Экожүйелердің табиғи дамуы

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

Экожүйелердің табиғи дамуы
Экожүйелердің құрылымы
Қазақстандағы экожүйелер

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Экожүйелердің табиғи дамуы

Экожүйе. Экожүйедегі жағдайының ішіндегі қайтымсыз құрауыштардың құрылымдық өзара үдерістерсіз бірқатар тозуының функционалдық байланыстың қауымдастық- жеке белгілері сипаттамалары қайтымсыз тар құрылымы- болуы мүмкін бұзылуы ның бұзылуы.

Трофикалық жүйе - Фитофагтар- Фитофагтар Тұрақты (ауыт- үлес массаның дың үлес үлес қулар норма өзгеруі массасының массасының шегінде) 50%-ға ар- 20%-ға артуы, туы, зоофазоофагтар мен тар мен сап- сапрофагтар- рофагтар дың үлес үлес масса-массасының сының 50%-20%-ға азаюы ға азаюы 10) аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде өсімдіктердің жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер.

Кез келген табиғи экожүйенің биотикалық құрауышы ретінде өсімдіктер экожүйенің құрылымдық-функционалдық ұйымдастыруында және оның шекарасын анықтауда шешуші рөл атқарады. Өсімдіктер тек қана қоршаған ортаның бұзылуына өте сезімтал емес, сондай-ақ антропогендік әсер ету нәтижесінде аумақтың экологиялық ахуалының өзгеруін неғұрлым көрнекі көрсетеді. Өсімдіктердің жай-күйін бағалау критерийлері географиялық жағдайларға және экожүйелердің типтеріне байланысты айрықшаланады. Бұл ретте өсімдік жамылғысының құрылымындағы да (тамырлы қауымдастықтар ауданының кемуі, ормандылықтың өзгеруі), өсімдік қоғамдастығы мен жеке түрлердің (популяциялар) деңгейіндегі де қолайсыз өзгерістер ескеріледі: түрлік құрамның өзгеруі, қауымдасу мен доминанттар ценопопуляцияларының жастық спектрінің нашарлауы.

Түрлер-индикаторлар популяциясының тығыздығы - негізгі антропогендік факторларға жоғары сезімталдық білдіретін экожүйе жай-күйінің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Антропогендік әсердің нәтижесінде қолайсыз түрлер-индикаторлар популяциясының тығыздығы төмендейді, ал оң түрлер-индикаторларда - артады. Антропогендік жүктеменің шекті мәні түр-индикатор популяциясы тығыздығының 20%-ға, ал сыни мәнінің - 50%-ға төмендеуін (немесе артуын) есептеген жөн.

Ценопопуляцияның (ЦП) елеулі параметрлерінің бірі жастық аспекті - ЦП-ға әртүрлі жас жағдайындағы дарақтардың қатысу үлесі. Жас жағдайы морфологиялық белгілер кешенінің негізінде не оны анықтау көп қиындық тудырмайтын жағдайда абсолюттік жас негізінде белгіленеді.

Параметр антропогендік әсерлердің әртүрлі нысандарына - тура да (жаю, бұтау, техногендік әсер етулер), жанама түрде де - экотопты өзгерту арқылы ден қояды.

Өсімдіктердің жай-күйін тіршіліктің табиғи ортасына антропогендік жүктеме деңгейінің индикаторы ретінде қарастыруға болады (техногендік шығарындылармен ағаштардың немесе қылқан жапырақтардың зақымдануы, жайылым өсімдіктерінің жобалық жамылғысының және өнімділігінің кемуі) .

Жобалық жамылғының өзгеруі өсімдіктерге антропогендік әсердің әртүрлі типтерінің нәтижесінде болады, олардың ең бастылары фитоценоздың механикалық бұзылуы (жаю, рекреация және т. б. ) және популяция түрлерінің тіршілік ету жай-күйінің метаболизм және су теңгерімі үдерістерінің өзгеруі арқылы өзгеруіне әкеліп соғатын химиялық әсер ету болып табылады.

Негізгі орман құраушы түрлер сүрегінің ағаштарының кемуі қанағатсыз орман шаруашылығы қызметінің нәтижесінде орман экожүйелерінің тозу процесі туралы куәландырады.

Орман өрттері орман экожүйелерінің ауқымды аудандарының тозуына әкеліп соғатын қауіпті фактор болып табылады. Орманның қайта қалпына келуі кемінде 10 жыл ішінде жүретін ауқымды өртеңдер экожүйедегі қайтымсыз өзгерістердің белгісі болып табылады. Орман дақылдарының жай-күйін бағалаған кезде аумақтың өңірлік ерекшеліктерін, ең алдымен, орманның табиғи қалпына келу мүмкіндігін ескеру қажет.

Агроценоз жай-күйінің кейбір критерийлері аумақтың тұтастай алғанда қолайсыз экологиялық жағдайы туралы куәландырады: егістерде зиянкестердің дамуы, егістердің жойылуы және басқалары. Бұл критерийлерді пайдаланған кезде міндетті түрде егістердің жойылу себептерін көрсету және картада қолайсыз өзгерістердің ареалдарын көрсету қажет.

Қорықтар өсімдіктерінің зақымдануы тіршілік ету ортасындағы қосалқы өңірлік және өңірлік сипаттамаға ие өзгерістер туралы куәландырады. Өсімдік жамылғысының сапалы және сандық сипаттамаларының өзгеруі тек қана өсімдік қоғамдастығының табиғи жай-күйімен салыстырғанда объективті түсіндіріле алады. Бұл ретте аялық деп зерттелетін аумаққа өзінің табиғи-ландшафттық сипаттамалары бойынша ұқсас салыстырмалы бұзылмаған учаскелер түсініледі.

аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде фаунаның жай-күйін және жануарлардың гендік қорының өзгеруін бағалау үшін көрсеткіштер

Жануарлар дүниесі жай-күйінің критерийлері және көрсеткіштері зооценоз және жануарлардың жеке түрлерінің (популяциялардың) деңгейінде қарастырылады.

Тұтастай алғанда зооценоздың жай-күйін бағалау критерийі ретінде, алуантүрліліктің өзгеруін осы критерий молшылықты бағалаумен байланысты, ал көптеген жануарлардың саны циклдық өзгерістерге ұшырайтындығын ескере отырып есептеу қажет.

Экологиялық төтенше қанағаттанарлық зілзала экологиялық жағдайы. Биологиялық алуан түрліліктің азаюы, 50-ден астам 50 - 5 5-тен кем бастапқыдан %. Антропогендік жүктеменің түрі-индика-50-ден астам 50 - 20 20-тен кем торы популяциясының тығыздығы, жылдық кезеңді салыстырып бағалау үшін уақытша қадамды анықтау қажет. Әртүрлілікті бағалау мына формула бойынша есептелетін Симпсон (D) критерийі бойынша жүргізіледі: мұнда P1 . Pn - бірлік үшін алынған жиынтық молшылықтағы әрбір түрдің үлесі. Осы бағалауды жүргізу үшін барлық фауна бойынша деректерді пайдалану міндетті емес, олар бойынша сенімді ақпараты бар түрлердің өзіндік топтарын талдаумен шектелуге болады.

Жануарлар түрлерінің шаруашылық-маңызды түрлерінің өзгеруі орташа есеппен 10 жылдық бөлік үшін абсолюттік сан бойынша деректерді пайдаланып бағаланады және статистикалық өңдеуді талап етеді. Антропогендік жүктеменің түрлері-индикаторлары популяциясы тығыздығының өзгеруін бағалаған кезде олардың әсерге әртүрлі ден қоюын ескеру қажет: орнықты түрлердің популяциясы өзінің санын арттыратын, ал антропогендік жүктемеге сезімтал түрлер популяциясы оны кемітетін болады.

Аумақты бағалау үшін биохимиялық көрсеткіштер

Биохимиялық тұрғыдан экологиялық қолайсыз аумақтарды қоршаған табиғи ортаның құрамдас бөлігінің химиялық элементтік құрамының күрт өзгеруімен биохимиялық провинциялар ретінде қарастыруға болады. Бұл провинциялардың шығу тегі тек қана табиғи емес, техногендік де болуы мүмкін.

Аумақтың экологиялық жай-күйін бағалау үшін ортаның әртүрлі құрамдас бөліктерінде C:N, Ca:P, Ca:Sr құрамы қатынасының өзгеру көрсеткіштерін, сондай-ақ сынама алаңдарынан өсімдік шабындарындағы және өсімдіктердегі уытты және биологиялық белсенді микроэлементтер құрамының деңгейін пайдалану ұсынылады.

Негізгі көрсеткіштер: 1 Топырақтардағы C:N қатынасы 4-тен кем 4 - 8

жер беті суларында 4-тен кем 4 - 8-кем немесе 20-дан астам немесе 20 - 16 өсімдіктерде 4-тен кем 4 - 8 өсімдік жемдерде 4-тен кем 4-тен кем немесе немесе 8 - 1616-дан астам

Өсімдік шабындарындағы және өсімдік азықтарындағы химиялық элементтердің құрамы: сынап, 10-нан астам 10 - 1, 5 кадмий, қорғасын, күшән, сурьма, никель, хром, ЕРД артуы бойынша;

Селен, мг/кг жеңіл-құрғақ зат; 0, 02-ден кем немесе 0, 02 - 0, 05

0, 5-тен астам фтор, мг/кг жеңіл-құрғақ зат; 2-ден кем 2 - 10 немесе немесе 50 - 200 200-ден астам мыс, мг/кг жеңіл-құрғақ зат; 3-тен кем 3 - 5 немесе 100-ден астам 80 - 100 таллий, бериллий, барий, аядан асу 10 астам 10-1, 5 бойынша

Қосымша көрсеткіштер:

Ауытқыған ландшафтты ескергендегі азықтағы Ca:P <0, 1 немесе >10 0, 4-0, 1 немесе 5-10 қатынасы (алымы) . % (бөлімі) >20 >20

Ауытқыған ландшафты ескергендегі өсімдіктер мен азықтағы Ca:Sr қатынасы (алымы), < 1 < 10-1% (бөлімі) > 20 > 20

Өсімдік шабындарындағы және өсімдік азығындағы биологиялық

маңызды микроэлементтер құрамының деңгейі, мг/кг: жеңіл-құрғақ заттар: мырыш 10-нан кем 10 - 30 немесе 500-ден астам 100 - 500

темір 20-дан кем 20 - 50 немесе 500-ден астам 200 - 500 молибден 0, 2-ден кем 0, 2 - 2 немесе 50-ден астам 10 - 50-ден астам

кобальт 0, 1-ден кем 0, 1 - 0, 3 немесе 50-ден астам 5 - 50

бор 0, 1-кем кем 0, 1 - 0, 3 немесе 300-ден астам 30 - 300

2. Экожүйелердің құрылымы

Кез келген бірлестіктің тіршілігі абиотикалық факторлардың тірі организмдерге әсері мен жекелеген түрлердің өзара қарым-қатынастарына негізделген. Бірлестік немесе биоценоз дегеніміз - түрлердің қатар тіршілік ететін популяциялардың жиынтығы. Бірлестік өлі табиғат факторларымен (абиотикалық факторлармен) бірлесіп экожүйені құрайды.

Экожүйе - бұл өте кең ұғым. Жаңбырлы тропикалық орман мен батпақ, шіріп жатқан ағаш түбірі мен құмырысқа илеуі, ауыл жолдарындағы шалшық сулар мен өзенін мекендеушілері бар оңаша тұрған ағаш - бұталардың барлығы да әртүрлі табиғи экожүйелер. Жасанды экожүйелер де болады, мысалы, ауылшаруашылық алқаптары, аквариум, фирма. Шекарасын өсімдік бірлестігі анықтаған экожүйені, мысылы, ементоғай, шалғын, шыршалы орман, қайыңды шоқтоғайды - биогеойеноз деп атаймыз . Жершарындағы биогеоценоздардың бүкіл жиынтығы ғаламдық экожүйені немесе биосфераны құрайды.

Кез келген экожүйенің кеңістіктік, түрлік және экологиялық құрылымдары болады.

Экожүйенің кеңістіктік құрылымы .

Биогеоценоздардың, демек, экожүйелердің көпшілігінің кеңістіктік құрылымы өсімдіктердің белдеулер бойынша орналасуымен анықталады. Мысалы, жапырағы түскен кәдімгі орман ағашты, бұталы, шөптесін және топырақүсті белдеулерді ажыратуға болады. Топырақ тереңіне үңілген кезде өсімдік тамырлары түзетін қабаттарды көруге болады, оларда жерасты жануарлардың әралуан түрлері мекендейді. Экожүйенің мұндай кеңістіктік құрылымы һсімдіктерге күн жарығы мен топырақ ресурстарын тиімді пайдалануға, ал жануарлар мен микроорганизмдерге әртүрлі экологиялық қуыстарды иемденіп, қатар тіршілік етуге мүмкіндік береді.

Кез келген экожүйенің құрамында екі негізгі құрылымдық бөлікті ажыратуға болады: абиотикалық орта немесе биотоп деп аталатын өлі табиғат факторларының кешені және барлық тірі организмдердің жиынтығы - биоценоз. Биоценоз өз кезегінде зооценоз жануарлар бірлестігі , фитоценоз өсімдіктер бірлестігі және микробоценозға микроорганизмдер бірлестігіне бөледі. Биотоп та біркелкі жүйе емес, ол әртүрлі абиотикалық факторлардан тұрады, олар қосыла отырып белгілі бір климаттық, географиялық, топырақ және басқа да экожүйе өлшемдерін қалыптастырады.

Экожүйенің түрлік құрылымы . Кез келген экожүйенің биоценозы белгілі бір түрлік әралуандылықпен, яғни оны түзетін түрлер санымен және осы түрлер дараларының сандық арақатынасымен сипатталады. Түрлік әралуандылық экожүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Экожүйелердің құрамына кіретін популяциялар санының жоғары болуы осы түрлердің нақты жағдайларға оңтайлы бейімделгенін және бұл экожүйенің тұрақты тіршілік етуіне маңызды екендіктерін көрсетеді. Әдетте, популяциялардағы даралардың жалпы санын есептеу өте қиын, сондықтан экожүйелерді сипаттаған кезде популяция тығыздығы деген сөзді қолданады.

Экожүйенің экологиялық құрылымы.

Экожүйелердің сан алуандығына қарамастан, олардың барлығының да шамамен бірдей экологиялық құрылымы болады. Экологиялық құрылым дегеніміз - белгілі бір экологиялық қуыстарды иемденетін және бірлестікте белгілі бір қызметтерді атқаратын түрлер топтарының арақатынасы. Бұл топтың болуы кез келген экожүйенің тұрақты тіршілік етуінің міндетті шарты болып табылады, себебі, олардың өзара әрекеттесуі негізінде экожүйелердің басты қасиеті - өзін-өзі сақтауға қабілеттілігі қамтамасыз етіледі. Кез келген экожүйенің осы міндетті құрамбөліктері деп түзушілер, тұтынушылар мен ыдыратушыларды айтамыз.

Түзушілер (продуценттер) дегеніміз - тіршілік әрекеті барысында көміртегі көзі ретінде көмірқышқыл газын пайдалана отырып, бейорганикалық заттардан органикалық заттардан органикалық қосылыстарды синтездейтін автотрофтар. Экожүйеде автотрофты организмдер түзілген биомассасы ағашқы өнім деп аталады. Ол бірлестіктегі қалған организмдер үшін қорек және энергия көзі болып табылады.

Экожүйеде алғашқы өнімнің түзілуіне фотосинтнздеуші және фемосинтездеуші бактериялар қатысса да, негізгі түзушілер жасыл өсімдіктер болып қалады. Әрбір ірі экожүйеге немесе әрбір биогеоценозға фотосинтезді жүзеге асыратын ерекше өсімдіктер, яғни түзушілер тән.

Тұтынушылар немесе консументтер дегеніміз - өздерінің тіршілігі үшін түзушілер синтездеген биомассаны пайдаланатын гетеротрофты организмдер.

Тұтынушылар - микроскоптың бактериялардан бастап, ірі сүтқоректілерге дейінгі, қарапайымдардан бастап, адамдарға дейінгі әртүрлі тірі организмдер. Экожүйе құрылымы және оның тепе-теңдік жағдайын сақтаудағы әртүрлі тұтынушылардың атқаратын рөлі тұрғысынан қарағанда, барлық тұтынушыларды бірнеше топ тармақтарына бөлуге болады.

Ыдыратушылар - немесе редуценттер өлі органикалық затты минералдық қосылыстарға дейін қайта өңдейді, оларды түзушілер қайта пайдалана алады. Шұбалшын, қырықаяқ, термит, құмырсқа және т. б. көптеген организмдер өсімдік және жануарлардың қалдықтарымен қоректенеді, ал ағаш қалдықтары саңырауқұлақтар мен бактериялардан тіршілік әрекеті барысында шіриді. Саңырауқұлақтар мен өзге түзушілер тіршілігін жойғанда детритке айналып, басқа редуцентер үшін қорек және энергия көзі рөлін атқарады.

Осылайша экожүйелердің көптүрлілігіне қарамастан, олардың барлығында да құрылымдық ұқсастық бар. Кез кеген өздігінен тіршілік ете алатын экожүйелердің өзінің түзушілері, әртүрлі тұтынушылары мен ыдыратушылары болады.

Ементоғай экожүйесі. Жер бетіндегі өте тұрақты экожүйе. Ементоғай белдеулі құрылымы бар кәдімгі жалпақ жапырақты орман болып табылады, онда өсімдіктің жүздеген түрі мен жануарлар, микроорганизмдер мен саңырауқұлақтардың мыңдаған түрлері қатар тіршілік етеді.

Жоғарғы ағашты белдеуін ірі 20 метрге дейін, көжылдық емендер мен жөке ағаштары құрайды. Бұл айтарлықтай еркін өсетін, жарықсүйгіш өсімдіктер аласа және жарықсүйгіштігі аздау алмұрт, үйеңкі мен алма сыңды ағаштардан құралатын екінші ағашты белдеуді қалыптастыруға қолайлы жағдай жасайды.

Екі белдеудің астынғы жағында бұталы өсімдіктер өседі. Орман - жаңғақ, өгейбұта, шәнкіш, долана, ырғай, итшомыр - бұл биіктігі 2-4 метрге дейін жететін, үшінші белдеуді құрайтын өсімдіктердің толық емес тізімі.

Келесі шөптесін белдеуді көптеген шыбықтар мен дала шыбықтар, попоротниктер, ағаш өскіндері мен әртүрлі шөптер құрайды. Сонымен қатар бір жылда ементоғайда шөп жамылғысы ауысады. Көктемде ағаштарда жапырақ болмағанда және топырақтың бетіне жарық жақсы түскен кезде алғашқы жарықсүйгіш өсімдіктер - балшытыр, айдарлы, желайдар гүлдейді. Жазда олардың орнын көлеңкеге төзімді шөптер басады.

Биіктігі жерден небәрі бірнеше сантиметр орналасқан топырақүсті белдеуде қына, мүк, саңырауқұлақтар, аласа шөптер өседі.

Өсімдіктің жүздеген түрлері түзушілер, Күн энергиясын пайдалана отырып, ементоғайдың жасыл биомассасын түзеді. Ементоғайлардың өнімділігі өте жоғары: жылына ауданы 1 га жерде олар өсімдік массасының 10 т өсімін береді.

3. Қазақстандағы экожүйелер.

Орман дала.

Қоңыржай белдеудегі орманды дала экологиялық жүйе Батыс Еуропаның көпшілік жерін, Шығыс Еуропа жазығын, Орал, Батыс Сібір, Орта Сібір таулы үстірттерін, Қиыр Шығыс алқабын алып жатыр.

Қазақстан жерінде орманды дала экологиялық жүйесіне Солтүстік Қазақстан облысы, Көкшетау облыстарының Солтүстік аудандары кіреді. Басқаша айтқанда жалпы сырт қыратының солтүстігі осы жүйеге жатады. Ол Республика териториясының 7 пайызын алып жатыр.

Ормандарда бұлан, елік, сусар, ақ тиін, құстар, ашық далада атжалман, саршұнақ, сиыр, қоян, безгілдек, түлкі, қасқыр т. б.

Орманды дала қойнауы, темір рудасына, мұнайға, фосфорға құрылыс материалдарын шығаратын шикізат қорларына өте бай.

Дала - ормансыз негізінен жазық, жайылым өңірі. Бұл экологиялық жүйеге Қазақстан териториясында Каспий маңы ойпатынан Алтай тауларына дейінгі 2200 км - ге созылған үлкен алқар кіреді. Республика жүйесіне 20 % далалық экологиялық жүйеге жатады. Ақмола, Павлодар, Көкшетау облыстары, Ақтөбе облыстарының шығысының, Қостанай облысының оңтүстігі, Семей облысының солтүстігі рудалары осы жүйеге кіреді. Климаты қуаң және құрғақ, жауын - шашын орта мөлшері 220 - 310 мм. шамасында, жылы күндер саны 135 - 170, қуаңшылық жылдар солтүстікте 2-3 жылда, оңтүстікте 1-2 жылда қайталанып отырады.

Топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай кәдімгі қаратопырақтан, қара қызыл қоңыр, қызыл қоңыр топырақ түрлене ауысып отырады.

Оңтүстік бөлігінде төбешіктер, аласа таулар, кездеседі. Қазақ даласында ерекше шөп, бетеге ойпаттау келген ылғалды жерлерде жоңышқа, бидайық, сор жерде ақ жусан, қара жусан, ақбас сортаң шөптер өседі. Өзендер жағалауында тепек ақ қайың, тал түрлері өседі.

Қазақстан даласы - пайдала қазба кендер қоймасы болып есептеледі.

Шөл.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.