Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Бөлім. Эмоциялар мен сезім туралы жалпы ұғым.
1.1 Күрделі эмоция ... ... ... ... .5
1.2 Сезім және адамның жеке басы ... ... ... .7
1.3 Балада эмоциялардың дамуы ... ... ... ... ..8
1.4 Эмоция мен сезім туралы түсінік ... ... ...9

2 бөлім. Сезімнің ерекшеліктері.
2.1 Жоғарғы сезімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.2. Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3 Сезімнің негіздері және түрлері ... ... ... .15
2.4 Жоғары денгейдегі сезімдер ... ... ... .16

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .23

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..24

Адам қабылдағанына (көргеніне, естігеніне), істеген ісіне, ойлағанына, арманына немқұрайлы қарамайды. Адам өрекетінің, оқиғаларының біреулері бізді қуантса, екінші бірі мұңайтады, ал үшіншісі ашу шақырып, зығырданыңды қайнататын жағдайға жеткізеді.
Қатерлі жағдайда тұрып біз қорқынышты сезінеміз, жауды мұқатып, жеңіске жету не қиын-қыстау жағдайдан өту, қуаныш пен шаттыққа кенелтеді. Алға қойған мақсатқа жету жолында ер адам өмір сүре, еңбек ете, күресе отырып, осындай кептеген әсерлерді бастан кешіреді.
Өзінің танып білгеніне және істеген ісіне адам қатынасының әсерлерін сезім (немесе эмоция) деп атайды.
Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналадағы заттардың және құбылыстардың сапалары туғызатын қажеттіліктер, талап-тілектер болып табылады. Біздің істейтін әрекетіміз (еңбек, оқу, ойын), оның жетістігі мен кемшіліктері де сезім туғызады.

1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. 1 том. Алматы «Атамұра» 2010
2. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. Алматы -2002.-250 бет
3. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Оқулық.Алматы-2005.- 359 бет
4. Намазбаева Ж.И. Психология, оқулық Алматы-2005.- 430 бет
5. Алдамұратов А. Жалпы психология,Алматы,1996. – 300 бет
6. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы 1993. – 300 бет
7. Илина Т. А. Педагогика:- Алматы, 1977.- 488 бет.
8. Ж..Б. Қоянбаев, Р. М. Қоянбаев. Педагогика. – Алматы, 2002. - 369 бет.
9. Педагогикалық психология. -Алматы, 1995. -350 бет.
10. Ж.Әбиев, С. Бабаев, А.Құдиярова. Педагоика. -Алматы. 2004. - 460 бет.
11. Педагогика және психология сөздігі. - Алматы, 2002.-254 бет.
12. Детская практическая психология. / Под редакцией проф. Т.Д. Марцинковской. М.: Гардарики, 2003. – 350 бет

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Бөлім. Эмоциялар мен сезім туралы жалпы ұғым.
1.1 Күрделі
эмоция ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Сезім және адамның жеке
басы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Балада эмоциялардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 8
1.4 Эмоция мен сезім туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9

2 бөлім. Сезімнің ерекшеліктері.
2.1 Жоғарғы
сезімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...11
2.2. Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ...12
2.3 Сезімнің негіздері және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
2.4 Жоғары денгейдегі
сезімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..16

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .24

Кіріспе

Адам қабылдағанына (көргеніне, естігеніне), істеген ісіне, ойлағанына,
арманына немқұрайлы қарамайды. Адам өрекетінің, оқиғаларының біреулері
бізді қуантса, екінші бірі мұңайтады, ал үшіншісі ашу шақырып, зығырданыңды
қайнататын жағдайға жеткізеді.
Қатерлі жағдайда тұрып біз қорқынышты сезінеміз, жауды мұқатып,
жеңіске жету не қиын-қыстау жағдайдан өту, қуаныш пен шаттыққа кенелтеді.
Алға қойған мақсатқа жету жолында ер адам өмір сүре, еңбек ете, күресе
отырып, осындай кептеген әсерлерді бастан кешіреді.
Өзінің танып білгеніне және істеген ісіне адам қатынасының әсерлерін
сезім (немесе эмоция) деп атайды.
Сезім көзі өзіміз қабылдайтын, айналадағы заттардың және құбылыстардың
сапалары туғызатын қажеттіліктер, талап-тілектер болып табылады. Біздің
істейтін әрекетіміз (еңбек, оқу, ойын), оның жетістігі мен кемшіліктері де
сезім туғызады.
Тұрмыстағы жай сөздерде "түйсіну", "сезіну" деген ұғымдар араласып
жүреді. Біз сөйлегенде, "мен қорқынышты түйсінемін", "ауырғанымды сезіндім"
дейміз, ол дұрысында: "қорқынышты сезіндім", "ауырғанымды түйсіндім" деп
айтылу қажет. Түйсік арқылы заттар мен құбылыстардың сапаларын танимыз, ал
сезім болса, адамның ішкі көңіл күйін, оның сол заттар мен құбылыстарға
қатынасын көрсетеді.
Сезім барлық психикалық процестермен тығыз байланысты, көптеген
жағдайларда сол процестер сезімді туғызады, ал сезім оларға өз тарапынан
ықпал жасайды. Сезім көзінің бірі түйсік болады, ал түйсіктің өзі біздің
әсерлеріміздің ықпалымен жиі өзгеріп тұрады. Көңіл күйіне қарай адам бір
затты өр түрлі қабылдайды. Жыртқыш аңдар туралы әңгімелерден шошынған бала,
жай уақытта еш нәрседен үрейленбей жүріп өтетін жерден, қараңғы түссе шоғыр
бұтаны қасқырға ұқсатуы мүмкін. Эмоция адамның есімен де тығыз байланысты.
Біздің алған барлық әсерлерімізді, яғни белгілі бір сезіммен қабылдасақ,
есімізде жақсы қалса, онда өткендерді еске алудың өзі бізде қандай да
болсын бір сезім туғызады.
Адам - қоғамдық тіршілік иесі. Сондықтан оның сезімі де әлеуметтік
сипатта болады. Сезімдер қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Бір-
біріне ұқсас оқиғалар мен фактілерді әр кезеңде өмір сүрген адамдар әр
түрлі бағалайды.
Сезім адамдардың әрекеттенуіне түрткі болады. Қандай да болмасын
жұмыстың нөтижелі болуы ең алдымен оған деген көзқарасқа байланысты. Жұмыс
жемісіне селқос, немқұрайлы қараған жерде, оның сапасы да төмен болмақ.
Сезімнің шығармашылық жұмыста ерекше маңызы бар. Ақын, суретші, ғалым, өнер
тапқыштардың жұмыс процестеріндегі көтеріңкі кеңілі, шабыты сезіммен тығыз
байланысты. Сезім адамның барлық таным процестерінде үлкен роль атқарады.
Оқу-тәрбие жұмысында сезімнің қаншалықты маңызды екендігі педагогтың
есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларын немқұрайдылық туғызатын сабақтан
гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды игеріледі.
Сабаққа үлгірімі және тәртібі үшін мақтау алудан балада, әдетте жақсы сезім
пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейте түсуге жақсы ықпал жасайды:
құптамау, ұрысу, жазалаудан, әдетте оқушыларда жағымсыз эмоциялың жағдай
туады, осындай ренішті істі ңайталамауға итермелейді. Тәжірибелі мұғалім,
тиісті әдетті сақтай отырып, балалардың жағымсыз эмоциясын да пайдаланады.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет.
Олай болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің
мазмұнын қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерді эмоциялардан айыра
білу қажет. Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар.
Олардың сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін қарама-қарсы,
полярлық сапалықтар деп атайды. Мыс: сүйсіну-сүйсінбеу, көңілдену-қажу,
шаттық-уайым. Осы секілді сапалар өзара полюске ажырасып біріне-бірі қарама-
қарсы мағынада болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі - олардың актив (қажырлы) және пассив
(солғын) болып бөлінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық - (грек сөзі,
қазақша "күшті" деген мағынаны білдіреді), ал бұлардың баяу, солғын
түрлерін астеникалық - (грек сөзі қазақша "әлсіз" деген мағынаны білдіреді)
деп атайды. Біріншісіне - жолдастың, достың, айбаттылық жатса, екіншісіне -
уайым, енжарлық, көңілсіздік сезімдер жатады.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі - жігерлену және кернеуден босану
немесе шешілу. Бұл да - сезімнің қарама-қарсы салаларының бірі. Мәселен,
студенттердің емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуі
шешуші кезеңдер болып табылады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның практикалық әрекетінде алатын орны
зор. Алдағы мақсатты орындау жолында, өмір үшін күресте күшті сезімдерсіз
табысқа жету қиынға соғады. Сезімнің қораш, солғьш, селсоқ болуы іске
кедергі келтіреді. Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы көріп, неге
қарсы күрессе соны өлердей жек көріп отыруы тиіс. Эмоцияларды бірнеше топқа
жіктеуге болады. Олардың бір тобы - жағымды, не ұнамды эмоциялар деп
аталады. Бұлар адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің
шарықтап, жан-жақты өсу шарттарының бірі болып табылады. Мыс: қуаныш,
сүйіспеншілік, көңіл қоштық т.б. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не
ұнамсыз эмоциялар делінеді. Бүұлар - белсенді әрекетке азды-көпті нұсқан
келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияға қорқыныш, қайғы, абыржу, налу,
үрейлену, үмітсіздену жатады.

1. Эмоциялар мен сезімдер туралы жалпы ұғым

1.1. Күрделі эмоциялар

Эмоциялар адамның мінез-құлқын ерекше сезім сарынына бөлеп, азды-көпті
ұзаққа созылатын, өте берік есерлер туғызады. Кейде сезім кенеттен пайда
болып, қарқынды өтеді, біраң біршама тез басылады. Осы ұзаққа созылатын
қысңа әсерлерді психикалың не эмоциялық жағдайлар деп атайды. Олардың
қатарына: көңіл-күй, аффект, құмарлың жағдайлар жатады.
Күрделі эмоциялар: күрделі эмоциялардың бірі - көңіл. Кейпіне қарап
адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ызалы, түсі суық деп ажыратады. Адамның
көңіліне айналасын қоршаған дүние әсер етіп отырады. Егер оның қызметі
жақсы жүріп жатса, жанұя жағдайы жарасымды болса, көңілі де көтеріңкі
болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерінің ерекшеліктері
де әсер етеді. Өмір тіршілігі үшін елеулі маңызы бар оқиға да адамның
көңіліне үлкен із қалдырады. Мөселен, адам көптен айналысып жүрген ісі оңға
басса, бір нәрсеге қолы жетсе шат-шадыман күйге түседі. Керісінше, ылғи да
сәтсіздікке ұшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер
таба алмай қиналады. Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді.
Сондықтан да "Көңілсізден күлкі шықпас", "Адам көңілден азады", -деген
мақалдар тегіннен-тегін айтылмаған.
Көңіл-күй деп -біршама бәсең, бірақ, әжептәуір ұзағырақ, психикалық
процестер мен адамның барлық мінез-құлқында көрінетін жалпы эмоциялық
жағдайларды айтады. Кім болмасын көңіл-күйі нашар болса, ешбір негізсіз,
көңілі жабырқап, не болса соған абыржып қалады. Кей кездерде адам ешбір
себепсіз-ақ шаттық жағдайда болады. Осы кезеңдерде оған барлығы тамаша
болып көрінеді. Басқа көңіл-күйде болса көңілін бөлмейтін нәрсеге ол
қуанады. Былайша алғанда мұндай жағдайлардың себебін табу қиын секілді
көрінеді. Шын мәнінде, адам психикасы, дағдыларының, барлығының себептері
бар. Көңіл-күйдін, нашарлығы кездейсоқ кездесулерден не болмаса ағзаның
физиологиялық жағдайынан тууы мүмкін. Егер осындай жағдайда адамның дені
көңіл сау болса, өзен жағасына жазда келсе, суға шомылып салқындаса, ол
көңілсіз жағдайдан, мүмкін, ада болар ма еді. Көңіл-күйді көтеріңкі ұстау
үшін, күн тәртібінің дұрыстығы, дене шынықтыру, су процедуралары жақсы
көмектеседі.
Адамның көңіл-күйіне өзінің өмір сүріп жатқан ортасы және жұмыс
жасайтын ұжымы үлкен ыңпал жасайды. Уақытында жақсы ұйымдасңан, демалыспен
ауысып келетін сапалы оқу мен ұната істейтін еңбек, әдетте, адамның
көтеріңкі және шаттық кеңіл-күйін туғызады.
Эмоцияның бір түрі - аффектер. Аффектер дегеніміз -қысқа уақытқа
созылса да бүрқ етіп, қатты көрінетін эмоцияның бір түрі.
Құмарлық — адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із қалдыратын
күшті, терең, тұрақты эмоция. Егер ғылым мен өнерге, еңбекке құмарлықты
ұнамды десек, дүние құмарлық, бақ құмарлың, ойын құмарлықты ұнамсыз
құмарлық дейміз. "Құмарлық кісіге жүк артады, міндеттілік туғызады, міндет
борышты етеді, бұлар еңбекке жүктейді, еңбек ғылым мен өнерге ашылған жол
", - деп Абай адамға қажетті құмарлықтың психологиялық табиғатын жақсы
көрсеткен.
Бұл — адамның белсенділігін, күшті оятатын сезім. Құмарлық ұнамды да,
ұнамсыз да болады. Оқуға, ғылымға құмарлық - адамның қабілетін
тәрбиелейтін, мәдениетін байытатын, оң өмірдің талай биік шыңдарына
жеткізетін ұнамды қасиет. Адамның еркін нашарлатып, психикасын аздырып,
берекесін кетіретін ұнамсыз да құмарлық болады. Мәселен, маскүнемдік,
нашақорлық, карта ойнауға құмарлық. Бұл - адамның өзіне де, қоғамға да
зиянды әрекеттің түрлері. Мұндайлармен күресіп, өмірінде ондай жексұрын
қылықтарға жол бермеу керек. Ұнамды құмарлықты тәрбиелеу жанұя мен
мектептің қадірлі борышының бірі болып саналады. И.П. Павлов адам
әрекетіндегі құмарлыққа өте жоғары баға берді. Ол өзінің "Жастарға хат "
деген құжатында "... Үшінші - құмарлық. Ғылым — адамның бүкіл өмірін осы
жолға жұмсауды талап ететінін есте тұтыңыз. Егер сіздің екі өміріңіз болса,
сізге бұл да жетпеген болар еді. Ғылым адамнан аянбай және асқан
құмарлылыңпеун жұмыс істеуді талап етеді. Өзіңізді жұмысыңызда және
өзіңіздің ізденулеріңізде мұндай іске құмар болыңыздар", - дейді.
Жоғары сезімдер. Жоғары сезімдер адамға ғана тән. Осы топқа
адамгершілік, эстетикалың, интеллектік деп аталатын сезімдер кіреді.
Қоғамдық өмірдің талабына сәйкес адамның мінез-құлңынан жиі көрінетін сезім-
дердің бірі - моральдың немесе адамгершілік сезімдер.
Адамгершілік сезімдерінің тобына: достың, жолдастық, адалдық, ар-
намыс, борыш, жауапкершілік, ұят, т.б.
Интеллектік сезімдер: тану процестерімен, ақыл-ой әрекетімен
байланысты білуге құмарлық, кудіктену, сенімділік жаңашылдық, болжау.
Эстетикалық сезімдер: адамның шындықтағы қандай болмасын бір сұлулықты
сезінуі.
Адамгершілік немесе моральдық сезімдердің мазмұны, құрылымы да күрделі
келеді.
Ар-намысты қорғау - аса жарасымды қасиет. Сезімнің осы түрі кебінесе
қайсар, өжет, табанды өрі көздеген мақсаттарына жетпей тынбайтын адамдардан
жиі байқалады. Ар-ұятты ңастерлеу, намысқа тырысушылың - екінің бірінде
кездесе бермейтін қасиет. Мұның адам психологиясына қатты әсер етіп, терең
із қалдыратындығы сонша - кісі кейде кірерге жер таппай, кісі бетіне қарай
алмай ұйқыдан, тамақтан қалатыны да болады. Ұятты адамның іштей ашулануы,
өзінше ашу шығаруы деген екен.
Ал Абай ұяттың 2 түрі бар дейді: оның бірі - надандықтан туатын,
екіншісі — жағымсыз іске, теріс қылыққа ұялу. Оның ұғымынша, ұялмас
нәрседен ұялу бұл - надандың, ынжықтық, жігер-қайрат осалдығы, білім мен
тәжірибенің пайыздығы. Шын ұят ақыл - парасаттың ісі.
Борыш сезімі. Бұл - қоғам, ұжым, жанұя алдындағы міндеттердің санадан
туған әсерлері. Бұл сезім адамды өз борышын орындауға шақырады. Мұны
орындауға ар-ұят атты ерекше әсер көмектеседі. Адамға борыш сезімі білдіріп
тұрғанды орындамай тастап, арамдық жасап, лайықсыз іс істесе, қоғамның
моральдың нормаларын бұзатын әрекет жасаса, оның ар-намысына тиеді және
опық жегізеді. Сезімтал адамдар мұндай жағдайлардың қасіретін тартады және
осылардың салдарынан өз мінез-құлқын жақсылық жағына өзгертеді.
Ұжымдық, достың және жолдастық сезім. Мұндай сезім қоғамда кеңінен
дамыған. Шынайы достық сезім мен үстірт, дос-жарлық пен өтірік достықта
болатын әсерлерді шатастыруға болмайды. Кейбіреулер, дос болу деген -
адамның айтқанына жүру, оның ойлаған тілектерін, тіпті ол тілектері
моральға жат бола тұрса да орындау деп есептейді. Істеген ағаттықтарына сай
жаза тартқызбас үшін, досын қорғауға ұмтылғандар — оған жақсылық жасамай,
жамандық жасағаны. Шынайы достық жақын адамдарға әділдікпен қарауды қажет
етеді. Сол дос адам, жолдасының кемшіліктерін алдымен ашып көрсетіп, оған
сол кемшіліктерді жоюға көмектесуі керек.
1. Сүйіспеншілік сезім. Бұл достың сезімге жақынырақ. Шынайы
сүйіспеншілік — адамды шаттандыратын тамаша сезім, ол парасаттылықты
арттыруға септігін тигізеді, адамды тек сүйікті адамы үшін ғана емес,
сондай-ақ басқа адамдар бақытты болуы үшін ерлік жасауға шақырады.
Сондықтан да бірін-бірі шын сүйген адамдар, бұдан да жақсы болуға
талпынады.
2. Жоғары сезімдердің екінші бір түрі - эстетикалық сезімдер.
Эстетикалық сезім дегеніміз - адамның шындықтағы қандай болмасын бір
сұлулықты сезінуі.

2.1. Сезім және адамның жеке басы

Адамның ойы және еркімен қатар сезім де адамды сипаттайтын маңызды
психологиялық процесс болып табылады. Шынында да, жеке адам туралы сөз
еткенде, көбіне онын, неден қалай әсерленетініне қарай айтуға болады.
Адамның сезім сапаларының да бірталай маңызы бар. Өмір барысында және іс-
өрекет процесінде сезімнің мұндай ерекшеліктері адамның жеке басының
қасиетіне айналып отырады. Сезімнің бағытталғандығы, принциптілігі, сондай-
ақ әсерлілігі адамды ісі мен сөзі бір жерден шығатын біртұтас адам
тұлғасына айналдырады. Ал көп ойлап әсерленетін, бірақ өз сезіміне
үйлесімді ешбір әрекет жасамай, керенау қала беретін адамдарды -
сентиментальды адамдар деп атайды.
Дағдылы (немесе жиі қайталайтын) психикалың жағдайға қарай көбіне
аффектілік әсерлерде болатын адамдарды сіркесі су көтермейтін, ашуланшақ
адамдарға бөледі. Көңіл-күйі жағынан адамдарды көңілді, жарқын жүзді
(оларды көбіне, көңіл күйі шат дейді), көңіл-күйі жабырқаңқы адамдар деп
бөлуге болады. Соңғылары сирек қуанады, түрлері қайғылы, тіпті қасіретті
көрінеді. Жеке адамды адамгершілік сезімдері жақсы сипаттайды. Егер
адамгершілік сезімдері адамды жақсы іс-әрекет жасауға бағыттаса, ол жеке
адамның моральдық дәрежесінің жоғары екендігінің айғағы болмаң.
Еңбекшілерге, Отанға, отбасына деген сүйіспеншілік сезім, жолдастың және
достың сезім, ұжымдық, патриотизм, гуманизм, мейірімділік, қайырымдылық
сияқты жоғары адамгершілік сапаларына ауысады.
Қарама-қарсы сезімдер: адамдарды жек көру, тіпті өшпенділік,
эмоциялық, салқындық - адамды қайырымсыз, жаны ашымайтын, парықсыз,
менменшіл етеді. Мұндай адамдарды тәрбиелеу қажет, олар ұжымдағы тату-тетті
тіршілікке кесірін тигізеді.
Егер адам өшпенділік сезімді Отанымыздың жауларына, қанаушыларға,
жатып ішерлерге, біздің қоғамымызға зиян тигізушілердің барлығына қарсы
шақырса, онда мәселе басқаша. Олармен күресу халықтың бақыты үшін керек
нәрсе. Осындай өшпенділік сезім еңбекшілерге қамқорлың жасаудан туған,
жақсы сапа болып табылады. Адам өмірінде өз эмоциясын басқара білудің үлкен
маңызы бар. Өз сезімін жақсы басқаратын жеке адамдар ұсақ, жаман, еңсесін
түсіретін әсерлерден жоғары тұрады, сөйтіп нағыз бақытқа бөленеді.

1.3. Балада эмоциялар мен сезімдердің дамуы

Мектеп жасына дейінгі балалардың эмоцияларының басты ерекшелігі -
тұрақсыз, тұрлаусыз, нақтылы да мәнерлі қозғалыстарға толы келетіндігі.
Мектепке түсу бала сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі
жолы болып табылады. Төменгі сынып оқушылары да (әсіресе 1-2 сыныптағылар)
аса сезімтал, эмоциялы келеді. Бұл балалар сергек те жайдары, аң көңіл де
сенгіш, аңқау да өділ болып келеді. Олар кез келген нерселердің бәрін
қабылдап, қызықтап таңырқайды және өзінің қатынасын белсенділікпен білдіріп
отырады. Бала сабақ үстінде де бір қалыпты отыра алмайды, өйткені, өзіне ие
бола алмай сезімінің жетегінде еріп кетеді. Мәселен, бірінші класс
оқушыларының арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін не жылап
жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар - жүйкесі қозғыш, өздерін
ұстай алмайтын балалар сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мұндай
қылықтарынан арыла бастайды. Осы жастағылар да бірінің істегенін екіншісі
де істегісі келетін бір қасиет бар. Мектепте баланың жоғары сезімдерінің
негізі мектепке дейінгі тәрбиеде қаланады. Осы кезде бала біреуді жақсы
көреді. Бала жақсы адамдардай болғысы келеді. 3-4 сынып оқушыларының
сезімдері бірте-бірте күрделене түседі, олар көңіл-күйін бір қалыпты етіп
үұстауға үйренеді.
Интеллектік сезімдердің дамуы баланың рухани қажеттерінің өсуі үшін
аса қажет. Егер бала оқыған кітабынан, өз бетімен шығарған есебінен лөззат
алып отырмаса, оның эмоциясы көрінбейтін болса, оқуға қызықпайтын жаман
әдет қалыптасуы мүмкін. Мұғалім осы жайды әр кез есіне қатты ұстауы қажет.
Сабақ үстінде, сабақтан тыс жерлерде оқушылардың эстетикалық сезімдерін
тәрбиелеп отырудың да қаншама маңызды нәрсе екендігі белгілі. Оқу
кітаптарының бетіндегі түрлі суреттер мен иллюстрациялар, мұражайларға,
саяхатқа апару, т.б.
6-сынып оқушыларының эстетикалық сезімдерін тәрбиелеуде таптырмайтын
әдістер. Бала эмоциялары мен сезімдерін тек құрғақ сөзбен жалаң үгіт арқылы
тәрбиелеуге болмайды. Мүмкіндігінше бұл сезімдерді бала өз басынан кешіруі
тиіс. Сезімдерді тәрбиелеудегі басты жолдардың бірі — балаларды өз
эмоцияларын басқара алуға, өзінің аффектерін тежей білуге дағдыландыру.
Олардың өмірінде іс-әрекетінде шынайы жақсы сезімдер орын тепсе, балаға да
үлгі-өнеге болатын табиғи нәрсе. Бала еліктеуге жарарльщ үлгі-өнеге
көрмесе, оның сезімдері де дұрыс дамымайтын болады.

1.4. Эмоция мен сезім туралы түсінік

Өткен тарауларда адамның танымынан ерекше орын алатын психикалық
процестер (түйсік, ойлау, ес, қиял т. б.) жеке-жеке талданды. Осы
процестердің әрқайсысы сыртқы дүние заттары мен құбылыстарын бейнелеудің
түрлі формалары екені, бұлар бізге айналамызды әр қырынан танытатыны,
әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен заңдылықтары бар екендігі жан-
жақты сөз болды. Адам реалдық дүниені тек танып қана қоймайды, оған өзінің,
қатынасын да білдіріп отырады, ол бір нәрсені ұнатады, біреуді жақсы
көреді, екінші біреуге салқын қарайды. Бір сөзбен айтқанда, өз қажеттеріне
қарай айналасына түрлі көңіл күйін білдіріп отырады. Сыртқы дүние заттары
мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу-келмеуінің нәтижесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрін сезім деп атайды.
Қажеттердің түрлі жағдайларға байланысты түрліше өтелуі адамда. Көптеген
ұнамды және ұнамсыз сезімдерді туғызып жек көрушілік, шошыну, абыржу,
наздану, іш пысу, зерігу т. б. осындай сезімдер мен эмоциялардың сан алуан
түрлері.
Сезімдер — өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет. Олай
болса, адамның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын
қоғамдық болмыс белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сезімдерді эмоциялардан дұрыс айыра білмеушілік, бұл екеуінің мөнін
бірдей деп ұғу, кейде қате түсініктерге де соқтарады. Мәселен, осындай
түсінік жануарлар мен адам психикасының арасындағы айырмашылықтарды
бүркемелеуі мүмкін. Жануарлар эмоциясы түгелдей биологиялық сипаттағы
құбылыс, бұл жануарлардың сыртқы ортаға бейімделу көрінісінен, әр түрлі
шартсыз рефлекстердің тізбегінен немесе инстинктерінен байқалады.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктерінің бірін — қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп атайды. Мәселен, сүйсіну, сүйсінбеу, көңілдену, қажу,
шаттық, уайым т. б. осы секілді сапалар өз ара екі полюске ажырасып, біріне-
бірі қарама-қарсы мағынада болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі — олардың актив (қажырлы) және пассив
(солгын) болып белінуінен көрінеді. Адамға күш беріп, әрекетке
ұмтылдыратын, көтеріңкі сезімдер мен эмоцияларды стеникалық ал бұлардың
баяу, солғын түрлерін астеникалық деп атайды. Біріншісіне жауапкершілік,
жолдастық, достық, айбаттылық т. б. жатса, екіншісіне: уайым, енжарлық,
көңілсіздік т. б. ссзімдер жатады. Бұл жерде мынадай бір жағдай есте
болсын. Түрлі нақтылы жағдайлардың ретіне қарай адамдарда бір сезімнің өзі
бірде қуатты, бірде елсіз болып көрінуі мүмкін. Мәселен, қорқыныш сезімі
кейде бір адамның буынын босатып, пәрменсіз етсе, еңці бірде қауіп-қатерге
қарсы тұрғызатын айбаттылыққа (күшті сезім) ауысуы мүмкін.
Сезімдердің үшінші бір ерекшелігі — жігерлену және кернеуден босану
немесе шешілу. Бұл да сезімдердің қарама-қарсы сапаларының бірі. Мәселен,
студенттердің емтиханнан өтуі, спортпен айналысатын адамның мәреге жетуі
шешуші кезеңдер болып табылады. Мәреге тақалғанда адам барлық күш-жігерін
жұмылдырады. Осы кезең өткен соң басқа бір күйге түседі. Мұны кернеуден
босану (шешілу) сезімі дейді.
Күрделі эмоциялар
Курделі эмоциялардың бірі — көну. Кейпіне қарап адамдарды шат,
жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не көңілге кірбің кіру, ызалы, түсі суық т.
б, деп ажыратады. Адамның көңіліне айналасын қоршаған дүние әсер етіп
отырады. Егер оның қызметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасы
жағдайы жарасымды болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның
денсаулық жағдайы, жүйке жүйелерінің ерекшеліктері де әсер етеді. Өмір-
тіршілігі үшін елеулі маңызы бар оқиға да адамның көңіліне үлкен із
қалдырады. Мәселен, адам көптен айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе бір
нәрсеге қолы жетсе (жоғары оқу орнын бітіру, диссертация қорғау т. б.), шат-
шадыман күйге түседі. Керісінше, ол ылғи да сәтсіздікке ұшырай берсе,
көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады.
Мұндайда қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді. Сондықтан да "Көңілсізден
күлкі шықпас", "Адам көңілден азады" деген мақалдар тегіннен-тегін
айтылмаған. Ерік-жігері күшті, рухани өмірінің мазмұны бай адамдар, тіпті
ауыр жағдайларда да көңілді жүреді. Оптимистік, жарқын болашаққа сену,
қиыншылыққа мойымау ерік-жігері күшті, қажырлы адамдардың басты қасиеті.
Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін олар іс жүзінде көрсете білуі
тиіс. Осы айтылғандардан өмір сүруге қолайсыз кездерде де көңілді ырқына
жібермеуге болатындығы, көңілдің тұрақты болуы жұмыс қабілетін арттыруға,
адамның жеке қасиетінің жақсы сапаларына байланысты екені жақсы аңғарылады.
Өз көңілін меңгере білу — мұғалім үшін аса қажетті сипат. Төменгі сынып
оқушыларының мұғалімінің қасы мен қабағына қарап отыратыны белгілі. Егер
мұғалім көңілсіз, кірбің болса, оқушылардың оқу материалдарын меңгерулеріне
қолайсыз әсер етеді.

2. Сезімнің ерекшеліктері
2.1. Жоғары сезімдер

Жоғары сезімдер адамға ғана тән. Осы топқа адамгершілік, эстетикалық,
интеллектік деп аталатын сезімдер кіреді.
Қоғамдық өмірдің талабына сәйкес адам мінез-құлқынан жиі көрінетін
сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер.
Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмұны да, құрылымы да
күрделі келеді. Бұлар ең алдымен қоғамдық мәнді және жеке көңіл күйге
байланысты моральдық сезімдер болып бөлінеді. Бұл екеуі бір-біріне қайшы
келіп қалуы да мүмкін. Бірақ сана-сезімі жетілген, дүниетанымы мен сенімі
қалыптасқан адамда мұның біріншісі басым болып отырады. Осындай сезімдердің
тобына: достық, жолдастық, адалдық, ар-намыс, борыш, жауапкершілік, ұят т.
б. жатады. Ар-намысты қорғау —адамға аса жарасымды сипат. Сезімнің осы
түрі, көбінесе, қайсар, әжет, табанды өрі көздеген мақсатына жетпей
тынбайтын адамдардан жиі байқалады. Өз мініне іштей күйіну, өзін жазғырып,
жазалау — адамның тек өз басын қадір түтқаннан туындамайды. Ар-намысты
қорғау дегеніміз, сонымен бірге, айналадағы адамдарды да сыйлай білу
деген сөз. Ар-ұятты қастерлеу, намысқа тырысушылық — екінің бірінен
кездесе бермейтін қасиет. Мұның адам психологиясына қатты әсер етіп, терең
із қалдыратындығы сонша — кісі кейде "кірерге жер таппай, кісі бетіне қарай
алмай... ұйқыдан, тамақтан қалатыны да болады. К. Маркс ұятты адамның іштей
ашулануы, өзінше ашу шығаруы деген екен. Ал Абай ұяттың екі түрі бар дейді:
оның бірі — надандықтантуатын, екіншісі — жағымсыз іске, теріс қылыққа
ұялу. Оның ұғымынша, ұялмас нөрседен ұялу бұл надандық, ынжықтық, жігер-
қайрат осалдығы, білім мен тәжірибенің саяздығы. Шын ұят ақыл-парасаттың
ісі. "Өлімнен ұят күшті" деп халқымыз тегін айтпаған. Білімі, тәжірибесі,
тәрбиесі мен мінез бітісіне қарай адамның ұялу дәрежесі түрліше болады.
Мәселен, надан адам әдепсіз қылығына айылын жимаса, мәдениетті, ақылды кісі
мұндайда қатты ұялып, жерге кіріп кете жаздайды. Адамның ары мен ұяты
ақылының күзетінде болса, жүрек, қайрат үшеуі бір жерден шығып отырса,
мұндай адам ұятты болады дейді Абай. Ұялу сезімі мектепке дейінгі сәбилік,
бөбектік шақта, ылғи да үлкендердің, ата-ананың жақсы сөзі мен іс-
әрекетіне, қылығына еліктеу, оларды өнеге түту арқылы біртіндеп қалыптасып
отырады. Адамның өмір сүрген қоғамы, оның қоғамдағы орны, нақтылы іс-
әрекеті бұл секілді сезімдердің мазмұнына күшті әсер етеді. Қоғамдық
тәрбиенің ықпалымен ар-намысты қорғау адамның тұрақты сезімдеріне айналады,
егер адам қоғамдық ережелерді бұзса, оны ежданы көтермей, қатты қиналады
да, бұларды орындай алса, оған жақсы рақаттанып, масаттанатын болады.
Қоғамдағы моральдық принциптер сол қоғамның экономикалық жағдайларына
сәйкес келеді.

2.2. Эмоциялар мен сезімдердің дамуы және қалыптасуы

Балалардың қарапайым эмоциялары туған күнінен бастап-ақ көрінеді. Бала
есейген сайын эмоциялар біртіндеп дами түседі. Мәселен, екі жарым жасар
бала қол-аяғы байлаулы адамның суретін көргенде, оған жаны ашып жылаған.
Төрт жасар бала анасы кітаптан иттің кірпіні ұстап алайын деп тұрған жерін
оқығанда қатты күйзелген. Төрт-бес жасар балаларда жоғары сезімдердің
(моральдық, эстетикалық) элементтері кездеседі. Мәселен, осы жастағы
баладан: "біреудің нәрсесін сұраусыз алуға бола ма?" десең, "Сұраусыз
алсаң, ұры атанып ұсталасың, жаза тартасың"— деп жауап береді.
Төрт жасқа аяқ басқан бала әкесінің жаңа костюм кигенін көріп: "сен
сұлусың",— дейді. Бес жасар бала түрлі түстерден құралған суретті ұнатады;
шешесіне: "терезені жаппай тұра тұр, күн қандай сұлу",— деп оның батуың
тамашалайды. Бала аспанға қарап: "мынау одан да әдемі!"—дейді. Әрине, осы
керіністерді бала өзінше ұнатады, ол нәрсенің сыртқы жағын ғана
тамашалайды. Алғашқы кездегі эмоциялар органикалық қажеттің (тамақ, ұйқы т.
б.) теңірегінен алысқа бара алмайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың ой-
әрісі тайыз, өмір тәжірибесі жеткіліксіз, түрлі психикалық құбылыстары,
әсіресе, ерік-жігері дамып жетілмеген. Осы жағдай рның эмоциясына да тән.
Мектеп жасына дейінгі балалар эмоциясының басты ерекшелігі — тұрақсыз,
тұрлаусыз, нақтылы да мәнерлі қозғалыстарға толы келетіндігі.
Мектепке түсу бала сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің
негізгіжолы болып табылады. Төменгі сынып оқушылары да (өсіресе, бірінші,
екінші сыныптағылар) аса сезімтал, эмоциялы келеді. Бұл-балалар сергек те
жайдары, ақ көңіл де сенгіш, аңқау да, әділ болып келеді. Олар кез келген
нәрсенің бәріне таңырқап, қызықтайды және өзінің қатынасын белсенділікпен
білдіріп отырады. Бала сабақ үстінде де бірқалыпты отыра алмайды. Өйткені
өзіне ие бола алмай, сезімінің жетегіне еріп кетеді. Мәселен, бірінші сынып
оқушыларының арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін, не жылап
жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар жүйкесі қозғыш, өздерін
ұстай алмайтын балалар.
Сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мұндай қылықтарынан арыла
бастайды. Мұғалімнің ерік-жігер тәрбиесін қосарластыра жүргізуі оқушыларға
көп кемек көрсетеді. Осы жастағыларда бірінің істегенін екіншісі де
істегісі келетін бір қасиет бар. Мәселен, біреу күлсе, оған қосылып
қалғандары да күледі, біреу сөйлесе, қалғандары да оған қосылады.
Қоршаған ортада кезіккендердің бәрі адамда одар-ға деген қандай да бағамдау
қатынасы мен сезімдер пайда етеді. Олардың бірі ұнап - қуантса, екіншісі -
қапаландырып, жек көрушілік тудырады. Сезім түрі сан-аулан. Төніректегі
нысандардың жеке қасиеттері мен сапаларының өзі де адамньщ белгілі сезіміне
себепші болады, мысалы, түсі ұнамайды, дауысы жағымсыз, демі татымсыз
ж.т.с. Өмір жағдайлары мен тұрмыс оқиғалары күрделірек сезімдерге себепші
келеді. Сезім ауқымы өте кең: өкініш пен қанағаттану, қуаныш пен қорқыныш,
тандану мен жеркену -мұндай сезім түрлерін шексіз келтіруге болады.
Сезім - бұл адамның коршаған болмыс заттары және құбылыстарымен
қатынас жасауынан туындаған әрқилы формада көрініс беретін толғаныс,
күйзелістері. Адам сезімі тіршілік үшін керекті де пайдалы қасиет.
Толғаныссыз өмір - өшкен өмір. Ұлы ғұлама А.Нау-аи "Сезімсіз адам - кесек,
махаббатсыз адам — есек" - деген екен. Көп сезімдерге адамның өзі құштар.
Егер сол сезімдер қандай да себептермен болмай қалса, адам "эмоциялық
ашырқауға" келіп, оның орнын толтыру үшін ен-күй тыңдайды, әсерлі фильмдер
көріп не қым-қиғаш оқиғалы кітаптар оқиды.
Психологтар көп заманнан бері осы сезім мәселесінің төркінін ашумен
айналысуда. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда бұл сұрақ төңірегінде ортақ көзқарас
пайымдалмады, дегенмен интеллектуалистік теория бағыты кең өріс алды. Бұл
бағыт мәні - адамдағы барша органикалық көріністердің негізі психикалық
құбылыстардан деген тұжырымнан шығарылды. Неміс психологі Гербарттың
ұйғарымы бойышпа барша сезімдік дүниенің ірге тасы елестер деп саналды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.