Ағылшын тіліндегі есімдік және олардың атқаратын қызметтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЕСІМДІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ 4
1.1 Ағылшын тілі есімдіктерінің грамматикалық категориялары 4
1.2 Ағылшын тіліндегі сөйлемдердегі есімдіктің қызметі 5
1.3 Жіктеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 6 . 8
1.4 Тәуелдеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 9 . 11
2 СІЛТЕУ ЖӘНЕ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ 12
2.1 This және that сілтеу есімдіктері 12 . 14
2.2 Such және same сілтеу есімдіктері 14 . 15
2.3 Who, whom , whose сұрау есімдіктері 15 . 17
3 ЕСІМДІКТЕРДІҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ 18
3.1 Белгісіз есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметтері 18 . 22
3.2 Еach, every, one есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметтері 23 . 24
3.3 No, none, neither болымсыздық есімдіктері 24 . 25
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27
КІРІСПЕ 3
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЕСІМДІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ 4
1.1 Ағылшын тілі есімдіктерінің грамматикалық категориялары 4
1.2 Ағылшын тіліндегі сөйлемдердегі есімдіктің қызметі 5
1.3 Жіктеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 6 . 8
1.4 Тәуелдеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 9 . 11
2 СІЛТЕУ ЖӘНЕ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ 12
2.1 This және that сілтеу есімдіктері 12 . 14
2.2 Such және same сілтеу есімдіктері 14 . 15
2.3 Who, whom , whose сұрау есімдіктері 15 . 17
3 ЕСІМДІКТЕРДІҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ 18
3.1 Белгісіз есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметтері 18 . 22
3.2 Еach, every, one есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметтері 23 . 24
3.3 No, none, neither болымсыздық есімдіктері 24 . 25
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Есімдік тілдің ең бір маңызды құралы болып табылады. Есімдік барлық тілдерде бар, оларды бірдей разрядтар бойынша бөледі. Ағылшын тілінің есімдіктері семантикалық және морфологиялық түрлеріне байланысты зерттеушілердің қызығушылығын барлық кезеңде туғызған болатын. Көп ұзақ уақыт бойы есімдіктің жеке сөз тіркесі ретіндегі статусы шешілмеген болатын. Бұл кластың морфологиялық және функционалдық біртұтастықты еместігімен, өзіндік грамматикалық мәнінің жоқтығымен түсіндіріледі. Сондықтан оларды көбінесе зат есімге, сын есімге, үстеуге қатысты деп санайды және олардың ішінен зат есімді және сын есімді есімдіктер деп бөледі.
Есімдік әрбір тілдің құрама бөлігі болып келеді. «"Есімдік" термині зат есімді есімдіктерге қарағанда ауқымы кең сөздерге қолданылады: есімдік деп – көрсеткіш функциясы атқаратын зат есімді, сын есімді, сан есімді, үстеуді сөздердің қатарын құрады. Есімдік зат есім және сын есімді ығыстыратын сөз тіркесі. Ағылшын тілінде барлық есімдіктер белгілі және классификацияланған.
Е.М.Гордонның айтуы бойынша есімдікке нақты анықтама беру өте қиын, себебі есімдік затты атамайды, тек оған бағдар береді. Сонда да, күнделікті сөйлемде есімдіксіз сөйлеу мүмкін емес. Біз сөйлемдерде есімдікті өзіміз байқамай жиі қолданамыз. Мысалы, қалта кітапшасының бір бетінде 50-ге жуық есімдік қолданылуы мүмкін. Мысал ретінде мына сөйлемді алайық:
Not a hospital bed, he realized when he woke up, because it was Annie Wilkes who had found his broken body and she had brought him to her own home, way out in the mountains.
Бір осы кішкене сөйлемде автор 8 есімдікті пайдаланды. Бірақта бұл курстық жұмыста барлық есімдіктер қарастырылмайды.
Жұмыстың мақсаты. Есімдіктің анықтамасын беру, есімдіктердің түрлерін қарастыру. Есімдіктердің сөйлемдегі атқаратын қызметін қарастыру, жақтарға жіктелуін қарастыру болып табылады.
Жұмыста әртүрлі мәліметтер көздері пайдаланылды: ғылыми және көркем әдебиеттер. Көркем әдебиеттен, мысалы Стивен Кингті пайдаландық, ол әдеби тілмен жазсада, диалогтарда кейде сөйлеу сөздерін пайдаланады. Журналист Джофри Арчидің материалдар пайдаландық, ол газеттік, журналдық стильде жазады, сонымен қатар өзінің кітаптарын кейіпкердің атынан жазатын.
Жұмыстың өзектілігі. Есімдік тілдің ең бір маңызды құралы болып табылады. Есімдік барлық тілдерде бар, оларды бірдей разрядтар бойынша бөледі. Ағылшын тілінің есімдіктері семантикалық және морфологиялық түрлеріне байланысты зерттеушілердің қызығушылығын барлық кезеңде туғызған болатын. Көп ұзақ уақыт бойы есімдіктің жеке сөз тіркесі ретіндегі статусы шешілмеген болатын. Бұл кластың морфологиялық және функционалдық біртұтастықты еместігімен, өзіндік грамматикалық мәнінің жоқтығымен түсіндіріледі. Сондықтан оларды көбінесе зат есімге, сын есімге, үстеуге қатысты деп санайды және олардың ішінен зат есімді және сын есімді есімдіктер деп бөледі.
Есімдік әрбір тілдің құрама бөлігі болып келеді. «"Есімдік" термині зат есімді есімдіктерге қарағанда ауқымы кең сөздерге қолданылады: есімдік деп – көрсеткіш функциясы атқаратын зат есімді, сын есімді, сан есімді, үстеуді сөздердің қатарын құрады. Есімдік зат есім және сын есімді ығыстыратын сөз тіркесі. Ағылшын тілінде барлық есімдіктер белгілі және классификацияланған.
Е.М.Гордонның айтуы бойынша есімдікке нақты анықтама беру өте қиын, себебі есімдік затты атамайды, тек оған бағдар береді. Сонда да, күнделікті сөйлемде есімдіксіз сөйлеу мүмкін емес. Біз сөйлемдерде есімдікті өзіміз байқамай жиі қолданамыз. Мысалы, қалта кітапшасының бір бетінде 50-ге жуық есімдік қолданылуы мүмкін. Мысал ретінде мына сөйлемді алайық:
Not a hospital bed, he realized when he woke up, because it was Annie Wilkes who had found his broken body and she had brought him to her own home, way out in the mountains.
Бір осы кішкене сөйлемде автор 8 есімдікті пайдаланды. Бірақта бұл курстық жұмыста барлық есімдіктер қарастырылмайды.
Жұмыстың мақсаты. Есімдіктің анықтамасын беру, есімдіктердің түрлерін қарастыру. Есімдіктердің сөйлемдегі атқаратын қызметін қарастыру, жақтарға жіктелуін қарастыру болып табылады.
Жұмыста әртүрлі мәліметтер көздері пайдаланылды: ғылыми және көркем әдебиеттер. Көркем әдебиеттен, мысалы Стивен Кингті пайдаландық, ол әдеби тілмен жазсада, диалогтарда кейде сөйлеу сөздерін пайдаланады. Журналист Джофри Арчидің материалдар пайдаландық, ол газеттік, журналдық стильде жазады, сонымен қатар өзінің кітаптарын кейіпкердің атынан жазатын.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Беркнер С. С., Пеньков Б. В. Нееоторые Лексико-Семантические Особенности Языка Американской Средней Школы Второй Половины ХХ Века (Учащиеся и Учителя) / Язык Коммуникация и Социальная Среда, Выпуск 1, Воронеж, 2001
2. Вейхман Г. А. Новое в английской грамматике, М., 1990. 220 с.
3. Верховская И. П., Расторгуева Т. А., Бармина Л. А. Английский глагол. Трудности употребления в речи, М., 1987. 350 с.
4. Гордон Е. М., Крылова И. П. A Grammar of Present Day English, М., 1980. с. 268-304
5. Грузинская И. А. Просто о главном. Грамматика английского языка, Л., 2001. 360 с.
6. Дьюканова М. Н. Практическая грамматика английского языка, М., 2001, 224 с
7. Джи Р. - Грамматика английского языка, Л., 2001, 46 с
8. Израелевич Е. Е., Качалова К. Н. Практическая Грамматика Английского Языка, М, 1953. с. 67-239
9. Ильиш Б. А. The Structure of Modern English, Л., 1971. с. 66-73
10. Клоуз Р. А. A Reference Grammar for Students of English, М., 1979. 341 с.
11. Коблов Г. Я. Английский язык, М., 1972. 245 с.
12. Кутузов Л. Практическая грамматика английского языка, М, 1998, 48 с
13. Михельсон Т. Н., Успенская Н. В. Сборник Упражнений по Основным Разделам Грамматики Английского Языка. Практическое Пособие, Л., 1978. с. 182-236
14. Редфорд Э. Почему англичане так говорят, М., 1964. 230 с.
15. Рубцова М. Г. Обучение чтению английской научной и технической литературы. Лексико-грамматический справочник, М., 1989
16. Рушинская И. С. English Verbals and Modals, 2002
17. Сидоренко Г. И. Сборник упражнений по грамматике английского языка, Минск, 2002, 232 с
18. Смирнова Л. Н. Курс английского для научных работников, Л., 1990. 289 с.
19. AbyLingvo English Dictionary (компьютерная версия)
20. Oxford New Dictionary, 1996
21. Webster’s Third New English Dictionary, 1996
22. Тезарус (компьютерная версия)
23. Цветков М. - Англо-русский словарь сленга, М., 1986
24. Джозеф Вамбо. The Golden Orange, Нью Йорк, 1991
25. Джофри Арчи. Scorpions Trial, Нью Йорк, 1994
26. Сидни Шелдон. Master of the Game, Лондон, 1994
27. Стивен Кинг. Misery, Великобритания, 1991
1. Беркнер С. С., Пеньков Б. В. Нееоторые Лексико-Семантические Особенности Языка Американской Средней Школы Второй Половины ХХ Века (Учащиеся и Учителя) / Язык Коммуникация и Социальная Среда, Выпуск 1, Воронеж, 2001
2. Вейхман Г. А. Новое в английской грамматике, М., 1990. 220 с.
3. Верховская И. П., Расторгуева Т. А., Бармина Л. А. Английский глагол. Трудности употребления в речи, М., 1987. 350 с.
4. Гордон Е. М., Крылова И. П. A Grammar of Present Day English, М., 1980. с. 268-304
5. Грузинская И. А. Просто о главном. Грамматика английского языка, Л., 2001. 360 с.
6. Дьюканова М. Н. Практическая грамматика английского языка, М., 2001, 224 с
7. Джи Р. - Грамматика английского языка, Л., 2001, 46 с
8. Израелевич Е. Е., Качалова К. Н. Практическая Грамматика Английского Языка, М, 1953. с. 67-239
9. Ильиш Б. А. The Structure of Modern English, Л., 1971. с. 66-73
10. Клоуз Р. А. A Reference Grammar for Students of English, М., 1979. 341 с.
11. Коблов Г. Я. Английский язык, М., 1972. 245 с.
12. Кутузов Л. Практическая грамматика английского языка, М, 1998, 48 с
13. Михельсон Т. Н., Успенская Н. В. Сборник Упражнений по Основным Разделам Грамматики Английского Языка. Практическое Пособие, Л., 1978. с. 182-236
14. Редфорд Э. Почему англичане так говорят, М., 1964. 230 с.
15. Рубцова М. Г. Обучение чтению английской научной и технической литературы. Лексико-грамматический справочник, М., 1989
16. Рушинская И. С. English Verbals and Modals, 2002
17. Сидоренко Г. И. Сборник упражнений по грамматике английского языка, Минск, 2002, 232 с
18. Смирнова Л. Н. Курс английского для научных работников, Л., 1990. 289 с.
19. AbyLingvo English Dictionary (компьютерная версия)
20. Oxford New Dictionary, 1996
21. Webster’s Third New English Dictionary, 1996
22. Тезарус (компьютерная версия)
23. Цветков М. - Англо-русский словарь сленга, М., 1986
24. Джозеф Вамбо. The Golden Orange, Нью Йорк, 1991
25. Джофри Арчи. Scorpions Trial, Нью Йорк, 1994
26. Сидни Шелдон. Master of the Game, Лондон, 1994
27. Стивен Кинг. Misery, Великобритания, 1991
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Ағылшын тіліндегі есімдік және олардың атқаратын қызметтері 4
1.1Ағылшын тілі есімдіктерінің грамматикалық категориялары 4
1.2Ағылшын тіліндегі сөйлемдердегі есімдіктің қызметі 5
1.3Жіктеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 6 – 8
1.4Тәуелдеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 9 - 11
2 СІЛТЕУ ЖӘНЕ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ 12
ҚЫЗМЕТТЕРІ
2.1this және that сілтеу есімдіктері 12 – 14
2.2Such және same сілтеу есімдіктері 14 – 15
2.3Who, whom , whose сұрау есімдіктері 15 - 17
3 ЕСІМДІКТЕРДІҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ 18
ҚЫЗМЕТТЕРІ
3.1Белгісіз есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметтері 18 - 22
3.2Еach, every, one есімдіктері және олардың сөйлемдегі 23 - 24
қызметтері
3.3No, none, neither болымсыздық есімдіктері 24 - 25
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Есімдік тілдің ең бір маңызды құралы болып
табылады. Есімдік барлық тілдерде бар, оларды бірдей разрядтар бойынша
бөледі. Ағылшын тілінің есімдіктері семантикалық және морфологиялық
түрлеріне байланысты зерттеушілердің қызығушылығын барлық кезеңде туғызған
болатын. Көп ұзақ уақыт бойы есімдіктің жеке сөз тіркесі ретіндегі статусы
шешілмеген болатын. Бұл кластың морфологиялық және функционалдық
біртұтастықты еместігімен, өзіндік грамматикалық мәнінің жоқтығымен
түсіндіріледі. Сондықтан оларды көбінесе зат есімге, сын есімге, үстеуге
қатысты деп санайды және олардың ішінен зат есімді және сын есімді
есімдіктер деп бөледі.
Есімдік әрбір тілдің құрама бөлігі болып келеді. "Есімдік" термині
зат есімді есімдіктерге қарағанда ауқымы кең сөздерге қолданылады: есімдік
деп – көрсеткіш функциясы атқаратын зат есімді, сын есімді, сан есімді,
үстеуді сөздердің қатарын құрады. Есімдік зат есім және сын есімді
ығыстыратын сөз тіркесі. Ағылшын тілінде барлық есімдіктер белгілі және
классификацияланған.
Е.М.Гордонның айтуы бойынша есімдікке нақты анықтама беру өте қиын,
себебі есімдік затты атамайды, тек оған бағдар береді. Сонда да, күнделікті
сөйлемде есімдіксіз сөйлеу мүмкін емес. Біз сөйлемдерде есімдікті өзіміз
байқамай жиі қолданамыз. Мысалы, қалта кітапшасының бір бетінде 50-ге жуық
есімдік қолданылуы мүмкін. Мысал ретінде мына сөйлемді алайық:
Not a hospital bed, he realized when he woke up, because it was Annie
Wilkes who had found his broken body and she had brought him to her own
home, way out in the mountains.
Бір осы кішкене сөйлемде автор 8 есімдікті пайдаланды. Бірақта бұл
курстық жұмыста барлық есімдіктер қарастырылмайды.
Жұмыстың мақсаты. Есімдіктің анықтамасын беру, есімдіктердің түрлерін
қарастыру. Есімдіктердің сөйлемдегі атқаратын қызметін қарастыру, жақтарға
жіктелуін қарастыру болып табылады.
Жұмыста әртүрлі мәліметтер көздері пайдаланылды: ғылыми және көркем
әдебиеттер. Көркем әдебиеттен, мысалы Стивен Кингті пайдаландық, ол әдеби
тілмен жазсада, диалогтарда кейде сөйлеу сөздерін пайдаланады. Журналист
Джофри Арчидің материалдар пайдаландық, ол газеттік, журналдық стильде
жазады, сонымен қатар өзінің кітаптарын кейіпкердің атынан жазатын.
1 Ағылшын тіліндегі есімдік және олардың атқаратын қызметтері
1.1 Ағылшын тілі есімдіктерінің грамматикалық категориялары
Зат есім және сын есімнің орнына қолданылатын сөз табын есімдік деп
атайды. Есімдікте сөйлемде зат есім немесе сын есімнің орнына ауыстырылып
қолданылатын әртүрлі сөз топтары бар.[1, 268 б]
Есімдікке нақты анықтама беру өте қиын, себебі зат есім және сын
есімге қарағанда есімдік затты атамайды, тек қана оны көрсетеді. Есімдік
нақты бір контексте немесе жағдайда ғана түсіндірілетін жалпылама мәнге ие
бола алады.
Әртүрлі есімдіктер әртүрлі грамматикалық категорияларға ие.
Сан: Бірлік және көптік сандар үшін кейбір есімдіктердің жеке түрлері бар
(мысалы: this мынау – these бұлар; that анау – those аналар). Ал басқа
есімдіктер бірлік және көптік сандар үшін бір ғана түрі бар (all барлығы,
барлық; which қайсысы, қайсылар). Үшінші есімдіктер тек бір санның мәніне
ие болады – each әрбір; somebody – біреу, немесе көптік санның – both
екеуіде; many көпшілік.
Септік: Кейбір есімдіктерде зат есімдер сияқты жалпы септік және жіктеу
септік формалары бар (somebody – somebody’s; each other – each other’s).
Ал басқа есімдіктер атау септігінің формасында болады (I – me; who – whom).
Бірақта көптеген есімдіктерде септік формалар жоқ (each, every әрбір, both
екеуі, all барлығы, барлық және т.б.).
Жақ: Жеке және тәуелділікті есімдіктер үшінші жақтағы ерлік, әйелдік және
орта жақтар үшін жеке формалары бар. Мысалы, he және his есімдіктері ерлік
жақтағы зат есімдерді ауыстырады; she және her –әйел жақтағы зат есімдерді
ауыстырады. it ол, олар сияқты жеке есімдік және its оны сияқты
тәулділікті есімдіктер жаны жоқ зат есімдерді ауыстырады. Ағылшын тілінде
зат есімдерде жақтық жалғаулар жоқ болғандықтан he, she, it, his, her, its
есімдіктері зат есімдердің бірыңғай сыртқы көрсеткіштері болып табылады.
Диалогта әңгімелесушілер адамның немесе жануардың жағын анықтау үшін
мынадай сұрақты жиі қояды “Is it a he or a she?”.
Басқа да ағылшын тіліндегі есімдіктерде жақты көрсететін жеке формалар
жоқ, кейбір есімдіктер ерлер және әйелдер жағының зат есімдерін ауыстыра
алады. Мысалы: both екеуіде; this бұл, бұлар.
1.2 Ағылшын тіліндегі сөйлемдердегі есімдіктің қызметі
Ағылшын тілінде есімдіктер келесі функцияларда қолданылуы мүмкін:
1. Бастауыш: He is a doctor – Ол дәрігер.
2. Атауыш баяндауышта: The red pencil is mine – Қызыл карандаш менікі.
3. Толықтауыш (тура, жатыс септікті және жатыс септікті емес жанама):
I have not seen him – Мен оны көрген жоқпын.
Show me the letter – Маған хаты көрсет.
I didn’t speak to them – Мен онымен сөйлескен жоқпын.
4. Анықтауыш: I can’t find my pencil – Мен өз карандашымды таба алмай
жүрмін.
Бастауыш, атауыш баяндауыш және толықтауыш қызметінде қолданылатын
есімдіктер - зат есімді есімдіктер болып табылады, себебі зат есімнің
синтаксистік қызметін атқарады. Ал анықтауыш қызметінде қолданылатын
есімдіктер – сын есімді есімдіктер болып табылады, себебі сын есімнің
синтаксистік функцияларын атқарады.
Көптеген есімдіктер бір жағдайда зат есімді есімдіктер рөлінде, ал
басқа жағдайда сын есімді есімдіктер рөлінде қызмет атқарады:
This is the wrong person – Бұл ол адам емес.
I haven’t seen this person before – Мен бұрын бұл адамды көрген жоқпын.
Есімдік сөйлемде зат есім және сын есім ретінде қызмет атқарсада,
олардың барлық функцияларын қамти алмайды, тек кейбір олардың кейбіреулерін
қамтиды.
Ағылшын тілінде есімдіктер құрамына қарай дара (бір ғана негізден
тұратын) және күрделі (бірнеше негізден тұратын) есімдіктер болып бөлінеді.
Дара есімдіктер: my – менің, who – кім, it – ол, оны.
Күрделі есімдіктер: myself - өзім, yourself - өзіңіз, somebody -
біреу, anybody - әлдекім, something – бір нәрсе.
Қазақ тілінде есімдіктер жеті топқа бөлінсе, ағылшын тілінде
мағынасына қарай он топқа бөлінеді:
1. Жіктеу есімдіктері – Personal pronouns
2. Тәуелдеу есімдіктері – Possessive pronouns
3. Сілтеу есімдіктері – Demonstrative pronouns
Сұрау есімдіктері – Interrogative pronouns
4. Қатыстық есімдіктер немесе байланыстырушы есімдіктер – Relative or
connective pronouns
5. Белгісіздік есімдіктері – Indefinite pronouns
6. Болымсыздық есімдіктер – Negative pronouns
7. Өздік есімдіктер – Reflexive pronouns and Emphatis pronouns
8. Ортақ есімдіктер – Reciprocal pronouns
9. Жалпылау есімдіктері – Universal pronouns
1.3 Жіктеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі
Жіктеу есімдіктері белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылады. Олар
қазақ тіліндегі атау және табыс септіктерінде тұратын сөздермен мәндес.
Қазақ тіліндегідей, ағылшын тілінде де жіктеу есімдіктері жақтарға
жіктеледі, септеледі, жекеше, көпше түрлерге бөлінеді:
№ Атау септігіндегі жіктеу Табыс септігіндегі жіктеу
есімдіктері есімдіктері
Жекеше түрі Көпше түрі Жекеше түрі Көпше түрі
1 I – мен We – біз Me – мені Us – бізді
2 You – сіз, сен You – сіздер,Your – сізді, сені You – сіздерді,
сендер сендерді
3 He – ол (ер адам) They – олар Him – оны Them – оларды
She – ол (әйел адам) Her – оны
It – ол (жануарлар, Its – оны
жәндіктер, жансыз
заттар үшін)
Жіктеу есімдіктерінің І, ІІ жақтары who?, кім? деген сұрақтарға жауап
берсе, ІІІ жағы who? кім?, what? не? деген сұрақтарға жауап береді.
Атау септігіндегі жеке есімдіктер бастауыш және күрделі баяндауыш
функциясын атқарады. Бірінші түрдегі есімдік айтушы өзі туралы айтып
тұрғанда пайдаланылады. Екінші түрдегі есімдік біреуге көңіл аударғанда
пайдаланылады. Үшінші түрдегі есімдіктер айтушы адамдарды, жануарларды,
затты көрсетіп айтқанда пайдаланылады.
Атау және объектілі септіктерде жіктеу есімдіктердің санау және түр
категориялары бар. Бірлік санаудың үшінші түрінде ғана жақтық категориясы
бар. She, her – әйел жақтың есімдіктері; he, his – ерлер жағы. it, its
есімдіктері орта жақтың есімдіктері деп есептеледі. Бірақта ағылшын тілінде
жақ категориясы өте қатты дамымаған, ол көбінесе sheher и hehis
есімдіктерінде қолданылады. Барлық жаны жоқ заттарды it есімдігімен
көрсетеді. Тек кейбір жағдайларда ғана жаны жоқ заттарды she есімдігімен
белгілейді. Бірақта she есімдігін айтушы айтып тұрған нәрсені ерекше
жылумен айтқанда нақты бір заттарға ғана пайдаланады. Мысалы: I bought a
new car. She is beautiful! (Мен жаңа машина сатып алдым. Ол өте әдемі!)
немесе I have been through a thousand storms and stories together with this
ship. Jeez, she is strong! (Осы кемемен мен мыңдаған теңіз толықдары мен
қызықты оқиғалардан өттім. О, алла қандай мықты!) Сонымен қатар бұл есімдік
мемлекеттер мен қалалар туралы айтқанда пайдаланылады.
Ерекшеліктер тек she есімдігі үшін ғана емес, сонымен қатар басқада
есімдіктер үшінде бар. Мысалы, газеттік басылымдарда I есімдігін қолдануға
болмайды. Бірде бір редактор журналист өз ойын білдіргенде осы есімдікті
пайдаланса мақаласын өткізбейді. Бірінші түрдегі есімдікті мүлдем
пайдаланбаған жөн, бұл іскерлікке жатпайды, егер ол өте қажет болса, I
есімдігінің орнына we есімдігін пайдаланған дұрыс. We есімдігі I-ға
қарағанда сыпайы естіледі деп есептейді. Мысалы: We are convinced that the
Government has made a grave mistake in imposing this tax. (Сөзбе сөз
аударсақ: біз сенімдіміз, үкімет бұл салықты енгізу арқылы өте үлкен
қателік жасап отыр). Бұл жерде журналист we есімдігін пайдалану арқылы тек
өзін ғана көрсетіп тұр.
They есімдігі де жалпы мағынада адамдарды көрсетеді, бірақта нақты
біреуін көрсетпейді. Көбінесе, they есімдігі they say фразасында
пайдаланылады. Мысалы:
They say she is going to resign. (Ол жұмыстан шығамын деген арыз береді
дейді).
Неre they use this for cars. (Бұл жерде ол машиналар үшін пайдаланылады).
You есімдігі жекеше және көпше түрде пайдаланылады. Бірлік санауындағы
екінші түрдегі есімдік thou (thee), қазір қолданылудан шықт, ол тек поэзия
мен прозада қолданылады. Әңгімелесуде: thou ( you (атау септігі); thee (
you (объекті септік). Есімдік бар болуы және жоқ болуы әртүрлі мағыналы
болуы мүмкін. Мысалы:
George came into the room and turned off the light – Джордж үйге кірді де,
жарықты өшірді. Мұнда Джордж екі тізбекті әрекет жасағандығы туралы айтып
тұр – үйге кірді және жарықты өшірді.
George came in the room and he turned off the light – Мұнда жеке екі
әрекеттердің біріктірілгендігі туралы айтады (мысалы, келгендігі туралы
айтылады, және де ол жарықты өшіргендігі туралы тұжырымдалады).
Контекстке байланысты екі сөйлемді екі түрлі ұғуға болады. Мысалы:
George came into the room and turned off the light – Джордж үйге кірді және
(Джордж) жарықты өшірді.
George came in the room and he turned off the light – Джордж үйге кірді
және ол жарықты өшірді.
Бұл есімдіктер сөйлемде қазақ тілінде табыс септігіне (кімді? не?)
немесе жатыс септігінің жанама толықтауышының (кімге?) функциясына сәйкес
келетін тура толықтауыш функциясын атқарады. Мысалы:
He saw me in the street – Ол мені көшедекөрді .
I met them at the station – Мен оларды вокзалда кездестірдім.
He showed her the picture – Ол оған суретті көрсетті.
Тo жалғауымен объективті септіктегі есімдіктің қосылуы жатыс
септіктегі жанама толықтауыш болады және қазақ тілінде барыс септігіне
сәйкес келеді.
He showed the picture to her and not to me – Ол суретті оған көрсетті,
маған емес.
Вy және with жалғауымен объективті септіктегі есімдіктің қосылуы жатыс
септіктегі жанама толықтауыш болады және қазақ тілінде көмектес септігіне
сәйкес келеді (кіммен? немен?):
The article was translated by her and not by them – Мақала онымен
аударылды, ал олармен емес.
This pen is bad. I can’t write with it – Бұл нашар қалам. Мен онымен жаза
алмаймын.
Объективті септікте есімдік кез келген жалғаумен жатыс септіктегі
жанама толықтауыш бола тұра және қазақ тілінде жалғауы бар жанама септікке
сәйкес келе қолданылады:
This letter is for you – Бұл хат сіздерге.
I have read about it – Мен бұл туралы оқыдым.
I quite agree with him – Мен онымен толық келісемін.
Бірақта, атау септігіндегі және объективті септіктегі жіктеу
есімдіктердің айырмашалақтарына қарамастан, осы екі септіктердегі
есімдіктер өзара ауыстырылатын бола алады. Көбінесе бұларды ағылшын
тіліндегі әртүрлі диалектарда кездестіруге болады.
Қазір атау септігіндегі жіктеу есімдіктерді объективті септікпен
шығару процесі жүргізіліп жатыр. Қазіргі уақыттағы тілде It is, I кітаптық
стилистикаға көшуде, ал It is me - нейтральды стилистикада. Атау
септігінің орнына объективті септіктегі жіктеу есімдіктерді сөйлесу
стилистикасында қолдануда who орнына that салыстырмалы есімдігін қолдану
күшеюде. Мысалы, сөйлеу стилистикасы: It was me that told the police және
кітаптық стилистика: It was I who told the police. Мұндай жағдайдан құтылу
кезінде нейтралды стилистикалық сөйлемдерді пайдаланады. Мысалы: I was the
onethe person who told the police [2, 110 б].
Және керісінше, бұрын объективті септікте қолданылған есімдіктер
қазір атау септігінде пайдаланылады. Мысалы: It is a wonderful moment for
my husband and I. Кей жағдайларда оларды паралельді қолдану мүмкін. Мысалы:
Some people ought to be below she and Claud (OC.); The gum chewing woman
got up and passed in front of her and Claud (ib.) [2, 111 б].
Ағылшын тілінде сөйлесуде көптеген жаңа ережелер бар. Мысалы, жіктеу
есімдігі бар, етістіктің жатыс септікті есімдіктермен қосылуында жақындық
ережесі сақталады, яғни етістік жақын тұрған есімдік түрінде қолданылады.
Мысалы: Who is going there? You and I am; Neither of us try to break it;
You are the one that knows it.
Великобританияның әртүрлі графшылығындағы ағылшын тілінің кейбір
диалектерінде me есімдігінің орнына us қолданатындығы кездеседі. Мысалы:
Send us some of them – Маған олардың кейбіреулерін жіберші.
Жіктеу есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі төмендегідей:
1. Атау септікте тұрып, бастауыш болады: I am an engineer – Мен инженермін.
2. Баяндауыштың есім бөлігі болады: It is she – Бұл – ол.
3. Табыс септігінде толықтауыш болады: They saw me – Олар мені көрді.
4. Объективті септікте тұрып тура, жанама толықтауыш қызметінен басқа
септеуліктермен келіп пысықтауыш болады: There is a blackboard in front of
us – Біздің алдымызда тақта бар.
1.4 Тәуелдеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі
Тиесілі екенін өрнектейтін және whose? кімдікі? деген сұраққа жауап
беретін жеке есімдіктерге тәуелділікті есімдік сәйкес келеді. Тәуелділікті
есімдіктердің екі формасы бар: сын есімді есімдік және зат есімді қызмет
атқаратын тәуелділікті есімдік.
А) Dependent form – тәуелді форма – зат есімді анықтайды.
B) Absolute form – абсолютті форма, тәуелсіз, жеке тұрып зат есімнің орнына
қолданылады:
Take her ball – Оның добын ал.
Here is better – Онікі жақсырақ.
Бұл сөйлемдердегі her – оның тәуелді форма, ал hers – онікі абсолютті
форма.
Бұлар жекеше, көпше түрлерге бөлінеді:
№ Тәуелді форма (Dependent form) Абсолют форма (Absolute form)
Жекеше түрі Көпше түрі Жекеше түрі Көпше түрі
1 Mу - менің Our – біздің Mine – менікі Ours – біздікі
2 Your - сіздің Your – Yours – Yours – сіздердікі
сіздердің сіздікі
3 His – оның (ер адам) Their - олардыңHis – оныкі Theirs – олардікі
Her – оның (әйел Hers – оныкі
адам) Its – оныкі
It – оның (жан –
жануарлар, жансыз
заттар үшін)
Бұл формадағы тәуелділікті есімдік үнемі, өзі тиесілі зат есімнің
алдында тұрады. Зат есімнің анықтауышы болғандықтан, ол зат есімнің алдында
артикльді қолдануды шеттейді:
My pencil is on the table – Менің карандашым столда.
He gave me his address – Ол маған өз мекен-жайын берді.
Егер зат есімге басқада анықтамалар сәйкес келседе, тәуелділікті
есімдік оның алдында болады:
Where is my red pencil? – Менің қызыл карандашым қайда?
His elder brother lives in Аstana – Оның үлкен ағасы Астанада тұрады.
Тәуелділікті есімдік артикль сияқты all және both кейін қойылады:
All my pencils are in that box – Менің барлық карандаштарым ана қорапта.
Both his brothers live here – Оның екі ағасыда осында тұрады.
Гордон Е. М. және басқалардың айтуы бойынша тәуелділікті есімдік, өте
жиі зат есімнің алдында тұрған, адамға қатысты заттарды көрсететін,
артикльді ауыстырады дейді.
Bob nodded at his wife as if he wanted to say “you see?”- Боб өз әйеліне
Көрдін бе? деп айтқан сияқты болып басын изеді.
He bit his lips, but said nothing. – Ол өз еріндерін тістеді, бірақ ештеңе
айтқан жоқ.
Сонда да, есімдіктік орнына артикль пайдаланылатын идиматикалық
фразалар бар.
I have a cold in the head – Мен басыма суық тигізіп алдым..
He was shot through the heart – Атылған оқ оның жүрегінен өтті.
He got red in the face – Оның беті қызарып кетті.
He took me by the hand – Ол менің қолымнан алды.
Көптеген диалектерде тәуелділікті есімдіктер –s жалғауын жалғау арқылы
құрылады: we’s, us’s (our); thoo’s, you’s (your), him’s, she’s, them’s
(his, her, their). Шығыс Англияда that’s әдебит есімдіктері his, her, its
орнына қолданылады: that wagged that’s tail.
Зат есім ретінде тәуелділікті есімдік абсолюттік формада қызмет
атқарады. Тәуелділікті есімдіктердің абсолютті формасы зат есімнің
қайталауын болдырмау үшін пайдаланылады. Мысалы, his car was broken, so he
took my car орнына his car was broken, so he took mine деп айтуға болады.
Іts есімдігі абсолютті формада сирек қолданылады. Уours есімдігі өрнектің
қысқартылған формасы ретінде хаттың соңында қолданылады, Sincerely yours,
Truly yours және т.б.
Тәуелділікті есімдіктің абсолютті формасының алдында көп жағдайда of
септеулігі пайдаланылады:
He is a friend of mine – Ол менің досым.
She didn’t know it was that neighbor of his.- Ол оның сол көршісі екенін
білген жоқ.
Бұл тәуелділікті есімдіктерден кейін ешқашанда зат есім қойылмайды,
себебі ол өзі зат есімнің рөлін атқарады. Сөйлемде олар бастауыштың,
толықтауыштың және баяндауыштың аттық бөлігінің қызметін атқарады:
This is not my pencil, mine is blue (бастауыш) – Бұл менің қарандашым емес,
менікі – көк.
My car is not working. Can I use yours? (толықтауыш) – Менің машинам жұмыс
істемейді. Мен сенікін алуыма болады ма?
That house is mine (баяндауыштың аттық бөлігі) – Ана үй – менікі.
Тәуелділікті есімдіктің абсолютті формасы (көбінесе mine есімдігі)
поэззияда, күлкілі және ирониялық тұжырымларда, ашық буынның және h
алдында пайдаланылады:
O mistress mine! – менің ханшайымым!
Dear mine! – Қымбаттым (ироникалық тон)
With mine own hand. – өзінің қоларымен.
Mine eyes.- менің көздерім.
Ұлыбританияның графтықтарындағы көптеген ағылшын тілінің диалектерінде
тәуелділікті есімдіктің абсолютті формасы соңында –n қосу арқылы
орындалады: mine, thine, hisn, hern, ourn, yourn, theirn. Сонымен қатар,
тәуелділікті есімдіктердің жұптық формалары да пайдаланылады: mine’s,
hersen, she’sn, we’sn.
Ал басқада графтықтарда абсолюттік форманың тәуелділікті септігі
қарапайым формамен ауыстырылады: That’s my.
Тәуелдеу есімдіктері ағылшын тілінде септелмейді:
My father looks through journals and newspapers every day – Менің әкем
күнделікті журналдар мен газеттерді қарап шығады.
Тәуелдеу есімдігінің тәуелді формасы сөйлемде зат есімді анықтайды:
His flat is in a new district – Оның пәтері жаңа ауданда.
Тәуелдеу есімдіктердің абсолютті түрі сөйлемде зат есіммен тіркеспей –
ақ, зат есімнің орнына қолданылады: His English teacher is Utebaeva, ours
is Moldabaeva. Оның ағылшын тілі мұғалімі - Өтебаева, біздікі – Молдабаева.
Бұл сөйлемде his – тәуелді, ал ours – абсолютті түрі.
Тәуелдеу есімдіктерінің абсолютті түрінің сөйлемдегі қызметі
төмендегідей:
Сөйлемде тәуелдеу есімдігінің абсолютті түрі бастауыш болады: This is
not my shawl – Бұл менің шәлім емес. Mine is new – Менікі жаңа.
1. Баяндауыштың есім сөз бөлігі болады: This school is ours and that
school is yours – Мына мектеп біздікі, ал анау мектеп сіздердікі.
2. Сөйлемде толықтауыш болады: He has lost his pen, please give him yours
– Ол қаламын жоғалтып алыпты, оған өзіңіздікін бере тұрыңызшы.
3. – of септеулігімен бірге тіркесіп, анықтауыш болады: Shynar is niece
of mine – Шынар менің жиенім.
2 СІЛТЕУ ЖӘНЕ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Сілтеу есімдіктері нұсқау, көрсету, меңзеу мағыналарында жұмасалады да
оған this – бұл, осы, мынау; that - анау, ана, сол; these - бұлар, мыналар;
those - олар, аналар; such - сияқты; same - ол да, дәл өзі сондай, сол,
сондай және it – ол, бұл, мынау есімдіктері жатады. Бұлар which? қай?
қайсысы? сұрағына жауап беріп, сөйлемде бастауыш, анықтауыш, толықтауыш
қызметін атқарады. Сілтеу есімдіктері жекеше, көпше түрге бөлінеді.
Сілтеу есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі төмендегідей:
1. Сөйлемде сілтеу есімдіктері бастауыш болады. This is the latest event
of our country – Бұл біздің еліміздегі ең соңғы уақиға.
2. Баяндауыштың есім сөз бөлігі болады: Such is my life - Менің өмірім
осындай.
3. Толықтауыш болады: Don’t read that! - Оны оқымаңыз! He recommended me
this – Ол маған бұны ұсынды.
4. Анықтауыш болады: This equipment suits us – Бұл құрал-жабдық бізге
қолайлы.
5. Кейде зат есімнің орнына сілтеу есімдігі септеулікпен тіркесіп келеді.
The price for goods is cheaper than that one – Мына тауардың бағасы
анаған қарағанда арзандау.
It – сілтеу есімдігі мағынасында қолданылған бастауыш және толықтауыш
қызметін атқарып, бұл, бұны болып аударылады.
К.Н.Качалова және басқалары екі сілтеу есімдігін бөліп көрсетеді: this
және that. Е. М. Гордон тағы екі сілтеу есімдігін көрсетеді: such және
same.
2.1 this және that сілтеу есімдіктері
Тhis және that сілтеу есімдіктері сан категорияларына ие:
This – мынау these – мыналар
That – анау those – аналар
Сілтеу есімдіктері сын есімді және зат есімді есімдіктер ретінде
қолданылады.
Тhis және that сілтеу есімдіктері сын есім ретінде.
Сын есімді сілтеу есімдігі зат есімді анықтауыш бола тұрып, зат есім
алдында артикілді пайдаландырмайды. Сілтеу есімдігі қатысты зат есіміне
басқа анықтамалар қатысты болса, онда сілтеу есімдігі барлық анықтауштар
сияқты оның алдына қойылады:
He lives in that house – ол ана үйде тұрады.
He lives in that white house – ол ана ақ үйде тұрады.
Тhis және these есімдіктері меншік иесіне тура жақындықта болатын
заттарды көрсетсе, that және those есімдіктері алшақтатылған заттарды
көрсетеді.
This pencil is mine – Мына қарандаш менікі.
That pencil is yours – Ана қарандаш менікі.
Тhis есімдігі country сөзімен бірге, автор немесе айтушы бар
мемлекетке қатысты қолданылады. Сондықтан, бұл сөздердің бірігуі ағылшын
газеттерінде кездессе оны – Англия деп, ал американдық газете кездессе –
Американдық деп аудару керек:
The exports of coal from this country decreased this year – Англиядан көмір
экспорты былтырғы жылы төмендеді.
This есімдігі уақыт өрнегінде сөйлесу мерзіміне немесе уақыттың ағымды
кезеңіне қатысты, ал that есімдігі өткен шақ немесе болашақ моментіне
немесе периодына қатысты.
I’m too busy these days – Мен бұл күндері қолым бос емес (ағымды уақыт
айтылуда).
He used to smoke a lot those days – Ол ана күндері темекіні көп шекті (өтіп
кеткен уақыт айтылуда).
Және де this есімдігі жедел өткен және келер шақты көрсете алады:
Lets get together some time, say this Sunday – Бәріміз бірге жиналайық,
айталық осы жексенбіде (алдағы жексенбі айтылуда).
Father had to go to Chicago this morning – Әкеме Чикагоға бүгін таң ертен
бару керек болатын.
Кей уақытта this (these) that (those) есімдіктері сөйлемде
эмоционалдық бейне беру үшін қолданылады:
Will this dog ever stop barking? – Мына ит үргенін қашан қояды екен?
Do you really believe those ideas? – Сен шынымен де мына ойларға сенесін
бе?
Мұндай жағдайларда сілтеу есімдіктеріне қатты екпін түседі. Тhat
есімдігі жағдай дәрежесі ретінде қолданылады:
I didn’t know he was that upset – Мен, ол соншама ашулы деп ойламадым. .
He never gave me that much information – Ол ешқашанда маған осыншама
ақпарат берген жоқ.
Тhis және that сілтеу есімдіктері зат есім ретінде.
Зат есімді есімдіктер сын есімді есімдіктер сияқты қолданылады, яғни
this (these) есімдіктері жақын арадағы заттарға қатысты, ал that (those)
есімдіктері алыстағы заттарға қатысты қолданылады. Көбінесе, that есімдігі
it жіктеу есімдігі орнына қолданылады:
“Tell her that I miss her” “I’ll do that” – Оған айт, мен оны сағындым
Айтам
You said she was the one who stole the money. Well, that’s wrong – Сен
айттын, ол ақшаны ұрлады деп. Бұл шын емес.
Тhat (those) есімдіктері қайталауды болдырмау үшін зат есімнің сөз –
ауыстыру функциясын атқарады. Мұндай жағдайларда есімдіктен кейін жатыс
септікті сөз, есімше, ing-тік форма немесе толық сөйлем тұрады:
He hang his daughter’s portrait beside that of his wife’s. – Ол өз қызының
портретін әйелінің портретінің жанына ілді.
These poems are not nearly as good as those you wrote last year – Мына
өлеңдер, сен былтыр жазғандарға қарағанда жақсы емес.
I entered by the door opposite to that opening into the garden – Мен,
бақшаға шығатын есікке қарсы есіктен кірдім.
Тhis есімдігі сөйлемде көбінесе есімдіктен кейінгі жүретін сөзді
білдіреді, ал that есімдіктің алдындағы сөзді білдіреді:
I’ll tell you this: Don’t go there! - Саған айтарым, сен онда барма!
He controlled her every step and that annoyed her – Ол оның әрбір қадамын
аңдып отырды, бұл оны тітіркендірді.
2.2 Such және same сілтеу есімдіктері
Such және same есімдіктері бір – бірінен мынамен ерекшеленеді, such
заттың класын не анықтайды, не оның қандай да бір дәрежесіне көрсетеді, ал
same екі заттың бірдейлігін, ұқсастығын көрсетеді.
I think Jack broke these cups. He does such things when angry – Джек мына
кеселерді сындырды деп ойлаймын. Ол ашуланғанда осылай істейді.
I think Jack broke these cups. He did the same thing last time he got angry
– Джек мына кеселерді сындырды деп ойлаймын. Ол өткен жолы ашуланғанында
істегенін қайта істеді.
Егер such саналатын зат есімнің алдында жекеше түрде болса, онда
есімдіктен кейін анықталмаған артикль тұрады:
I’ve never seen such a house before – Мен бұрын ешқашан мұндай үй көрген
жоқпын.
Көбінесе such мәні that немесе as сөздерімен басталатын қосымша
сөздермен толықтырылады:
I was in such a hurry that didn’t even have time to go for lunch – Мен
соншама асықты, тамақта іше алмадым.
I’ve never seen such a handsome man as Jim’s father – Мен ешқашанда Джимнің
әкесі сияқты мұндай әдемі ер адамды көрген жоқпын.
Such... as сияқты салыстырмалы сөз as... as сөзімен мағынасы жағынан бір:
I’ve never seen such a handsome man as Jim’s father – I’ve never seen a man
as handsome as Jim’s father.
Such есімдігінен кейін as+инфинитив қоюға болады:
His carelessness is such as to make it unlikely that he will pass the exam
– Оның немқұрайлығына қарағанда, ол мына емтиханды тапсыра алмас.
Such есімдігі анықталмаған есімдіктермен сәйкес келуі мүмкін:
I’ll do no such thing – Мен сондай ештеңе істемеймін.
He didn’t say any such thing – Ол сондай ештеңе айтқан жоқ.
Any such request is sure to be turned down – Кез келген осындай өтініш кері
қайтарылады.
Some such story was told to me years ago – Осындай тарихты маған бірнеше
жыл бұрын айтқан болатын.
Such есімдігі кей уақыттарда тұрақталған сөздердің бір бөлігі болады:
They export a lot ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Ағылшын тіліндегі есімдік және олардың атқаратын қызметтері 4
1.1Ағылшын тілі есімдіктерінің грамматикалық категориялары 4
1.2Ағылшын тіліндегі сөйлемдердегі есімдіктің қызметі 5
1.3Жіктеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 6 – 8
1.4Тәуелдеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі 9 - 11
2 СІЛТЕУ ЖӘНЕ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ 12
ҚЫЗМЕТТЕРІ
2.1this және that сілтеу есімдіктері 12 – 14
2.2Such және same сілтеу есімдіктері 14 – 15
2.3Who, whom , whose сұрау есімдіктері 15 - 17
3 ЕСІМДІКТЕРДІҢ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ 18
ҚЫЗМЕТТЕРІ
3.1Белгісіз есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметтері 18 - 22
3.2Еach, every, one есімдіктері және олардың сөйлемдегі 23 - 24
қызметтері
3.3No, none, neither болымсыздық есімдіктері 24 - 25
ҚОРЫТЫНДЫ 26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 27
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Есімдік тілдің ең бір маңызды құралы болып
табылады. Есімдік барлық тілдерде бар, оларды бірдей разрядтар бойынша
бөледі. Ағылшын тілінің есімдіктері семантикалық және морфологиялық
түрлеріне байланысты зерттеушілердің қызығушылығын барлық кезеңде туғызған
болатын. Көп ұзақ уақыт бойы есімдіктің жеке сөз тіркесі ретіндегі статусы
шешілмеген болатын. Бұл кластың морфологиялық және функционалдық
біртұтастықты еместігімен, өзіндік грамматикалық мәнінің жоқтығымен
түсіндіріледі. Сондықтан оларды көбінесе зат есімге, сын есімге, үстеуге
қатысты деп санайды және олардың ішінен зат есімді және сын есімді
есімдіктер деп бөледі.
Есімдік әрбір тілдің құрама бөлігі болып келеді. "Есімдік" термині
зат есімді есімдіктерге қарағанда ауқымы кең сөздерге қолданылады: есімдік
деп – көрсеткіш функциясы атқаратын зат есімді, сын есімді, сан есімді,
үстеуді сөздердің қатарын құрады. Есімдік зат есім және сын есімді
ығыстыратын сөз тіркесі. Ағылшын тілінде барлық есімдіктер белгілі және
классификацияланған.
Е.М.Гордонның айтуы бойынша есімдікке нақты анықтама беру өте қиын,
себебі есімдік затты атамайды, тек оған бағдар береді. Сонда да, күнделікті
сөйлемде есімдіксіз сөйлеу мүмкін емес. Біз сөйлемдерде есімдікті өзіміз
байқамай жиі қолданамыз. Мысалы, қалта кітапшасының бір бетінде 50-ге жуық
есімдік қолданылуы мүмкін. Мысал ретінде мына сөйлемді алайық:
Not a hospital bed, he realized when he woke up, because it was Annie
Wilkes who had found his broken body and she had brought him to her own
home, way out in the mountains.
Бір осы кішкене сөйлемде автор 8 есімдікті пайдаланды. Бірақта бұл
курстық жұмыста барлық есімдіктер қарастырылмайды.
Жұмыстың мақсаты. Есімдіктің анықтамасын беру, есімдіктердің түрлерін
қарастыру. Есімдіктердің сөйлемдегі атқаратын қызметін қарастыру, жақтарға
жіктелуін қарастыру болып табылады.
Жұмыста әртүрлі мәліметтер көздері пайдаланылды: ғылыми және көркем
әдебиеттер. Көркем әдебиеттен, мысалы Стивен Кингті пайдаландық, ол әдеби
тілмен жазсада, диалогтарда кейде сөйлеу сөздерін пайдаланады. Журналист
Джофри Арчидің материалдар пайдаландық, ол газеттік, журналдық стильде
жазады, сонымен қатар өзінің кітаптарын кейіпкердің атынан жазатын.
1 Ағылшын тіліндегі есімдік және олардың атқаратын қызметтері
1.1 Ағылшын тілі есімдіктерінің грамматикалық категориялары
Зат есім және сын есімнің орнына қолданылатын сөз табын есімдік деп
атайды. Есімдікте сөйлемде зат есім немесе сын есімнің орнына ауыстырылып
қолданылатын әртүрлі сөз топтары бар.[1, 268 б]
Есімдікке нақты анықтама беру өте қиын, себебі зат есім және сын
есімге қарағанда есімдік затты атамайды, тек қана оны көрсетеді. Есімдік
нақты бір контексте немесе жағдайда ғана түсіндірілетін жалпылама мәнге ие
бола алады.
Әртүрлі есімдіктер әртүрлі грамматикалық категорияларға ие.
Сан: Бірлік және көптік сандар үшін кейбір есімдіктердің жеке түрлері бар
(мысалы: this мынау – these бұлар; that анау – those аналар). Ал басқа
есімдіктер бірлік және көптік сандар үшін бір ғана түрі бар (all барлығы,
барлық; which қайсысы, қайсылар). Үшінші есімдіктер тек бір санның мәніне
ие болады – each әрбір; somebody – біреу, немесе көптік санның – both
екеуіде; many көпшілік.
Септік: Кейбір есімдіктерде зат есімдер сияқты жалпы септік және жіктеу
септік формалары бар (somebody – somebody’s; each other – each other’s).
Ал басқа есімдіктер атау септігінің формасында болады (I – me; who – whom).
Бірақта көптеген есімдіктерде септік формалар жоқ (each, every әрбір, both
екеуі, all барлығы, барлық және т.б.).
Жақ: Жеке және тәуелділікті есімдіктер үшінші жақтағы ерлік, әйелдік және
орта жақтар үшін жеке формалары бар. Мысалы, he және his есімдіктері ерлік
жақтағы зат есімдерді ауыстырады; she және her –әйел жақтағы зат есімдерді
ауыстырады. it ол, олар сияқты жеке есімдік және its оны сияқты
тәулділікті есімдіктер жаны жоқ зат есімдерді ауыстырады. Ағылшын тілінде
зат есімдерде жақтық жалғаулар жоқ болғандықтан he, she, it, his, her, its
есімдіктері зат есімдердің бірыңғай сыртқы көрсеткіштері болып табылады.
Диалогта әңгімелесушілер адамның немесе жануардың жағын анықтау үшін
мынадай сұрақты жиі қояды “Is it a he or a she?”.
Басқа да ағылшын тіліндегі есімдіктерде жақты көрсететін жеке формалар
жоқ, кейбір есімдіктер ерлер және әйелдер жағының зат есімдерін ауыстыра
алады. Мысалы: both екеуіде; this бұл, бұлар.
1.2 Ағылшын тіліндегі сөйлемдердегі есімдіктің қызметі
Ағылшын тілінде есімдіктер келесі функцияларда қолданылуы мүмкін:
1. Бастауыш: He is a doctor – Ол дәрігер.
2. Атауыш баяндауышта: The red pencil is mine – Қызыл карандаш менікі.
3. Толықтауыш (тура, жатыс септікті және жатыс септікті емес жанама):
I have not seen him – Мен оны көрген жоқпын.
Show me the letter – Маған хаты көрсет.
I didn’t speak to them – Мен онымен сөйлескен жоқпын.
4. Анықтауыш: I can’t find my pencil – Мен өз карандашымды таба алмай
жүрмін.
Бастауыш, атауыш баяндауыш және толықтауыш қызметінде қолданылатын
есімдіктер - зат есімді есімдіктер болып табылады, себебі зат есімнің
синтаксистік қызметін атқарады. Ал анықтауыш қызметінде қолданылатын
есімдіктер – сын есімді есімдіктер болып табылады, себебі сын есімнің
синтаксистік функцияларын атқарады.
Көптеген есімдіктер бір жағдайда зат есімді есімдіктер рөлінде, ал
басқа жағдайда сын есімді есімдіктер рөлінде қызмет атқарады:
This is the wrong person – Бұл ол адам емес.
I haven’t seen this person before – Мен бұрын бұл адамды көрген жоқпын.
Есімдік сөйлемде зат есім және сын есім ретінде қызмет атқарсада,
олардың барлық функцияларын қамти алмайды, тек кейбір олардың кейбіреулерін
қамтиды.
Ағылшын тілінде есімдіктер құрамына қарай дара (бір ғана негізден
тұратын) және күрделі (бірнеше негізден тұратын) есімдіктер болып бөлінеді.
Дара есімдіктер: my – менің, who – кім, it – ол, оны.
Күрделі есімдіктер: myself - өзім, yourself - өзіңіз, somebody -
біреу, anybody - әлдекім, something – бір нәрсе.
Қазақ тілінде есімдіктер жеті топқа бөлінсе, ағылшын тілінде
мағынасына қарай он топқа бөлінеді:
1. Жіктеу есімдіктері – Personal pronouns
2. Тәуелдеу есімдіктері – Possessive pronouns
3. Сілтеу есімдіктері – Demonstrative pronouns
Сұрау есімдіктері – Interrogative pronouns
4. Қатыстық есімдіктер немесе байланыстырушы есімдіктер – Relative or
connective pronouns
5. Белгісіздік есімдіктері – Indefinite pronouns
6. Болымсыздық есімдіктер – Negative pronouns
7. Өздік есімдіктер – Reflexive pronouns and Emphatis pronouns
8. Ортақ есімдіктер – Reciprocal pronouns
9. Жалпылау есімдіктері – Universal pronouns
1.3 Жіктеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі
Жіктеу есімдіктері белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылады. Олар
қазақ тіліндегі атау және табыс септіктерінде тұратын сөздермен мәндес.
Қазақ тіліндегідей, ағылшын тілінде де жіктеу есімдіктері жақтарға
жіктеледі, септеледі, жекеше, көпше түрлерге бөлінеді:
№ Атау септігіндегі жіктеу Табыс септігіндегі жіктеу
есімдіктері есімдіктері
Жекеше түрі Көпше түрі Жекеше түрі Көпше түрі
1 I – мен We – біз Me – мені Us – бізді
2 You – сіз, сен You – сіздер,Your – сізді, сені You – сіздерді,
сендер сендерді
3 He – ол (ер адам) They – олар Him – оны Them – оларды
She – ол (әйел адам) Her – оны
It – ол (жануарлар, Its – оны
жәндіктер, жансыз
заттар үшін)
Жіктеу есімдіктерінің І, ІІ жақтары who?, кім? деген сұрақтарға жауап
берсе, ІІІ жағы who? кім?, what? не? деген сұрақтарға жауап береді.
Атау септігіндегі жеке есімдіктер бастауыш және күрделі баяндауыш
функциясын атқарады. Бірінші түрдегі есімдік айтушы өзі туралы айтып
тұрғанда пайдаланылады. Екінші түрдегі есімдік біреуге көңіл аударғанда
пайдаланылады. Үшінші түрдегі есімдіктер айтушы адамдарды, жануарларды,
затты көрсетіп айтқанда пайдаланылады.
Атау және объектілі септіктерде жіктеу есімдіктердің санау және түр
категориялары бар. Бірлік санаудың үшінші түрінде ғана жақтық категориясы
бар. She, her – әйел жақтың есімдіктері; he, his – ерлер жағы. it, its
есімдіктері орта жақтың есімдіктері деп есептеледі. Бірақта ағылшын тілінде
жақ категориясы өте қатты дамымаған, ол көбінесе sheher и hehis
есімдіктерінде қолданылады. Барлық жаны жоқ заттарды it есімдігімен
көрсетеді. Тек кейбір жағдайларда ғана жаны жоқ заттарды she есімдігімен
белгілейді. Бірақта she есімдігін айтушы айтып тұрған нәрсені ерекше
жылумен айтқанда нақты бір заттарға ғана пайдаланады. Мысалы: I bought a
new car. She is beautiful! (Мен жаңа машина сатып алдым. Ол өте әдемі!)
немесе I have been through a thousand storms and stories together with this
ship. Jeez, she is strong! (Осы кемемен мен мыңдаған теңіз толықдары мен
қызықты оқиғалардан өттім. О, алла қандай мықты!) Сонымен қатар бұл есімдік
мемлекеттер мен қалалар туралы айтқанда пайдаланылады.
Ерекшеліктер тек she есімдігі үшін ғана емес, сонымен қатар басқада
есімдіктер үшінде бар. Мысалы, газеттік басылымдарда I есімдігін қолдануға
болмайды. Бірде бір редактор журналист өз ойын білдіргенде осы есімдікті
пайдаланса мақаласын өткізбейді. Бірінші түрдегі есімдікті мүлдем
пайдаланбаған жөн, бұл іскерлікке жатпайды, егер ол өте қажет болса, I
есімдігінің орнына we есімдігін пайдаланған дұрыс. We есімдігі I-ға
қарағанда сыпайы естіледі деп есептейді. Мысалы: We are convinced that the
Government has made a grave mistake in imposing this tax. (Сөзбе сөз
аударсақ: біз сенімдіміз, үкімет бұл салықты енгізу арқылы өте үлкен
қателік жасап отыр). Бұл жерде журналист we есімдігін пайдалану арқылы тек
өзін ғана көрсетіп тұр.
They есімдігі де жалпы мағынада адамдарды көрсетеді, бірақта нақты
біреуін көрсетпейді. Көбінесе, they есімдігі they say фразасында
пайдаланылады. Мысалы:
They say she is going to resign. (Ол жұмыстан шығамын деген арыз береді
дейді).
Неre they use this for cars. (Бұл жерде ол машиналар үшін пайдаланылады).
You есімдігі жекеше және көпше түрде пайдаланылады. Бірлік санауындағы
екінші түрдегі есімдік thou (thee), қазір қолданылудан шықт, ол тек поэзия
мен прозада қолданылады. Әңгімелесуде: thou ( you (атау септігі); thee (
you (объекті септік). Есімдік бар болуы және жоқ болуы әртүрлі мағыналы
болуы мүмкін. Мысалы:
George came into the room and turned off the light – Джордж үйге кірді де,
жарықты өшірді. Мұнда Джордж екі тізбекті әрекет жасағандығы туралы айтып
тұр – үйге кірді және жарықты өшірді.
George came in the room and he turned off the light – Мұнда жеке екі
әрекеттердің біріктірілгендігі туралы айтады (мысалы, келгендігі туралы
айтылады, және де ол жарықты өшіргендігі туралы тұжырымдалады).
Контекстке байланысты екі сөйлемді екі түрлі ұғуға болады. Мысалы:
George came into the room and turned off the light – Джордж үйге кірді және
(Джордж) жарықты өшірді.
George came in the room and he turned off the light – Джордж үйге кірді
және ол жарықты өшірді.
Бұл есімдіктер сөйлемде қазақ тілінде табыс септігіне (кімді? не?)
немесе жатыс септігінің жанама толықтауышының (кімге?) функциясына сәйкес
келетін тура толықтауыш функциясын атқарады. Мысалы:
He saw me in the street – Ол мені көшедекөрді .
I met them at the station – Мен оларды вокзалда кездестірдім.
He showed her the picture – Ол оған суретті көрсетті.
Тo жалғауымен объективті септіктегі есімдіктің қосылуы жатыс
септіктегі жанама толықтауыш болады және қазақ тілінде барыс септігіне
сәйкес келеді.
He showed the picture to her and not to me – Ол суретті оған көрсетті,
маған емес.
Вy және with жалғауымен объективті септіктегі есімдіктің қосылуы жатыс
септіктегі жанама толықтауыш болады және қазақ тілінде көмектес септігіне
сәйкес келеді (кіммен? немен?):
The article was translated by her and not by them – Мақала онымен
аударылды, ал олармен емес.
This pen is bad. I can’t write with it – Бұл нашар қалам. Мен онымен жаза
алмаймын.
Объективті септікте есімдік кез келген жалғаумен жатыс септіктегі
жанама толықтауыш бола тұра және қазақ тілінде жалғауы бар жанама септікке
сәйкес келе қолданылады:
This letter is for you – Бұл хат сіздерге.
I have read about it – Мен бұл туралы оқыдым.
I quite agree with him – Мен онымен толық келісемін.
Бірақта, атау септігіндегі және объективті септіктегі жіктеу
есімдіктердің айырмашалақтарына қарамастан, осы екі септіктердегі
есімдіктер өзара ауыстырылатын бола алады. Көбінесе бұларды ағылшын
тіліндегі әртүрлі диалектарда кездестіруге болады.
Қазір атау септігіндегі жіктеу есімдіктерді объективті септікпен
шығару процесі жүргізіліп жатыр. Қазіргі уақыттағы тілде It is, I кітаптық
стилистикаға көшуде, ал It is me - нейтральды стилистикада. Атау
септігінің орнына объективті септіктегі жіктеу есімдіктерді сөйлесу
стилистикасында қолдануда who орнына that салыстырмалы есімдігін қолдану
күшеюде. Мысалы, сөйлеу стилистикасы: It was me that told the police және
кітаптық стилистика: It was I who told the police. Мұндай жағдайдан құтылу
кезінде нейтралды стилистикалық сөйлемдерді пайдаланады. Мысалы: I was the
onethe person who told the police [2, 110 б].
Және керісінше, бұрын объективті септікте қолданылған есімдіктер
қазір атау септігінде пайдаланылады. Мысалы: It is a wonderful moment for
my husband and I. Кей жағдайларда оларды паралельді қолдану мүмкін. Мысалы:
Some people ought to be below she and Claud (OC.); The gum chewing woman
got up and passed in front of her and Claud (ib.) [2, 111 б].
Ағылшын тілінде сөйлесуде көптеген жаңа ережелер бар. Мысалы, жіктеу
есімдігі бар, етістіктің жатыс септікті есімдіктермен қосылуында жақындық
ережесі сақталады, яғни етістік жақын тұрған есімдік түрінде қолданылады.
Мысалы: Who is going there? You and I am; Neither of us try to break it;
You are the one that knows it.
Великобританияның әртүрлі графшылығындағы ағылшын тілінің кейбір
диалектерінде me есімдігінің орнына us қолданатындығы кездеседі. Мысалы:
Send us some of them – Маған олардың кейбіреулерін жіберші.
Жіктеу есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі төмендегідей:
1. Атау септікте тұрып, бастауыш болады: I am an engineer – Мен инженермін.
2. Баяндауыштың есім бөлігі болады: It is she – Бұл – ол.
3. Табыс септігінде толықтауыш болады: They saw me – Олар мені көрді.
4. Объективті септікте тұрып тура, жанама толықтауыш қызметінен басқа
септеуліктермен келіп пысықтауыш болады: There is a blackboard in front of
us – Біздің алдымызда тақта бар.
1.4 Тәуелдеу есімдіктері және олардың сөйлемдегі қызметі
Тиесілі екенін өрнектейтін және whose? кімдікі? деген сұраққа жауап
беретін жеке есімдіктерге тәуелділікті есімдік сәйкес келеді. Тәуелділікті
есімдіктердің екі формасы бар: сын есімді есімдік және зат есімді қызмет
атқаратын тәуелділікті есімдік.
А) Dependent form – тәуелді форма – зат есімді анықтайды.
B) Absolute form – абсолютті форма, тәуелсіз, жеке тұрып зат есімнің орнына
қолданылады:
Take her ball – Оның добын ал.
Here is better – Онікі жақсырақ.
Бұл сөйлемдердегі her – оның тәуелді форма, ал hers – онікі абсолютті
форма.
Бұлар жекеше, көпше түрлерге бөлінеді:
№ Тәуелді форма (Dependent form) Абсолют форма (Absolute form)
Жекеше түрі Көпше түрі Жекеше түрі Көпше түрі
1 Mу - менің Our – біздің Mine – менікі Ours – біздікі
2 Your - сіздің Your – Yours – Yours – сіздердікі
сіздердің сіздікі
3 His – оның (ер адам) Their - олардыңHis – оныкі Theirs – олардікі
Her – оның (әйел Hers – оныкі
адам) Its – оныкі
It – оның (жан –
жануарлар, жансыз
заттар үшін)
Бұл формадағы тәуелділікті есімдік үнемі, өзі тиесілі зат есімнің
алдында тұрады. Зат есімнің анықтауышы болғандықтан, ол зат есімнің алдында
артикльді қолдануды шеттейді:
My pencil is on the table – Менің карандашым столда.
He gave me his address – Ол маған өз мекен-жайын берді.
Егер зат есімге басқада анықтамалар сәйкес келседе, тәуелділікті
есімдік оның алдында болады:
Where is my red pencil? – Менің қызыл карандашым қайда?
His elder brother lives in Аstana – Оның үлкен ағасы Астанада тұрады.
Тәуелділікті есімдік артикль сияқты all және both кейін қойылады:
All my pencils are in that box – Менің барлық карандаштарым ана қорапта.
Both his brothers live here – Оның екі ағасыда осында тұрады.
Гордон Е. М. және басқалардың айтуы бойынша тәуелділікті есімдік, өте
жиі зат есімнің алдында тұрған, адамға қатысты заттарды көрсететін,
артикльді ауыстырады дейді.
Bob nodded at his wife as if he wanted to say “you see?”- Боб өз әйеліне
Көрдін бе? деп айтқан сияқты болып басын изеді.
He bit his lips, but said nothing. – Ол өз еріндерін тістеді, бірақ ештеңе
айтқан жоқ.
Сонда да, есімдіктік орнына артикль пайдаланылатын идиматикалық
фразалар бар.
I have a cold in the head – Мен басыма суық тигізіп алдым..
He was shot through the heart – Атылған оқ оның жүрегінен өтті.
He got red in the face – Оның беті қызарып кетті.
He took me by the hand – Ол менің қолымнан алды.
Көптеген диалектерде тәуелділікті есімдіктер –s жалғауын жалғау арқылы
құрылады: we’s, us’s (our); thoo’s, you’s (your), him’s, she’s, them’s
(his, her, their). Шығыс Англияда that’s әдебит есімдіктері his, her, its
орнына қолданылады: that wagged that’s tail.
Зат есім ретінде тәуелділікті есімдік абсолюттік формада қызмет
атқарады. Тәуелділікті есімдіктердің абсолютті формасы зат есімнің
қайталауын болдырмау үшін пайдаланылады. Мысалы, his car was broken, so he
took my car орнына his car was broken, so he took mine деп айтуға болады.
Іts есімдігі абсолютті формада сирек қолданылады. Уours есімдігі өрнектің
қысқартылған формасы ретінде хаттың соңында қолданылады, Sincerely yours,
Truly yours және т.б.
Тәуелділікті есімдіктің абсолютті формасының алдында көп жағдайда of
септеулігі пайдаланылады:
He is a friend of mine – Ол менің досым.
She didn’t know it was that neighbor of his.- Ол оның сол көршісі екенін
білген жоқ.
Бұл тәуелділікті есімдіктерден кейін ешқашанда зат есім қойылмайды,
себебі ол өзі зат есімнің рөлін атқарады. Сөйлемде олар бастауыштың,
толықтауыштың және баяндауыштың аттық бөлігінің қызметін атқарады:
This is not my pencil, mine is blue (бастауыш) – Бұл менің қарандашым емес,
менікі – көк.
My car is not working. Can I use yours? (толықтауыш) – Менің машинам жұмыс
істемейді. Мен сенікін алуыма болады ма?
That house is mine (баяндауыштың аттық бөлігі) – Ана үй – менікі.
Тәуелділікті есімдіктің абсолютті формасы (көбінесе mine есімдігі)
поэззияда, күлкілі және ирониялық тұжырымларда, ашық буынның және h
алдында пайдаланылады:
O mistress mine! – менің ханшайымым!
Dear mine! – Қымбаттым (ироникалық тон)
With mine own hand. – өзінің қоларымен.
Mine eyes.- менің көздерім.
Ұлыбританияның графтықтарындағы көптеген ағылшын тілінің диалектерінде
тәуелділікті есімдіктің абсолютті формасы соңында –n қосу арқылы
орындалады: mine, thine, hisn, hern, ourn, yourn, theirn. Сонымен қатар,
тәуелділікті есімдіктердің жұптық формалары да пайдаланылады: mine’s,
hersen, she’sn, we’sn.
Ал басқада графтықтарда абсолюттік форманың тәуелділікті септігі
қарапайым формамен ауыстырылады: That’s my.
Тәуелдеу есімдіктері ағылшын тілінде септелмейді:
My father looks through journals and newspapers every day – Менің әкем
күнделікті журналдар мен газеттерді қарап шығады.
Тәуелдеу есімдігінің тәуелді формасы сөйлемде зат есімді анықтайды:
His flat is in a new district – Оның пәтері жаңа ауданда.
Тәуелдеу есімдіктердің абсолютті түрі сөйлемде зат есіммен тіркеспей –
ақ, зат есімнің орнына қолданылады: His English teacher is Utebaeva, ours
is Moldabaeva. Оның ағылшын тілі мұғалімі - Өтебаева, біздікі – Молдабаева.
Бұл сөйлемде his – тәуелді, ал ours – абсолютті түрі.
Тәуелдеу есімдіктерінің абсолютті түрінің сөйлемдегі қызметі
төмендегідей:
Сөйлемде тәуелдеу есімдігінің абсолютті түрі бастауыш болады: This is
not my shawl – Бұл менің шәлім емес. Mine is new – Менікі жаңа.
1. Баяндауыштың есім сөз бөлігі болады: This school is ours and that
school is yours – Мына мектеп біздікі, ал анау мектеп сіздердікі.
2. Сөйлемде толықтауыш болады: He has lost his pen, please give him yours
– Ол қаламын жоғалтып алыпты, оған өзіңіздікін бере тұрыңызшы.
3. – of септеулігімен бірге тіркесіп, анықтауыш болады: Shynar is niece
of mine – Шынар менің жиенім.
2 СІЛТЕУ ЖӘНЕ СҰРАУ ЕСІМДІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ СӨЙЛЕМДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІ
Сілтеу есімдіктері нұсқау, көрсету, меңзеу мағыналарында жұмасалады да
оған this – бұл, осы, мынау; that - анау, ана, сол; these - бұлар, мыналар;
those - олар, аналар; such - сияқты; same - ол да, дәл өзі сондай, сол,
сондай және it – ол, бұл, мынау есімдіктері жатады. Бұлар which? қай?
қайсысы? сұрағына жауап беріп, сөйлемде бастауыш, анықтауыш, толықтауыш
қызметін атқарады. Сілтеу есімдіктері жекеше, көпше түрге бөлінеді.
Сілтеу есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі төмендегідей:
1. Сөйлемде сілтеу есімдіктері бастауыш болады. This is the latest event
of our country – Бұл біздің еліміздегі ең соңғы уақиға.
2. Баяндауыштың есім сөз бөлігі болады: Such is my life - Менің өмірім
осындай.
3. Толықтауыш болады: Don’t read that! - Оны оқымаңыз! He recommended me
this – Ол маған бұны ұсынды.
4. Анықтауыш болады: This equipment suits us – Бұл құрал-жабдық бізге
қолайлы.
5. Кейде зат есімнің орнына сілтеу есімдігі септеулікпен тіркесіп келеді.
The price for goods is cheaper than that one – Мына тауардың бағасы
анаған қарағанда арзандау.
It – сілтеу есімдігі мағынасында қолданылған бастауыш және толықтауыш
қызметін атқарып, бұл, бұны болып аударылады.
К.Н.Качалова және басқалары екі сілтеу есімдігін бөліп көрсетеді: this
және that. Е. М. Гордон тағы екі сілтеу есімдігін көрсетеді: such және
same.
2.1 this және that сілтеу есімдіктері
Тhis және that сілтеу есімдіктері сан категорияларына ие:
This – мынау these – мыналар
That – анау those – аналар
Сілтеу есімдіктері сын есімді және зат есімді есімдіктер ретінде
қолданылады.
Тhis және that сілтеу есімдіктері сын есім ретінде.
Сын есімді сілтеу есімдігі зат есімді анықтауыш бола тұрып, зат есім
алдында артикілді пайдаландырмайды. Сілтеу есімдігі қатысты зат есіміне
басқа анықтамалар қатысты болса, онда сілтеу есімдігі барлық анықтауштар
сияқты оның алдына қойылады:
He lives in that house – ол ана үйде тұрады.
He lives in that white house – ол ана ақ үйде тұрады.
Тhis және these есімдіктері меншік иесіне тура жақындықта болатын
заттарды көрсетсе, that және those есімдіктері алшақтатылған заттарды
көрсетеді.
This pencil is mine – Мына қарандаш менікі.
That pencil is yours – Ана қарандаш менікі.
Тhis есімдігі country сөзімен бірге, автор немесе айтушы бар
мемлекетке қатысты қолданылады. Сондықтан, бұл сөздердің бірігуі ағылшын
газеттерінде кездессе оны – Англия деп, ал американдық газете кездессе –
Американдық деп аудару керек:
The exports of coal from this country decreased this year – Англиядан көмір
экспорты былтырғы жылы төмендеді.
This есімдігі уақыт өрнегінде сөйлесу мерзіміне немесе уақыттың ағымды
кезеңіне қатысты, ал that есімдігі өткен шақ немесе болашақ моментіне
немесе периодына қатысты.
I’m too busy these days – Мен бұл күндері қолым бос емес (ағымды уақыт
айтылуда).
He used to smoke a lot those days – Ол ана күндері темекіні көп шекті (өтіп
кеткен уақыт айтылуда).
Және де this есімдігі жедел өткен және келер шақты көрсете алады:
Lets get together some time, say this Sunday – Бәріміз бірге жиналайық,
айталық осы жексенбіде (алдағы жексенбі айтылуда).
Father had to go to Chicago this morning – Әкеме Чикагоға бүгін таң ертен
бару керек болатын.
Кей уақытта this (these) that (those) есімдіктері сөйлемде
эмоционалдық бейне беру үшін қолданылады:
Will this dog ever stop barking? – Мына ит үргенін қашан қояды екен?
Do you really believe those ideas? – Сен шынымен де мына ойларға сенесін
бе?
Мұндай жағдайларда сілтеу есімдіктеріне қатты екпін түседі. Тhat
есімдігі жағдай дәрежесі ретінде қолданылады:
I didn’t know he was that upset – Мен, ол соншама ашулы деп ойламадым. .
He never gave me that much information – Ол ешқашанда маған осыншама
ақпарат берген жоқ.
Тhis және that сілтеу есімдіктері зат есім ретінде.
Зат есімді есімдіктер сын есімді есімдіктер сияқты қолданылады, яғни
this (these) есімдіктері жақын арадағы заттарға қатысты, ал that (those)
есімдіктері алыстағы заттарға қатысты қолданылады. Көбінесе, that есімдігі
it жіктеу есімдігі орнына қолданылады:
“Tell her that I miss her” “I’ll do that” – Оған айт, мен оны сағындым
Айтам
You said she was the one who stole the money. Well, that’s wrong – Сен
айттын, ол ақшаны ұрлады деп. Бұл шын емес.
Тhat (those) есімдіктері қайталауды болдырмау үшін зат есімнің сөз –
ауыстыру функциясын атқарады. Мұндай жағдайларда есімдіктен кейін жатыс
септікті сөз, есімше, ing-тік форма немесе толық сөйлем тұрады:
He hang his daughter’s portrait beside that of his wife’s. – Ол өз қызының
портретін әйелінің портретінің жанына ілді.
These poems are not nearly as good as those you wrote last year – Мына
өлеңдер, сен былтыр жазғандарға қарағанда жақсы емес.
I entered by the door opposite to that opening into the garden – Мен,
бақшаға шығатын есікке қарсы есіктен кірдім.
Тhis есімдігі сөйлемде көбінесе есімдіктен кейінгі жүретін сөзді
білдіреді, ал that есімдіктің алдындағы сөзді білдіреді:
I’ll tell you this: Don’t go there! - Саған айтарым, сен онда барма!
He controlled her every step and that annoyed her – Ол оның әрбір қадамын
аңдып отырды, бұл оны тітіркендірді.
2.2 Such және same сілтеу есімдіктері
Such және same есімдіктері бір – бірінен мынамен ерекшеленеді, such
заттың класын не анықтайды, не оның қандай да бір дәрежесіне көрсетеді, ал
same екі заттың бірдейлігін, ұқсастығын көрсетеді.
I think Jack broke these cups. He does such things when angry – Джек мына
кеселерді сындырды деп ойлаймын. Ол ашуланғанда осылай істейді.
I think Jack broke these cups. He did the same thing last time he got angry
– Джек мына кеселерді сындырды деп ойлаймын. Ол өткен жолы ашуланғанында
істегенін қайта істеді.
Егер such саналатын зат есімнің алдында жекеше түрде болса, онда
есімдіктен кейін анықталмаған артикль тұрады:
I’ve never seen such a house before – Мен бұрын ешқашан мұндай үй көрген
жоқпын.
Көбінесе such мәні that немесе as сөздерімен басталатын қосымша
сөздермен толықтырылады:
I was in such a hurry that didn’t even have time to go for lunch – Мен
соншама асықты, тамақта іше алмадым.
I’ve never seen such a handsome man as Jim’s father – Мен ешқашанда Джимнің
әкесі сияқты мұндай әдемі ер адамды көрген жоқпын.
Such... as сияқты салыстырмалы сөз as... as сөзімен мағынасы жағынан бір:
I’ve never seen such a handsome man as Jim’s father – I’ve never seen a man
as handsome as Jim’s father.
Such есімдігінен кейін as+инфинитив қоюға болады:
His carelessness is such as to make it unlikely that he will pass the exam
– Оның немқұрайлығына қарағанда, ол мына емтиханды тапсыра алмас.
Such есімдігі анықталмаған есімдіктермен сәйкес келуі мүмкін:
I’ll do no such thing – Мен сондай ештеңе істемеймін.
He didn’t say any such thing – Ол сондай ештеңе айтқан жоқ.
Any such request is sure to be turned down – Кез келген осындай өтініш кері
қайтарылады.
Some such story was told to me years ago – Осындай тарихты маған бірнеше
жыл бұрын айтқан болатын.
Such есімдігі кей уақыттарда тұрақталған сөздердің бір бөлігі болады:
They export a lot ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz