дыбыстар болмаса, онда i, u, ü немесе тіл ұшы дауысты дыбыстары да финал ортасы бола алады. Финал басы инициал мен негізгі дауысты дыбыстың арасындағы дыбыс, ол i, u, ü жуан дауысты дыбыстарынан болады, өтпелі дауысты дыбыс деп те аталады. Финал соңы буындағы негізгі дауысты дыбыстан кейінгі дыбыс, қытай тілінде финал соңы дауысты дыбысты финал соңы және дауыссыз дыбысты финал соңы деп 2 түрге бөлінеді, дауысты дыбысты финал соңы i және u(о) , дауыссыз дыбысты финал соңы n және ng дыбыстары [29,385].
Қытай тілінде буын құрылымынан инициал, финал басы және финал соңы буын құрылымының қажетті мүшесі емес, буын құрылымының қажетті мүшесі финал ортасы мен тон екенін көре аламыз. Финал құрылымының төмендегідей бірнеше түрі бар:
1. Финал ортасы (дауысты дыбыс). Мысалы: 衣yi乌wu鱼yu
2. Финал басы + финал ортасы (дауысты дыбыс + дауысты дыбыс). Мысалы: 蛙wa窝wo牙ya越yue
3. Финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс + дауысты дыбыс). Мысалы: 爱ai澳ao 欧ou欸ei
4. Финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс + дауыссыз дыбыс). Мысалы: 恩en因yin昂ang应ying
5. Финал басы + финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс + дауысты дыбыс + дауысты дыбыс). Мысалы: 药yao右you外wai位wei
6. Финал басы + финал ортасы + финал соңы (дауысты дыбыс дауысты дыбыс + дауыссыз дыбыс). Мысалы: 养yang永yong文wen 翁weng[30,157].
Буынның құрылымдық ерекшелігі
1. Құрылымы қарапайым, шекарасы анық. Қытай тілінде бір буын бір фонетикалық бірлік жасайды. Қытай тіліндегі бір таңба бір буынды бейнелейді. Әр буында ең кемі бір дыбыс болады, сонымен бірге міндетті түрде дауысты дыбыс; ең көбі төрт дыбыс бола алады, құрылымын бөлсек инициал, финал басы, финал ортасы, финал соңы, буын мен буынның шекарасы өте анық.
2. Музыкалды дыбыс көп, көтеріңкі, құлаққа жағымды. Қытай тілі буындарының құрамында дауыссыз дыбыс болмаса да болады, бірақ дауысты дыбыссыз буын құралмайды, буын құрамында дауысты дыбыс басым орын алады. Бір ғана дауысты дыбыс, мысалы é（额）, екі немесе үш үш дауысты дыбыс тіркесіп, мысалы ăo（袄）yŏu（优）, дауысты дыбыс дауыссыз дыбыспен бірігіп, мысалы ān（安）yìng（硬）буын құрайды.
Дауыссыз дыбыстың көбісі буынның басында кездеседі, буын соңында тек екі мұрын жолды дауыссыз n мен ng дыбысы келеді. Негізгі 405 буынның (№ 1 кесте) 231-і буын соңы дауысты дыбыстан аяқталған ашық буындар, қалғандары n мен ng мұрын жолды дауыссыз дыбыстарынан аяқталатын тұйық буындар.
3. Құбылмалы, өзгеріске бай. Әрбір буында ырғақ болады, ырғақ қытай тілі буын құрылымындағы ең маңызды құрам. Инициалы, финалы бірдей буын үнемі ырғақтың әртүрлілігі арқылы басқа-басқа мағына білдіреді. Мысалы: mā （妈）, mă（马）, mà（骂）[31,147].
№ 1 кесте
Буынның құрылымдық формасы
Қытай тілінде буын инициал, финал басы, финал ортасы, финал соңы, тон секілді 5 бөліктен жасалады, бұның ішінде финал ортасы мен тон ең маңыздысы, ал инициал, финал басы және финал соңының буында кездесуі міндетті емес. Бұл бес бөлік 8 түрлі бірігу формасында кездеседі, егер финал соңы тағы дауысты дыбысты финал соңы және дауыссыз дыбысты финал соңы болып бөлінсе, онда қытай тілі буынының 12 түрлі құрылымдық формасы болады (№ 2 кесте):
普通话音节结构表
结构
成分
例字
声母
韵母
声调
韵头
（介音）
韵腹
（主要元音）
韵尾
元音
辅音
武wŭ
u
上声
挖wā
u
a
阴平
爱ài
a
i
去声
有yŏu
i
o
u
上声
运yùn
ű
n
去声
永yŏng
i
o
ng
上声
低dī
d
i
阴平
雪xuě
x
ű
e
上声
蕾léi
l
e
i
阳平
鸟niăo
n
i
a
o
上声
参cān
c
a
n
阴平
壮zhuàng
zh
u
a
ng
去声
Буын құрылымына талдау жасағанда мына нәрселерге көңіл бөлу керек:
1. iou, uei, uen финалдары дауыссыз дыбысты инициалдармен буын құрағанда финал ортасы түсіп қалады, мысалы 酒 (jiŭ), 鬼 (guĭ), 坤 (kūn), буын құрылымын талдағанда түсіп қалған негізгі дауысты дыбыс （主要元音）қосылып жазылады: jiou, guei, kuen.
2. i, in, ing, u, ü, üe, üan, ün финалдарынан жасалған нөл инициалды буындар yi, yin, ying, wu, yu, yue, yuan, yun болып жазылады, буын басындағы y, w дыбыс бөліп тұратын әріп, инициал емес, дыбыс бола алмайды. Мысалы: “衣 (yī), 屋 (wū), 淤 (yū)” бір дыбыс, “因 (yīn), 英 (yīng), 约 (yuē), 晕 (yūn) екі дыбыс,“冤”(yuān) үш дыбыс.
3. Басы i немесе u финалдарынан басталатын ia, ie, iao, iou, ian, iang, ua, uo, uai, uei, uan, uen, uang, ueng рөл инициалды буындар ya, ye, yao, you, yan, yang, wa, wo, wai, wei, wan, wen, wang, weng болып жазылады, y, w әріптері i мен u дыбыстарының орнына жүретін дыбыс, буында финал басы болады.
4. ie мен üe финалдарынан жасалатын буындағы финал ортасы ê дыбысы, e дыбысыемес. zi, ci, si және zhi, chi, shi буындарының финал ортасы –і [ы], –і [і] дыбыстары, i [и] дыбысы емес.
Инициал мен финалдың тіркесуі
Қытай тілінің инициалы мен финалы арасында белгілі бір заңдылық бар, бұл негізінен инициалдың жасалу орны мен финалдың төрт дыбысталу жағын анықтайды. Қытай тілінде 21 инициал бар (нөл инициалды қоспағанда), инициал жасалу орнына қарай еріндік, еріндік-тіс, тіл алды, тіл ортасы, тіл үсті, тіл түбі деп жеті түрге бөлінеді; қытай тілінде 39 финал бар, финал алдыңғы дауысты дыбыстың сипатына қарай ашық, тіс-аралық, қысаң, еріндік деп төрт түрге бөлінеді. Дәлірек айтқанда, егер инициалдың жасалу орны бірдей болса, тіркесетін финалының төрт дыбысталу түрі де бірдей болады; финалдың төрт дыбысталу түрі бірдей болса, олармен тіркесетін инициалдың жасалу орны да бірдей болады. Путунхуаның инициалы мен финалының тіркесу байланысын төмендегі кестеден көруге болады (№ 3 кесте):
Қытай тілінің инициалы мен финалының тіркесу кестесі
普通话声韵拼合表
韵母
部位声母
开口呼
齐齿呼
合口呼
撮口呼
-i 其他
i
u
ü
双唇
b p m
+
+
+
唇齿
f
+
+
舌尖前
z c s
+
+
舌尖中
d t
+
+
+
n l
+
+
+
+
舌尖后
zhchsh
+
+
舌面
j q x
+
+
舌根
g k h
+
+
零声母
+
+
+
+
Кестедегі бос тор көз инициал мен финалдың тіркесе алмайтындығын білдіреді[32.238].
Инициал мен финалдың тіркесу ерекшелігі
Қытай тілінде инициал мен финалдың тіркесуінің мынадай бірнеше ерекшелігі бар:
Инициал жағынан алып қарағанда:
1. n және l дыбысының тіркесу қабілеті күшті, төрт дыбысталудағы финалдардың барлығымен тіркесе алады; нөл инициалды буынның төрт дыбысталуымен де тіркеседі.
2. Еріндік дыбыстар b, p, m және тіл ортасы дыбыстары d, t ашық, тіс-аралық, қысаң үш түрлі финалмен тіркесе алады (b, p, m дыбыстары тек u қысаң финалымен ғана тіркеседі), еріндік финалымен тіркесе алмайды.
3. Тіл алды, тіл арты және тіл түбі топтарындағы инициалдардың барлығы тек ашық, қысаң финалдармен тіркесе алады, тіс-аралық, еріндік финалдарымен тіркесіп, буын құрай алмайды; ал тіл алды j, q, x дыбыстары керісінше, тек тіс-аралық, еріндік финалдарымен ғана тіркеседі, ашық, қысаң финалдармен тіркеспейді, сөйтіп бір-бірін толықтыратын жүйе қалыптасады.
4. Еріндік-тіс f дыбысының тіркесу қабілеті әлсіз, тек ашық финалмен және қысаң u финалымен тіркесіп, буын құрай алады.
Финал жағынан алып қарағанда:
1. Еріндік финалымен тіркесетін дауыссыз дыбысты инициалдар өте аз, j, q, x, n, l ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz