«Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары» пәнінен дәрістер

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:

1 «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ» ПӘНІНІҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ

1. 1 Құқық қорғау қызметі: ұғымы, белгілері, мақсаттары

Мемлекет пен оның органдарының кызметінде басым бағыттардың бірі ретінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін, Қазақстан Республикасының егемендігін қамтамасыз етуге, қазақстандық қоғам мен мемлекеттің тұрақты әрі дәйекті дамуын, халықаралық аренада Қазақстанныңқызметін құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық заңдарды қалыптастыру орын алатыны белгілі.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" деп айқын жазылған. Бұл мемлекеттің мемлекеттік және өзге де органдар атынан өз қызметін құқықтық нормалар, Занның үстемдігін қамтамасыз ету, жеке адамның құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, мемлекет пен азамат арасында өзара заң жауапкершілігін белгілеу негізінде жүзеге асыратының айғақтайды.

Көптеген мемлекеттік органдар үшін олардың қызмет ауқымы, әрине, аталғандарды, аса маңызды болса да, бірақ нақты шектелгенміндеттер - құқық тәртібі, адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қылмыстар мен өзге құқық бұзушылықтарға қарсы күрес міндеттерін шешумен бітпейді, құқық тәртібі мен заңдылықты қорғау жөніндегі кейбір функцияларды олар өздерінің негізгі міндеттерімен қатар жол-жөнекей орындайды

Құқық тәртібі мен заңдылықты қамтамасыз етумен арнаулы органдар тобы айналысады. Оларды құқық тәртібін қорғау органдары, яғни ҚР Конституциясымен, басқа да заннамалық және құқықтық ұйғарымдармен жалпы мемлекеттің өмірі мен қызмет тәртібін күзетуге арналған органдар деп атайды.

Құқық тәртібін қорғау органдары ұғымына құқық қорғау органдары ұғымы өте жақын келеді. Бұл ұғымдар өте ұқсас, бірақ бірдей емес. Олар білдіретін органдар тобы сай келмейді. Құқық тәртібін қорғау органдарының барлығы бірдей құқық қорғау деп есептелмейді. Дәл осылайша құқық қорғау қатарына кейбір құқық тәртібін қорғау органдарын жатқызуға болмайды.

Кейбір авторлар құқық қорғау қызметі ұғымын кең және тар мағынада қарастырады. Кең мағынада - бұл азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауды, олардың іске асырылуын, заңдылығы мен құқық тәртібін қамтамасыз ететін барлық мемлекеттік органдардың қызметі. Тар мағынасында - бұл сол немесе өзге органның құзыретіне сәйкес заңнамада белгіленген нысанда жүзеге асырылатын бұзушылықтардан құқықтық қорғау жөніндегі арнайы уәкілетті органның қызметі.

Алайда, сол немесе өзге мемлекеттік органдарды құқық қорғау қатарына жатқызу кезінде басшылыққа алынуға тиіс өлшемдердің мәнін айқын игеру үшін белгілі шамада шартты түрде алынған, бірақ "құқық қорғау қызметі" атауы сіңісті болған қызмет белгілерін анықтау аса манызды.

ҚР заңдарына сәйкес құқық қорғау қызметінің бірқатар белгілері бар:

- біріншіден, құқық корғау қызметі әртүрлі қылмыстың түрлері бойынша мәжбүрлеу және өндіру сиякты заңдық ықпал ету шаралар қолдана отырып, тек заңның негізінде жүзеге асырылады.

Бұл жерде құқыққа қарсы әрекеттердің алдын алу шаралары ерекше орын алады;

- екіншіден, қолданылатын заңдық ықпал ету шаралары заңдар мен нормативтік құқықтық актілерге қатаң сәйкес келуге тиіс;

- үшіншіден, құқық қорғау қызметі заңның негізінде белгілі бір рәсімдер сақтала отырып жүзеге асырылады. Мысалы, қылмыс жасағаны үшін ешқандай жаза алдын ала қаралмастан қолданылмайды.

- төртіншіден, құқық қорғау қызметін іске асыру сауатты және дайындалған қызметкерлерден тұратын арнаулы және уәкілетті мемлекеттік органдарға жүктеледі.

Айтылғандарды ескере отырып, құқық қорғау қызметі ұғымын айқындауға болады - бұл заңдылықты, құқық тәртібін, қоғамның, мемлекеттің, қоғамдық және өзге де бірлестіктердің, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету, заңда белгіленген тәртіппен заңға қатаң сәйкестікте заңдық ықпал ету шараларын (соның ішінде мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары) қолдану арқылы жүзеге асырылатын қылмыстар мен басқа да құқық бұзушылықтарға қарсы күрес бойынша мемлекеттің оның арнаулы уәкілетті органы атынан жүзеге асырылатын қызмет.

Өз мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі күрделі болып табылады. Оның көп жоспарлығы осы мемлекеттік қызмет түрінің негізгі бағыттарымен мазмұны айқындалатын әлеуметтік функциялардың әр түрлігіне қатысты айқындалады. Мұндай бағыттардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:

- конституциялық бақылау;

- сот төрелігі;

- соттарды ұйымдық қамтамасыз ету;

- прокурорлық қадағалау;

- қылмыстарды анықтау және тергеу;

- заң көмегін көрсету және қылмыстық істер бойынша қорғау.

Осы бағыттардың, әрқайсысы нақты нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған: ҚР бұзуды жою, азаматтық, қылмыстық және өзге де істерді әділ талқылау және шешу, соттардың қалыпты жұмыс істеуі үшін жағдай жасау; прокурорлық ден қою құралдарының көмегімен заңды бұзуды анықтау және жою, қылмыс-жасауға кінәлі адамдарды әшкерелеу және ашу, сотта нақты істерді қарау үшін материалдар дайындау, кімге қажет болса, барлығына білікті заң көмегін ұсыну. Осы нәтижелерге қол жеткізу, ең аяғында, нақты функцияларды іске асыру процесінде пайдаланылатын әдістердің әртүрлігі мен өзгешелігіне қарамастан, құқық қорғау қызметінің жоғарыда аталған міндеттердің орындалуын қамтамасыз етеді.

1. 2 Құқық қорғау органдары: жалпы сипаттамасы және жүйесі

Құқық қорғау қызметінің негізгі бағыттарын (функцияларын) орындау үшін нақты құқық қорғау органдары жұмыс істейді. Заң ғылымында құқық қорғау органдарының тобы туралы бірдей пікір жоқ: біреулері олардың қатарын көбейтіп, ал екіншілері азайтып көрсетеді. Бұл алақұлалық осы мәселенің заңдық тәртіппен реттелмегендігімен түсіндіріледі, сондай-ақ заң актілерінде де құқық қорғау қызметіне түсінік берілмеген. Бір ав-тор, қылмысқа қарсы тікелей күрес жүргізетіндерді құқық қорғау органдары десе, екіншілері - қылмыстар мен өзгеше қол сұғуларды түбірімен жояды десе, үшіншілері - қоғамдық орындарда тәртіпті қадағалайды дейтіндер.

Ғылымда сот құқық қорғау органы болып табылатындығы туралы пікір қалыптасқан. Алайда, біздің ойымызша, соттарды құқық қорғау органдарына жатқызу дұрыс емес, өйткені сот құқық қорғау органдарынан құқықтық мәртебесімен ерекшеленетін айрықша мемлекеттік орган болып табылады. Сот жүйесі туралы Конституциялық заңның 1-бабының 2-тармағына сәйкес соттардың міндеті "азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау, Конституция мен заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республика халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету болып табылады.

Құқық қорғау қызметінің анықтамасын, оның функцияларының (бағыттарының) сипаттамасын және қалыптасқан тәжірибені ескере отырып, құқық қорғау органдарына мыналарды жаткызуға болады:

- соттардың қызметін ұйымдық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын органдар (ҚР Жоғарғы Сотының жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет және оның облыстардағы, Астана мен Алматы қалаларындағы әкімшілері) ;

- прокуратура органдары;

- қылмыстарды анықтауды, жолын кесуді және тергеуді жүзеге асыратын органдар (ҚР ІІМ, ҰҚҚ, ӘдМ, Қаржы полициясы агенттігінің кейбір алдын ала тергеу және анықтау органдары) ;

- құқықтық көмек пен құқықтық қамтамасыз етуді ұйымдастыруды қамтамасыз ететін органдар (адвокатура, нотариат) .

Соттар (аудандық және оларға теңестірілгендер, облыстық және оларға теңестірілгендер, ҚР Жоғарғы Соты) бізше, құқық қорғау органдарына жатады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабының 1-тармағына сәйкес "Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, зандылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін зандар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады".

Мемлекеттік билік ҚР Конституциясының 3-бабы 4-тармағына сәйкес біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану аркылы, өзара іс-қимыл жасау қағидатына сәйкес жүзеге асырылады.

Прокуратураға қатысты ережелер ҚР Конституциясының "Соттар және сот төрелігі" деген VII бөлімге енгізілген. Бірақ прокуратураға соттармен қатар сот билігі беріледі деп корытынды жасау қате болар еді. Прокуратура органдарының міндеттері мен функцияларының сипаты прокуратураның биліктің сот тармағына кірмейтіні, сонымен пара-пар екі басқа - заң шығару және атқарушы билікке қатысы жоқтығына күмән келтірмейді.

Функционалдық тұрғыдан биліктің әрбір үш тармағына байланысты бола тұрып, прокуратура органдары олардың ешқайсысына да толығымен жатпайды. Прокуратураның мемлекеттік құрылымдағы өзгеше жағдайы билік тармақтарының әрекетін теңдестіруге және олардың оңтайлы жұмысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, мемлекеттік қызметтің дербес түрі ретінде прокурорлық қадағалаудың өзгешелігіне себеп болады.

Прокурорлық қадағалауды мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде мемлекеттің атынан арнайы уәкілеттік берілген адамдардың - прокурорлардың - заңдылықтарды бұзуды дер кезінде анықтау және оларды жоюға шаралар қабылдау, кінәлілерді жауапкершілікке тарту, қылмыстық қудалауды жүзеге асыру арқылы заңдардың дәл орындалуын және біркелкі қолданылуын жоғары қадағалауды қамтамасыз ету бойынша жүзеге асырылатын қызмет ретінде сипаттауға болады.

Прокуратураны ұйымдастырудың және олардың қызметінің қағидаттары - прокуратура органдарының көпқырлы қызметінің аса елеулі сипаттары мен белгілерін және оларға қойылатын негізгі талаптарды айқындайтыннегізгі, басшылыққа алу.

2 СОТ БИЛІГІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ

2. 1 Қазақстан республикасындағы сот билігі: тарихы, жай-күйі, болашағы

Қазақ даласында сот органдарының пайда болу және қалыптасу тарихы - қазақ қоғамының жылнамасындағы ерекше беттер. Қазақстандық сот билігін қалыптастыру мен бекітудің негізгі өлшемдерін түсініп ұғыну үшін қазақ даласындағы қарапайым құқық тарихнамасын біліп қана қоймай, мемлекет аумағында қолданылған құқық нормаларының, заңдар мен салт-дәстүрлердің тарихы мен оның дамуын терең игеру қажет.

Қазақ халқының тарихындағы сот төрелігі қазаққ мемлекеттілігінің қалыптасу кезеңіне терең тамырын жайған. Билерге тиесілі сот билігінің қазақ қоғамында ерекше манызы бар, ол басқару жүйесінде биліктің жетекші нысанына айналды. Көшпелі ұжымдарда басқару функциясы негізінен ұжымның ішінде де, рулар мен олардың қарауындағылардың да даулары мен талаптарын талқылаудан тұрды. Судьялар нормаларды, дәйектемелерді түсіндіруде және шешімдер шығаруды талқылауда, сондай-ақ осы шешімдерді орындауға келтіру әдістері мен нысандары айкындауда едәуір құқықтарға ие болды.

Билердің қызметі тек сот төрелігін жүзеге асырумен шектелмей, олар қоғам өмірінің басқа да салаларына белсене қатысты: біріктіруші, бағыт беруші және жасампаз ретінде сөз сөйледі. Олардың салмақты пікірлерімен тіпті, жоғары шонжарлар -сұлтандар мен хандар да санасты. Билердің көшпенді ұжымдардың басында да тұруы да аз емес. Демек, сол кездің өзінде соттар аса құрметті және тәуелсіз орган болған.

Өзінің көнелілігі мен ескілігіне қарамастан, қазақ халқының дағдылы құқығы феодал тап өкілдерінің де, билердің де құқықтарын жақсы қорғаған. Биді сөзбен жәбірлеу, сотталқылауы кезінде билерге қарсы сөз айту, оларға зақым келтіру және т. б. адат бойынша қатаң жазаланды. Дағдылы құқық сондай-ақ билердің мүліктік, жеке және отбасы мүдделерін де қызғанышпен қорғады.

Билердің қоғамдық жағдайының тағы бір ерекшелігін де еске сала кеткен жөн. Олар сұлтандар сияқты қазақ руларынан шет болған жоқ. Олар қауым қорынан шықты, олардың мүшелері болып, сұлтандарға қарағанда халыққа жақын тұрды. Әрбір ру тайпасында ұжымның ішкі және сыртқы істерінен хабардар бір не бірнеше билер болды.

Үстем идеология барлық ру мүшелері мүдделерінің біртұтастығын, билер мен қатардағы көшпенділер арасындағы айырмашылықты көрсетті. Билер туралы елес халық қолдаушысы-судья ретінде әлі толығымен жоғалған жоқ. Мұның барлығы билердің қоғамда аса берік орын алғандығына саяды. Кейбір зерттеушілер әлденені сөз қылып жатады. Олар үшін билер - жай ғана ірі феодал. Осылайша билердің ерекшелігін белгілі бір феодал тобы деп қана баға береді де, орындалуы өз кезегінде осы топ өкілдерінің баю көзі болып табылатыноның қоғамдық қызметтері деп көзге ілмей, шек келтіреді.

Дауларды қазақ құкығының атақты білгірлерінің арасынан мүдделі тараптар таңдап алған билер шешті. Қазақ халқының тарихында әділдігімен, тапқырлығымен атағы жайылған көптеген билердің есімдері белгілі. Төле би Әлібекұлы, Қазыбек би Келді-бекұлы, Әйтеке би Байбекұлы - міне осылар үздік билер болды. Олардың жігерлерімен, білімдерімен және данағөйлігімен "Жеті жарғы" дағдылы құқық нормаларының жинағы жасалды. Бұл қазақ қоғамы мен жалпы қазақ мемлекеттілігінің құрылысын сала бастаған кірпішке айналды.

Кеңес билігі құрыла бастағаннан сол құрылыстың көшбасшысы болған жаңа сот органдары құрыла бастады.

Қазақстанда, оның ішінде онтүстік облыстарда дағдылы құқықтарға негізделген би соттарымен қоса, XIX ғасырдың ортасынан бастап Құран нормаларын басшылыққа алатын қазылардың соттары өмір сүрді. Бұл Қазақстанды мекен еткен халықтардың ислам дінін қабылдауымен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға өтіп, жаңа құқықтық жүйе - мұсылмандық немесе шариғаттың бекітілуімен байланысты болды. Шариғат - бұл заң нор-маларының, адамгершілік қағидаттарының және өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығы. Құқықтың негізгі көздері Құран мен Сүрелер - Мұхаммед пайғамбардың іс-әрекеттері мен нақыл сөздері туралы әңгімелер - хадистерде баяндалған қасиетті әңгімелер. Бұл соттарда ауыр істерді талқылауды жүзеге асыратын молдалар судьялар болып табылды.

XX жүзжылдыктың басында көптеген облыстар мен уездерде көбінесе шешендер қазылар сотының сақталуын, ал қазылар соты жоқ жерлерде оларды құруды сөз еткен жиналыстар мен съездер болып жатты. Мәселен, қазақ буржуазиялық тобының Торғай облыстық съезі жұмыс істеп жүрген қазылар мен билер соты сақталады және халық соты ретінде бұрынғы негіздерде қызмет етеді деп шешім қабылдады; би-судьялардың төтенше съезін одан әрі шақыруды Уакытша үкіметтің уездік комиссары жүзеге асыруға тиіс болды.

1917 жылғы 19-22 сәуірлерде Орал облыстық съезі істерді Құран негізінде шешетін, яғни шариғат нормаларын басшылыққа алатын қазылар сотын құру туралы шешім қабылдады.

1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында алашордашылардың бүкілқырғыздық съезі "Алаш" партиясын құру туралы қаулы қабылдады. Осы съездің сот ісін жүргізу бойынша шешімінде былай делінді:

- қазіргі халық соттары өздерінің жағдайларын сақтап қалады және бұрынғы негіздерде жұмыс істейді;

- қазақтардың діни мәселелерін орынборлық дін мекемесі шешеді. Дін мекемесінің жанынан қазақ бөлімі ашылып, қазақтардың істерін татар судьялар мен мүфтилер бірігіп шешеді.

Әр облыстан бір-бірден дін судьясы таңдап алынады.

Осы съезде бес судья -қазыларға жоғары ақшалай жалақы белгіленді.

"Алаш" партиясының 1917 жылдың 20-25 тамызында Ақтөбе қаласында өткен екінші Торғай облыстық съезінің шешімімен былайша қаулы етілді: "Далада бұрынғы халық соты жұмыс істеуі тиіс ". Алашордашылардың осы ұстанымын сол кездің басқа да ойшылдары, сондай-ақ кеңес билігінің алғашқы жылдарында осы идеяны белсенді қорғаған әрі насихаттаған судьялар қолдады. Өз ұсыныстарының әділдігін дәлелдеу үшін мақала авторлары Германия мен Англияның сот тәжірибесіне сүйенді. Олардың пікірінше, Англияда сот ісін жүргізу әділ, өйткені оның ұзақ уакыт қолданылып келген заң ережелері халықтың салт-дәстүріне айналған сияқты. Ал дәстүрге айналғандар сот тәжірибесінде де тұрақты негізге ие болады.

Кенес кезеңінде Коммунистік партия мен үкімет Қазақстанның кеңестік сот органдарына адат пен шариғат нысандарын қолдануға тыйым салған жоқ. Үкімет бүл орайда нақты тарихи жағдайды көпшілік халықтың мәдениетінің деңгейі мен танымын, Қазақстан халықтарының тұрмыстық ерекшеліктерін ескерді.

Соттарда адат пен шариғаттын кейбір нормаларын қолдану Кеңес үкіметі осы құқық нормаларына қарсы күрес жүргізген жоқ дегенді білдірмейді. Ұлттық ерекшеліктерді ескеру Қазан төңкерісіне дейін үстемдік қүрған шариғат пен адат нормаларында бекітілген патриархтық-феодалдық қатынастарда қазақтардың тұрмыстық ерекшеліктерін қорғауға соттың бейімделгенін білдірмейді. Керісінше, еңбекшілердің мүдделерін қорғаған соттың рөлі олардың реакцияшыл элементтердің қолындағы қару болып табылған қалдықтармен белсенді күресте айқындалды. Сондықтан социалистік қоғамның тұрмыстық өмірінде негізгі бастауларымен сыйысқан жоқ.

Егер жүмысшы-шаруа үкіметінің заңдары мен декреттеріне қайшы келмеген жағдайларда ғана, кенес соттарының өз қызметінде шариғат пен адат нормаларын пайдалануына жол берілді.

Мәселен, 1920 жылдың 8 шілдесінде Торғай Кеңесінің съезі судьяның баяндамасы бойынша былайша қаулы етті:

"Егер дағдылы құқық әйел болсын, ер адам болсын оның жеке өміріне нүқсан келтірмейтін болған жағдайларда, және егер ол құқықтық қатынаста да еңбекшілердің көпшілігін шынайы босатуды қорғайтын Кеңес билігінің декреттеріне қайшы келмейтін болса, халық сотының дағдылы құқықты қолдануын құптайды, ал олай болмаған жағдайларда халық соты революциялық сана сезімді басшылыққа алуы керек".

Дағдылы құқық пен шариғат нормаларының көпшілігі революциядан кейін жалпы сотта қолдануға мүмкін болмады. "Мысал ретінде келтіре кетейік: біріншіден, қазақ дағдылы құқығының нормалары бойынша кісі өлтіру, зақым келтіру, бүзакылық, тоңау, ұрлық және т. б. сияқты қылмыстар жасағаны үшін кінәлі адам жәбір көрген немесе оның туыстарына күн (мүліктік қаппына келтіру) немесе айып (айыппұл) төлеуге тартылуы тиіс, бірақ бұл ереже кеңестік құрылыс жағдайында ешқандай тиімді болған жоқ. Екіншіден, отбасылық-неке қатынастарын реттейтін қазақтын дағдылы құқық нормалары айқын рулық тұрмыстың қалдықтары еді, отбасы қожайынының шексіз билігін және әйелдер мен балалардың құқықсыздығын бекітті. Ол еңбекшілердің мүддесіне, Коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің саясатына қайшылық келтірді.

Шариғат пен адат нормаларын негізінде билер мен қазылар соты өз қызметінде қолданды. Бұл нормалар билер мен қазылардың ұсақ істерді қарау кезінде және, әдетте, қазақтардың арасындағы немесе қазақтар мен өзбектердің (қырғыздардың) арасындағы дауларды шешу кезінде қолданылды.

Кенестік халық соттары істерді қарау кезінде адат пен шариғаттың нормаларын жиі қолданған жоқ, оларды тек біреуді ренжіту немесе аса көп емес материалдық шығын келтірген жағдайларда ғана қолданды. Кеңес сотында дағдылы құқық нормаларын қолдану судьялар мен халық заседательдерінің револгоциялық санасы мен революциялық құқықты білуіне қарай болды. Неғұрлым күрделі істер (контрреволюциялық қылмыстар, алып-сатарлық, социалистік меншікті тонау туралы) дағдылы құқық пен шариғаттың нормаларын қолдануға рұксат берілетін халық соттарында емес, революциялық трибуналдарда талданды.

Билер мен қазы соттары революциялық комитеттер мен жергілікті кеңестердің бақылауында болғандығын атап өту қажет. Қазы не би сотының шешімімен келіспеген кез келген тараптар жергілікті халық сотына жүгіне алатын болды.

Қарастырылып отырған кезеңде көшпелі қазақ ауылында кеңестік соттармен қатар аралық соттар түрлері бойынша сот төрелігі функциясын жүзеге асыратын "ақсақалдар соты" жұмыс істеді. Ақсақалдар соты мағынасы жағынан билер мен қазылар сотынан ешбір айырмашылығы болған жоқ.

Билер, қазылар және ақсақалдар соттары Кеңес үкіметінің қатаң тыйымдарына қарамастан Қазақстан аумағында 30 жылдарға дейін өмір сүрді. Билер, қазылар және ақсақалдар соттарының сот істерін қарау фактілеріне қарсы күрес мәселелері Қазақ АКСР ӘХК-де (Қазақ АКСР Әділет халық комиссариатында) бірнеше рет талқыланды. Нәтижесінде 1920 жылдың басында республиканың Әділет халық комиссариаты "Аралық соттарды тарату туралы" өкім шығарды, онда қазақ ауылындағы ақсақалдар соты туралы сөз болды. Партиялық, кеңестік органдардың пәрменді қадамдарына қарамастан қазылар, билер және ақсақалдар соты республиканың көптеген аймактарында өз істерін жалғастыра берді. Мәселен, Сырдария облысында мұндай соттардың 1922жылы-27-сі, 1923 жылы- 14-і, 1924жылы 2-еуі және 1925 жылы - 1-еуі тіркелген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.