Халықаралық жеке құқық пәнінен дәрістер жинағы
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың түсінігі.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
Тақырыбы: Коллизиялық нормалар.
Тақырып: Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
Тақырып: Сыртқы экономикалық мәмілелер.
Тақырып: Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.
Тақырып: Халықаралық несие.есеп қатынастары
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы интелектуалдық меншік.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы неке.отбасы қатынастары.
Тақырыбы: Халықаралық еңбек құқығы.
Тақырып:Халықаралық азаматтық процесс.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
Тақырыбы: Коллизиялық нормалар.
Тақырып: Халықаралық нормаларды қолдану: негізгі құқықтық мәселелер.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың субъектілері.
Тақырып: Сыртқы экономикалық мәмілелер.
Тақырып: Жүктер мен жолаушыларды халықаралық тасымалдау.
Тақырып: Халықаралық несие.есеп қатынастары
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы интелектуалдық меншік.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтағы неке.отбасы қатынастары.
Тақырыбы: Халықаралық еңбек құқығы.
Тақырып:Халықаралық азаматтық процесс.
Халықаралық жеке құқық құқық салаларының ішіндегі ерекше саланың бірі болып табылады, себебі ол бірнеше мемлекттердің заңнамаларына сүйене отырып, пайда болған коллизиялық мәселені шешеді. Халықаралық жеке құқықтың спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы және құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған. Халықаралық жеке құқықтың дамуына бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде. Халықаралық жеке құқықтың қызметі - бұл халықаралық жеке құқық жүйесімен арадағы тұрақты түрде, өзара қызмет жасау, яғни халықаралық жүйенің құрамдас бөлімі. Оны бұл тұрғыдан қарау, халықаралық құқықтың келешектегі рөлінің, бейбітшілік пен халықаралық өзара қарым-қатынасты ныгайтуда, дами түсуіне ықпалын тигізеді. Сонымен бірге, қызмет ету - бұл, халықарлық құқық функцияларын іске асыру үрдісі.
Халықаралық жеке құқық адамзат дамуының әр саласында түрліше қызмет атқарады. Атақты заңгерлердің бірі Ф.Лист "халықаралық жеке құқық жиі аяққа тапталады", — деп атап көрсеткен. Бірақ, сонымен бірге мемлекет және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері, халықаралық жеке құқық нормасының міндетті күшін мойындайды.
Халықаралық жеке құқық адамзат дамуының әр саласында түрліше қызмет атқарады. Атақты заңгерлердің бірі Ф.Лист "халықаралық жеке құқық жиі аяққа тапталады", — деп атап көрсеткен. Бірақ, сонымен бірге мемлекет және халықаралық құқықтың басқа да субъектілері, халықаралық жеке құқық нормасының міндетті күшін мойындайды.
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы. // од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М., 1975.
8. Международное частное право. /Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право./Под ред. Скаридов А.С. - С -П ,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. /Составители К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. - М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М., 1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М, 1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения. -М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика: опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
31. Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
32. Арбитражныи процесс. /Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
33. Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве. Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
34. Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
35. Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск. журнал международного права. 1992. N2.
36. Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
37. Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
38. Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
39. Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988. -М, 1989.
40. Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука, 1994.
41. Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
42. Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
43. Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
44. Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.- М., 1991.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы. // од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М., 1975.
8. Международное частное право. /Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право./Под ред. Скаридов А.С. - С -П ,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. /Составители К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. - М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М., 1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М, 1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения. -М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика: опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
31. Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
32. Арбитражныи процесс. /Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
33. Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве. Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
34. Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
35. Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск. журнал международного права. 1992. N2.
36. Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
37. Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
38. Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
39. Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988. -М, 1989.
40. Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука, 1994.
41. Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
42. Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
43. Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
44. Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.- М., 1991.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 110 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 110 бет
Таңдаулыға:
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың түсінігі.
Жоспар:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны.
3. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні.
4. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алуын оқытып
үйрету болып табылады.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке құқық құқық салаларының ішіндегі ерекше саланың бірі
болып табылады, себебі ол бірнеше мемлекттердің заңнамаларына сүйене
отырып, пайда болған коллизиялық мәселені шешеді. Халықаралық жеке құқықтың
спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы және құқық
жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп
аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда
қолданылатындығын анықтауға бағытталған. Халықаралық жеке құқықтың дамуына
бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде. Халықаралық жеке құқықтың
қызметі - бұл халықаралық жеке құқық жүйесімен арадағы тұрақты түрде, өзара
қызмет жасау, яғни халықаралық жүйенің құрамдас бөлімі. Оны бұл тұрғыдан
қарау, халықаралық құқықтың келешектегі рөлінің, бейбітшілік пен
халықаралық өзара қарым-қатынасты ныгайтуда, дами түсуіне ықпалын тигізеді.
Сонымен бірге, қызмет ету - бұл, халықарлық құқық функцияларын іске асыру
үрдісі.
Халықаралық жеке құқық адамзат дамуының әр саласында түрліше қызмет
атқарады. Атақты заңгерлердің бірі Ф.Лист "халықаралық жеке құқық жиі
аяққа тапталады", — деп атап көрсеткен. Бірақ, сонымен бірге мемлекет және
халықаралық құқықтың басқа да субъектілері, халықаралық жеке құқық
нормасының міндетті күшін мойындайды.
Халықаралық құқықтың басты қызметі — мемлекеттердің өзара іс-қимылынан
байқалады. Құқықтық өзара қарым-қатынас субъектілері қазіргі кезде әр
түрлі тәсілдерді қолданады. Халықаралық құқықтың іс-әрекетінде, бір жағынан
халықаралық құқық пен ішкі саясаттың, екінші жағынан, халықаралық құқық пен
дипломатияның қатынасы туралы проблема тән. Ішкі саясатқа қарағанда сыртқы
саясаттың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны сыртқы және ішкі саясатта
мемлекеттің жоғарғы органдары бағыттап және бақылап отырады. "Дипломатиялық
сөздікте" дипломатияға берілген тұжырымдама мынадай: "Мемлекет және үкімет
басшыларының және ішкі арнайы органдарының мемлекеттің сыртқы саясатының
мақсаты мен міндетін атқарудағы, сонымен қатар шекарадан тыс жердегі
мемлекеттің құқығы мен көзқарасын қорғаудағы арнайы қызметі".
Біріншіден, бүл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті
процесі осыған сай жан-жакты экономикалык қатынастардың жаңа деңгейін
талап етуде. Бүл тұстағы айқын мысал ретінде еуропалық континенттік дамуды
атауға болады. Шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың ең жарқын
керінісі ретінде жан-жакты экономикалык және экономикалық-техникалық
қауымдастықтың дамуын атауға болады. ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек
саудамен ғана шектеліп отырған болса, ендігі XX-XXI ғасырларда бұл тек
тауар мен қызмет алмасу ғана емес, өндірістік кауымдастық, оның құрамына
бірлескен кәспорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді
жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бүл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қақтығыстарға
байланысты, саяси және ұлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жұмысқа
орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының)
тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан, коммуникациядағы,
көлік жетістіктері арқасында кептеген елдер бір-бірімен жақындасты, осының
арқасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды, телерадио құралдары,
бейнетехника мен спутниктік кұрылғыларды колдануға байланысты ғылымда болып
жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып
отыруға мүмкіндік берді. Космосты игерудегі жетістіктер тағы бар, ал екінші
жағынан ғылыми-техникалық прогресстің керітартпа тұстары, атап айтқанда,
Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен улануы
бір ғана мемлекеттің шекарасымен шектеліп кана қоймайды.
Халықаралық жеке құқық үшін басты маңызды болып табылатын нәрсе —
халықаралық қатынастардың гуманизациялануы болып табылады. Барлық
мемлекеттердің — халықаралық қатынас реттеуіне қатысушыларының назарында
адам, оның жай-күйі, құқықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы әзара
ыкпалдастық түтастарынан да көрінеді. Мемлекеттер арасындағы қауымдастық
туралы мәселелерді шешу кезінде құқықтық және оның әдістері мен
құрылымдарының орны ерекше болып келеді.
Халыкаралық жеке құқықтың спецификалык ерекшелігі осы мемлекеттердің
арасындағы, құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып,
коллизиялық деп аталатын нормалардың кемегімен қай мемлекеттің құқығы
тиісті жағдайларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке құқықтың мақсаты — әр түрлі елдердің фирмалары мен
үйымдарының арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып
табылады.
Катынастардың екінші бір тобы — шетелдік қатысушылар, яғни азаматтардың
қатысуымен болады. Халықаралық құқықтағы сияқты халықаралық жеке құкыққа да
жалпы қоғамдық мүдде мен жеке түлғаның мүдделері толығымен ескерілуге
жатады.
Халықаралық жеке кұкықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа
салалардағы құқықтары туралы сөз болады. Осы аталған құқықтарға кепіл болу
халықаралық жеке құқықта басты орынға койылады, әсіресе, бүл аралас
некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтарына байланысты болып
табылады. Халықаралық жеке құқық нормалары Казақстандағы шетел
азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің азаматтардың шетел
мемлекетіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Халықаралық жеке құқықтың
реттеу пәні халықаралық өмірде пайда болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы
түрлі катынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық халықаралық жария күқықпен тығыз байланысты.
Халықаралық жеке құқық өзбетімен, тәуелсіз құқық жүйесі болып табылады.
Үстемдік етіп тұрған концепцияға (түжырымдамаға) сүйенсек халықаралық
жеке құқық болып табылады.
2. Біздің отандық білім халықаралық азаматтық-құқықтық, шетелдермен
отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастарды реттейді деген
көзқарасты ұстанады. Осылайша, халықаралық жеке құқық дегенде кең ауқымды
бір мемлекеттің аумағында ғана орын алмайтын азаматтық-құкықтық қатынастар
туралы айтуға болады, қайсыбір мемлекет азаматтары арасындағы мүліктік және
оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қатынастарды айтпастан бұрын, бұл
мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да козғап өту керек.
Ең біріншіден, мүліктік катынастағы халықаралық құқық шетелдік элементке
ие екендігі туралы айтылуы керек. Осындай шетелдік элементі бар мүліктік
катынастардың негізгі деген үш тобын бөліп қарастыруға болады:
1. Шетелдік болып табылатын субъектінің қатысуымен болатын мүліктік
катынастар. Бүл шет мемлекеттердің азаматы, шет мемлекеттердің, занды
тұлғасы немесе тіптен, шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мәселен,
Қазақстандық өнеркәсіп орны ағылшындық, фирмамен тауар партиясын сату
туралы шарт жасайды. Мүндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық
фирма табылады. Халықаралық жеке құқықтың реттеуіне енгізіледі, ал
Англияда, Уэльсте және Нидерландта бұл халықаралық жеке кұқықтың көрінісі
деп танылады.
Субъектілердің барлығы бір мемлекетке тиесілі мүліктік
қатынастар (мәселен, мүрагерлік мүлік) тиісті қатынастар пайда болатын
объект шетел аумағында болатын болса.
Занды фактімен пайда болуы не тоқтатылуы тығыз байланысты мүліктік
катынастар (зиян келтіру, шарт жасау т.б.).
Отандық ілім халықаралық жеке құкық, сонымен қатар, халықаралық азаматтық
іс жүргізу мәселелерін де карастырды. Мүның астарында, азаматтық істе
шетелдік элементтің болуы әлдебір процессуалдық салдар туғызады деген пікір
туғызады.
Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялык нормалар кұраған.
Шетелдік элементі бар азаматтық кұқықтық катынастарды реттеудің басты
ерекшелігі — көп жағдайда халықаралық жеке құкық мәселелерін шешуде
тікелей ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнамаға қол қою керек екендігін
меңзейді. Мүндай сипаттағы ережелер коллизиялық деп аталады.
Ғылым тұрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқық
құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді. Мемлекеттер колданатын
осындай нормалардың жиынтығы коллизиялық құқықты құрайды. Коллизиялық құқық
халықаралық жеке құқықтың аса күрделі және аса маңызды бөлігін құрайды.
Бірақ коллизиялық сауалдармен халықаралық жеке құқық мазмүны толығымен
ашылмайды.
Халықаралық жеке құқық аясына шетел элементі бар халықаралық азаматтық
құқықты реттейтін барлық нормаларды енгізген жөн. Бұл ретте мемлекеттердің
арасындағы құқық емес, олардың арасында орнайтын қатынас басты мәнге ие
болуы тиіс.
Халықаралық жеке құқықтың қолданылатын кеңістігі мен оның мазмүны туралы
сұрақтар құқықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортақ түсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралық жеке құқыққа бағытталған.
Сонымен катар, осы тұста да бірқатар нюанстар бар.
3. Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқыктың нормалары бір
ғана мақсат үшін — әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың
құқықтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда. Бұл екеуінің арасындағы
ортақ мүдде - осы жердегі халықаралық катынастар туралы ойлар бұл
үғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке
құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түр.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастарының мазмүнының әртүрлігінде.
Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі
мәселелері, мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер
қарастырылады. Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық
әрекеттесу сиякты сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық
қүқықтың туындауына әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін
қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып
табылады. Ал, халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы
халықаралық қатынастағы нақ осы жеке құқық саласында көрініс табады. Бұл ең
біріншіден, мүліктік қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттік құқық
саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын
қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу пәнімен ғана емес, сол
катынастардың субъектілерінен де ерекшеленеді. Мемлекеттер халықаралық жеке
құқықтың негізгі субъектілері болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық
ұйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші ұлттарды да осы
топқа жатқызылады. Халықаралық жеке құқықта катысушылар мемлекет қана емес
(бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды), ең басты қатысушылар жеке
түлғалар мен занды түлғалар болып табылады. Жеке түлғалар — бүл азаматтар,
ал занды түлғалар - бүл мемлекеттік ұйымдар, жеке фирмалар, өндірістер,
ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап етуге болады. Халықаралык шарт
халықаралық жария құқықта катынастарды реттеудің негізгі кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерекше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамаларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақытта ғана қолданысқа үшырайды.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бүл халықаралық жария құкыққа
барынша тән қасиет) таза ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке құқықтың мәнін анықтағаннан кейін, оны құқықтық
тұрғыдан алғандағы түсінігіне байланысты пікірлерді қарастырған жөн.
Кеңестік дәуірде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сүрақтардың бірі
халықаралық жеке құқық деген түсінікке байланысты болып табылған. Жалпы
жағдайларда, лениндік түсінік — біз ешқандай жекелікті танымаймыз, бізде
бәрі ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы керек
деген де болды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі түтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұнын айқындап тұр, өйткені
бүл сонау ерте римдік дәуірдегі құқықтарды жеке және жария деп белуді ары
қарай дамытып отыр. Мұны Улышниан қалыптастырған болатын, оның айтуынша
жария құқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке құқық — жеке
тұлғалардың қүқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралык жеке
құқықтағы халықаралық деген түсінік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз болып
келеді. Бірақ коптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық
барынша ішкі құқықпен тығыз байланыста бола отырып, құқық саласы ретінде
танылады және ұлттық құқық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді ең
соңғы авторлардың қатары құқық деген сөзге өздерінің қарсылығын білдірді,
себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеуші функцияны
емес, тек қана сілтемелік функция болып табылады және мүндағы басты орынға
коллизиялық ережелер ие деп түжырымдады.
4. Шетелдіктердің құқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық мәселелерінің
қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән болып табылады.
Сонымен қатар назар аударатын бір мәселе, Францияның халықаралық жеке
құқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы, оның аумаққа енуі,
оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сиякты мәселелер басым орынды
иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халықаралық жеке құқыққа
қатысты көзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке құқық халықаралық
қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып табылады.
Халықаралық жеке құқықты зерттеумен айналысатын ғалымдардың айтуы
бойынша оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың
статусына, жария тәртіпке байланысты мәселелерді де енгізуі керек. Бірак
1940 жылдардың басынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке
кұқықты іс жүргізу құқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықаралық жеке
құқықтың жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы
пәннің жүйесіне байланысты даулардың шексіз жалғасуы халыкаралық жеке
қүқықтың қүқықтық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне
байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені құқықтың осындай
сипаттаушы белгілері құқықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Ең біріншіден айтарымыз, халықаралық жеке құқық реттейтін қатынастардың бір
тобын бөліп алу үшін оның тек халықаралық қатынастарды реттейтіндігін атап
өту керек. Халықаралық қатынастар күрделі кешенді құбылыс болып табылады.
Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды ажыратып алған жөн (мүның
ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілерді де міндетті түрде қосамыз).
Бұл қатынастардың тобын ерекшелейтін белгісі болып олардың субъектілері —
мемлекеттерге тиесілі - егемендік болып табылады.
Мемлекетаралық катынастар мен көбіне олардың субъектілері азаматтар
мен үйымдар (занды түлғалар) арасындағы қатынастар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шартқа отырады. Бұл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып табылады.
Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарттардың негізінде
айқындалады. Бүл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген үйымдары
мен азаматтарының арасында да сауда, экономика мен коммерциялық қатынастар
орнығып қалуы мүмкін. Бұл тұста, жоғарыда аталған мемлекетаралық шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондықтан да, халықаралық қатынастарда
жеке түлғалар мен занды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалық
қатынастарды тудырады. Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялык
нормалар кұраған. Шетелдік элементі бар азаматтық кұқықтық катынастарды
реттеудің басты ерекшелігі — көп жағдайда халықаралық жеке құкық
мәселелерін шешуде тікелей ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнамаға қол
қою керек екендігін меңзейді. Мүндай сипаттағы ережелер коллизиялық деп
аталады.
Ғылым тұрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқық
құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді. Мемлекеттер колданатын
осындай нормалардың жиынтығы коллизиялық құқықты құрайды. Коллизиялық құқық
халықаралық жеке құқықтың аса күрделі және аса маңызды бөлігін құрайды.
Бірақ коллизиялық сауалдармен халықаралық жеке құқық мазмүны толығымен
ашылмайды.
Халықаралық жеке құқық аясына шетел элементі бар халықаралық азаматтық
құқықты реттейтін барлық нормаларды енгізген жөн. Бұл ретте мемлекеттердің
арасындағы құқық емес, олардың арасында орнайтын қатынас басты мәнге ие
болуы тиіс.
Халықаралық жеке құқықтың қолданылатын кеңістігі мен оның мазмүны туралы
сұрақтар құқықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортақ түсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралық жеке құқыққа бағытталған.
Сонымен катар, осы тұста да бірқатар нюанстар бар.
Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқыктың нормалары
бір ғана мақсат үшін — әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты
дамытудың құқықтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда. Бұл екеуінің
арасындағы ортақ мүдде - осы жердегі халықаралық катынастар туралы ойлар
бұл үғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке
құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түр.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастарының мазмүнының әртүрлігінде.
Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі
мәселелері, мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер
қарастырылады. Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық
әрекеттесу сиякты сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық
қүқықтың туындауына әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін
қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып
табылады. Ал, халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы
халықаралық қатынастағы нақ осы жеке құқық саласында көрініс табады. Бұл ең
біріншіден, мүліктік қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттік құқық
саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын
қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу пәнімен ғана емес, сол
катынастардың субъектілерінен де ерекшеленеді. Мемлекеттер халықаралық жеке
құқықтың негізгі субъектілері болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық
ұйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші ұлттарды да осы
топқа жатқызылады. Халықаралық жеке құқықта катысушылар мемлекет қана емес
(бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды), ең басты қатысушылар жеке
түлғалар мен занды түлғалар болып табылады. Жеке түлғалар — бүл азаматтар,
ал занды түлғалар - бүл мемлекеттік ұйымдар, жеке фирмалар, өндірістер,
ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап етуге болады. Халықаралык шарт
халықаралық жария құқықта катынастарды реттеудің негізгі кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерекше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамаларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақытта ғана қолданысқа үшырайды.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бүл халықаралық жария құкыққа
барынша тән қасиет) таза ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке құқықтың мәнін анықтағаннан кейін, оны құқықтық
тұрғыдан алғандағы түсінігіне байланысты пікірлерді қарастырған жөн.
Кеңестік дәуірде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сүрақтардың бірі
халықаралық жеке құқық деген түсінікке байланысты болып табылған. Жалпы
жағдайларда, лениндік түсінік — біз ешқандай жекелікті танымаймыз, бізде
бәрі ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы керек
деген де болды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі түтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұнын айқындап тұр, өйткені
бүл сонау ерте римдік дәуірдегі құқықтарды жеке және жария деп белуді ары
қарай дамытып отыр. Мұны Улышниан қалыптастырған болатын, оның айтуынша
жария құқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке құқық — жеке
тұлғалардың қүқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралык жеке
құқықтағы халықаралық деген түсінік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз болып
келеді. Бірақ коптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық
барынша ішкі құқықпен тығыз байланыста бола отырып, құқық саласы ретінде
танылады және ұлттық құқық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді ең
соңғы авторлардың қатары құқық деген сөзге өздерінің қарсылығын білдірді,
себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеуші функцияны
емес, тек қана сілтемелік функция болып табылады және мүндағы басты орынға
коллизиялық ережелер ие деп түжырымдады.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық
мәселелерінің қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән
болып табылады. Сонымен қатар назар аударатын бір мәселе, Францияның
халықаралық жеке құқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы,
оның аумаққа енуі, оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сиякты мәселелер
басым орынды иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халықаралық жеке
құқыққа қатысты көзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке құқық
халықаралық қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып
табылады.
Халықаралық жеке құқықты зерттеумен айналысатын ғалымдардың айтуы
бойынша оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың
статусына, жария тәртіпке байланысты мәселелерді де енгізуі керек. Бірак
1940 жылдардың басынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке
кұқықты іс жүргізу құқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықаралық жеке
құқықтың жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы
пәннің жүйесіне байланысты даулардың шексіз жалғасуы халыкаралық жеке
қүқықтың қүқықтық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне
байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені құқықтың осындай
сипаттаушы белгілері құқықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Халықаралық жекс күкыктың үғымы мен пәні.
2.Халықаралық жеке күкықтың жүйесі.
3.Халықаралық жеке құқықтың дамуына әсер етуші негізгі факторлар.
4.Халықаралық жеке құқықтың Қазакстан Республикасының дамуына әсер етуі.
5.Халықаралық жеке және халықаралық жария кұкықтың арақатынасы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы.
од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М.,
1975.
8. Международное частное право. Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право.Под ред. Скаридов А.С. - С -П
,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. Составители
К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. -
М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика
рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров
и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в
РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред.
М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в
Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М.,
1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по
внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М,
1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное
налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения.
-М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика:
опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
Арбитражныи процесс. Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве.
Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном
праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск.
журнал международного права. 1992. N2.
Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном
частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их
национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных
государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на
примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное
право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988.
-М, 1989.
Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука,
1994.
Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном
праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.-
М., 1991.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
Жоспар:
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігі.
2. Конституция халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде.
3.Азаматтық кодекс халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде.
4. Әдет-ғұрып: түсінігі, мәні.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігін,
Конституцияның Халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде оқытылуын
түсіндіру, Азаматтық құқықтың Халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі
ретінде оқытылуын түсіндіру, Әдет-ғұрып түсінігін, мәнін түсіндіре
отырып, оқыту.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздері деп – осы қайнар көздер
сүйенетін нормалар жиынтығын айтамыз. Ал норма дегеніміз – бұл латын
тілінен алынған norma яғни заңдастырылған міндет, тәртіп деген
мағана білдіреді. Кейбір құқық нормаларының мазмұны мен іс-қимыл
тетігі құқықтың нормаларына емес, халықаралық силастық, татулық
нормаларына ұқсас келеді. Халықаралық жеке құқықтың әлі күнге дейін
жалпыға танылған, бірыңғай қайнар көздері түрлерінің тізімі жоқ екенін айта
кету қажет.
Біріншіден, олар халықаралық шарт, халықаралық өдет-ғүрып пен
қүқықтың ортақ қағидалары.
Екіншіден, құқықтық нормаларды анықтау үшін көмекші құралы ретінде —
сот шешімдері мен доктрина келтіріледі. Біздің негізгі назарымыз, сол
аталған қайнар көздердің санаттарына бөлінетін болады. Сонымен бірге, соған
қоса біржақты актілердің маңызын, сондай-ақ ішкі мемлекеттік заңдар мен
халықаралық жеке құқықтық қайнар көздердің мәселесіне байланысты сот
шешімдерінің маңызын сипаттаудың қажетті екендігін айтамыз. Халықаралық
жеке құқықтың қайнар көздерін қарастырудан бұрын, мына сұраққа жауап
берелік — құқықтың қайнар көзі (мүнда халықаралық құқық жайында айтылады)
сапасының аса зор маңызға ие болып отырғандығы неліктен? Оның жауабы:
осындай жағдайларда (біріншіден, мұндағы халықаралық құқық субъектілерінің
арасындағы даулар), халықаралық құқықтың сәйкес нормаларына сүйене отырып,
өзіндік позицияны негіздеудің өзі өте қажет, ал оның, халықаралық жеке
құқық қайнар көзінің қандай да бір түрінің шеңберінде объективтіленгені
қажет.
Халықаралық келісім-шарттар. Халықаралық келісім-шарттар бұл,
халықаралық дәрежедегі мемлекетаралық келісімдер немесе келісім-
шарттар. Бұл шарт бойынша текет соңына қол қойылып, қатысы бар
мемлекеттет мөрі басылады. Қазіргі тандағы халықаралық құқықтың негізін
салушы қайнар көздердің бірі болып — халықаралық шарт танылады, дегенмен
жоғарыда айтылғандай, халықаралық құқықтағы негізгі реттестіруші тәсілі
болып, халықаралық құқық субъектілер еркілерінің санасу тәсілі саналады,
оның өзі, халықаралық шартты бекіту кезінде айқын көрінеді. Халықаралық
құқық қайнар кездері ретіндегі халықаралық шарттың нормалары, халықаралық
әдет-ғүрыптар секілді қалыптасатын нормаларға қарағанда, қалауымызға
жақын, дегенмен де, "халықаралық шарт" үғымы халықаралық әдет-ғүрып
ұғымына қарағанда әлдеқайда анық болып табылады, даулы жағдайда, сол тәртіп
ережелерінің әдеттегі құқықтық норма ретінде барын дәлелдеудің өзінде
қиынға түседі (яғни сәйкес өлшемдер бойынша). Халықаралық шартқа байланысты
мәселелер қазіргі кезде негізгі үш келісімдермен реттеледі - 1969 жылғы
Халықаралық шарттар құқығының Вена Конвенциясымен, 1986 жылғы халықаралық
ұйымдар арасындағы немесе халықаралық үйымдар мен мемлекеттер арасындағы
халықаралық шарттар құқығы туралы Вена Конвенциясымен, сондай-ақ 1978 жылғы
халықаралық шарттарға қатысты, мемлекеттердің құқыққа иеленушілік жайындағы
Вена Конвенциясымен реттеледі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы болып, 1969
жылғы Конвенция танылады. Осы қүжатқа сәйкес халықаралық шарт деп —
мемлекеттер арасындағы жазбаша түрде бекітіліп, мүндай келісімнің бір
құжатта не бірнеше өзара байланысы бар қүжаттарда бар болуына, не оның
нақты аталуына қарамастан, халықаралық құқықпен реттелетін халықаралық
келісім түсіндірілуі мүмкін.
2. Халықаралық шарттағы жақтар тек халықаралық құқық субъектілері ғана
бола алады, сонымен бірге мемлекеттер осыған шектеусіз қатыса алады. Бұған
мысал ретінде, халықаралық құқық қабілеттілігі шектелген, жүргізуші
субъектілер ретіндегі — халықаралық үйымдардың құрылтай шарты мен жарғысына
байланысты, ал федерация субъектілері - федеративті мемлекеттің ішкі
зандарына байланысты және т.б. Халықаралық шарт, екі жақтың келісімін
белгілі мәселелері бойынша білдіреді, басқаша айтқанда, заңды
міндеттіліктің оған, екі жақтың келтіруімен жүзеге асуы қажет, демек
барлық жақтарымен келтірілуі қажет. Егер де халықаралық шарттың немесе оның
қандай да бір бөліміне қатысты жақтардың келісіміне негізделген күдік
болған жағдайда, сол шарттың заңды әрекетін дауға салып шешуге болады. Тағы
бір айта кететін жағдай, мемлекеттер өз төртібін, сондай-ақ өзінің ішкі
мемлекеттік заңдарының актілеріне сөйкес, халықаралық шартты дайындау,
бекіту, оны орындау мен заңды күшінің тоқтатылуына қатысты мемлекет атынан
қызметті жүзеге асыруға қүзыреті бар органдар мен жақтардың тәртібін
қалыптастыра алады.
Халықаралық шарттар мен оларды бекітуші мемлекеттер, сол не өзге
мемлекеттің ұлттық құқығына бағынышты бола алмайды. Халықаралық құқықтың
қайнар көздері ретіндегі халықаралық шарттардың жалпы сипатының шеңберінде,
өзге де оларға ұқсас сипаттарынан айырмашылықтарына назар аударудың қажетті
екендігін санай аламыз, яғни мұндағы халықаралық жеке құқық субъектілері
мен жеке түлғалар арасындағы шарттарды, джентльмендік келісімдері мен саяси
ойлары жайлы мәлімдемелерін айтса болады. Мемлекеттер мен жеке түлғалар
арасындағы шарттар (халықаралық үйымдар арасындағы шарттар сирек жүреді),
шетел занды және жеке тұлғалары, халықаралық жеке құқық саласына тән нәрсе.
Сондай-ақ оларды халықаралық шарттар ретінде мойындау мәселесінің өзі өте
жиі байқалады. Әдеттегідей, ұлтаралық компаниялармен жасалатын
мемлекеттердің шарттарына қатысты мәселесі бойынша. Мүндай мойындаудың
беретіні не және ұлтаралық компания үшін оның қандай маңызы бар? Жауабы өзі
айтып отырғандай, онда бұл келісім мемлекеттің үлттық юрисдикциясының
саласынан шығуы қажет, яғни ұлтаралық компаниямен болған келісім жақтары
(демек халықаралық құқықтық ережелерге, халықаралық қағидаларға бағынышты
болуы мүмкін). Осындай шарттан туындайтын даулар да, аталған мемлекеттің
ұлттық соттарында емес, өзге жолдармен шешілуі қажет. Үстем етуші пікірге
сай, осы тарау авторының өзі бөліп көрсетіп отырғаңдай, мүндай шарттар,
қайткенмен де халықаралық болып саналмауы қажет. Біржақты пікірге бұл
мәселе бойынша, әлі де болса өз мақсатына жете қойған емес. Оның
күрделілігі, мемлекеттердің "интернационалдандырылған" деп аталатын жеке
тұлғалармен шарттарының әр түрлі болып келуімен күшейе түседі. Жоғарыдағы
шарттар бойынша оларға қолданылатын құқық, сондай-ақ олардан пайда болатын
құқықтық қатынастар үшін - халықаралық түрі болып та-былады немесе былайша
делінетін "құқықтың жалпы қағидалары немесе тек осы шарттың ғана нормалары
болып табылады (бір жақтың ұлттық құқығы емес). Біздің пікірімізге сай,
мүндағы айтылып отырған мәселе қайткенмен де халықаралық шарттар жайында
емес, шетел элементі бар жеке қүқықтық келісім-шарттардың (контрактілердің)
арнайы түрлері жайында айтылады. Джентльмендік келісімдерге келетін болсақ,
мүнда көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, жеке түлғалар арасындағы ауызша
түрдегі келісімділігі жайында айтылады, әдеттегідей өз мемлекеттерін
халықаралық аренада таныстыру қүқығына ие болады. Аталған келісім,
мемлекеттер үшін міндетті түрдегі занды салдарға әкеп соқтырмауы қажет.
Кей кездері келісім-шарттар ауызша да жасалуы мүмкін. Мұндай
келісімшарттар Джентелменизмдік деп аталады. Халықаралық келісім-
шарттар объектісі болып, материалдық немесе материалдық емес
объектілер жатады. Әрбір келісім-шартта объектісі көрсетіледі. Мыс:
Қазақстан Республикасы мен Фрнция мемлекеті арасындағы келісім шарт
объектісі – достық, ынтымақтастық, татулықтағы қарымқатынасы жатады. бұл
келісім-шартқа 1992 жылы 23 қыркүйекте Парижде қол қойылды.
3. Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
4. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Тәртіп ережесін қолданудың алғашқы процестері өтіп жатқан кезде, сол
мемлекеттің кәдімгі міндетті нормасы ретіндегі, сол ереженің қалыптасуына
қарсы келгендігін қандай да бір әдіспен көрсету қажет пе еді? Біздің
пікірімізше, осы арада теріс жауап бергеніміз жөн. Сол сияқты жоғарыда біз
келтірген, бірінші сұрағымыздың жауабы өзгеріссіз калады; сондай мемлекетке
қатысты ереженің қолданбай қала беруі тиіс (оның мемлекетке қатысты өз
позициясын корсетпеген жағдайында да). Осы жерде мемлекеттер еркілерінің
қатаң келісімділік кағидасы жүруі тиіс. Жағдай басқалай өзгереді, алғашқыда
мемлекет, сол не озге де әдет-ғүрыптың қалыптасуына мүдде қатыса алмаған
кезі болған, бірақ та кейін оларға қалыптасқан кәдімгі нормаға қарай
отырып, сол қатынастарға қатысу мүмкіндігі туады. Мысалы, А мемлекетінің
ғарыш объектілерін қолдануға байланысты қызметін жүзеге асыру мүмкіңдігі
жоқ делік. Дәл сол қызметті жүзеге асырып отырған Б, В т.б. мемлекеттер
халықаралық әдет-ғұрыптары ретінде танылған белгілі бір тәртіп белгілерін
шығарады. А мемлекетінің енді болса, ғарыш объектілерін ұшыруға мүмкіндігі
туады, мұндағы кәдімгі құқықтық нормалар осы мемлекетке де таралуы қажет.
Қорыта айтарымыз, сондай-ақ халықаралық әдет-ғұрып ұғымымен қатар
"халықаралық әдет-ғұрыптық" үғымы бар. Ол да, мемлекеттердің халықаралық
тәжірибесінде қайта-қайта қолданылатын тәртіп ережесі болып саналады, яғни
мұнда объективті белгісі көрінеді, алайда субъективті белгісі яғни ереженің
заңды міндеттілігін мойындау жоқ. Осыған орай, оны сақтамаған жағдайда
заңды жауапкершілік тумайды. Халықаралық әдеттілікке тән бір мысал —
дипломатиялық хаттама және этикет шеңберіңдегі халықаралық нормалар
бола алады. Қазақстан Республикасы мен Фрнция мемлекеті арасындағы
келісім шарт объектісі – достық, ынтымақтастық, татулықтағы
қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа 1992 жылы 23 қыркүйекте
Парижде қол қойылды.
Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Тәртіп ережесін қолданудың алғашқы процестері өтіп жатқан кезде, сол
мемлекеттің кәдімгі міндетті нормасы ретіндегі, сол ереженің қалыптасуына
қарсы келгендігін қандай да бір әдіспен көрсету қажет пе еді? Біздің
пікірімізше, осы арада теріс жауап бергеніміз жөн. Сол сияқты жоғарыда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1. Халықаралық жеке құқық түсінігі.
2. Халықаралық жеке құқықтың мазмұны.
3. Халықаралық жеке құқықтың құқық саласы ретіндегі мәні.
4. Халықаралық жеке құқықтың құқық жүйесінде алатын орны.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке күкыктың түсінігін, құқық жүйесіндегі
алар орнын және мазмұнын студенттерге объективті түрде оқыта отырып,
бүгінгі және болашақ ұрпақтардың мүддесі үшін халықаралық жеке құқықтың
халықаралық саясатта атқаратын маңызын, оны өмірде қолдана алуын оқытып
үйрету болып табылады.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке құқық құқық салаларының ішіндегі ерекше саланың бірі
болып табылады, себебі ол бірнеше мемлекттердің заңнамаларына сүйене
отырып, пайда болған коллизиялық мәселені шешеді. Халықаралық жеке құқықтың
спецификалық ерекшелігі осы мемлекеттердің арасындағы және құқық
жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып, коллизиялық деп
аталатын нормалардың көмегімен қай мемлекеттің құқығы тиісті жағдайларда
қолданылатындығын анықтауға бағытталған. Халықаралық жеке құқықтың дамуына
бүгінгі күнгі факторлар өте тиімді әсер етуде. Халықаралық жеке құқықтың
қызметі - бұл халықаралық жеке құқық жүйесімен арадағы тұрақты түрде, өзара
қызмет жасау, яғни халықаралық жүйенің құрамдас бөлімі. Оны бұл тұрғыдан
қарау, халықаралық құқықтың келешектегі рөлінің, бейбітшілік пен
халықаралық өзара қарым-қатынасты ныгайтуда, дами түсуіне ықпалын тигізеді.
Сонымен бірге, қызмет ету - бұл, халықарлық құқық функцияларын іске асыру
үрдісі.
Халықаралық жеке құқық адамзат дамуының әр саласында түрліше қызмет
атқарады. Атақты заңгерлердің бірі Ф.Лист "халықаралық жеке құқық жиі
аяққа тапталады", — деп атап көрсеткен. Бірақ, сонымен бірге мемлекет және
халықаралық құқықтың басқа да субъектілері, халықаралық жеке құқық
нормасының міндетті күшін мойындайды.
Халықаралық құқықтың басты қызметі — мемлекеттердің өзара іс-қимылынан
байқалады. Құқықтық өзара қарым-қатынас субъектілері қазіргі кезде әр
түрлі тәсілдерді қолданады. Халықаралық құқықтың іс-әрекетінде, бір жағынан
халықаралық құқық пен ішкі саясаттың, екінші жағынан, халықаралық құқық пен
дипломатияның қатынасы туралы проблема тән. Ішкі саясатқа қарағанда сыртқы
саясаттың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны сыртқы және ішкі саясатта
мемлекеттің жоғарғы органдары бағыттап және бақылап отырады. "Дипломатиялық
сөздікте" дипломатияға берілген тұжырымдама мынадай: "Мемлекет және үкімет
басшыларының және ішкі арнайы органдарының мемлекеттің сыртқы саясатының
мақсаты мен міндетін атқарудағы, сонымен қатар шекарадан тыс жердегі
мемлекеттің құқығы мен көзқарасын қорғаудағы арнайы қызметі".
Біріншіден, бүл шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың объективті
процесі осыған сай жан-жакты экономикалык қатынастардың жаңа деңгейін
талап етуде. Бүл тұстағы айқын мысал ретінде еуропалық континенттік дамуды
атауға болады. Шаруашылық өмірдің интернационалдандырудың ең жарқын
керінісі ретінде жан-жакты экономикалык және экономикалық-техникалық
қауымдастықтың дамуын атауға болады. ХІХ-ХХ ғасырларда ол қатынастар тек
саудамен ғана шектеліп отырған болса, ендігі XX-XXI ғасырларда бұл тек
тауар мен қызмет алмасу ғана емес, өндірістік кауымдастық, оның құрамына
бірлескен кәспорындар мен өндірістер, бірлескен зерттеулер мен ізденістерді
жүргізулер кіреді.
Екіншіден, бүл жағдай - соғыстар мен түрлі сипаттағы қақтығыстарға
байланысты, саяси және ұлттық себептерге қатысты, сонымен қатар жұмысқа
орналасу мен білім алуға байланысты халықтың көшіп-қонуының (миграциясының)
тез арада өсіп кетуіне байланысты болды.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресс бір жағынан, коммуникациядағы,
көлік жетістіктері арқасында кептеген елдер бір-бірімен жақындасты, осының
арқасында, жалпы, адамзаттық қарым-қатынас дамыды, телерадио құралдары,
бейнетехника мен спутниктік кұрылғыларды колдануға байланысты ғылымда болып
жатқан жетістіктер дүние жүзінде әр түрлі хабарларды тез арада таратып
отыруға мүмкіндік берді. Космосты игерудегі жетістіктер тағы бар, ал екінші
жағынан ғылыми-техникалық прогресстің керітартпа тұстары, атап айтқанда,
Чернобыль мен Ирактағы трагедиялар, қоршаған ортаның ластануы мен улануы
бір ғана мемлекеттің шекарасымен шектеліп кана қоймайды.
Халықаралық жеке құқық үшін басты маңызды болып табылатын нәрсе —
халықаралық қатынастардың гуманизациялануы болып табылады. Барлық
мемлекеттердің — халықаралық қатынас реттеуіне қатысушыларының назарында
адам, оның жай-күйі, құқықтары мен бостандықтары болуы тиіс.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы әр түрлі салалардағы әзара
ыкпалдастық түтастарынан да көрінеді. Мемлекеттер арасындағы қауымдастық
туралы мәселелерді шешу кезінде құқықтық және оның әдістері мен
құрылымдарының орны ерекше болып келеді.
Халыкаралық жеке құқықтың спецификалык ерекшелігі осы мемлекеттердің
арасындағы, құқық жүйелерінің арасындағы айырмашылықты сақтай отырып,
коллизиялық деп аталатын нормалардың кемегімен қай мемлекеттің құқығы
тиісті жағдайларда қолданылатындығын анықтауға бағытталған.
Халықаралық жеке құқықтың мақсаты — әр түрлі елдердің фирмалары мен
үйымдарының арасындағы іскерлік байланыстарды құқықтық реттеу болып
табылады.
Катынастардың екінші бір тобы — шетелдік қатысушылар, яғни азаматтардың
қатысуымен болады. Халықаралық құқықтағы сияқты халықаралық жеке құкыққа да
жалпы қоғамдық мүдде мен жеке түлғаның мүдделері толығымен ескерілуге
жатады.
Халықаралық жеке кұкықта шетелдіктердің жеке мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтары туралы, олардың еңбек, отбасы және басқа
салалардағы құқықтары туралы сөз болады. Осы аталған құқықтарға кепіл болу
халықаралық жеке құқықта басты орынға койылады, әсіресе, бүл аралас
некелерге, отбасылардың түрлі мемлекет азаматтарына байланысты болып
табылады. Халықаралық жеке құқық нормалары Казақстандағы шетел
азаматтарының құқықтық жағдайын және біздің азаматтардың шетел
мемлекетіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Халықаралық жеке құқықтың
реттеу пәні халықаралық өмірде пайда болатын азаматтық-құқықтық сипаттағы
түрлі катынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық халықаралық жария күқықпен тығыз байланысты.
Халықаралық жеке құқық өзбетімен, тәуелсіз құқық жүйесі болып табылады.
Үстемдік етіп тұрған концепцияға (түжырымдамаға) сүйенсек халықаралық
жеке құқық болып табылады.
2. Біздің отандық білім халықаралық азаматтық-құқықтық, шетелдермен
отбасылық, еңбек немесе халықаралық қатынастарды реттейді деген
көзқарасты ұстанады. Осылайша, халықаралық жеке құқық дегенде кең ауқымды
бір мемлекеттің аумағында ғана орын алмайтын азаматтық-құкықтық қатынастар
туралы айтуға болады, қайсыбір мемлекет азаматтары арасындағы мүліктік және
оларға байланысты емес жеке мүліктік емес қатынастарды айтпастан бұрын, бұл
мемлекеттер арасындағы сыртқы саяси қатынастарды да козғап өту керек.
Ең біріншіден, мүліктік катынастағы халықаралық құқық шетелдік элементке
ие екендігі туралы айтылуы керек. Осындай шетелдік элементі бар мүліктік
катынастардың негізгі деген үш тобын бөліп қарастыруға болады:
1. Шетелдік болып табылатын субъектінің қатысуымен болатын мүліктік
катынастар. Бүл шет мемлекеттердің азаматы, шет мемлекеттердің, занды
тұлғасы немесе тіптен, шетелдік мемлекеттің өзі де болуы мүмкін. Мәселен,
Қазақстандық өнеркәсіп орны ағылшындық, фирмамен тауар партиясын сату
туралы шарт жасайды. Мүндай жағдайда шетелдік элемент болып ағылшындық
фирма табылады. Халықаралық жеке құқықтың реттеуіне енгізіледі, ал
Англияда, Уэльсте және Нидерландта бұл халықаралық жеке кұқықтың көрінісі
деп танылады.
Субъектілердің барлығы бір мемлекетке тиесілі мүліктік
қатынастар (мәселен, мүрагерлік мүлік) тиісті қатынастар пайда болатын
объект шетел аумағында болатын болса.
Занды фактімен пайда болуы не тоқтатылуы тығыз байланысты мүліктік
катынастар (зиян келтіру, шарт жасау т.б.).
Отандық ілім халықаралық жеке құкық, сонымен қатар, халықаралық азаматтық
іс жүргізу мәселелерін де карастырды. Мүның астарында, азаматтық істе
шетелдік элементтің болуы әлдебір процессуалдық салдар туғызады деген пікір
туғызады.
Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялык нормалар кұраған.
Шетелдік элементі бар азаматтық кұқықтық катынастарды реттеудің басты
ерекшелігі — көп жағдайда халықаралық жеке құкық мәселелерін шешуде
тікелей ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнамаға қол қою керек екендігін
меңзейді. Мүндай сипаттағы ережелер коллизиялық деп аталады.
Ғылым тұрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқық
құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді. Мемлекеттер колданатын
осындай нормалардың жиынтығы коллизиялық құқықты құрайды. Коллизиялық құқық
халықаралық жеке құқықтың аса күрделі және аса маңызды бөлігін құрайды.
Бірақ коллизиялық сауалдармен халықаралық жеке құқық мазмүны толығымен
ашылмайды.
Халықаралық жеке құқық аясына шетел элементі бар халықаралық азаматтық
құқықты реттейтін барлық нормаларды енгізген жөн. Бұл ретте мемлекеттердің
арасындағы құқық емес, олардың арасында орнайтын қатынас басты мәнге ие
болуы тиіс.
Халықаралық жеке құқықтың қолданылатын кеңістігі мен оның мазмүны туралы
сұрақтар құқықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортақ түсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралық жеке құқыққа бағытталған.
Сонымен катар, осы тұста да бірқатар нюанстар бар.
3. Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқыктың нормалары бір
ғана мақсат үшін — әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты дамытудың
құқықтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда. Бұл екеуінің арасындағы
ортақ мүдде - осы жердегі халықаралық катынастар туралы ойлар бұл
үғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке
құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түр.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастарының мазмүнының әртүрлігінде.
Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі
мәселелері, мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер
қарастырылады. Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық
әрекеттесу сиякты сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық
қүқықтың туындауына әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін
қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып
табылады. Ал, халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы
халықаралық қатынастағы нақ осы жеке құқық саласында көрініс табады. Бұл ең
біріншіден, мүліктік қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттік құқық
саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын
қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу пәнімен ғана емес, сол
катынастардың субъектілерінен де ерекшеленеді. Мемлекеттер халықаралық жеке
құқықтың негізгі субъектілері болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық
ұйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші ұлттарды да осы
топқа жатқызылады. Халықаралық жеке құқықта катысушылар мемлекет қана емес
(бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды), ең басты қатысушылар жеке
түлғалар мен занды түлғалар болып табылады. Жеке түлғалар — бүл азаматтар,
ал занды түлғалар - бүл мемлекеттік ұйымдар, жеке фирмалар, өндірістер,
ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап етуге болады. Халықаралык шарт
халықаралық жария құқықта катынастарды реттеудің негізгі кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерекше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамаларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақытта ғана қолданысқа үшырайды.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бүл халықаралық жария құкыққа
барынша тән қасиет) таза ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке құқықтың мәнін анықтағаннан кейін, оны құқықтық
тұрғыдан алғандағы түсінігіне байланысты пікірлерді қарастырған жөн.
Кеңестік дәуірде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сүрақтардың бірі
халықаралық жеке құқық деген түсінікке байланысты болып табылған. Жалпы
жағдайларда, лениндік түсінік — біз ешқандай жекелікті танымаймыз, бізде
бәрі ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы керек
деген де болды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі түтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұнын айқындап тұр, өйткені
бүл сонау ерте римдік дәуірдегі құқықтарды жеке және жария деп белуді ары
қарай дамытып отыр. Мұны Улышниан қалыптастырған болатын, оның айтуынша
жария құқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке құқық — жеке
тұлғалардың қүқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралык жеке
құқықтағы халықаралық деген түсінік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз болып
келеді. Бірақ коптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық
барынша ішкі құқықпен тығыз байланыста бола отырып, құқық саласы ретінде
танылады және ұлттық құқық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді ең
соңғы авторлардың қатары құқық деген сөзге өздерінің қарсылығын білдірді,
себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеуші функцияны
емес, тек қана сілтемелік функция болып табылады және мүндағы басты орынға
коллизиялық ережелер ие деп түжырымдады.
4. Шетелдіктердің құқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық мәселелерінің
қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән болып табылады.
Сонымен қатар назар аударатын бір мәселе, Францияның халықаралық жеке
құқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы, оның аумаққа енуі,
оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сиякты мәселелер басым орынды
иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халықаралық жеке құқыққа
қатысты көзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке құқық халықаралық
қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып табылады.
Халықаралық жеке құқықты зерттеумен айналысатын ғалымдардың айтуы
бойынша оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың
статусына, жария тәртіпке байланысты мәселелерді де енгізуі керек. Бірак
1940 жылдардың басынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке
кұқықты іс жүргізу құқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықаралық жеке
құқықтың жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы
пәннің жүйесіне байланысты даулардың шексіз жалғасуы халыкаралық жеке
қүқықтың қүқықтық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне
байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені құқықтың осындай
сипаттаушы белгілері құқықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Ең біріншіден айтарымыз, халықаралық жеке құқық реттейтін қатынастардың бір
тобын бөліп алу үшін оның тек халықаралық қатынастарды реттейтіндігін атап
өту керек. Халықаралық қатынастар күрделі кешенді құбылыс болып табылады.
Бірінші кезекте мемлекетаралық қатынастарды ажыратып алған жөн (мүның
ішінде мемлекеттен келіп шығатын субъектілерді де міндетті түрде қосамыз).
Бұл қатынастардың тобын ерекшелейтін белгісі болып олардың субъектілері —
мемлекеттерге тиесілі - егемендік болып табылады.
Мемлекетаралық катынастар мен көбіне олардың субъектілері азаматтар
мен үйымдар (занды түлғалар) арасындағы қатынастар байланысты болып келеді.
Мысалы, Қазақстан шетелдік мемлекетпен сауда және экономикалық әріптестік
туралы шартқа отырады. Бұл халықаралық құқықтың реттеу пәні болып табылады.
Аталған жағдай мемлекеттер арасында жасалатын шарттардың негізінде
айқындалады. Бүл қатынастардан басқа сол мемлекеттердің жекелеген үйымдары
мен азаматтарының арасында да сауда, экономика мен коммерциялық қатынастар
орнығып қалуы мүмкін. Бұл тұста, жоғарыда аталған мемлекетаралық шарттар
оларды реттеуде әлсіз болып қалады. Сондықтан да, халықаралық қатынастарда
жеке түлғалар мен занды тұлғалардың қатысуы ерекше бір спецификалық
қатынастарды тудырады. Халықаралық жеке құқықтың тарихи негізін коллизиялык
нормалар кұраған. Шетелдік элементі бар азаматтық кұқықтық катынастарды
реттеудің басты ерекшелігі — көп жағдайда халықаралық жеке құкық
мәселелерін шешуде тікелей ереже жоқ. Бұл ережелер тек қай заңнамаға қол
қою керек екендігін меңзейді. Мүндай сипаттағы ережелер коллизиялық деп
аталады.
Ғылым тұрғысынан алғанда коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқық
құрамына кіретін аса күрделі нормаларды білдіреді. Мемлекеттер колданатын
осындай нормалардың жиынтығы коллизиялық құқықты құрайды. Коллизиялық құқық
халықаралық жеке құқықтың аса күрделі және аса маңызды бөлігін құрайды.
Бірақ коллизиялық сауалдармен халықаралық жеке құқық мазмүны толығымен
ашылмайды.
Халықаралық жеке құқық аясына шетел элементі бар халықаралық азаматтық
құқықты реттейтін барлық нормаларды енгізген жөн. Бұл ретте мемлекеттердің
арасындағы құқық емес, олардың арасында орнайтын қатынас басты мәнге ие
болуы тиіс.
Халықаралық жеке құқықтың қолданылатын кеңістігі мен оның мазмүны туралы
сұрақтар құқықтық доктринада қолданыла бермейді. Шетелдік теория мен
тәжірибеде белгілі бір дәрежедегі ортақ түсінік қалыптасты, яғни
шетелдіктердің статусының сауалы халықаралық жеке құқыққа бағытталған.
Сонымен катар, осы тұста да бірқатар нюанстар бар.
Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқыктың нормалары
бір ғана мақсат үшін — әр түрлі саладағы халықаралық қауымдастықты
дамытудың құқықтық алғышарттарын дайындау қызметін атқаруда. Бұл екеуінің
арасындағы ортақ мүдде - осы жердегі халықаралық катынастар туралы ойлар
бұл үғымдардың кең мағынада, яғни екі немесе одан да көп мемлекеттердің
қатысуымен болатын, бір мемлекет аумағынан тыс туындайтын қатынастар туралы
болып отыр. Дегенмен, халықаралық жеке құқық жария құқықтық емес, жеке
құқықтық қатынастарды реттейді. Бұл реттегі халықаралық дегеніміз шетел
элементімен күрделендірілген қатынасты білдіріп түр.
Халықаралық жеке құқықтың халықаралық жария құқықтан ең бірінші
айырмашылығы - олардың реттейтін қатынастарының мазмүнының әртүрлігінде.
Халықаралық жария құқықта мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастар,
бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік, мемлекеттің егемендігі
мәселелері, мемлекет ісіне араласпау, қарусыздану сияқты мәселелер
қарастырылады. Халықаралық жария құқықта халықаралық сауда, экономикалық
әрекеттесу сиякты сауалдардың кең етек алуы халықаралық экономикалық
қүқықтың туындауына әкеліп соқтырады. Дегенмен, олармен реттелетін
қатынастар азаматтық-құқықтық емес, мемлекетаралық сипатқа ие болып
табылады. Ал, халықаралық жеке құқыққа келер болсақ, оның реттеу аясы
халықаралық қатынастағы нақ осы жеке құқық саласында көрініс табады. Бұл ең
біріншіден, мүліктік қатынастар (мәселен, авторлық пен патенттік құқық
саласында), яғни бұлар халықаралық жеке құқықтың реттеу аясына жататын
қатынастар болып табылады.
Халықаралық жеке құқық тек өзінің реттеу пәнімен ғана емес, сол
катынастардың субъектілерінен де ерекшеленеді. Мемлекеттер халықаралық жеке
құқықтың негізгі субъектілері болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық
ұйымдар мен өз тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуші ұлттарды да осы
топқа жатқызылады. Халықаралық жеке құқықта катысушылар мемлекет қана емес
(бірақ оның қатысуы да жоққа шығарылмайды), ең басты қатысушылар жеке
түлғалар мен занды түлғалар болып табылады. Жеке түлғалар — бүл азаматтар,
ал занды түлғалар - бүл мемлекеттік ұйымдар, жеке фирмалар, өндірістер,
ғылыми зерттеу және басқа да ұйымдар.
Ендігі жерде халықаралық жеке құқықты халықаралық жария құқықтан
ерекшелейтін үшінші белгісін атап етуге болады. Халықаралык шарт
халықаралық жария құқықта катынастарды реттеудің негізгі кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық жеке құқықта да халықаралық шарттардың алатын орны
ерекше, бірақ олардың ережелері кейбір мемлекеттердің заңнамаларына
сіңірілсе де, сіңірілмесе де қолданыла береді, ал кейбір мемлекеттерде ол
шарт тек мемлекет санкциясын алған уақытта ғана қолданысқа үшырайды.
Халықаралық жеке құқықта маңызды орынды (бүл халықаралық жария құкыққа
барынша тән қасиет) таза ішкі сипаттағы заңнама, сот және арбитраж
тәжірибесі алады.
Енді, халықаралық жеке құқықтың мәнін анықтағаннан кейін, оны құқықтық
тұрғыдан алғандағы түсінігіне байланысты пікірлерді қарастырған жөн.
Кеңестік дәуірде осы ғылымның дамуының алдында тұрған сүрақтардың бірі
халықаралық жеке құқық деген түсінікке байланысты болып табылған. Жалпы
жағдайларда, лениндік түсінік — біз ешқандай жекелікті танымаймыз, бізде
бәрі ортақ, сондықтан да, жария құқықтық деген түсінік қолданылуы керек
деген де болды. Дегенмен де осы жеке құқық деген сөздің өзі түтастай
алғанда осы ғылымның ішкі мәнін және оның мазмұнын айқындап тұр, өйткені
бүл сонау ерте римдік дәуірдегі құқықтарды жеке және жария деп белуді ары
қарай дамытып отыр. Мұны Улышниан қалыптастырған болатын, оның айтуынша
жария құқық мемлекеттің жағдайына байланысты, ал жеке құқық — жеке
тұлғалардың қүқықтарына байланысты болып табылады. Халықаралык жеке
құқықтағы халықаралық деген түсінік қазіргі кездің өзіне дейін даусыз болып
келеді. Бірақ коптеген авторлардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық
барынша ішкі құқықпен тығыз байланыста бола отырып, құқық саласы ретінде
танылады және ұлттық құқық жүйесінің бөлігі болып табылады. Ал енді ең
соңғы авторлардың қатары құқық деген сөзге өздерінің қарсылығын білдірді,
себебі олардың пікірі бойынша халықаралық жеке құқық ол реттеуші функцияны
емес, тек қана сілтемелік функция болып табылады және мүндағы басты орынға
коллизиялық ережелер ие деп түжырымдады.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайын халықаралық жеке құқық
мәселелерінің қатарына жатқызу Франция мен оның бұрынғы отарларына тән
болып табылады. Сонымен қатар назар аударатын бір мәселе, Францияның
халықаралық жеке құқығында шетелдік азаматтың Франция азаматтығын алуы,
оның аумаққа енуі, оның азаматтық және саудадағы мәртебесі сиякты мәселелер
басым орынды иеленеді. Француздық құқықтық доктриналарда халықаралық жеке
құқыққа қатысты көзқарас кездеседі, оған сәйкес халықаралық жеке құқық
халықаралық қатынасқа енуші субъектінің құқықтық жағдайын анықтаушы болып
табылады.
Халықаралық жеке құқықты зерттеумен айналысатын ғалымдардың айтуы
бойынша оның реттеу аясына, сонымен қатар азаматтық сауалын, олардың
статусына, жария тәртіпке байланысты мәселелерді де енгізуі керек. Бірак
1940 жылдардың басынан бастап, күні бүгінге дейін халықаралық жеке
кұқықты іс жүргізу құқығымен байланыстыру сауалы ашық түрде қалып отыр.
Жоғарыдағы даулардың тиісті шешімін тапқанша халықаралық жеке
құқықтың жалпы танылған және мойындалған пәнін анықтау мүмкін емес. Осы
пәннің жүйесіне байланысты даулардың шексіз жалғасуы халыкаралық жеке
қүқықтың қүқықтық табиғатын және оның реттелу әдістерін, оның жүйесіне
байланысты сұрақтарды шешуге мүмкіндік бермейді, өйткені құқықтың осындай
сипаттаушы белгілері құқықтың реттеу пәніне тәуелді болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Халықаралық жекс күкыктың үғымы мен пәні.
2.Халықаралық жеке күкықтың жүйесі.
3.Халықаралық жеке құқықтың дамуына әсер етуші негізгі факторлар.
4.Халықаралық жеке құқықтың Қазакстан Республикасының дамуына әсер етуі.
5.Халықаралық жеке және халықаралық жария кұкықтың арақатынасы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1994.
2. Богуславский М.М. Международное частное право. - М., 1998.
3. Международное частное право. Современные проблемы.
од ред. М.М.Богуславского. - М., 1994.
4. Галенская Л.Н. Международное частное право. - Ленинград, 1983.
5. Перетерский И.С., Крылов С.Б. Международное частное право. - М., 1959.
6. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Общая часть. - М., 1973.
7. Лунц Л.А. Курс международного частного права. Особенная часть. - М.,
1975.
8. Международное частное право. Под ред. Сарсембаева. М.А. - Алматы, 1997.
9. Международное частное право.Под ред. Скаридов А.С. - С -П
,1998.
10. Международнре частное право. - М: , 2001.
11. Международное частное право. Сборник документов. Составители
К.А.Бекяшев, А.Г. Ходаков. - М., 1997.
12. Иссад М. Международное частное право. Пер. с фр. - М., 1989.
13. Чешир Дж., Норт П. Международное частное право. - М., 1982.
14. Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н. Международное частное право. -
М., 1984.
15. Минаков А.И. Арбитражные соглашения и практика
рассмотрения
внешнеэкономических споров. - М., 1985.
16. Лебедев С.Н. Международный коммерческий арбитраж: компетенция арбитров
и соглашение сторон. - М, 1988.
17. Шершенович Г.Ф. Учебник торгового права. - М., 1994.
18. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в
РК. - Алматы, 1996.
19. Право и иностранные инвестиции в Республике Казахстан. Отв. ред.
М.К. Сулейменов. - Алматы, 1997.
20. Мауленов К.С. Правовое регулирование иностранных инвестиции в
Республике Казахстан. - Алматы, 1998.
21. Айдарбаев С.Ж. Қазақстан Республикасындағы шетелдік
инвестицияларды құқықтық реттеу. - Алматы, 2000.
22. Вилков Г.Е. Национализация и международное право. - М, 1962.
23. Богуславский М.М. Правовое положение иностранных инвестиции. - М.,
1993.
24. Поздняков B.C., Садиков О.Н. Правовое регулирование отношений по
внешней торговле. - М., 1985.
25. Лунц Л.А. Внешне торговая купля-продажа (коллизионные вопросы). - М,
1972.
26. Матвеев Ю.Г. Международные конвенции по авторскому праву. - М., 1975.
27. Сарсембаев М.А. Международное торговое право. - Алматы: Ғылым, 1999.
28. Филимонов Д.Н., Касенова Г.Т., Кенжасарова 3. Международное
налоговое право. - Алматы: Данекер, 2001.
Қосымша әдебиеттер:
29. Мишель Пебро. Международные валютно-финансовые и кредитные отношения.
-М., 1992.
30. Албегова И.М., Емцов Р.Г. Государственная экономическая политика:
опыт перехода к рынку. - М.: Дело и сервис. 1998.
Фридман П. Контроль затрат и финансовых результатов при анализе качества
продукции. - М.: ЮНИТИ. 1994.
Арбитражныи процесс. Под ред. М. Треушникова. - М: БЕК, 1993.
Лунц Л.А. К вопросу о квалификации в международном частном праве.
Советский ежегодник международного права. 1979 г. - М., 1980.
Садиков О.Н. Коллизионные нормы в современном международном частном
праве. Сов. ежегодник международного права. 1982 г. - М., 1983.
Садиков О.Н. Императивные нормы в международном частном праве. Моск.
журнал международного права. 1992. N2.
Ладыженский A.M. Теория национальности юридических лиц в международном
частном праве. Сов. ежегодник международного права. 1964-1965. - М, 1966.
Ляликова Л.А. Транснациональные корпорации и проблема определения их
национальности. Сов. ежегодник международного права. 1981. - М., 1982.
Иванов С.И. Современные тендеции в законодательстве некоторых буржуазных
государств по вопросу об иммунитете государства и его собственности (на
примере США и Англии). Сов. ежегодник международного права, 1981. - М.,
Баратянц Н.Р., Богуславский М.М., Колесник А.Н. Современное международное
право: иммунитет государства. Сов. ежегодник международного права. 1988.
-М, 1989.
Вельяминов Г,М. Основы международного экономического право. - М.: Наука,
1994.
Лаптев В.В. Вопросы собственности в современном международном частном
праве. Вопросы международного частного права. - М., 1956.
Мусин В.А. Международные торговые контракты. - Ленинград, 1986.
Зыкин И.С. Договоров по внешнеэкономической деятельности. - М., 1990.
Розенберг М.Г. Заключение договора международной купли-пр дажи товаров.-
М., 1991.
Тақырып: Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері.
Жоспар:
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігі.
2. Конституция халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде.
3.Азаматтық кодекс халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі ретінде.
4. Әдет-ғұрып: түсінігі, мәні.
Лекция мақсаты: Халықаралық жеке құқық қыйнар көздерінің түсінігін,
Конституцияның Халықаралық жеке құқықтың қайнар көзі ретінде оқытылуын
түсіндіру, Азаматтық құқықтың Халықаралық жеке құқықтың қайнар қөзі
ретінде оқытылуын түсіндіру, Әдет-ғұрып түсінігін, мәнін түсіндіре
отырып, оқыту.
Лекция мәтіні.
1. Халықаралық жеке құқық қыйнар көздері деп – осы қайнар көздер
сүйенетін нормалар жиынтығын айтамыз. Ал норма дегеніміз – бұл латын
тілінен алынған norma яғни заңдастырылған міндет, тәртіп деген
мағана білдіреді. Кейбір құқық нормаларының мазмұны мен іс-қимыл
тетігі құқықтың нормаларына емес, халықаралық силастық, татулық
нормаларына ұқсас келеді. Халықаралық жеке құқықтың әлі күнге дейін
жалпыға танылған, бірыңғай қайнар көздері түрлерінің тізімі жоқ екенін айта
кету қажет.
Біріншіден, олар халықаралық шарт, халықаралық өдет-ғүрып пен
қүқықтың ортақ қағидалары.
Екіншіден, құқықтық нормаларды анықтау үшін көмекші құралы ретінде —
сот шешімдері мен доктрина келтіріледі. Біздің негізгі назарымыз, сол
аталған қайнар көздердің санаттарына бөлінетін болады. Сонымен бірге, соған
қоса біржақты актілердің маңызын, сондай-ақ ішкі мемлекеттік заңдар мен
халықаралық жеке құқықтық қайнар көздердің мәселесіне байланысты сот
шешімдерінің маңызын сипаттаудың қажетті екендігін айтамыз. Халықаралық
жеке құқықтың қайнар көздерін қарастырудан бұрын, мына сұраққа жауап
берелік — құқықтың қайнар көзі (мүнда халықаралық құқық жайында айтылады)
сапасының аса зор маңызға ие болып отырғандығы неліктен? Оның жауабы:
осындай жағдайларда (біріншіден, мұндағы халықаралық құқық субъектілерінің
арасындағы даулар), халықаралық құқықтың сәйкес нормаларына сүйене отырып,
өзіндік позицияны негіздеудің өзі өте қажет, ал оның, халықаралық жеке
құқық қайнар көзінің қандай да бір түрінің шеңберінде объективтіленгені
қажет.
Халықаралық келісім-шарттар. Халықаралық келісім-шарттар бұл,
халықаралық дәрежедегі мемлекетаралық келісімдер немесе келісім-
шарттар. Бұл шарт бойынша текет соңына қол қойылып, қатысы бар
мемлекеттет мөрі басылады. Қазіргі тандағы халықаралық құқықтың негізін
салушы қайнар көздердің бірі болып — халықаралық шарт танылады, дегенмен
жоғарыда айтылғандай, халықаралық құқықтағы негізгі реттестіруші тәсілі
болып, халықаралық құқық субъектілер еркілерінің санасу тәсілі саналады,
оның өзі, халықаралық шартты бекіту кезінде айқын көрінеді. Халықаралық
құқық қайнар кездері ретіндегі халықаралық шарттың нормалары, халықаралық
әдет-ғүрыптар секілді қалыптасатын нормаларға қарағанда, қалауымызға
жақын, дегенмен де, "халықаралық шарт" үғымы халықаралық әдет-ғүрып
ұғымына қарағанда әлдеқайда анық болып табылады, даулы жағдайда, сол тәртіп
ережелерінің әдеттегі құқықтық норма ретінде барын дәлелдеудің өзінде
қиынға түседі (яғни сәйкес өлшемдер бойынша). Халықаралық шартқа байланысты
мәселелер қазіргі кезде негізгі үш келісімдермен реттеледі - 1969 жылғы
Халықаралық шарттар құқығының Вена Конвенциясымен, 1986 жылғы халықаралық
ұйымдар арасындағы немесе халықаралық үйымдар мен мемлекеттер арасындағы
халықаралық шарттар құқығы туралы Вена Конвенциясымен, сондай-ақ 1978 жылғы
халықаралық шарттарға қатысты, мемлекеттердің құқыққа иеленушілік жайындағы
Вена Конвенциясымен реттеледі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы болып, 1969
жылғы Конвенция танылады. Осы қүжатқа сәйкес халықаралық шарт деп —
мемлекеттер арасындағы жазбаша түрде бекітіліп, мүндай келісімнің бір
құжатта не бірнеше өзара байланысы бар қүжаттарда бар болуына, не оның
нақты аталуына қарамастан, халықаралық құқықпен реттелетін халықаралық
келісім түсіндірілуі мүмкін.
2. Халықаралық шарттағы жақтар тек халықаралық құқық субъектілері ғана
бола алады, сонымен бірге мемлекеттер осыған шектеусіз қатыса алады. Бұған
мысал ретінде, халықаралық құқық қабілеттілігі шектелген, жүргізуші
субъектілер ретіндегі — халықаралық үйымдардың құрылтай шарты мен жарғысына
байланысты, ал федерация субъектілері - федеративті мемлекеттің ішкі
зандарына байланысты және т.б. Халықаралық шарт, екі жақтың келісімін
белгілі мәселелері бойынша білдіреді, басқаша айтқанда, заңды
міндеттіліктің оған, екі жақтың келтіруімен жүзеге асуы қажет, демек
барлық жақтарымен келтірілуі қажет. Егер де халықаралық шарттың немесе оның
қандай да бір бөліміне қатысты жақтардың келісіміне негізделген күдік
болған жағдайда, сол шарттың заңды әрекетін дауға салып шешуге болады. Тағы
бір айта кететін жағдай, мемлекеттер өз төртібін, сондай-ақ өзінің ішкі
мемлекеттік заңдарының актілеріне сөйкес, халықаралық шартты дайындау,
бекіту, оны орындау мен заңды күшінің тоқтатылуына қатысты мемлекет атынан
қызметті жүзеге асыруға қүзыреті бар органдар мен жақтардың тәртібін
қалыптастыра алады.
Халықаралық шарттар мен оларды бекітуші мемлекеттер, сол не өзге
мемлекеттің ұлттық құқығына бағынышты бола алмайды. Халықаралық құқықтың
қайнар көздері ретіндегі халықаралық шарттардың жалпы сипатының шеңберінде,
өзге де оларға ұқсас сипаттарынан айырмашылықтарына назар аударудың қажетті
екендігін санай аламыз, яғни мұндағы халықаралық жеке құқық субъектілері
мен жеке түлғалар арасындағы шарттарды, джентльмендік келісімдері мен саяси
ойлары жайлы мәлімдемелерін айтса болады. Мемлекеттер мен жеке түлғалар
арасындағы шарттар (халықаралық үйымдар арасындағы шарттар сирек жүреді),
шетел занды және жеке тұлғалары, халықаралық жеке құқық саласына тән нәрсе.
Сондай-ақ оларды халықаралық шарттар ретінде мойындау мәселесінің өзі өте
жиі байқалады. Әдеттегідей, ұлтаралық компаниялармен жасалатын
мемлекеттердің шарттарына қатысты мәселесі бойынша. Мүндай мойындаудың
беретіні не және ұлтаралық компания үшін оның қандай маңызы бар? Жауабы өзі
айтып отырғандай, онда бұл келісім мемлекеттің үлттық юрисдикциясының
саласынан шығуы қажет, яғни ұлтаралық компаниямен болған келісім жақтары
(демек халықаралық құқықтық ережелерге, халықаралық қағидаларға бағынышты
болуы мүмкін). Осындай шарттан туындайтын даулар да, аталған мемлекеттің
ұлттық соттарында емес, өзге жолдармен шешілуі қажет. Үстем етуші пікірге
сай, осы тарау авторының өзі бөліп көрсетіп отырғаңдай, мүндай шарттар,
қайткенмен де халықаралық болып саналмауы қажет. Біржақты пікірге бұл
мәселе бойынша, әлі де болса өз мақсатына жете қойған емес. Оның
күрделілігі, мемлекеттердің "интернационалдандырылған" деп аталатын жеке
тұлғалармен шарттарының әр түрлі болып келуімен күшейе түседі. Жоғарыдағы
шарттар бойынша оларға қолданылатын құқық, сондай-ақ олардан пайда болатын
құқықтық қатынастар үшін - халықаралық түрі болып та-былады немесе былайша
делінетін "құқықтың жалпы қағидалары немесе тек осы шарттың ғана нормалары
болып табылады (бір жақтың ұлттық құқығы емес). Біздің пікірімізге сай,
мүндағы айтылып отырған мәселе қайткенмен де халықаралық шарттар жайында
емес, шетел элементі бар жеке қүқықтық келісім-шарттардың (контрактілердің)
арнайы түрлері жайында айтылады. Джентльмендік келісімдерге келетін болсақ,
мүнда көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, жеке түлғалар арасындағы ауызша
түрдегі келісімділігі жайында айтылады, әдеттегідей өз мемлекеттерін
халықаралық аренада таныстыру қүқығына ие болады. Аталған келісім,
мемлекеттер үшін міндетті түрдегі занды салдарға әкеп соқтырмауы қажет.
Кей кездері келісім-шарттар ауызша да жасалуы мүмкін. Мұндай
келісімшарттар Джентелменизмдік деп аталады. Халықаралық келісім-
шарттар объектісі болып, материалдық немесе материалдық емес
объектілер жатады. Әрбір келісім-шартта объектісі көрсетіледі. Мыс:
Қазақстан Республикасы мен Фрнция мемлекеті арасындағы келісім шарт
объектісі – достық, ынтымақтастық, татулықтағы қарымқатынасы жатады. бұл
келісім-шартқа 1992 жылы 23 қыркүйекте Парижде қол қойылды.
3. Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
4. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Тәртіп ережесін қолданудың алғашқы процестері өтіп жатқан кезде, сол
мемлекеттің кәдімгі міндетті нормасы ретіндегі, сол ереженің қалыптасуына
қарсы келгендігін қандай да бір әдіспен көрсету қажет пе еді? Біздің
пікірімізше, осы арада теріс жауап бергеніміз жөн. Сол сияқты жоғарыда біз
келтірген, бірінші сұрағымыздың жауабы өзгеріссіз калады; сондай мемлекетке
қатысты ереженің қолданбай қала беруі тиіс (оның мемлекетке қатысты өз
позициясын корсетпеген жағдайында да). Осы жерде мемлекеттер еркілерінің
қатаң келісімділік кағидасы жүруі тиіс. Жағдай басқалай өзгереді, алғашқыда
мемлекет, сол не озге де әдет-ғүрыптың қалыптасуына мүдде қатыса алмаған
кезі болған, бірақ та кейін оларға қалыптасқан кәдімгі нормаға қарай
отырып, сол қатынастарға қатысу мүмкіндігі туады. Мысалы, А мемлекетінің
ғарыш объектілерін қолдануға байланысты қызметін жүзеге асыру мүмкіңдігі
жоқ делік. Дәл сол қызметті жүзеге асырып отырған Б, В т.б. мемлекеттер
халықаралық әдет-ғұрыптары ретінде танылған белгілі бір тәртіп белгілерін
шығарады. А мемлекетінің енді болса, ғарыш объектілерін ұшыруға мүмкіндігі
туады, мұндағы кәдімгі құқықтық нормалар осы мемлекетке де таралуы қажет.
Қорыта айтарымыз, сондай-ақ халықаралық әдет-ғұрып ұғымымен қатар
"халықаралық әдет-ғұрыптық" үғымы бар. Ол да, мемлекеттердің халықаралық
тәжірибесінде қайта-қайта қолданылатын тәртіп ережесі болып саналады, яғни
мұнда объективті белгісі көрінеді, алайда субъективті белгісі яғни ереженің
заңды міндеттілігін мойындау жоқ. Осыған орай, оны сақтамаған жағдайда
заңды жауапкершілік тумайды. Халықаралық әдеттілікке тән бір мысал —
дипломатиялық хаттама және этикет шеңберіңдегі халықаралық нормалар
бола алады. Қазақстан Республикасы мен Фрнция мемлекеті арасындағы
келісім шарт объектісі – достық, ынтымақтастық, татулықтағы
қарымқатынасы жатады. бұл келісім-шартқа 1992 жылы 23 қыркүйекте
Парижде қол қойылды.
Халықаралық келісім-шарттың мақсаты субъектілердің өз елінің
дамуын және танылуын алға тартады. Қазақстан азаматтарының Қытайдағы
құқығын қорғау Қытай азаматтарының Қазақстандағы құқығын қорғау екі
мемлекеттің консультациялық жәрдемімен 1992 жылы 10 тамызда Қытай
мен Қазақстанның консультациялық келісім-шарты арқылы түзілген.
Келісім-шарттар екі түрге бөлінеді:
1. мерзімді;
2. мерзімсіз.
Әрбір келісім-шарт субъектілердің қатысуымен міндетті, әрі әділ
орындалуға міндетті. Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе
жатқан нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибе нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Әдет-ғұрып нормалары тиісті ереженің анық айқындалған
тұжырымы бар заңды құжат болып есептелмейді. Әдет-ғұрып бір немесе
бірнеше мемлекеттердің осындай халықаралық іс-қимылдарының арқасында
пайда болады. Ол үшін қолдану ұзақтығы және заңды түрде
міндеттілікке сенімді болуы тән қасиет. Жоғарыда ескертіп айтып
өткеніміздей, казіргі таңдағы халықаралық тәжірибеде (практикада)
халықаралық жеке құқық субъектілерінің арнайы қатынастарын келісімді жолмен
қалыпқа келтіру үрдісі байқалып отыр. Халықаралық әдет-ғүрып халықаралық
шартпен қатар, халықаралық жеке құқықтың ең маңызды кайнар көзі болып
табылады. Халықаралық өдет-ғүрып, халықаралық құқық субъектілерінің ұзақ
уақыт бойы қолдану нәтижесінде қалыптасқан тәртіп ережесі болып саналады,
біріншіден, бұл субъектілер мемлекеттер, сонымен қатар осы субъектілермен
занды түрде міндетті екендігі мойындалады. Жоғарыда келтірілген
мәселелерді айта отырып, негізгі екі өлшемді шығаруға болады, (жалпыға
танылған сипатына ие) — объективті жөне субъективті, бұл белгілердің
жиынтығы халықаралық әдет-ғұрыптың бар екендігі туралы айта алады. Осы екі
элементті қалай дәлелдеу қажет? Әрине мүны дөлелдеу өте қиын, дегенмен
әрбір нақты мәселеде оның жағдайын есепке алу кажет, халықаралық тәжірибені
зерттеу қажет. Қойылған сүрақтарға халықаралық жеке құқық жауаптарының дәл
белгілері жоқ. Олардың шешімі біздің пікірімізше, акиқат тұрғыдағы нақты
жағдайларға байланысты болуы қажет. Халыкаралық әдет-ғүрып нормаларын
дәлелдеу мәселесіне орай, олар халықаралық шарттьң негізінде не болмаса
халықаралық ұйымдардың қарарының немесе ішкі мемлекеттік заңдарының
іргесінде қалыптаса ала ма деген сұрақ туады. Яғни, егер норманың, бұрында
кәдімгі құқықтық әрекеті болған кезде, келісімді құқықтық куәландыру алған
уақытында, ол әдет-ғұрып ретінде көрінбей, шарттың нормасы ретінде
қолданыла бастайды. Алайда мүнда, бүл мәселеге өзге курста қарау қажет.
Нормаларының бірі не конструкциясының әбден қалыптасқаны соншалықты, осы
шарттың қатысушылары болып табылмайтын арнайы мемлекеттер ішінде ғана
өздерінің белгілі қатынастарын реттеу кезіндегі міндетті ережесі ретінде,
ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді.
Әдет-ғұрып нормалар бұл бұрыннан қолданылып келе жатқан
нормалар, шарттар жиынтығы. Әдет-ғұрып нормалары халықаралық
тәжірибиеде қалыптасқан мінез-құлықтар ережесі болып табылады. Әдет-
ғұрыптық норма әдетте ұзақ мерзімді тәжірибие нәтижесінде, құқық
субъектілері осы норманың заңдық міндетті сипатын мойындаған кезде
пайда болады. Мұндай жағдайда, соңғы мемлекеттерге қатысты халықаралық
жеке құқықтық әдет-ғұрыптың қалыптасу фактісін айту қажет. Екі жақты
халықаралық шарттар, сол секілді сипатта шыға ала ма? Бұған "иә" деп жауап
бере аламыз, дегенмен ең басты шығушы тезисі болып, сол фактісі аталады.
Мұндағы норма, сонымен бірге, белгілі мемлекеттер санымен қолданылады жөне
мойындалады. Осылайша, соларға қатысты ол әдет-ғұрып сипатына ие болады. Ал
шарт бойынша шығушы екі жаққа келер болсақ, мұндайда бұл норма оларға
қатысты кәдімгі құқықтық емес келісім ретінде жүреді. Ішкі мемлекеттік
заңдарды айтатын болсақ, осында жоғарыдағы жағдайды келтіру, өлде-қайда
күрделі бола түседі. Міндетті заңды күші жоқ халықаралық үйымдардың
құжаттарына қатысты, ең аддымен БҰҰ қарарлары, осында қалыптасатын
ережелер негізінде ортақ қолданбалы төжірибе көмегімен және де мемлекеттер
тарапынан заңды міндеттілікті мойыңдауы арқылы халықаралық құқықтық әдет-
ғұрыптар қалыптаса алады.
Тәртіп ережесін қолданудың алғашқы процестері өтіп жатқан кезде, сол
мемлекеттің кәдімгі міндетті нормасы ретіндегі, сол ереженің қалыптасуына
қарсы келгендігін қандай да бір әдіспен көрсету қажет пе еді? Біздің
пікірімізше, осы арада теріс жауап бергеніміз жөн. Сол сияқты жоғарыда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz