XIV-XV ғасырлардағы қыпшақ антропонимдері
Зерттеудің жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы қазақ ономастикалық жүйесінің ескі қыпшақ атаулары мен мәдени, тілдік сабақтастығын көрсету өзекті мәселе болып табылады. Себебі бұл сабақтастықтың тереңде жатқан төркінін тарихи тілдік этногенетикалық сабақтастықта көрсету жұмыстың өзектілігін арттырады. Осымен байланысты қыпшақтар жайлы ой-пікірлерді таратып түсіндіру, қыпшақ тіліндегі заңдылықтарды түркі тілдерімен салыстыра зерттеу қазақ тілінің жүздеген ғасырларға кететін тарихын таразылауды қажет етеді. Осыған орай қыпшақтардың дүниетанымы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, өмір сүру салты және тасқа бедерлеген жазуы қазіргі қазақ тіліндегі көптеген антропонимдердің түп төркінін анықтау үшін аса құнды дерек болып саналады.
Ескі қыпшақ тіліндегі топонимдер мен этнотопонимдердің, этнонимдер мен антропонимдердің түркі ономастикасындағы алатын орны қомақты екендігі белгілі. Ертіс пен Днестр өзендерінің аралығындағы, «Дешті Қыпшақ» даласын мекендеген орта ғасыр қыпшақтарының тарихи ономастикасы ұлттық ономастиканың қалыптасу, даму тарихымен тығыз байланысты. Осы себепті, ескі қыпшақ тіліндегі ономастикалық жүйенің этимологиясын анықтау, қазақ ономастикасының антропонимдер, этнонимдер мен этнотопонимдер мәселесіне қатысты мәселелерді шешуге септігін тигізе алады. Соның нәтижесінде Қазақстанның ерте орта ғасырлар тарихына қатысты этногенез, этнология мен түркология мәселелерін зерттеудің сабақтастық желісі айқындалады. Олай болса, ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен ескі қыпшақ тіліндегі кісі және этнос атауларының көне семантикасын анықтау орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық байланыстарды, тарихи сабақтастықты анықтауға мол мүмкіндік береді. Көрсетілген мәселелердің нақты дәйектік негізде зерттелуі зерттеу нысанының өзекті екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерінің қазақ тілімен сабақтастығын көрсету.
Зерттеу пәні. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерін тарихи-лингвистикалық зерттеу.
Зеттеудің дереккөздері. Зерттеу деректері Н.А.Баскаков, С.А.Плетнев, И.Г.Добродомов т.б.орыс жылнамаларындағы половец тайпаларының есімдері мен XIV-XV ғ. қыпшақ ескерткіштері тілін зерттеген түркітанушы ғалымдарының еңбектерінен алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясын анықтау арқылы қазақ есімдерінің төркіндерін анықтау. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынандай міндеттері туындады:
- ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
- этнонимдер, лақап атаулар және тотем атаулары негізінде қалыптасқан половец есімдері мен Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің модельдік типтерін салыстыру;
- половец есімдерінің төркіндерін анықтау арқылы бұл антропонимдердің олардың атақ дәрежелерімен, туысқандық атауларымен және саяси-әлеуметтік,
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы қазақ ономастикалық жүйесінің ескі қыпшақ атаулары мен мәдени, тілдік сабақтастығын көрсету өзекті мәселе болып табылады. Себебі бұл сабақтастықтың тереңде жатқан төркінін тарихи тілдік этногенетикалық сабақтастықта көрсету жұмыстың өзектілігін арттырады. Осымен байланысты қыпшақтар жайлы ой-пікірлерді таратып түсіндіру, қыпшақ тіліндегі заңдылықтарды түркі тілдерімен салыстыра зерттеу қазақ тілінің жүздеген ғасырларға кететін тарихын таразылауды қажет етеді. Осыған орай қыпшақтардың дүниетанымы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, өмір сүру салты және тасқа бедерлеген жазуы қазіргі қазақ тіліндегі көптеген антропонимдердің түп төркінін анықтау үшін аса құнды дерек болып саналады.
Ескі қыпшақ тіліндегі топонимдер мен этнотопонимдердің, этнонимдер мен антропонимдердің түркі ономастикасындағы алатын орны қомақты екендігі белгілі. Ертіс пен Днестр өзендерінің аралығындағы, «Дешті Қыпшақ» даласын мекендеген орта ғасыр қыпшақтарының тарихи ономастикасы ұлттық ономастиканың қалыптасу, даму тарихымен тығыз байланысты. Осы себепті, ескі қыпшақ тіліндегі ономастикалық жүйенің этимологиясын анықтау, қазақ ономастикасының антропонимдер, этнонимдер мен этнотопонимдер мәселесіне қатысты мәселелерді шешуге септігін тигізе алады. Соның нәтижесінде Қазақстанның ерте орта ғасырлар тарихына қатысты этногенез, этнология мен түркология мәселелерін зерттеудің сабақтастық желісі айқындалады. Олай болса, ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен ескі қыпшақ тіліндегі кісі және этнос атауларының көне семантикасын анықтау орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық байланыстарды, тарихи сабақтастықты анықтауға мол мүмкіндік береді. Көрсетілген мәселелердің нақты дәйектік негізде зерттелуі зерттеу нысанының өзекті екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерінің қазақ тілімен сабақтастығын көрсету.
Зерттеу пәні. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерін тарихи-лингвистикалық зерттеу.
Зеттеудің дереккөздері. Зерттеу деректері Н.А.Баскаков, С.А.Плетнев, И.Г.Добродомов т.б.орыс жылнамаларындағы половец тайпаларының есімдері мен XIV-XV ғ. қыпшақ ескерткіштері тілін зерттеген түркітанушы ғалымдарының еңбектерінен алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясын анықтау арқылы қазақ есімдерінің төркіндерін анықтау. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынандай міндеттері туындады:
- ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
- этнонимдер, лақап атаулар және тотем атаулары негізінде қалыптасқан половец есімдері мен Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің модельдік типтерін салыстыру;
- половец есімдерінің төркіндерін анықтау арқылы бұл антропонимдердің олардың атақ дәрежелерімен, туысқандық атауларымен және саяси-әлеуметтік,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қашқари М. Түрік сөздігі. І-ІІ-ІІІ томдар. – Алматы: Хант, 1997-1998.
2 Добродомов И.Г. История лексики тюркского происхождения в древнерусском языке: дисс. канд. филол. наук. – М., 1961.
3 Баскаков Н.А. Имена половцев и названия половецских племен в русских летописях. // Тюркская ономастика. – Алма-Ата: Наука, 1984.
4 Жубанов К.К. Из истории порядка слов в казахском предложение // Исследовения по казахскому языку. – Алма-Ата, 1966.
5 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі кісі аттары: филол.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1960.
6 Жанұзақов Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. – Алматы: Азия, 2004.
7 Асылбекова Н.Ө. Кісі есімдерінің уәжділігі және танымдық сипаты. филол.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2006.
8 Смағұлов А. Қазақ есімдері. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Атамұра, 2006.
9 Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. – Алматы: Атамұра, 2000.
10 Ашимханова Ф.М. Куман-половец кісі атауларының әлеуметтік табиғаты мен сипаты // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2005. – №2.
11 Плетнева С.А. Половцы. – М.: Наука, 1990.
12 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994.
13 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
14 Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995.
15 Панзарбек Ө. Сюньюй мен Хунну және Ашина мен Ашидэ, қимақ- қыпшақтардың этногенезі. – Шымкент: R-diar, 2005.
16 Боранбаев С.Р. «Түрік және қыпшақ тілінің туыстығы туралы жинақ» жазба ескерткішінің тілі (ХІІІ-ХІVғғ.). – Шымкент, 2005.
17 Бартольд В.В. Сочинения. Т.ІІ, Ч.І. – 1963.
18 Мұсабаев Г.Г. Кегенская надпись. Мұсабаев Ғ., Махмұтов А., Айдаров Ғ. Қазақстан эпиграфикасы. – Алматы: Ғылым, 1971.
19 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
– Алматы, 2006. –№3(2). –163- 167 бб.
2 Ойконим, политоним негізінде қалыптасқан қыпшақ есімдері // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2008. – №2. – 72-74 бб.
3 Ескі Қыпшақ есімдерін әлеуметтік факторларды қатыстыра зерттеудің жолдары // Тілтаным. – Алматы, 2009. – №2. –144-147 бб.
4 Дешті Қыпшақ даласындағы тотем атаулардың негізінде пайда болған кісі аттары // И.Арабаев атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жаршысы. – Бішкек, 2009. – №3. –157-158 бб.
5 Рулық отбасына біріктіретін топтық атаулар (Қыпшақ половец антропонимдерінің негізінде) // «Әуезов оқулары-8: Қазақастанның идустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. М. Әуезов атындағы ОҚМУ. – Шымкент, 2009. –81-84 бб.
6 Этнонимдер негінде қалыптасқан кейбір есімдердің этимологиясы // «Әуезов оқулары-8: Қазақастанның идустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. М. Әуезов атындағы ОҚМУ, – Шымкент, 2009. –34-37 бб.
7 Түркі тіліндегі бегі сөзінің этимологиясы туралы бірер сөз // Жаңа ғасырдағы түркітану, Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. БҚГА. – Орал, 2009. –43-45 бб.
8 Тотем атауы негізінде қалыптасқан половец-қыпшақ есімі // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Проф. Қ. Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2009. –218-221 бб.
9 Ескі қыпшақ тіліндегі лақап атаулар // И.Арабаев атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жаршысы. – Бішкек, 2010. – №1. –25-28 бб.
1 Қашқари М. Түрік сөздігі. І-ІІ-ІІІ томдар. – Алматы: Хант, 1997-1998.
2 Добродомов И.Г. История лексики тюркского происхождения в древнерусском языке: дисс. канд. филол. наук. – М., 1961.
3 Баскаков Н.А. Имена половцев и названия половецских племен в русских летописях. // Тюркская ономастика. – Алма-Ата: Наука, 1984.
4 Жубанов К.К. Из истории порядка слов в казахском предложение // Исследовения по казахскому языку. – Алма-Ата, 1966.
5 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі кісі аттары: филол.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1960.
6 Жанұзақов Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. – Алматы: Азия, 2004.
7 Асылбекова Н.Ө. Кісі есімдерінің уәжділігі және танымдық сипаты. филол.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2006.
8 Смағұлов А. Қазақ есімдері. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Атамұра, 2006.
9 Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. – Алматы: Атамұра, 2000.
10 Ашимханова Ф.М. Куман-половец кісі атауларының әлеуметтік табиғаты мен сипаты // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2005. – №2.
11 Плетнева С.А. Половцы. – М.: Наука, 1990.
12 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994.
13 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
14 Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995.
15 Панзарбек Ө. Сюньюй мен Хунну және Ашина мен Ашидэ, қимақ- қыпшақтардың этногенезі. – Шымкент: R-diar, 2005.
16 Боранбаев С.Р. «Түрік және қыпшақ тілінің туыстығы туралы жинақ» жазба ескерткішінің тілі (ХІІІ-ХІVғғ.). – Шымкент, 2005.
17 Бартольд В.В. Сочинения. Т.ІІ, Ч.І. – 1963.
18 Мұсабаев Г.Г. Кегенская надпись. Мұсабаев Ғ., Махмұтов А., Айдаров Ғ. Қазақстан эпиграфикасы. – Алматы: Ғылым, 1971.
19 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
– Алматы, 2006. –№3(2). –163- 167 бб.
2 Ойконим, политоним негізінде қалыптасқан қыпшақ есімдері // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2008. – №2. – 72-74 бб.
3 Ескі Қыпшақ есімдерін әлеуметтік факторларды қатыстыра зерттеудің жолдары // Тілтаным. – Алматы, 2009. – №2. –144-147 бб.
4 Дешті Қыпшақ даласындағы тотем атаулардың негізінде пайда болған кісі аттары // И.Арабаев атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жаршысы. – Бішкек, 2009. – №3. –157-158 бб.
5 Рулық отбасына біріктіретін топтық атаулар (Қыпшақ половец антропонимдерінің негізінде) // «Әуезов оқулары-8: Қазақастанның идустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. М. Әуезов атындағы ОҚМУ. – Шымкент, 2009. –81-84 бб.
6 Этнонимдер негінде қалыптасқан кейбір есімдердің этимологиясы // «Әуезов оқулары-8: Қазақастанның идустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. М. Әуезов атындағы ОҚМУ, – Шымкент, 2009. –34-37 бб.
7 Түркі тіліндегі бегі сөзінің этимологиясы туралы бірер сөз // Жаңа ғасырдағы түркітану, Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. БҚГА. – Орал, 2009. –43-45 бб.
8 Тотем атауы негізінде қалыптасқан половец-қыпшақ есімі // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Проф. Қ. Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2009. –218-221 бб.
9 Ескі қыпшақ тіліндегі лақап атаулар // И.Арабаев атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жаршысы. – Бішкек, 2010. – №1. –25-28 бб.
ӘОЖ: 81’373.2:81’373.6 Қолжазба
құқығында
ӘЛІМБАЕВ МЕДЕУ ЕРКІНҰЛЫ
XIV-XV ғасырлардағы қыпшақ антропонимдері
(тарихи-лингвистикалық талдау)
10.02.06- түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
Қазақ тіл білімі кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
доцент
С.Р.Боранбаев
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Т.Жанұзақ
филология
ғылымдарының кандидаты
Ж.Байтелиева
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 29 қазанда сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒК
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 - қазақ
тілі және 10.02.06 - түркі тілдері мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 29 қыркүйекте таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Манкеева Ж.А.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы қазақ ономастикалық
жүйесінің ескі қыпшақ атаулары мен мәдени, тілдік сабақтастығын көрсету
өзекті мәселе болып табылады. Себебі бұл сабақтастықтың тереңде жатқан
төркінін тарихи тілдік этногенетикалық сабақтастықта көрсету жұмыстың
өзектілігін арттырады. Осымен байланысты қыпшақтар жайлы ой-пікірлерді
таратып түсіндіру, қыпшақ тіліндегі заңдылықтарды түркі тілдерімен
салыстыра зерттеу қазақ тілінің жүздеген ғасырларға кететін тарихын
таразылауды қажет етеді. Осыған орай қыпшақтардың дүниетанымы, әдет-ғұрпы,
наным-сенімі, өмір сүру салты және тасқа бедерлеген жазуы қазіргі қазақ
тіліндегі көптеген антропонимдердің түп төркінін анықтау үшін аса құнды
дерек болып саналады.
Ескі қыпшақ тіліндегі топонимдер мен этнотопонимдердің, этнонимдер мен
антропонимдердің түркі ономастикасындағы алатын орны қомақты екендігі
белгілі. Ертіс пен Днестр өзендерінің аралығындағы, Дешті Қыпшақ даласын
мекендеген орта ғасыр қыпшақтарының тарихи ономастикасы ұлттық
ономастиканың қалыптасу, даму тарихымен тығыз байланысты. Осы себепті, ескі
қыпшақ тіліндегі ономастикалық жүйенің этимологиясын анықтау, қазақ
ономастикасының антропонимдер, этнонимдер мен этнотопонимдер мәселесіне
қатысты мәселелерді шешуге септігін тигізе алады. Соның нәтижесінде
Қазақстанның ерте орта ғасырлар тарихына қатысты этногенез, этнология мен
түркология мәселелерін зерттеудің сабақтастық желісі айқындалады. Олай
болса, ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен ескі қыпшақ тіліндегі кісі
және этнос атауларының көне семантикасын анықтау орта ғасыр қыпшақтары мен
қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық байланыстарды,
тарихи сабақтастықты анықтауға мол мүмкіндік береді. Көрсетілген
мәселелердің нақты дәйектік негізде зерттелуі зерттеу нысанының өзекті
екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерінің
қазақ тілімен сабақтастығын көрсету.
Зерттеу пәні. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерін
тарихи-лингвистикалық зерттеу.
Зеттеудің дереккөздері. Зерттеу деректері Н.А.Баскаков, С.А.Плетнев,
И.Г.Добродомов т.б.орыс жылнамаларындағы половец тайпаларының есімдері мен
XIV-XV ғ. қыпшақ ескерткіштері тілін зерттеген түркітанушы ғалымдарының
еңбектерінен алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясын анықтау арқылы қазақ
есімдерінің төркіндерін анықтау. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынандай
міндеттері туындады:
- ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
- этнонимдер, лақап атаулар және тотем атаулары негізінде қалыптасқан
половец есімдері мен Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің модельдік
типтерін салыстыру;
- половец есімдерінің төркіндерін анықтау арқылы бұл антропонимдердің
олардың атақ дәрежелерімен, туысқандық атауларымен және саяси-әлеуметтік,
шаруашылық атауларымен байланыста пайда болғандығын көрсету;
- төркіндері анықталған ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің қазақ
есімдерінің пайда болуына негіз болғандығын атап көрсетіп, дәлелдеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
- Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің шығу тарихы алғаш рет
қазіргі қазақ тілімен салыстырыла отырып, ономастикалық және
этимологиялық аспектіде кешенді түрде қарастырылды;
- тотем атаулары негізінде көптеген антропонимдер мен
этнонимдердің пайда болғандығы нақты деректерді талдау арқылы
анықталды;
- Түркі қағанаты кезінде түрк және ашина атауларымен аталып
мемлекет басында тұрған этнос, орта ғасыр қыпшақтарының
құрамында бөрі тотемді тайпа немесе бөрі елі мағынасын
білдіретін елбөрі атауымен аталып, билеуші ру дәрежесінде
болғандығы қарастырылды;
- Шығыс Дешті Қыпшақ тіліндегі Самон, Құртқа тотем атауының
негізінде пайда болған есімдер болса, ал Қыран, Қадыр-Қайыр,
Садыр, Иакафтан, Жақып, Хулусман, Қадырбай, Қобыланды –
этнонимдер негізінде пайда болған есімдер, Инасы, Тутух – лақап
есімдер, Дерек, Теркен этнологиялық терминдер негізінде пайда
болған есімдер екендігі айқындалды;
- кемпірқосақ – хун және ашина тайпалары өкілдерінің, дәлірек
айтқанда, хун текті еркек пен ашина текті әйелдің араласа жұп
құруынан, қосақ болуынан пайда болған күрделі атау болса, ал
тарихи Хурсак-Кюйше немесе эпостық Құртқа атты әйелге
байланысты түркі тілдерінде әйелдердің биологиялық жасын
білдіретін кемпір дейтін атау пайда болғандығына сипаттама
берілді;
- б.д.д. 201 ж. дүниеге келген Қыпшақ атты бала анасының Хурхасак-
Бөрқатын деген лақап атауының негізінде половецтерде Белқатқын,
ал осы әйелдің Бөрқыз аталған сіңлісі атауының негізінде
балдыз дейтін туысқандық атау мен Белдүз атты есімдердің
арасында тілдік-генетикалық жақындық бар екендігі дәйектелді;
- Қазақ тіліндегі бәйбіше атауы – Хурхасак-Бөрқатын лақап
атауының баламасы. Яғни бұл атау Қыпшақ деген бала анасының
Хурсак дейтін лақап атауының қыпшақтар мен қазақтардың әдеби
тілінде сақталып қалған нұсқасы деген жорамалдар ұсынылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында негізінен тарихи-этимологиялық
талдау мен салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылады. Бұдан бөтен этимологиялық
зерттеуде қолданылатын ғылыми индукция мен дедукция әдістері
пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Диссертациялық
зерттеудің негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары, яғни ескі қыпшақ
тіліндегі антропонимдер мен этнонимдердің төркіндерін анықтау, орта ғасыр
қыпшақтары мен қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық
байланыстарды, сабақтастықты анықтауға жол ашады. Осыған байланысты,
зерттеу жұмысының нәтижелері этнология мен түркологияның орта түркі дәуірі
тілі тарихы мәселелерін зерттеуге өзіндік үлес қоса алады. Зерттеу
жұмысының нәтижелерін түркология, ономастика мен этимология, қазақ тілі
тарихы т.б. салалар бойынша дәріс оқуда, осы зерттеулер бойынша арнаулы
курстар жүргізуге, лексикографиялық тәжірибеде пайдалануға, сондай-ақ оқу
құралдары мен оқулықтар жазу үшін де қолдануға болады.
Қорғауға ұсыналатын тұжырымдары.
- половец және Шығыс Дешті Қыпшақ есімдерінің басым көпшілігі этнонимдер
мен лақап және тотем атаулары негізінде пайда болған;
- бірқатар половец есімдері этнонимдер мен лақап және тотем атаулар
негізінде емес, әлеуметтік-экономикалық және саяси-әлеуметтік, лауазым
атаулар негізінде пайда болған;
- ескі қыпшақ тіліндегі есімдердің төркіндерін анықтауға арналған
зерттеу мен талдау, тек есімдердің ғана емес, сондай-ақ түркі тілдеріндегі
көптеген атаулар мен қазақ тіліндегі кішігірім, кішкене, кішкентай – сын
есімдерінің және жайлаған, жайла етістіктерінің семантикасын
нақтылайды;
- ескі қыпшақ тіліндегі есімдердің негізінде қазіргі қазақ тіліндегі
көптеген антропонимдердің пайда болғандығын дәлелдеп, көне және
ортағасырлық түркі есімдерінің төркіндерін тек лексика-семантикалық талдау
арқылы анықтаудың мүмкін еместігіне, есімдердің этимологиясы этногенезбен
байланыста қарастырылуы қажеттілігіне көз жеткізілді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеудің негізгі
мәселелері Жаңа ғасырдағы түркі тану: рухани құндылықтарды сақтау және
зерттеу мәселелері (Орал, 2009), Әуезов оқулары-8: Қазақстанның
индустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту
мәселелері (Шымкент, 2009), Тотем атауы негізінде қалыптасқан половец-
қыпшақ есімі. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Проф. Қ. Жұбановтың 110
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары
(Алматы, 2009), Әуезов оқулары-8: Қазақстанның индустриалдық –
инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері (Шымкент,
2009) халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми тәжірибелік
конференцияларда баяндалып, арнаулы секцияларда талқыланды. Баяндамалар
мақала түрінде жарияланды. Республикалық және шетелдік басылымдарда
жұмыстың өзекті мәселелері бойынша 5 мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық еңбек кіріспеден, 3 бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыпты зерттеудің өзектілігі негізделіп,
мақсаттары мен міндеттері, зерттеу нысаны, пәні айқындалды және ғылыми
жаңалықтары мен нәтижелері, зерттеу әдіс-тәсілдері, теориялық және
практикалық құндылығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалды.
1 Ескі қыпшақ ескерткіштеріндегі антропонимдердің құрамы мен құрылымдық
сипаты.
1.1 Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихы. Қазақ тіл
білімінің бір саласы – ономастика қазіргі таңда жан-жақты дамып,
зерттейтін ғылыми мәселелерінің ауқымы кеңейіп отыр. Осындай ғылыми
мәселелердің бірі – ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясы.
Ескі қыпшақ тіліндегі кісі атауларының төркіндерін бір зерттеу жұмысының
ауқымында анықтау мүмкін емес. Осы себепті біз ескі қыпшақ тіліндегі
антропонимдердің арасынан қазақ есімдерінің төркіндерін анықтауға,
Қазақстанның ерте ортағасырлық тарихына қатысты этногенез мәселелерін
шешуге жәрдем беретін кісі атауларын іріктеп алуға тырыстық.
Ескі қыпшақ тіліндегі кісі есімдерінің төркіндерін анықтауға ғылыми
негіз болатын түркі тілдеріндегі, соның ішінде ескі қыпшақ тіліндегі кісі
есімдерінің мағынасы туралы алғашқы зерттеу - XI ғасырдағы М.Қашқаридың
Диуани лұғатит түрк сөздігі. Аталмыш сөздікте барлығы 73 кісі есімі
берілген. Бұл еңбекте кісі атауларының кейбірін автор жай ғана ерлердің
есімі десе, ал кейбірін ханның аты-жөні, нағыз батырдың аты, белгілі
ақынның есімі, күңдерге қойылатын атау деп түсінік беріп отырады. Мысалы,
Атыш, Утуш, Әби, Әрув, Өтеміш, Сәлім, Бано, Болуч, Кулуч тағы басқа
есімдерді тек ер адамдарға ғана берілетін есімдер деп анықтаса, ал Кумуш
секілді антропонимді күң әйелдерге қойылатын есім ретінде түсінік береді
[1]. М.Қашқари берген бұл түсініктемелерден байқайтынымыз, ол атау туралы
жай ғана мәлімет беріп отырған жоқ, сонымен бірге антропонимнің мағынасын
да беріп отыр. М.Қашқаридың әрбір кісі есіміне берген түсініктемесі,
қазіргі кездегі ғылыми теория бойынша антропонимнің семантикасы бола алды.
Ал есімдердің алғашқы мағынасы оның төркінін танытады.
Куман-половец антропонимдердің этимологиясымен айналысқан келесі бір
зерттеуші И.Г.Добродомов. И. Добродомов Аепа есімінің төркінін ай сөзіне
немере аға мағынасындағы апа сөзінің қосарлана айтылуынан, Аклан
есімінің төркінін ақ сөзіне қырқи мағынасын білдіретін лан сөзінің
қосарлана айтылуынан, Алтунопа есімінің төркінін алтун сөзіне немере
аға, әке мағыналарын білдіретін апа сөзінің қосарлана айтылуынан,
Аръслан есімінің төркінін арыстан мағынасындағы арислан сөзіне немере
аға мағынасындағы апа сөзінің қосарлана айтылуынан, Асень-Осень есімінің
төркінін аман-есен, бақуатты мағыналарын білдіретін есен сөзінен,
Багубарс есімінің төркінін төбелерде өмір сүруші мағынасын білдіретін
төбе мағынасындағы баку сөзіне барс мағынасындағы барс сөзінің
қосарлана айтылуынан, Белдюз есімінің төркінін білдір, хабар бер
мағынасындағы бил-дуз сөзінен, Белкатгин есімінің төркінін ақылды
ханзада мағынасын білдіретін билге тегин атауларынан, Боняк есімінің
төркінін туа біткен қал мағынасындағы бәнәк сөзінен, Ельбег есімінің
төркінін мемлекет мағынасындағы ел сөзіне би, мырза мағынасындағы
бек сөзінің қосарлана айтылуынан, Сокал-Искал есімінің төркінін сақал
атауынан, Сугр есімінің төркінін суыр атауының этимологиялык варианты –
сугур атауынан, Тугортак-Тугоркан есімінің төркінін туу мағынасындағы
туг сөзіне келер шақ есімшенің ар қосымшасының жалғануынан пайда
болатын тугар сөзіне тегин атауының қосарлана айтылуынан, Ченегрепа
есімінің төркінін ер адамдардың Чәнгар-Чингир есіміне апа атауының
қосарлана айтылуынан пайда болған деп береді. Ал Куртък есімінің төркінін
печенегтердің қорқыт тайпасының коркут атауынан және жәндік “құрт”
мағынасындағы курт атауына кішірейткіш формадағы ик қосымшасының
жалғануынан пайда болатын куртик сөзінен шығарады [2].
Куман-половец есімдерінің этимологиясымен арнайы айналысқан көрнекті
түркітанушы ғалым Н.А.Баскаков болды. Н. Баскаков 1971 ж. жарық көрген К
этимологии половецских собственных имен в Слове о полку Игореве деген
зерттеуінде аталмыш орыс жылнамасында кездесетін половец есімдерінің
төркіндеріне талдау жасаса, ал Имена половцев и названия половецких племен
в русских летописях дейтін зерттеуінде орыс жылнамаларындағы половец
антропонимдері мен этнонимдері атқаратын қызметі тұрғысынан мынадай негізгі
үш топқа бөлген: 1) есімдер, 2) отбасы-рулық лақап атау немесе рулық
отбасына біріктіретін топтық атау, 3) тайпалық және ірі тайпалар
бірлестіктерінің атаулары [3, 48 б.]. Атқаратын қызметі тұрғысынан ең үлкен
бірінші топқа жататын половец есімдері орыс жылнамаларында тек ер кісі
атаулары ретінде кездеседі. Н. Баскаковтың пікірінше, екінші топқа жататын
Билюк, Акочай, Боняк есімдерінен пайда болатын Билюковичи, Акочаевичи,
Боняковичи және тағы басқа отбасы-рулық лақап атаулар – орыс тіліндегі
тектік атауларды құрайтын қосымша суффикстер жалғанған кісі атаулары. Бұл
отбасы-топтық немесе тектік атаулар, отбасы-рулық бірлестіктің түп атасының
атауын, орыс тіліндегі тектік атауға (отчество) бейімдеп айту нәтижесінде
пайда болған. Отбасы-рулық атаулар есім мен оба-опа дейтін патримоналдық
бөлік сөзден тұратын половецтердің құранды атауларынан пайда болған.
Атқаратын қызметі тұрғысынан үшінші топқа половецтердің Анджоглы,
Бурджоглы, Башкырт, Джузан, Иета-Итлар, Кануоглы, Карабароглы, Куман
секілді этнонимдері кіреді. Осындай типтердегі атауларға атау беру
тәжірибесінде адамға ру-тайпа бірлестігінің атауын беру немесе, керісінше,
ру-тайпа бірлестігіне кісі атауын беру әдет-ғұрпы болған. Мысал ретінде
токсоба, башкурт, куман секілді ру-тайпа бірлестіктерінің атауларын
адамдарға кісі атаулары ретінде қолданылғандығын келтіреді. Мұндай әдет-
ғұрыптың половецтерден кейінгі түркілердің тайпалар бірлестігінде де
сақталғандығын атап көрсетеді. Н.А. Баскаков половец есімдерін мынадай
сегіз лексика-семантикалық топқа бөледі: 1) тайпа немесе тайпалар
бірлестігінің атауы бойынша пайда болған есімдер; 2) туысқандық және достық
қатынас атаулары бойынша пайда болған есімдер; 3) атақ-дәрежесі бойынша
пайда болған есімдер; 4) фаунамен байланысты кісі атаулары (жануарлармен,
құстармен және басқалармен, мүмкін тотем атауы); 5) дене мүшелерінің
мағынасын білдіретін сөздер негізінде пайда болған кісі атаулары; 6)
материалдар және әртүрлі тұрмыстық бұйымдар атаулары бойынша берілген
есімдер; 7) сирек кездесетін есімдерге, көктегі жарықтардың мағынасын
білдіретін кісі атауларын жатқызу керек; 8) половец есімдерінің арасында,
негізінде, адам қасиетінің, құмарлығының, мамандығының және тағы басқа
мағынасын беретін сөздер жататын кісі атаулары әжептеуір орын алады [3, 48-
55 бб.]. Сары қыпшақ есімдерін Н.А.Баскаковтың осылайша сегіз топқа бөлуі
біздің қазіргі ұлттық танымымызға тура келе ме? Бұл сауалға жауап беру үшін
осы сегіз топқа кіретін есімдердің төркінін тағы да тереңірек зерделеуді
жөн санап отырмыз.
Н.А.Баскаков жоғарыда аталған еңбегінде кірген половец есімдерінен,
сондай-ақ отбасы-рулық және ру-тайпалық атаулардан қысқаша этимологиялық
сөздік жасаған. Сөздіктің әрбір бабы немесе атауы: 1) есім және оның орыс
жылнамаларында кездесетін барша нұсқаларын; 2) белгілі бір есім немесе атау
және олардың басқа есімдер мен атауларға қатысы туралы қысқаша
мәліметтерді; 3) белгілі бір есімнің немесе атаудың жылнамаларда аталып
көрсетілген жылы; 4) ОЖТЖ (ПСРЛ) бойынша сәйкес келетін жылнамаларға
сілтемені; 5) мақала жазылған уақытқа дейін бар болған этимологияларды, 6)
1,2,3, және тағы басқа араб сандармен белгіленген жаңа этимологияларды
қамтыған [3, 57 б.]. Н.А.Баскаков жасаған қысқа этимологиялық сөздікке
кірген половец есімдерінің төркіндерін және осы есімдерге өз тарабымыздан
берілетін этимологияларды келесі тармақта талдап қарастырамыз.
Қазақ тіл білімінің алғашқы профессоры Қ.Жұбанов та Из истории порядка
слов в казахском языке атты мақаласында біріккен тұлғалы кісі есімдерінің
синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасаған.
Мақалада автор қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің ерекшелігіне сай
зат есімнің алдында анықтауыш сөз келетіндігі заңдылық екеніне тоқталып,
көне тіліміздегі сөздердің тіркесуінде үнемі осы тәртіптің сақтала
бермейтіндігі аталып өтілген. Осымен байланысты қазіргі тілімізде
кездесетін Күнсұлу, Таңсұлу, Таңжарық, Айжарық, Айсұлу, тағы басқа
сөздердің тіркесу табиғатына көңіл бөлген [4, 32-75 бб.]. Кісі есімдері
туралы ғылыми пікірді профессор С.Аманжоловтың еңбектерінен де табамыз.
Атап айтқанда, семасиология мәселелеріне қатысты ғалым кісі атаулары
жасалуының біршама үлгілерін анықтап, антропонимдердің жасалу жолына қарай
олардың 16 түрін атап көрсетеді: бай, тай, келді, ғали, хан, бек, сапа,
айдар, қозы, ит, алды, берген, мерген, пейіс т.б. Түркі ономастикасындағы
бұл мәселенің зерттелуінде қазақ тілші ғалымдарының еңбектері назар
аударарлық. Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдермен төркіндес қазақ
есімдерінің этимологиясын анықтау барысында ғалым Т.Жанұзақов куман-
половецтердің Кунан-Құнан антропонимін қазақтардың Құнанбай есімімен
сабақтастырса, ал кумандардың атақты көсемі Кутен-Котян есімінің төркінін
қазақ тіліндегі күтпек етістігімен байланыстырады [5, 124 б.]. Ғалымның
қазіргі қазақ есімдерінің сыңарында кездесетін күл, құл-ғұл сөздерінің
төркіндерін отқа табыну культімен байланыста қарастыруы да назар аударарлық
[5, 127 б.]. Т.Жанұзақов араб, иран, орыс тілдерінен қазақ тіліне енген
түбір және туынды тұлғалы кісі аттарына біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы
бар екі есімді жатқызады: Жүсіп, Жақып т.б. Ғалымның пікірінше, Жүсіп
есімі, о баста грек тілінен араб тіліне, араб тілінен Орта Азия
халықтарының тіліне ауысқан, бұл есім грек тілінде Иосиф, өзбек, әзірбайжан
тілдерінде Юсуп, ұйғыр тілінде Үсүп, Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілінде
Usup тұлғаларында кездеседі. Осыған орай Жүсіп есімінің төркінін еврей
тіліндегі үлкен, зор, қадірлі, құдіретті мағыналарын білдіретін
Иосиф есімінен, ал Жақып есімінің төркінін Библейдің ең жоғарғы дін басының
атынан, ескі еврей тіліндегі Якуб, араб тіліндегі Яғкуб немесе Таураттағы
Яков есімінен шығарады [5, 152 б.]. Ескі қыпшақ тілінде болған Итлар
есімімен төркіндес Итбай есімін, көне дәуірде балаға көз тиюден немесе жын-
шайтаннан сақтау мақсатында қойылатын елеусіз оғаш есімдерге жатқызса, ал
Арыстан есімін жыртқыш аң атауымен, Барақ және Сырттан есімдерін тотемдік
атауларымен байланыстырады.
Сонымен бірге ономаст-ғалымдар Т. Жанұзақов пен Қ. Рысбергеннің Қазақ
ономастикасы: жетістіктері мен болашағы атты еңбектерінде Антропонимия –
социолингвистикалық зерттеу нысаны дейтін тақырыппен осы ғылымның
болашақтағы даму жолдары көрсетіліп, авторлар антропонимдердің тіл тарихы
үшін ғана басты дерек емес, сондай-ақ халық тарихы, тегі үшін де аса құнды
дерек екендігін атап көрсетеді [6, 128 б.] .
Біздің зерттеу жұмысымызда қарастырылатын антропонимдермен төркіндес
кісі атауларының уәжділігі мен семантикасы туралы Н.Ө. Асылбекова өзінің
Кісі есімдерінің уәжділігі және танымдық сипаты дейтін диссертациялық
зерттеуінде былай деп жазады: Күл еркін сөзінің уәжі оның тарихи
қалыптасуымен сабақтас қаралуы тиіс деп пайымдаймыз. Күл-кейінгі,
кенже, отау иесі деген мағына арқылы уәжделсе, Еркін-еркін адам, ер
адам мағынасы арқылы уәжделуі мүмкін [7, 10 б.]. Половецтерде болған
Бегъбарыс антропонимімен төркіндес Күлтегін ескерткішінде кездесетін Барс
бек есімінің уәжделуін Н. Асылбекова барс сөзімен тікелей байланыстырып:
Түркі халқының ұғымында барс ең күшті, мықты аң болған. Соған сәйкес
Жолбарыс, Барысхан, Барсбек, Бибарыс сияқты есімдер қойылған, деп жазады
[7, 10 б.]. Демек, антропонимнің пайда болу себебін анықтайтын уәж атаудың
семантикасымен байланысты, ал атаудың семантикасы оның этимологиясымен
байланысты. Күл еркін және Барсбек атауларының пайда болу себептерін
анықтау мақсатында Н.Асылбекова ұсынған уәждің қаншалықты дұрыс екендігін
зерттеу жұмысының барысында қарастырамыз.
Қазақ ономастикасындағы антропонимияға байланысты келесі бір зерттеу
–А.Смағұловтың Қазақ есімдері атты энциклопедиялық анықтамалығы.
А.Смағұлов қазақ есімдерін бірнеше топқа бөліп, осы топтардың бірі ретінде
нәрестені тылсым күштерден және көз тиюден сақтау, қорғау мақсатында
қойылатын Бөрібай, Қасқырбай, Арлан, Барақ, Құртқа, Бүркіт, Лашын, Атан,
Қозы, Нарбай, тағы басқа тотемдік үй және жабайы жануарлар мен құстардың
атауларын зооним есімдер деп береді [8, 6 б.]. Біздің зерттеу жұмысымызда
қарастырылатын Алтын, Арыстан, Айдар, Ажа, Ажан, Барақ, Барыс, Елбек, тағы
басқа көптеген есімдердің мағынасы Қазақ есімдеріне этимологиялық
түсініктеме деп аталған бөлімде берілген. Анықтамалықтың бұл бөлімі, қазақ
тілінде пайда болған есімдерден бөтен кірме есімдердің қай тілде пайда
болғандығы, мағынасы туралы қысқаша түсініктеме береді. Бұл бөлім
этимологиялық түсініктеме деп аталғанымен, есімдердің төркінін бермейді,
олардың қай тілден ауысып келгендігі, сол тілдегі мағынасы туралы түсінік
береді. Осы себепті анықтамалықтың бұл бөлімін Қазақ есімдеріне
этимологиялық түсініктеме деп емес, Қазақ есімдерінің қысқаша түсіндірме
сөздігі деп атау орынды болады [8, 6 б.]. Біздің зерттеу жұмысымызда
кездесетін Сантуз есімімен төркіндес Сандыбала есімінің төркінін А.Смағұлов
былай береді: Санды – әдеттен тыс, сирек кездесетін бала. Сонда Сандыбала
– әдеттен тыс, сирек кездесетін бала мағынасын білдіретін есім. Көне
түркі сөздігінде де, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде де әдеттен
тыс, сирек кездесетін мағынасын білдіретін санды сөзі жоқ. Осы себепті
А.Смағұловтың Сандыбала есімінің төркіні туралы білдірген бұл пікірі –
күмәнді. Қазақ тіліндегі санды сөзімен жасалған есімдердің төркінін
половецтердің Сантуз есімінің этимологиясымен байланыста қарастырған жөн.
Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына жасалған
шолудан көрініп тұрғанындай, бұл есімдердің дәлелденген этимологиясы жоқтың
қасы, олардың төркіндері туралы талас тудыратын әрқилы болжам пікірлер
баршылық. Бұл жағдай біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
1.2 Половец қыпшақ есімдері. Түркітанушылардың, этнологтардың,
шығыстанушылардың басым көпшілігі, көне қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен
этнонимдердің екінші компоненті − көне түркі оба сөзі мен оның
фонетикалық варианттарының ру-тайпа және баспана, тұрақ дейтін екі
түрлі мағыналары болғандығын дәлелдейді. Осы зерттеушілердің пікірін қолдай
отырып біз зерттеу барысында осы пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін мынандай
нақты деректерге назар аудардық. Орта ғасыр қыпшақтарында токсоба, тортоба,
етебичи, иета секілді этнонимдердің болғандығы белгілі. Қыпшақтану
мәселесімен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік токсоба этнонимнің
бірінші компоненті токс сөзін – тогуз немесе тоғыз сан есімінің у-ы
дыбыстары түсіп ықшамдалған фонетикалық варианты, ал екінші компоненті оба
сөзін ру-тайпа мағынасын білдіретін көне түркі атауы деп қарайды. Осы
сияқты тортоба да, төрт сан есімі мен оба дейтін көне түркі сөзінен
біріккен екі компонентті этноним. Етебичи - иета немесе жеті реттік сан
есімі мен оба сөзінің фонетикалық варианты, еба және орыс тілінің чи
суффиксінен құралған үш компонентті этноним. Сонда токсоба, төртоба,
етибичи дегеніміз тоғыз, төрт және жеті рудан құралған бірлестіктер болып
шығады. Олай болса, жоғарыдағы түркітанушылардың, этнологтардың,
шығыстанушылардың көне түркі тіліндегі оба сөзі мен оның фонетикалық
варианттары ру-тайпа мағынасын білдіреді дейтін пікірі дұрыс болғаны.
Сонымен, оба дейтін көне түркі сөзі мен оның фонетикалық варианттарының ру-
тайпа мағынасын білдіретіндігін анықтадық. Егер де оба сөзі мен оның
фонетикалық варианттары ру-тайпа мағынасын білдірсе, онда қалай Алтунопа
есімі: қымбат металл мағынасын білдіретін алтун және әке жағынан аға,
әке мағыналарын білдіртін оба немесе апа сөздерінен құрала алады? Әке мен
ағаны алтын, күміс, қола секілді металдарға теңеп, алтын әке немесе алтын
аға, күміс әке немесе күміс аға, қола әке немесе қола аға деп атау мүмкін
бе, осылай ат беру ақылға қона ма? Біздіңше, әке мен ағаны металға теңеп,
металмен бағалап алтын әке немесе алтын аға деп атап есім беру мүмкін емес.
Олай болса, И.Добродомов пен К.Гронбич және Н.А.Баскаковтың Алтунопа
есімінің этимологиясы мен семантикасы туралы жоғарыда берілген пікірілерін
қайта қарауды жөн санап отырмыз.
Қазақтың Кіші жүзі Алшын және Жетіру дейтін екі бөлікке бөлінетіндігі
белгілі. Х.Арғынбаев, М.С.Мұқанов, В.Востров секілді тарихшы-этнолог
ғалымдар Алшын бөлігінің Байұлы тармағы 13 рудан құралған, осылардың бірі
– Алтын деп жазады. Осы зерттеушілер Байұлы тармағына жататын Байбақты
руында тоқсоба дейтін атаның барлығын атап көрсетіп, бұл ру орта ғасырларда
Дешті Қыпшақты жайлаған қыпшақтардың құрамында болған деген пікір
білдіреді. Қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген зерттеушілердің басым
көпшілігі орта ғасыр деректемелеріндегі қыпшақтардың бір тайпасы Бурджоглы-
ны Алшынның Байұлы тармағына кіретін Беріш руымен шендестіріп, екеуін бір
этнос деп есептейді [9, 372-392 бб.]. Қазақ тіліндегі і дыбысы басқа
тілдерде түсіп қалатындықтан және ш дыбысы басқа тілдерде аффрикат ч немесе
дж дыбыстарына ауысып кететіндіктен Бурджоглы этнонимінің бірінші
компоненті - бурдж сөзін Беріш этнонимімен шендестіріп, беріш деп оқуға
және қабылдауға болады. Олай болса, қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген
зерттеушілердің Бурджоглы мен Беріш этнонимдерін шендестіріп, екеуін бір
этнос деп есептейтін пікірі дұрыс болғаны. Көрініп тұрғанындай, Алшынның
Байұлы тармағының бірнеше руы орта ғасырлардағы қыпшақ конфедерациясына
кірген. Осындай тарихи-этнологиялық фактілерге және екі компонентті половец
есімдері кісі атаулары ретінде берілген этностардың бейнесі екендігіне
сүйене отырып, біз Байұлы бірлестігінің Алтын руы мен орыс жылнамаларындағы
Алтунопа есімін шендестіріп, бұл екеуін бір этнос дей аламыз. Егер де
половецтерде Алтын руының этнонимі негізінде және осы рудың көсемі
ипостасында пайда болған Алтунопа есімі бар болса, онда оларда Байұлы
бірлестігінің Алтын руымен генезисі бір Алтынопа руы да болған. Осы салада
біраз зерттеу жұмысын жүргізген ғалым Ф.Әшімханова: Егерде половецтерде
Алтынопа атауымен аталған ру болған болса, онда олардағы Алтунопа есімінің
екінші компоненті, опа-ру мағынасын білдірген дейді [10]. Олай болса,
біздің жоғарыдағы екі, үш компонентті половец есімдерінің екінші
компоненті оба мен оның фонетикалық варианттары – ру мағынасын білдірген
дейтін қыпшақтанушы ғалымдардың пікірін ұстанғанымыз дұрыс сияқты.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында половецтерде Куранбас атты әскербасы
болған [11, 179 б.]. Куранбас есімі р~л сәйкестігі бойынша Куланбас, ал р~н
сәйкестігі бойынша ескі қыпшақ және қазіргі қазақ тілінде Кунанбас болып
айтылған. Қыпшақ тайпасының шежіресі бойынша Мүйізді сарыабыздан құлан
қыпшақ тарайды [9]. Осы құлан этнонимінің негізінде р~л сәйкестігі бойынша
орта ғасыр қыпшақтарында тарихи Қыран, ал ескі қыпшақ тілінің мұрагерінің
бірі – қазіргі қазақтарда Құман, Құланбай, Құланбек есімдері пайда болған.
Р~л сәйкестігі бойынша құлан этнонимінің негізінде орта ғасыр қыпшақтарының
тілінде, сондай-ақ Қыранбас және Құланбас есімдері дүниеге келген.
Половецтердің Қыранбас есімі орыс тілінде Куранбас болып айтылған. ХІІІ
ғасырдың бірінші жартысында, сондай-ақ Капаран атты әскербасы да болған
[11, 179 б.]. Капаран түркі тілдеріндегі р~г сәйкестігі бойынша Капаган
болып та айтылған [12, 36 б.]. Орыс тіліндегі Капаган көне қыпшақ және
қазіргі қазақ тілдерінде Қапаған болып айтылады. Ал Қапаған – Екінші Түркі
қағанатының 693-716 жылдар аралығында ханы болған ашина текті түріктің
құрметті лақап аты [13, 280 б.]. Егер де Қапаған ашина текті түріктің
құрметті лақап аты болса, онда половецтердің Қапаран-Қапаған атты
әскербасының тегі – ашина. Жоғарыда Кидан этнонимінің негізінде Китан – опа
есімі немесе лақап атауының пайда болғандығын көрсеттік. Кидан этнонимімен
аталған халықтың екінші атауы – Қара қытай болғандығы тарихи этнологиялық
зерттеулерден, ал осы халықтың 16 мың отбасыдан тұратын бір бөлігінің 1032
ж. Монғолиядан Шығыс Тянь-Шанға, одан кейін жайылым жетпегендіктен,
Жетісуға қоныс аударып келгендігі тарихшы ғалым С.М.Ақынжановтың жоғарыда
аталып өткен еңбегінен белгілі [14, 188-190 бб.]. С.М.Ақынжановтың көрсетуі
бойынша, Ертіс бойындағы қай-қимақтар араб авторларының еңбектерінде кун
деп берілген Жетісудағы қидандарға, ал олар өз кезегінде шарыларға, яғни
қыпшақтарға шабуыл жасай ығыстырып, осылармен бірге батысқа қарай қоныс
аударған. Оның пікірінше, кун-қидандардың қыпшақтар арасында сіңісіп
кеткендігін Китанопа, Қытан, Кунуй секілді половец хандарының есімдерінен
байқауға болады [14, 191-193 бб.]. Кидан этнонимі д~т сәйкестігі бойынша
китан, и~ы сәйкестіктері бойынша кытан, ал кытан қ~к және н~и сәйкестіктері
бойынша қытай болып айтылған деп болжауға болады. Осыдан барып,
половецтердегі Китан-Кытан есімі мен қыпшақ шежіресіндегі Қытай, Қыпшақ
этнонимдері пайда болған. Х ғ. Орал тауының оңтүстік-батысын башқұрттардың,
ал оңтүстік-шығысын қыпшақтардың бір бөлігінің мекендегендігі белгілі.
Көптеген тілдік және тарихи-археологиялық фактілерге сүйене отырып,
С.М.Ақынжанов башқұрттардың этногенезіне қыпшақтар араласқан дейтін пікір
білдіреді [14, 115 б.]. Басқаша айтқанда, орта ғасыр қыпшақтарының
құрамында башқұрттар, ал башқұрттар құрамында қыпшақтар болған. Осы
қыпшақтар құрамындағы башқұрт руы атауының негізінде половецтерде Башқұрт
есімі пайда болған. Жоғарыда, осы тармақ барысында кимек немесе кимақ
этнонимінің этимологиялық варианты – кумак екендігіне назар аударған едік.
Кумак этнонимі көне түркі тілінде жекелік мағынада куман, ал көптік
мағынада кумат немесе кумаут болып айтылған. Зерттеуші Ө.Панзарбек жоғарыда
аталған еңбегінде: Х-ХІІІ ғасырлардағы Үшөзендік моңғолдар – көне моңғол-
хундардың ұрпақтары, ал хундар – алғашқы немесе көне түркілер деп
дәлелдеген [15, 89-90 бб.]. Үшөзендік моңғолдардың ұрпақтары – қазіргі
моңғол тілінде жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ит, ат, ут
аффикстері қолданылады. Демек, қазіргі моңғол тілінде жекелік н және көптік
т, ит, ат, ут аффикстері бар болса, онда Үшөзендік моңғолдар тілінде
осындай мағыналардағы қосымшалар болған. Егерде Үшөзендік моңғолдар тілінде
жекелік н және көптік т, ит, ат, ут қосымшалары болған болса, онда олардың
ата-бабалары – хундардың тілінде де осындай мағыналардағы жалғаулар болған.
Ғалым: Қалмақ, яғни қимақ-кимек – тұтқын татарлар, яғни ашиналар мен
шунвейлік ландықтардың немесе алғашқы қытайлықтардың жиынтық атауы деп
көрсетеді [15, 94-96 бб.]. Ал С.М.Ақынжанов француз синологы П.Пелльоның
кимак – кай дейтін транскрипциясына бұрынғы кеңес синологы В.С.Таскиннің
дунху туралы аударма еңбегіндегі си, сиюннудің жеке бір тармағы дейтін
қытай дерегіне және этнограф В.А.Туголуковтың хи (си), хундардың да,
дунхудың да этникалық элементтерін бойына жинақтаған деген пікіріне сүйене
отырып, қимақ-қай – түркіленген моңғол тілдес этнос дейтін пікір
білдіреді [14, 116-119 бб.]. Ө.Панзарбек сондай-ақ, хун қоғамын құраған үш
этностың бірі – Лан екендігін ескертеді [15, 74 б.]. Көрініп тұрғанындай,
қимақ-кимек-кумак – аралас текті, аралас тілді, яғни тілінде хундардың да,
дунхулардың да тілдік ерекшеліктері бар этнос. Қазіргі Қазақстан даласына
қоныс аудара келіп қыпшақ аталғанға дейінгі кимек-кумак тілі
ерекшеліктерінің бірі – жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ат, ит,
ут аффикстерін қолдануы десек, Ө.Панзарбектің пікірінше, қазақ халқының
құрамындағы қыпшақтар шежіресіндегі қара қыпшақтарды қимақ-кимек, ал сары
қыпшақтарды – половецтер. Оның пікірінше, қазақтар құрамындағы қыпшақ
шежіресінде сары қыпшақтардан ұрпақ тарамауының себебі мынада: қыпшақтар –
половец дейтін атаумен Шығыс Европаға қоныс аударып кеткен, ал қара қыпшақ
аталған қимақтардың негізгі бөлігі қыпшақ деген атаумен қазақ және өзбек,
қынық және оймаут – иомут дейтін атаумен түркімен халықтарының құрамына
сіңісіп кеткен [15, 266-267 бб.]. Қара қыпшақ аталған қимақтардың негізгі
бөлігінен жеке бөлініп, половецтермен бірге Шығыс Европаға қоныс аударып
кеткен кумак аталғандарды, жекелік мағынада куман деп атаған. Кумак
этнонимінің соңғы к дыбысы – көне түркі тілдерінде көптіктің
көрсеткіштерінің бірі, яғни көптік мағынаны білдіретін қосымша болған.
Кумактардың бір бөлігі половецтермен бірге жеке бөлініп кетуіне байланысты
олардың кумак атауының көптікті білдіретін соңғы к қосымшасының орнына
жекелік мағынадағы н аффиксі айтылатын болған. Осыдан барып половецтердің
куман немесе коман дейтін екінші атауы пайда болған. Осы куман этнонимінің
негізінде половецтерде Куман немесе Кунам есімі дүниеге келген. Коман
этнонимі м~б сәйкестігі бойынша Көбан болып та айтылған. Осы Кобан
этнонимінің негізінде половецтерде Кобан немесе Қабан, ал қыпшақ тілінің
мұрагерінің бірі қазақтарда Қабанбай дейтін есімдер пайда болған деп
анықтауға болады.
2 Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің әлеуметтік және анатомиялық
негіздері.
2.1 Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдері. Куман-половец антропонимдерінің
этимологиясын бұрынғы Кеңес Одағының түркітанушылары мен қыпшақтанушылары
зерттеген болса, ал Шығыс Дешті Қыпшақ есімдерінің төркіні арнайы
зерттелмеген. Осы себепті Шығыс Дешті Қыпшақ пен орта ғасырлардағы Хорезм
мемлекетіндегі қыпшақ есімдерінің төркінін қарастыру өзекті мәселе. Орта
ғасырлық араб және парсы тарихшыларының еңбектеріндегі деректерге сүйенген
С.М.Ақынжанов: ХІ ғ.мен ХІІ ғасырдың түйісінде Шығыс Дешті Қыпшақ
конфедерациясының хандары ильбари-елбөрі тайпасынан шыққан әулеттің
өкілдері болған деп көрсетеді [14, 208-209 бб.]. Қыпшақ конфедерациясының
ХІ ғасырдағы елбөрі тайпасының әулетінен шыққан алғашқы хандардың бірі –
Абар. Бұл хан ХІ ғ. жазылған М.Қашқаридің Түрік сөздігінде Табар хан деп
берілген [1, 218 б.]. Л.Гумилевтің Көне түріктер еңбегінде VІ-VІІ
ғасырлардағы Бірінші Түркі қағанатының ханы Муганның ұлы Төременнің Абаруй-
Абруй дейтін лақап атының болғандығы көрсетілген [13, 111 б.]. Абаруй
атауының түбірі – Абар, ал осы түбірге жалғанған уй – жекелік мағынасындағы
ун қосымшасының фонетикалық варианты. Көне түркі тілдерінде жекелік
мағынаны білдіретін н қосымшасының болғандығын Қиян этнонимі мен тегін,
тархан терминдері, ал көне қыпшақ тілінде осындай мағынадағы н, ун
аффиксінің болғандығын Куман этнонимі мен қойун атауы дәлелдейді. Қиян
этнонимі мен тегін, тархан терминдерінің жекелік мағынаны білдіретін
атаулар екендігін олардың Қият және тегіт, тархат дейтін көптік мағынадағы
нұсқалары дәлелдесе, ал Куман этнонимінің жекелік мағынаны білдіретіндігін
оның Кумаут дейтін көпше түрі дәлелдейді. Қойун атауының түбірі – қой, осы
түбірге жалғанған ун – қосымша. Оның солай екендігін моңғол тіліндегі хонин
дейтін жекелік мағынадағы атау дәлелдейді (Рус-монгол.сл.,405). Хонин
атауының түбірі – хон, ал осы түбірге жалғанған ин – қосымша. Моңғол
тіліндегі ан, ун, ин, н қосымшалары, жекелік мағынаны білдіретіндігі
барлығына мәлім. Егерде қазіргі моңғолдар мен хундар арасында генетикалық –
тілдік байланыс бар болса, ал хундар, көне түркілер болса, онда қазіргі
моңғол тіліндегі жекелік мағынаны білдіретін ан, ун, ин, н аффикстері
осындай мағынада көне түркілер тілінде қолданылған. Көне түркі тілдерінде
болған осы қосымшалар атаулар соңына жалғанып, жекелік мағынаны білдірген.
Осыдан барып жекелік мағынадағы көне түркі-хундар тіліндегі төрт түлік
малдың бірі қой мағынасын білдіретін хонин және көне қыпшақ тіліндегі
қойун дейтін атаулар пайда болған. Түркі тілдерінің қой атауының қон дейтін
фонетикалық вариантының бар екендігі белгілі. Бұл туралы С. Боранбаев
өзінің еңбегінде қыпшақ жазба ескерткіштерінің тілдерінде, сондай-ақ, көне
түркі тілдерінде бұл сөздің қойун, қой, қойын, қоң, қон варианттары
қолданғандығын айта келіп, бұл сөздің жалпы түркі тілдерінде кең
жайылғандығын айтады [16, 48 б.].
Демек, төрт түлік малдың бірінің атауы – қой немесе қон атауына
жалғанған ун мен ин – қосымша. Жоғарыда, Қиян және Куман этнонимдері мен
тегін, тархан терминдеріндегі соңғы н дыбысының жекелік мағынадағы қосымша
екендігі дәлелденді. Егер де н дыбысы жекелік мағынаны білдіретін қосымша
болса, онда ун мен ин морфемалары да осындай мағынадағыдай аффикстер. Бұл
қосымшалардың айырмашылығы: бірі – фонема да, екіншісі – морфема.
Сонымен, Абаруй лақап атауының құрамындағы Абар түбіріне жалғанған уй
қосымшасының фонетикалық варианты – ун морфемасының жекелік мағынаны
білдіретін аффикс екендігі дәлелденді. Демек, ун аффиксі жекелік
мағынаны білдірсе, онда оның н~й сәйкестіктері бойынша пайда болған уй
дейтін фонетикалық варианты да осындай мағынаны білдірген. Сонда, Абаруй
лақап атауы жекелік мағынадағы есім болып шығады. Бірінші Түркі қағанатының
ханы Арыслан Тоба 581 ж. қайтыс болғаннан кейін, оның орнына бас хан болған
Шету, Ышбара хан дейтін лауазым лақап атауын алса, екінші хан болған Қара-
Сор Түрік, Тардуш ханда лауазымына сай лақап атауын алған. Шетудің Ышбара
хан лауазымының қытайлық транскрипциясы Шаболо хан болса, ал Қара Сор
Түріктің Тардуш хан лауазымының қытайша дыбысталып айтылуы Дяньгу, яғни
Дату хан. Төременнің қытайлық Або хан дейтін лауазым лақап атауының
түркілік транскрипциясын Л.Гумилев – аба-апа, ал мағынасын – аға хан деп
береді [13, 57 б.]. Сонда қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы
мен мағынасы Аға хан болып шығады. Бас ханнан кейінгі екінші хан аға хан
болып саналатындығы белгілі. Егер де бас хан Шету, ал екінші, яғни аға хан
Қара Сор болса, онда Төремен қалайша аға хан болып, Аға хан дейтін лауазым
атау ала алады? Біздің ойымызша, аға хан Қара сор болса, онда Төременнің
қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы мен мағынасы Аға хан
емес. Шетудің Ышбара лауазымы атағының құрамындағы р дыбысы, қытай тілінде
мұндай дыбыс жоқ болғандықтан л дыбысына өзгеріп, Шаболо болып айтылса, ал
Қара Сордың Тардуш хан лауазымындағы р дыбысы түсіріліп, Дату хан болып
айтылған. Қытай тілінің осындай фонетикалық ерекшелігін және Шету мен Қара
Сордың лауазым атауларында бас және аға хан дейтін мағыналардың
жоқтығын ескере отырып, біз Төременнің қытайлық Або хан атауының түркілік
транскрипциясы – Аға хан емес, Абар хан дейтін болжам ұсынамыз. Төремен
584 ж. шешесінен, әйелі мен балаларынан айырылып, жалғыз қалады да,
қасындағы сарбаздарымен Мауреннахрдағы Бұхара аймағына қашып кетеді [13,
111 б.]. Көне түркі тілінде тайпасынан және отбасынан айырылып жалғыз
қалған адам атауына жекелік мағынадағы қосымша жалғанып отырған. Отбасынан
айырылып жалғыз қалған Төременнің Абар лауазымын атауына жекелік мағынадағы
ун-уй қосымшасы жалғанып, Абаруй-Абруй түрінде Нишабуридің Білім
қазынасы кітабы мен Нуршахидің Бұқар тарихына енген [13, 111 б.]. Абаруй
атауы жекелік мағынасыз Абар болып айтылған. Жекелік қосымшасынсыз айтылған
Төременнің Абар лақап атауы мен ХІ ғ. Елбөрі ханның Абар есімі – бір
антропоним. Ал Түркі қағанатының басында ашина тайпасының тұрғандығы
белгілі. Егерде ашина мен елбөрі тайпаларында Абар есімі болған болса, онда
бұлардың арасында генетикалық және ментальдық байланыс бар. Ашина –
құрметті бөрі мағынасын білдіретін этноним болса, Елбөрі – бөрі елі
немесе бөрі тайпасы мағынасын білдіретін этноним. Бұл екі этнонимнің бір-
бірінен айырмашылығы: бірі – моңғол тілінде бөрі мағынасын білдіретін
чино атауының қытайлық а құрметтеу префиксі арқылы аталуынан қалыптасса,
екіншісі – бөрі тотемді этнос мағынасын білдіретін түркі сөздерінен
құралған. Бұл екі этноним, үш тіл элементтерінің қатысуы арқылы
жасалғанымен, мағынасы – бір, ол мағына – бөрі тотемді этнос, яғни бұлар
– бір этностың екі түрлі атауы.
Қорыта келгенде, Түркі қағанаты кезінде түрк және ашина атауымен аталып,
мемлекет басында тұрған этнос, орта ғасыр қыпшақтарының құрамында бөрі
тотемді тайпа мағынасын білдіретін елбөрі атауымен аталып, билеуші ру
дәрежесінде болған. Басқаша айтқанда, қыпшақтар арасында елбөрі дегеніміз –
ашина руы. Ашина мен елбөрі бір этнос болғандықтан, бір кездері ашиналарда
болған Абар лақап атауы елбөрілер арасында қайта жаңғырған. Басқаша
айтқанда, елбөрі руынан шыққан әулет хандары арасында Абар есімі пайда
болған. VI-VIІI ғасырлардағы Түркі қағанатының құрамында абар тайпасының
болғандығы Л.Гумилевтің Көне түріктер атты еңбегінен және Орхон
ескерткіштерінен белгілі [13, 33 б.].
Шығыс Дешті Қыпшақ конфедерациясының ХІ ғасырдағы Абар ханының ХIIІ
ғасырдың бірінші жартысындағы ұрпағы Ұлы хан Ажан болған. Бұл хан Дешті
Қыпшақты жаулап алған моңғолдардан Индияға бозбала кезінде қашып келіп,
Дели Сұлтанатында елбөрі ханы және имектердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
ӘЛІМБАЕВ МЕДЕУ ЕРКІНҰЛЫ
XIV-XV ғасырлардағы қыпшақ антропонимдері
(тарихи-лингвистикалық талдау)
10.02.06- түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
Қазақ тіл білімі кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
доцент
С.Р.Боранбаев
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор
Т.Жанұзақ
филология
ғылымдарының кандидаты
Ж.Байтелиева
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық
университеті
Диссертация 2010 жылы 29 қазанда сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒК
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 - қазақ
тілі және 10.02.06 - түркі тілдері мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 29 қыркүйекте таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Манкеева Ж.А.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы қазақ ономастикалық
жүйесінің ескі қыпшақ атаулары мен мәдени, тілдік сабақтастығын көрсету
өзекті мәселе болып табылады. Себебі бұл сабақтастықтың тереңде жатқан
төркінін тарихи тілдік этногенетикалық сабақтастықта көрсету жұмыстың
өзектілігін арттырады. Осымен байланысты қыпшақтар жайлы ой-пікірлерді
таратып түсіндіру, қыпшақ тіліндегі заңдылықтарды түркі тілдерімен
салыстыра зерттеу қазақ тілінің жүздеген ғасырларға кететін тарихын
таразылауды қажет етеді. Осыған орай қыпшақтардың дүниетанымы, әдет-ғұрпы,
наным-сенімі, өмір сүру салты және тасқа бедерлеген жазуы қазіргі қазақ
тіліндегі көптеген антропонимдердің түп төркінін анықтау үшін аса құнды
дерек болып саналады.
Ескі қыпшақ тіліндегі топонимдер мен этнотопонимдердің, этнонимдер мен
антропонимдердің түркі ономастикасындағы алатын орны қомақты екендігі
белгілі. Ертіс пен Днестр өзендерінің аралығындағы, Дешті Қыпшақ даласын
мекендеген орта ғасыр қыпшақтарының тарихи ономастикасы ұлттық
ономастиканың қалыптасу, даму тарихымен тығыз байланысты. Осы себепті, ескі
қыпшақ тіліндегі ономастикалық жүйенің этимологиясын анықтау, қазақ
ономастикасының антропонимдер, этнонимдер мен этнотопонимдер мәселесіне
қатысты мәселелерді шешуге септігін тигізе алады. Соның нәтижесінде
Қазақстанның ерте орта ғасырлар тарихына қатысты этногенез, этнология мен
түркология мәселелерін зерттеудің сабақтастық желісі айқындалады. Олай
болса, ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен ескі қыпшақ тіліндегі кісі
және этнос атауларының көне семантикасын анықтау орта ғасыр қыпшақтары мен
қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық байланыстарды,
тарихи сабақтастықты анықтауға мол мүмкіндік береді. Көрсетілген
мәселелердің нақты дәйектік негізде зерттелуі зерттеу нысанының өзекті
екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерінің
қазақ тілімен сабақтастығын көрсету.
Зерттеу пәні. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерін
тарихи-лингвистикалық зерттеу.
Зеттеудің дереккөздері. Зерттеу деректері Н.А.Баскаков, С.А.Плетнев,
И.Г.Добродомов т.б.орыс жылнамаларындағы половец тайпаларының есімдері мен
XIV-XV ғ. қыпшақ ескерткіштері тілін зерттеген түркітанушы ғалымдарының
еңбектерінен алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясын анықтау арқылы қазақ
есімдерінің төркіндерін анықтау. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынандай
міндеттері туындады:
- ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
- этнонимдер, лақап атаулар және тотем атаулары негізінде қалыптасқан
половец есімдері мен Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің модельдік
типтерін салыстыру;
- половец есімдерінің төркіндерін анықтау арқылы бұл антропонимдердің
олардың атақ дәрежелерімен, туысқандық атауларымен және саяси-әлеуметтік,
шаруашылық атауларымен байланыста пайда болғандығын көрсету;
- төркіндері анықталған ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің қазақ
есімдерінің пайда болуына негіз болғандығын атап көрсетіп, дәлелдеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
- Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің шығу тарихы алғаш рет
қазіргі қазақ тілімен салыстырыла отырып, ономастикалық және
этимологиялық аспектіде кешенді түрде қарастырылды;
- тотем атаулары негізінде көптеген антропонимдер мен
этнонимдердің пайда болғандығы нақты деректерді талдау арқылы
анықталды;
- Түркі қағанаты кезінде түрк және ашина атауларымен аталып
мемлекет басында тұрған этнос, орта ғасыр қыпшақтарының
құрамында бөрі тотемді тайпа немесе бөрі елі мағынасын
білдіретін елбөрі атауымен аталып, билеуші ру дәрежесінде
болғандығы қарастырылды;
- Шығыс Дешті Қыпшақ тіліндегі Самон, Құртқа тотем атауының
негізінде пайда болған есімдер болса, ал Қыран, Қадыр-Қайыр,
Садыр, Иакафтан, Жақып, Хулусман, Қадырбай, Қобыланды –
этнонимдер негізінде пайда болған есімдер, Инасы, Тутух – лақап
есімдер, Дерек, Теркен этнологиялық терминдер негізінде пайда
болған есімдер екендігі айқындалды;
- кемпірқосақ – хун және ашина тайпалары өкілдерінің, дәлірек
айтқанда, хун текті еркек пен ашина текті әйелдің араласа жұп
құруынан, қосақ болуынан пайда болған күрделі атау болса, ал
тарихи Хурсак-Кюйше немесе эпостық Құртқа атты әйелге
байланысты түркі тілдерінде әйелдердің биологиялық жасын
білдіретін кемпір дейтін атау пайда болғандығына сипаттама
берілді;
- б.д.д. 201 ж. дүниеге келген Қыпшақ атты бала анасының Хурхасак-
Бөрқатын деген лақап атауының негізінде половецтерде Белқатқын,
ал осы әйелдің Бөрқыз аталған сіңлісі атауының негізінде
балдыз дейтін туысқандық атау мен Белдүз атты есімдердің
арасында тілдік-генетикалық жақындық бар екендігі дәйектелді;
- Қазақ тіліндегі бәйбіше атауы – Хурхасак-Бөрқатын лақап
атауының баламасы. Яғни бұл атау Қыпшақ деген бала анасының
Хурсак дейтін лақап атауының қыпшақтар мен қазақтардың әдеби
тілінде сақталып қалған нұсқасы деген жорамалдар ұсынылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында негізінен тарихи-этимологиялық
талдау мен салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылады. Бұдан бөтен этимологиялық
зерттеуде қолданылатын ғылыми индукция мен дедукция әдістері
пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Диссертациялық
зерттеудің негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары, яғни ескі қыпшақ
тіліндегі антропонимдер мен этнонимдердің төркіндерін анықтау, орта ғасыр
қыпшақтары мен қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық
байланыстарды, сабақтастықты анықтауға жол ашады. Осыған байланысты,
зерттеу жұмысының нәтижелері этнология мен түркологияның орта түркі дәуірі
тілі тарихы мәселелерін зерттеуге өзіндік үлес қоса алады. Зерттеу
жұмысының нәтижелерін түркология, ономастика мен этимология, қазақ тілі
тарихы т.б. салалар бойынша дәріс оқуда, осы зерттеулер бойынша арнаулы
курстар жүргізуге, лексикографиялық тәжірибеде пайдалануға, сондай-ақ оқу
құралдары мен оқулықтар жазу үшін де қолдануға болады.
Қорғауға ұсыналатын тұжырымдары.
- половец және Шығыс Дешті Қыпшақ есімдерінің басым көпшілігі этнонимдер
мен лақап және тотем атаулары негізінде пайда болған;
- бірқатар половец есімдері этнонимдер мен лақап және тотем атаулар
негізінде емес, әлеуметтік-экономикалық және саяси-әлеуметтік, лауазым
атаулар негізінде пайда болған;
- ескі қыпшақ тіліндегі есімдердің төркіндерін анықтауға арналған
зерттеу мен талдау, тек есімдердің ғана емес, сондай-ақ түркі тілдеріндегі
көптеген атаулар мен қазақ тіліндегі кішігірім, кішкене, кішкентай – сын
есімдерінің және жайлаған, жайла етістіктерінің семантикасын
нақтылайды;
- ескі қыпшақ тіліндегі есімдердің негізінде қазіргі қазақ тіліндегі
көптеген антропонимдердің пайда болғандығын дәлелдеп, көне және
ортағасырлық түркі есімдерінің төркіндерін тек лексика-семантикалық талдау
арқылы анықтаудың мүмкін еместігіне, есімдердің этимологиясы этногенезбен
байланыста қарастырылуы қажеттілігіне көз жеткізілді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеудің негізгі
мәселелері Жаңа ғасырдағы түркі тану: рухани құндылықтарды сақтау және
зерттеу мәселелері (Орал, 2009), Әуезов оқулары-8: Қазақстанның
индустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту
мәселелері (Шымкент, 2009), Тотем атауы негізінде қалыптасқан половец-
қыпшақ есімі. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Проф. Қ. Жұбановтың 110
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары
(Алматы, 2009), Әуезов оқулары-8: Қазақстанның индустриалдық –
инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері (Шымкент,
2009) халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми тәжірибелік
конференцияларда баяндалып, арнаулы секцияларда талқыланды. Баяндамалар
мақала түрінде жарияланды. Республикалық және шетелдік басылымдарда
жұмыстың өзекті мәселелері бойынша 5 мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық еңбек кіріспеден, 3 бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыпты зерттеудің өзектілігі негізделіп,
мақсаттары мен міндеттері, зерттеу нысаны, пәні айқындалды және ғылыми
жаңалықтары мен нәтижелері, зерттеу әдіс-тәсілдері, теориялық және
практикалық құндылығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалды.
1 Ескі қыпшақ ескерткіштеріндегі антропонимдердің құрамы мен құрылымдық
сипаты.
1.1 Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихы. Қазақ тіл
білімінің бір саласы – ономастика қазіргі таңда жан-жақты дамып,
зерттейтін ғылыми мәселелерінің ауқымы кеңейіп отыр. Осындай ғылыми
мәселелердің бірі – ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясы.
Ескі қыпшақ тіліндегі кісі атауларының төркіндерін бір зерттеу жұмысының
ауқымында анықтау мүмкін емес. Осы себепті біз ескі қыпшақ тіліндегі
антропонимдердің арасынан қазақ есімдерінің төркіндерін анықтауға,
Қазақстанның ерте ортағасырлық тарихына қатысты этногенез мәселелерін
шешуге жәрдем беретін кісі атауларын іріктеп алуға тырыстық.
Ескі қыпшақ тіліндегі кісі есімдерінің төркіндерін анықтауға ғылыми
негіз болатын түркі тілдеріндегі, соның ішінде ескі қыпшақ тіліндегі кісі
есімдерінің мағынасы туралы алғашқы зерттеу - XI ғасырдағы М.Қашқаридың
Диуани лұғатит түрк сөздігі. Аталмыш сөздікте барлығы 73 кісі есімі
берілген. Бұл еңбекте кісі атауларының кейбірін автор жай ғана ерлердің
есімі десе, ал кейбірін ханның аты-жөні, нағыз батырдың аты, белгілі
ақынның есімі, күңдерге қойылатын атау деп түсінік беріп отырады. Мысалы,
Атыш, Утуш, Әби, Әрув, Өтеміш, Сәлім, Бано, Болуч, Кулуч тағы басқа
есімдерді тек ер адамдарға ғана берілетін есімдер деп анықтаса, ал Кумуш
секілді антропонимді күң әйелдерге қойылатын есім ретінде түсінік береді
[1]. М.Қашқари берген бұл түсініктемелерден байқайтынымыз, ол атау туралы
жай ғана мәлімет беріп отырған жоқ, сонымен бірге антропонимнің мағынасын
да беріп отыр. М.Қашқаридың әрбір кісі есіміне берген түсініктемесі,
қазіргі кездегі ғылыми теория бойынша антропонимнің семантикасы бола алды.
Ал есімдердің алғашқы мағынасы оның төркінін танытады.
Куман-половец антропонимдердің этимологиясымен айналысқан келесі бір
зерттеуші И.Г.Добродомов. И. Добродомов Аепа есімінің төркінін ай сөзіне
немере аға мағынасындағы апа сөзінің қосарлана айтылуынан, Аклан
есімінің төркінін ақ сөзіне қырқи мағынасын білдіретін лан сөзінің
қосарлана айтылуынан, Алтунопа есімінің төркінін алтун сөзіне немере
аға, әке мағыналарын білдіретін апа сөзінің қосарлана айтылуынан,
Аръслан есімінің төркінін арыстан мағынасындағы арислан сөзіне немере
аға мағынасындағы апа сөзінің қосарлана айтылуынан, Асень-Осень есімінің
төркінін аман-есен, бақуатты мағыналарын білдіретін есен сөзінен,
Багубарс есімінің төркінін төбелерде өмір сүруші мағынасын білдіретін
төбе мағынасындағы баку сөзіне барс мағынасындағы барс сөзінің
қосарлана айтылуынан, Белдюз есімінің төркінін білдір, хабар бер
мағынасындағы бил-дуз сөзінен, Белкатгин есімінің төркінін ақылды
ханзада мағынасын білдіретін билге тегин атауларынан, Боняк есімінің
төркінін туа біткен қал мағынасындағы бәнәк сөзінен, Ельбег есімінің
төркінін мемлекет мағынасындағы ел сөзіне би, мырза мағынасындағы
бек сөзінің қосарлана айтылуынан, Сокал-Искал есімінің төркінін сақал
атауынан, Сугр есімінің төркінін суыр атауының этимологиялык варианты –
сугур атауынан, Тугортак-Тугоркан есімінің төркінін туу мағынасындағы
туг сөзіне келер шақ есімшенің ар қосымшасының жалғануынан пайда
болатын тугар сөзіне тегин атауының қосарлана айтылуынан, Ченегрепа
есімінің төркінін ер адамдардың Чәнгар-Чингир есіміне апа атауының
қосарлана айтылуынан пайда болған деп береді. Ал Куртък есімінің төркінін
печенегтердің қорқыт тайпасының коркут атауынан және жәндік “құрт”
мағынасындағы курт атауына кішірейткіш формадағы ик қосымшасының
жалғануынан пайда болатын куртик сөзінен шығарады [2].
Куман-половец есімдерінің этимологиясымен арнайы айналысқан көрнекті
түркітанушы ғалым Н.А.Баскаков болды. Н. Баскаков 1971 ж. жарық көрген К
этимологии половецских собственных имен в Слове о полку Игореве деген
зерттеуінде аталмыш орыс жылнамасында кездесетін половец есімдерінің
төркіндеріне талдау жасаса, ал Имена половцев и названия половецких племен
в русских летописях дейтін зерттеуінде орыс жылнамаларындағы половец
антропонимдері мен этнонимдері атқаратын қызметі тұрғысынан мынадай негізгі
үш топқа бөлген: 1) есімдер, 2) отбасы-рулық лақап атау немесе рулық
отбасына біріктіретін топтық атау, 3) тайпалық және ірі тайпалар
бірлестіктерінің атаулары [3, 48 б.]. Атқаратын қызметі тұрғысынан ең үлкен
бірінші топқа жататын половец есімдері орыс жылнамаларында тек ер кісі
атаулары ретінде кездеседі. Н. Баскаковтың пікірінше, екінші топқа жататын
Билюк, Акочай, Боняк есімдерінен пайда болатын Билюковичи, Акочаевичи,
Боняковичи және тағы басқа отбасы-рулық лақап атаулар – орыс тіліндегі
тектік атауларды құрайтын қосымша суффикстер жалғанған кісі атаулары. Бұл
отбасы-топтық немесе тектік атаулар, отбасы-рулық бірлестіктің түп атасының
атауын, орыс тіліндегі тектік атауға (отчество) бейімдеп айту нәтижесінде
пайда болған. Отбасы-рулық атаулар есім мен оба-опа дейтін патримоналдық
бөлік сөзден тұратын половецтердің құранды атауларынан пайда болған.
Атқаратын қызметі тұрғысынан үшінші топқа половецтердің Анджоглы,
Бурджоглы, Башкырт, Джузан, Иета-Итлар, Кануоглы, Карабароглы, Куман
секілді этнонимдері кіреді. Осындай типтердегі атауларға атау беру
тәжірибесінде адамға ру-тайпа бірлестігінің атауын беру немесе, керісінше,
ру-тайпа бірлестігіне кісі атауын беру әдет-ғұрпы болған. Мысал ретінде
токсоба, башкурт, куман секілді ру-тайпа бірлестіктерінің атауларын
адамдарға кісі атаулары ретінде қолданылғандығын келтіреді. Мұндай әдет-
ғұрыптың половецтерден кейінгі түркілердің тайпалар бірлестігінде де
сақталғандығын атап көрсетеді. Н.А. Баскаков половец есімдерін мынадай
сегіз лексика-семантикалық топқа бөледі: 1) тайпа немесе тайпалар
бірлестігінің атауы бойынша пайда болған есімдер; 2) туысқандық және достық
қатынас атаулары бойынша пайда болған есімдер; 3) атақ-дәрежесі бойынша
пайда болған есімдер; 4) фаунамен байланысты кісі атаулары (жануарлармен,
құстармен және басқалармен, мүмкін тотем атауы); 5) дене мүшелерінің
мағынасын білдіретін сөздер негізінде пайда болған кісі атаулары; 6)
материалдар және әртүрлі тұрмыстық бұйымдар атаулары бойынша берілген
есімдер; 7) сирек кездесетін есімдерге, көктегі жарықтардың мағынасын
білдіретін кісі атауларын жатқызу керек; 8) половец есімдерінің арасында,
негізінде, адам қасиетінің, құмарлығының, мамандығының және тағы басқа
мағынасын беретін сөздер жататын кісі атаулары әжептеуір орын алады [3, 48-
55 бб.]. Сары қыпшақ есімдерін Н.А.Баскаковтың осылайша сегіз топқа бөлуі
біздің қазіргі ұлттық танымымызға тура келе ме? Бұл сауалға жауап беру үшін
осы сегіз топқа кіретін есімдердің төркінін тағы да тереңірек зерделеуді
жөн санап отырмыз.
Н.А.Баскаков жоғарыда аталған еңбегінде кірген половец есімдерінен,
сондай-ақ отбасы-рулық және ру-тайпалық атаулардан қысқаша этимологиялық
сөздік жасаған. Сөздіктің әрбір бабы немесе атауы: 1) есім және оның орыс
жылнамаларында кездесетін барша нұсқаларын; 2) белгілі бір есім немесе атау
және олардың басқа есімдер мен атауларға қатысы туралы қысқаша
мәліметтерді; 3) белгілі бір есімнің немесе атаудың жылнамаларда аталып
көрсетілген жылы; 4) ОЖТЖ (ПСРЛ) бойынша сәйкес келетін жылнамаларға
сілтемені; 5) мақала жазылған уақытқа дейін бар болған этимологияларды, 6)
1,2,3, және тағы басқа араб сандармен белгіленген жаңа этимологияларды
қамтыған [3, 57 б.]. Н.А.Баскаков жасаған қысқа этимологиялық сөздікке
кірген половец есімдерінің төркіндерін және осы есімдерге өз тарабымыздан
берілетін этимологияларды келесі тармақта талдап қарастырамыз.
Қазақ тіл білімінің алғашқы профессоры Қ.Жұбанов та Из истории порядка
слов в казахском языке атты мақаласында біріккен тұлғалы кісі есімдерінің
синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасаған.
Мақалада автор қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің ерекшелігіне сай
зат есімнің алдында анықтауыш сөз келетіндігі заңдылық екеніне тоқталып,
көне тіліміздегі сөздердің тіркесуінде үнемі осы тәртіптің сақтала
бермейтіндігі аталып өтілген. Осымен байланысты қазіргі тілімізде
кездесетін Күнсұлу, Таңсұлу, Таңжарық, Айжарық, Айсұлу, тағы басқа
сөздердің тіркесу табиғатына көңіл бөлген [4, 32-75 бб.]. Кісі есімдері
туралы ғылыми пікірді профессор С.Аманжоловтың еңбектерінен де табамыз.
Атап айтқанда, семасиология мәселелеріне қатысты ғалым кісі атаулары
жасалуының біршама үлгілерін анықтап, антропонимдердің жасалу жолына қарай
олардың 16 түрін атап көрсетеді: бай, тай, келді, ғали, хан, бек, сапа,
айдар, қозы, ит, алды, берген, мерген, пейіс т.б. Түркі ономастикасындағы
бұл мәселенің зерттелуінде қазақ тілші ғалымдарының еңбектері назар
аударарлық. Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдермен төркіндес қазақ
есімдерінің этимологиясын анықтау барысында ғалым Т.Жанұзақов куман-
половецтердің Кунан-Құнан антропонимін қазақтардың Құнанбай есімімен
сабақтастырса, ал кумандардың атақты көсемі Кутен-Котян есімінің төркінін
қазақ тіліндегі күтпек етістігімен байланыстырады [5, 124 б.]. Ғалымның
қазіргі қазақ есімдерінің сыңарында кездесетін күл, құл-ғұл сөздерінің
төркіндерін отқа табыну культімен байланыста қарастыруы да назар аударарлық
[5, 127 б.]. Т.Жанұзақов араб, иран, орыс тілдерінен қазақ тіліне енген
түбір және туынды тұлғалы кісі аттарына біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы
бар екі есімді жатқызады: Жүсіп, Жақып т.б. Ғалымның пікірінше, Жүсіп
есімі, о баста грек тілінен араб тіліне, араб тілінен Орта Азия
халықтарының тіліне ауысқан, бұл есім грек тілінде Иосиф, өзбек, әзірбайжан
тілдерінде Юсуп, ұйғыр тілінде Үсүп, Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілінде
Usup тұлғаларында кездеседі. Осыған орай Жүсіп есімінің төркінін еврей
тіліндегі үлкен, зор, қадірлі, құдіретті мағыналарын білдіретін
Иосиф есімінен, ал Жақып есімінің төркінін Библейдің ең жоғарғы дін басының
атынан, ескі еврей тіліндегі Якуб, араб тіліндегі Яғкуб немесе Таураттағы
Яков есімінен шығарады [5, 152 б.]. Ескі қыпшақ тілінде болған Итлар
есімімен төркіндес Итбай есімін, көне дәуірде балаға көз тиюден немесе жын-
шайтаннан сақтау мақсатында қойылатын елеусіз оғаш есімдерге жатқызса, ал
Арыстан есімін жыртқыш аң атауымен, Барақ және Сырттан есімдерін тотемдік
атауларымен байланыстырады.
Сонымен бірге ономаст-ғалымдар Т. Жанұзақов пен Қ. Рысбергеннің Қазақ
ономастикасы: жетістіктері мен болашағы атты еңбектерінде Антропонимия –
социолингвистикалық зерттеу нысаны дейтін тақырыппен осы ғылымның
болашақтағы даму жолдары көрсетіліп, авторлар антропонимдердің тіл тарихы
үшін ғана басты дерек емес, сондай-ақ халық тарихы, тегі үшін де аса құнды
дерек екендігін атап көрсетеді [6, 128 б.] .
Біздің зерттеу жұмысымызда қарастырылатын антропонимдермен төркіндес
кісі атауларының уәжділігі мен семантикасы туралы Н.Ө. Асылбекова өзінің
Кісі есімдерінің уәжділігі және танымдық сипаты дейтін диссертациялық
зерттеуінде былай деп жазады: Күл еркін сөзінің уәжі оның тарихи
қалыптасуымен сабақтас қаралуы тиіс деп пайымдаймыз. Күл-кейінгі,
кенже, отау иесі деген мағына арқылы уәжделсе, Еркін-еркін адам, ер
адам мағынасы арқылы уәжделуі мүмкін [7, 10 б.]. Половецтерде болған
Бегъбарыс антропонимімен төркіндес Күлтегін ескерткішінде кездесетін Барс
бек есімінің уәжделуін Н. Асылбекова барс сөзімен тікелей байланыстырып:
Түркі халқының ұғымында барс ең күшті, мықты аң болған. Соған сәйкес
Жолбарыс, Барысхан, Барсбек, Бибарыс сияқты есімдер қойылған, деп жазады
[7, 10 б.]. Демек, антропонимнің пайда болу себебін анықтайтын уәж атаудың
семантикасымен байланысты, ал атаудың семантикасы оның этимологиясымен
байланысты. Күл еркін және Барсбек атауларының пайда болу себептерін
анықтау мақсатында Н.Асылбекова ұсынған уәждің қаншалықты дұрыс екендігін
зерттеу жұмысының барысында қарастырамыз.
Қазақ ономастикасындағы антропонимияға байланысты келесі бір зерттеу
–А.Смағұловтың Қазақ есімдері атты энциклопедиялық анықтамалығы.
А.Смағұлов қазақ есімдерін бірнеше топқа бөліп, осы топтардың бірі ретінде
нәрестені тылсым күштерден және көз тиюден сақтау, қорғау мақсатында
қойылатын Бөрібай, Қасқырбай, Арлан, Барақ, Құртқа, Бүркіт, Лашын, Атан,
Қозы, Нарбай, тағы басқа тотемдік үй және жабайы жануарлар мен құстардың
атауларын зооним есімдер деп береді [8, 6 б.]. Біздің зерттеу жұмысымызда
қарастырылатын Алтын, Арыстан, Айдар, Ажа, Ажан, Барақ, Барыс, Елбек, тағы
басқа көптеген есімдердің мағынасы Қазақ есімдеріне этимологиялық
түсініктеме деп аталған бөлімде берілген. Анықтамалықтың бұл бөлімі, қазақ
тілінде пайда болған есімдерден бөтен кірме есімдердің қай тілде пайда
болғандығы, мағынасы туралы қысқаша түсініктеме береді. Бұл бөлім
этимологиялық түсініктеме деп аталғанымен, есімдердің төркінін бермейді,
олардың қай тілден ауысып келгендігі, сол тілдегі мағынасы туралы түсінік
береді. Осы себепті анықтамалықтың бұл бөлімін Қазақ есімдеріне
этимологиялық түсініктеме деп емес, Қазақ есімдерінің қысқаша түсіндірме
сөздігі деп атау орынды болады [8, 6 б.]. Біздің зерттеу жұмысымызда
кездесетін Сантуз есімімен төркіндес Сандыбала есімінің төркінін А.Смағұлов
былай береді: Санды – әдеттен тыс, сирек кездесетін бала. Сонда Сандыбала
– әдеттен тыс, сирек кездесетін бала мағынасын білдіретін есім. Көне
түркі сөздігінде де, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде де әдеттен
тыс, сирек кездесетін мағынасын білдіретін санды сөзі жоқ. Осы себепті
А.Смағұловтың Сандыбала есімінің төркіні туралы білдірген бұл пікірі –
күмәнді. Қазақ тіліндегі санды сөзімен жасалған есімдердің төркінін
половецтердің Сантуз есімінің этимологиясымен байланыста қарастырған жөн.
Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына жасалған
шолудан көрініп тұрғанындай, бұл есімдердің дәлелденген этимологиясы жоқтың
қасы, олардың төркіндері туралы талас тудыратын әрқилы болжам пікірлер
баршылық. Бұл жағдай біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
1.2 Половец қыпшақ есімдері. Түркітанушылардың, этнологтардың,
шығыстанушылардың басым көпшілігі, көне қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен
этнонимдердің екінші компоненті − көне түркі оба сөзі мен оның
фонетикалық варианттарының ру-тайпа және баспана, тұрақ дейтін екі
түрлі мағыналары болғандығын дәлелдейді. Осы зерттеушілердің пікірін қолдай
отырып біз зерттеу барысында осы пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін мынандай
нақты деректерге назар аудардық. Орта ғасыр қыпшақтарында токсоба, тортоба,
етебичи, иета секілді этнонимдердің болғандығы белгілі. Қыпшақтану
мәселесімен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік токсоба этнонимнің
бірінші компоненті токс сөзін – тогуз немесе тоғыз сан есімінің у-ы
дыбыстары түсіп ықшамдалған фонетикалық варианты, ал екінші компоненті оба
сөзін ру-тайпа мағынасын білдіретін көне түркі атауы деп қарайды. Осы
сияқты тортоба да, төрт сан есімі мен оба дейтін көне түркі сөзінен
біріккен екі компонентті этноним. Етебичи - иета немесе жеті реттік сан
есімі мен оба сөзінің фонетикалық варианты, еба және орыс тілінің чи
суффиксінен құралған үш компонентті этноним. Сонда токсоба, төртоба,
етибичи дегеніміз тоғыз, төрт және жеті рудан құралған бірлестіктер болып
шығады. Олай болса, жоғарыдағы түркітанушылардың, этнологтардың,
шығыстанушылардың көне түркі тіліндегі оба сөзі мен оның фонетикалық
варианттары ру-тайпа мағынасын білдіреді дейтін пікірі дұрыс болғаны.
Сонымен, оба дейтін көне түркі сөзі мен оның фонетикалық варианттарының ру-
тайпа мағынасын білдіретіндігін анықтадық. Егер де оба сөзі мен оның
фонетикалық варианттары ру-тайпа мағынасын білдірсе, онда қалай Алтунопа
есімі: қымбат металл мағынасын білдіретін алтун және әке жағынан аға,
әке мағыналарын білдіртін оба немесе апа сөздерінен құрала алады? Әке мен
ағаны алтын, күміс, қола секілді металдарға теңеп, алтын әке немесе алтын
аға, күміс әке немесе күміс аға, қола әке немесе қола аға деп атау мүмкін
бе, осылай ат беру ақылға қона ма? Біздіңше, әке мен ағаны металға теңеп,
металмен бағалап алтын әке немесе алтын аға деп атап есім беру мүмкін емес.
Олай болса, И.Добродомов пен К.Гронбич және Н.А.Баскаковтың Алтунопа
есімінің этимологиясы мен семантикасы туралы жоғарыда берілген пікірілерін
қайта қарауды жөн санап отырмыз.
Қазақтың Кіші жүзі Алшын және Жетіру дейтін екі бөлікке бөлінетіндігі
белгілі. Х.Арғынбаев, М.С.Мұқанов, В.Востров секілді тарихшы-этнолог
ғалымдар Алшын бөлігінің Байұлы тармағы 13 рудан құралған, осылардың бірі
– Алтын деп жазады. Осы зерттеушілер Байұлы тармағына жататын Байбақты
руында тоқсоба дейтін атаның барлығын атап көрсетіп, бұл ру орта ғасырларда
Дешті Қыпшақты жайлаған қыпшақтардың құрамында болған деген пікір
білдіреді. Қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген зерттеушілердің басым
көпшілігі орта ғасыр деректемелеріндегі қыпшақтардың бір тайпасы Бурджоглы-
ны Алшынның Байұлы тармағына кіретін Беріш руымен шендестіріп, екеуін бір
этнос деп есептейді [9, 372-392 бб.]. Қазақ тіліндегі і дыбысы басқа
тілдерде түсіп қалатындықтан және ш дыбысы басқа тілдерде аффрикат ч немесе
дж дыбыстарына ауысып кететіндіктен Бурджоглы этнонимінің бірінші
компоненті - бурдж сөзін Беріш этнонимімен шендестіріп, беріш деп оқуға
және қабылдауға болады. Олай болса, қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген
зерттеушілердің Бурджоглы мен Беріш этнонимдерін шендестіріп, екеуін бір
этнос деп есептейтін пікірі дұрыс болғаны. Көрініп тұрғанындай, Алшынның
Байұлы тармағының бірнеше руы орта ғасырлардағы қыпшақ конфедерациясына
кірген. Осындай тарихи-этнологиялық фактілерге және екі компонентті половец
есімдері кісі атаулары ретінде берілген этностардың бейнесі екендігіне
сүйене отырып, біз Байұлы бірлестігінің Алтын руы мен орыс жылнамаларындағы
Алтунопа есімін шендестіріп, бұл екеуін бір этнос дей аламыз. Егер де
половецтерде Алтын руының этнонимі негізінде және осы рудың көсемі
ипостасында пайда болған Алтунопа есімі бар болса, онда оларда Байұлы
бірлестігінің Алтын руымен генезисі бір Алтынопа руы да болған. Осы салада
біраз зерттеу жұмысын жүргізген ғалым Ф.Әшімханова: Егерде половецтерде
Алтынопа атауымен аталған ру болған болса, онда олардағы Алтунопа есімінің
екінші компоненті, опа-ру мағынасын білдірген дейді [10]. Олай болса,
біздің жоғарыдағы екі, үш компонентті половец есімдерінің екінші
компоненті оба мен оның фонетикалық варианттары – ру мағынасын білдірген
дейтін қыпшақтанушы ғалымдардың пікірін ұстанғанымыз дұрыс сияқты.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында половецтерде Куранбас атты әскербасы
болған [11, 179 б.]. Куранбас есімі р~л сәйкестігі бойынша Куланбас, ал р~н
сәйкестігі бойынша ескі қыпшақ және қазіргі қазақ тілінде Кунанбас болып
айтылған. Қыпшақ тайпасының шежіресі бойынша Мүйізді сарыабыздан құлан
қыпшақ тарайды [9]. Осы құлан этнонимінің негізінде р~л сәйкестігі бойынша
орта ғасыр қыпшақтарында тарихи Қыран, ал ескі қыпшақ тілінің мұрагерінің
бірі – қазіргі қазақтарда Құман, Құланбай, Құланбек есімдері пайда болған.
Р~л сәйкестігі бойынша құлан этнонимінің негізінде орта ғасыр қыпшақтарының
тілінде, сондай-ақ Қыранбас және Құланбас есімдері дүниеге келген.
Половецтердің Қыранбас есімі орыс тілінде Куранбас болып айтылған. ХІІІ
ғасырдың бірінші жартысында, сондай-ақ Капаран атты әскербасы да болған
[11, 179 б.]. Капаран түркі тілдеріндегі р~г сәйкестігі бойынша Капаган
болып та айтылған [12, 36 б.]. Орыс тіліндегі Капаган көне қыпшақ және
қазіргі қазақ тілдерінде Қапаған болып айтылады. Ал Қапаған – Екінші Түркі
қағанатының 693-716 жылдар аралығында ханы болған ашина текті түріктің
құрметті лақап аты [13, 280 б.]. Егер де Қапаған ашина текті түріктің
құрметті лақап аты болса, онда половецтердің Қапаран-Қапаған атты
әскербасының тегі – ашина. Жоғарыда Кидан этнонимінің негізінде Китан – опа
есімі немесе лақап атауының пайда болғандығын көрсеттік. Кидан этнонимімен
аталған халықтың екінші атауы – Қара қытай болғандығы тарихи этнологиялық
зерттеулерден, ал осы халықтың 16 мың отбасыдан тұратын бір бөлігінің 1032
ж. Монғолиядан Шығыс Тянь-Шанға, одан кейін жайылым жетпегендіктен,
Жетісуға қоныс аударып келгендігі тарихшы ғалым С.М.Ақынжановтың жоғарыда
аталып өткен еңбегінен белгілі [14, 188-190 бб.]. С.М.Ақынжановтың көрсетуі
бойынша, Ертіс бойындағы қай-қимақтар араб авторларының еңбектерінде кун
деп берілген Жетісудағы қидандарға, ал олар өз кезегінде шарыларға, яғни
қыпшақтарға шабуыл жасай ығыстырып, осылармен бірге батысқа қарай қоныс
аударған. Оның пікірінше, кун-қидандардың қыпшақтар арасында сіңісіп
кеткендігін Китанопа, Қытан, Кунуй секілді половец хандарының есімдерінен
байқауға болады [14, 191-193 бб.]. Кидан этнонимі д~т сәйкестігі бойынша
китан, и~ы сәйкестіктері бойынша кытан, ал кытан қ~к және н~и сәйкестіктері
бойынша қытай болып айтылған деп болжауға болады. Осыдан барып,
половецтердегі Китан-Кытан есімі мен қыпшақ шежіресіндегі Қытай, Қыпшақ
этнонимдері пайда болған. Х ғ. Орал тауының оңтүстік-батысын башқұрттардың,
ал оңтүстік-шығысын қыпшақтардың бір бөлігінің мекендегендігі белгілі.
Көптеген тілдік және тарихи-археологиялық фактілерге сүйене отырып,
С.М.Ақынжанов башқұрттардың этногенезіне қыпшақтар араласқан дейтін пікір
білдіреді [14, 115 б.]. Басқаша айтқанда, орта ғасыр қыпшақтарының
құрамында башқұрттар, ал башқұрттар құрамында қыпшақтар болған. Осы
қыпшақтар құрамындағы башқұрт руы атауының негізінде половецтерде Башқұрт
есімі пайда болған. Жоғарыда, осы тармақ барысында кимек немесе кимақ
этнонимінің этимологиялық варианты – кумак екендігіне назар аударған едік.
Кумак этнонимі көне түркі тілінде жекелік мағынада куман, ал көптік
мағынада кумат немесе кумаут болып айтылған. Зерттеуші Ө.Панзарбек жоғарыда
аталған еңбегінде: Х-ХІІІ ғасырлардағы Үшөзендік моңғолдар – көне моңғол-
хундардың ұрпақтары, ал хундар – алғашқы немесе көне түркілер деп
дәлелдеген [15, 89-90 бб.]. Үшөзендік моңғолдардың ұрпақтары – қазіргі
моңғол тілінде жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ит, ат, ут
аффикстері қолданылады. Демек, қазіргі моңғол тілінде жекелік н және көптік
т, ит, ат, ут аффикстері бар болса, онда Үшөзендік моңғолдар тілінде
осындай мағыналардағы қосымшалар болған. Егерде Үшөзендік моңғолдар тілінде
жекелік н және көптік т, ит, ат, ут қосымшалары болған болса, онда олардың
ата-бабалары – хундардың тілінде де осындай мағыналардағы жалғаулар болған.
Ғалым: Қалмақ, яғни қимақ-кимек – тұтқын татарлар, яғни ашиналар мен
шунвейлік ландықтардың немесе алғашқы қытайлықтардың жиынтық атауы деп
көрсетеді [15, 94-96 бб.]. Ал С.М.Ақынжанов француз синологы П.Пелльоның
кимак – кай дейтін транскрипциясына бұрынғы кеңес синологы В.С.Таскиннің
дунху туралы аударма еңбегіндегі си, сиюннудің жеке бір тармағы дейтін
қытай дерегіне және этнограф В.А.Туголуковтың хи (си), хундардың да,
дунхудың да этникалық элементтерін бойына жинақтаған деген пікіріне сүйене
отырып, қимақ-қай – түркіленген моңғол тілдес этнос дейтін пікір
білдіреді [14, 116-119 бб.]. Ө.Панзарбек сондай-ақ, хун қоғамын құраған үш
этностың бірі – Лан екендігін ескертеді [15, 74 б.]. Көрініп тұрғанындай,
қимақ-кимек-кумак – аралас текті, аралас тілді, яғни тілінде хундардың да,
дунхулардың да тілдік ерекшеліктері бар этнос. Қазіргі Қазақстан даласына
қоныс аудара келіп қыпшақ аталғанға дейінгі кимек-кумак тілі
ерекшеліктерінің бірі – жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ат, ит,
ут аффикстерін қолдануы десек, Ө.Панзарбектің пікірінше, қазақ халқының
құрамындағы қыпшақтар шежіресіндегі қара қыпшақтарды қимақ-кимек, ал сары
қыпшақтарды – половецтер. Оның пікірінше, қазақтар құрамындағы қыпшақ
шежіресінде сары қыпшақтардан ұрпақ тарамауының себебі мынада: қыпшақтар –
половец дейтін атаумен Шығыс Европаға қоныс аударып кеткен, ал қара қыпшақ
аталған қимақтардың негізгі бөлігі қыпшақ деген атаумен қазақ және өзбек,
қынық және оймаут – иомут дейтін атаумен түркімен халықтарының құрамына
сіңісіп кеткен [15, 266-267 бб.]. Қара қыпшақ аталған қимақтардың негізгі
бөлігінен жеке бөлініп, половецтермен бірге Шығыс Европаға қоныс аударып
кеткен кумак аталғандарды, жекелік мағынада куман деп атаған. Кумак
этнонимінің соңғы к дыбысы – көне түркі тілдерінде көптіктің
көрсеткіштерінің бірі, яғни көптік мағынаны білдіретін қосымша болған.
Кумактардың бір бөлігі половецтермен бірге жеке бөлініп кетуіне байланысты
олардың кумак атауының көптікті білдіретін соңғы к қосымшасының орнына
жекелік мағынадағы н аффиксі айтылатын болған. Осыдан барып половецтердің
куман немесе коман дейтін екінші атауы пайда болған. Осы куман этнонимінің
негізінде половецтерде Куман немесе Кунам есімі дүниеге келген. Коман
этнонимі м~б сәйкестігі бойынша Көбан болып та айтылған. Осы Кобан
этнонимінің негізінде половецтерде Кобан немесе Қабан, ал қыпшақ тілінің
мұрагерінің бірі қазақтарда Қабанбай дейтін есімдер пайда болған деп
анықтауға болады.
2 Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің әлеуметтік және анатомиялық
негіздері.
2.1 Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдері. Куман-половец антропонимдерінің
этимологиясын бұрынғы Кеңес Одағының түркітанушылары мен қыпшақтанушылары
зерттеген болса, ал Шығыс Дешті Қыпшақ есімдерінің төркіні арнайы
зерттелмеген. Осы себепті Шығыс Дешті Қыпшақ пен орта ғасырлардағы Хорезм
мемлекетіндегі қыпшақ есімдерінің төркінін қарастыру өзекті мәселе. Орта
ғасырлық араб және парсы тарихшыларының еңбектеріндегі деректерге сүйенген
С.М.Ақынжанов: ХІ ғ.мен ХІІ ғасырдың түйісінде Шығыс Дешті Қыпшақ
конфедерациясының хандары ильбари-елбөрі тайпасынан шыққан әулеттің
өкілдері болған деп көрсетеді [14, 208-209 бб.]. Қыпшақ конфедерациясының
ХІ ғасырдағы елбөрі тайпасының әулетінен шыққан алғашқы хандардың бірі –
Абар. Бұл хан ХІ ғ. жазылған М.Қашқаридің Түрік сөздігінде Табар хан деп
берілген [1, 218 б.]. Л.Гумилевтің Көне түріктер еңбегінде VІ-VІІ
ғасырлардағы Бірінші Түркі қағанатының ханы Муганның ұлы Төременнің Абаруй-
Абруй дейтін лақап атының болғандығы көрсетілген [13, 111 б.]. Абаруй
атауының түбірі – Абар, ал осы түбірге жалғанған уй – жекелік мағынасындағы
ун қосымшасының фонетикалық варианты. Көне түркі тілдерінде жекелік
мағынаны білдіретін н қосымшасының болғандығын Қиян этнонимі мен тегін,
тархан терминдері, ал көне қыпшақ тілінде осындай мағынадағы н, ун
аффиксінің болғандығын Куман этнонимі мен қойун атауы дәлелдейді. Қиян
этнонимі мен тегін, тархан терминдерінің жекелік мағынаны білдіретін
атаулар екендігін олардың Қият және тегіт, тархат дейтін көптік мағынадағы
нұсқалары дәлелдесе, ал Куман этнонимінің жекелік мағынаны білдіретіндігін
оның Кумаут дейтін көпше түрі дәлелдейді. Қойун атауының түбірі – қой, осы
түбірге жалғанған ун – қосымша. Оның солай екендігін моңғол тіліндегі хонин
дейтін жекелік мағынадағы атау дәлелдейді (Рус-монгол.сл.,405). Хонин
атауының түбірі – хон, ал осы түбірге жалғанған ин – қосымша. Моңғол
тіліндегі ан, ун, ин, н қосымшалары, жекелік мағынаны білдіретіндігі
барлығына мәлім. Егерде қазіргі моңғолдар мен хундар арасында генетикалық –
тілдік байланыс бар болса, ал хундар, көне түркілер болса, онда қазіргі
моңғол тіліндегі жекелік мағынаны білдіретін ан, ун, ин, н аффикстері
осындай мағынада көне түркілер тілінде қолданылған. Көне түркі тілдерінде
болған осы қосымшалар атаулар соңына жалғанып, жекелік мағынаны білдірген.
Осыдан барып жекелік мағынадағы көне түркі-хундар тіліндегі төрт түлік
малдың бірі қой мағынасын білдіретін хонин және көне қыпшақ тіліндегі
қойун дейтін атаулар пайда болған. Түркі тілдерінің қой атауының қон дейтін
фонетикалық вариантының бар екендігі белгілі. Бұл туралы С. Боранбаев
өзінің еңбегінде қыпшақ жазба ескерткіштерінің тілдерінде, сондай-ақ, көне
түркі тілдерінде бұл сөздің қойун, қой, қойын, қоң, қон варианттары
қолданғандығын айта келіп, бұл сөздің жалпы түркі тілдерінде кең
жайылғандығын айтады [16, 48 б.].
Демек, төрт түлік малдың бірінің атауы – қой немесе қон атауына
жалғанған ун мен ин – қосымша. Жоғарыда, Қиян және Куман этнонимдері мен
тегін, тархан терминдеріндегі соңғы н дыбысының жекелік мағынадағы қосымша
екендігі дәлелденді. Егер де н дыбысы жекелік мағынаны білдіретін қосымша
болса, онда ун мен ин морфемалары да осындай мағынадағыдай аффикстер. Бұл
қосымшалардың айырмашылығы: бірі – фонема да, екіншісі – морфема.
Сонымен, Абаруй лақап атауының құрамындағы Абар түбіріне жалғанған уй
қосымшасының фонетикалық варианты – ун морфемасының жекелік мағынаны
білдіретін аффикс екендігі дәлелденді. Демек, ун аффиксі жекелік
мағынаны білдірсе, онда оның н~й сәйкестіктері бойынша пайда болған уй
дейтін фонетикалық варианты да осындай мағынаны білдірген. Сонда, Абаруй
лақап атауы жекелік мағынадағы есім болып шығады. Бірінші Түркі қағанатының
ханы Арыслан Тоба 581 ж. қайтыс болғаннан кейін, оның орнына бас хан болған
Шету, Ышбара хан дейтін лауазым лақап атауын алса, екінші хан болған Қара-
Сор Түрік, Тардуш ханда лауазымына сай лақап атауын алған. Шетудің Ышбара
хан лауазымының қытайлық транскрипциясы Шаболо хан болса, ал Қара Сор
Түріктің Тардуш хан лауазымының қытайша дыбысталып айтылуы Дяньгу, яғни
Дату хан. Төременнің қытайлық Або хан дейтін лауазым лақап атауының
түркілік транскрипциясын Л.Гумилев – аба-апа, ал мағынасын – аға хан деп
береді [13, 57 б.]. Сонда қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы
мен мағынасы Аға хан болып шығады. Бас ханнан кейінгі екінші хан аға хан
болып саналатындығы белгілі. Егер де бас хан Шету, ал екінші, яғни аға хан
Қара Сор болса, онда Төремен қалайша аға хан болып, Аға хан дейтін лауазым
атау ала алады? Біздің ойымызша, аға хан Қара сор болса, онда Төременнің
қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы мен мағынасы Аға хан
емес. Шетудің Ышбара лауазымы атағының құрамындағы р дыбысы, қытай тілінде
мұндай дыбыс жоқ болғандықтан л дыбысына өзгеріп, Шаболо болып айтылса, ал
Қара Сордың Тардуш хан лауазымындағы р дыбысы түсіріліп, Дату хан болып
айтылған. Қытай тілінің осындай фонетикалық ерекшелігін және Шету мен Қара
Сордың лауазым атауларында бас және аға хан дейтін мағыналардың
жоқтығын ескере отырып, біз Төременнің қытайлық Або хан атауының түркілік
транскрипциясы – Аға хан емес, Абар хан дейтін болжам ұсынамыз. Төремен
584 ж. шешесінен, әйелі мен балаларынан айырылып, жалғыз қалады да,
қасындағы сарбаздарымен Мауреннахрдағы Бұхара аймағына қашып кетеді [13,
111 б.]. Көне түркі тілінде тайпасынан және отбасынан айырылып жалғыз
қалған адам атауына жекелік мағынадағы қосымша жалғанып отырған. Отбасынан
айырылып жалғыз қалған Төременнің Абар лауазымын атауына жекелік мағынадағы
ун-уй қосымшасы жалғанып, Абаруй-Абруй түрінде Нишабуридің Білім
қазынасы кітабы мен Нуршахидің Бұқар тарихына енген [13, 111 б.]. Абаруй
атауы жекелік мағынасыз Абар болып айтылған. Жекелік қосымшасынсыз айтылған
Төременнің Абар лақап атауы мен ХІ ғ. Елбөрі ханның Абар есімі – бір
антропоним. Ал Түркі қағанатының басында ашина тайпасының тұрғандығы
белгілі. Егерде ашина мен елбөрі тайпаларында Абар есімі болған болса, онда
бұлардың арасында генетикалық және ментальдық байланыс бар. Ашина –
құрметті бөрі мағынасын білдіретін этноним болса, Елбөрі – бөрі елі
немесе бөрі тайпасы мағынасын білдіретін этноним. Бұл екі этнонимнің бір-
бірінен айырмашылығы: бірі – моңғол тілінде бөрі мағынасын білдіретін
чино атауының қытайлық а құрметтеу префиксі арқылы аталуынан қалыптасса,
екіншісі – бөрі тотемді этнос мағынасын білдіретін түркі сөздерінен
құралған. Бұл екі этноним, үш тіл элементтерінің қатысуы арқылы
жасалғанымен, мағынасы – бір, ол мағына – бөрі тотемді этнос, яғни бұлар
– бір этностың екі түрлі атауы.
Қорыта келгенде, Түркі қағанаты кезінде түрк және ашина атауымен аталып,
мемлекет басында тұрған этнос, орта ғасыр қыпшақтарының құрамында бөрі
тотемді тайпа мағынасын білдіретін елбөрі атауымен аталып, билеуші ру
дәрежесінде болған. Басқаша айтқанда, қыпшақтар арасында елбөрі дегеніміз –
ашина руы. Ашина мен елбөрі бір этнос болғандықтан, бір кездері ашиналарда
болған Абар лақап атауы елбөрілер арасында қайта жаңғырған. Басқаша
айтқанда, елбөрі руынан шыққан әулет хандары арасында Абар есімі пайда
болған. VI-VIІI ғасырлардағы Түркі қағанатының құрамында абар тайпасының
болғандығы Л.Гумилевтің Көне түріктер атты еңбегінен және Орхон
ескерткіштерінен белгілі [13, 33 б.].
Шығыс Дешті Қыпшақ конфедерациясының ХІ ғасырдағы Абар ханының ХIIІ
ғасырдың бірінші жартысындағы ұрпағы Ұлы хан Ажан болған. Бұл хан Дешті
Қыпшақты жаулап алған моңғолдардан Индияға бозбала кезінде қашып келіп,
Дели Сұлтанатында елбөрі ханы және имектердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz