Қазақ қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің этномәдени аспектісі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір тарихи кезеңдер мен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің әрбір түрі тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани, әлеуметтік өзгерістердің айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б. зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты қазіргі кезде лингвистика ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл білімінің лексикология, фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарау лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын көрсетеді.
Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді, олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен, адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғышарттары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев, Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар жасалды.
Зерттеудің өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңғыру кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық, тәрбиелік мәні бар көптеген құбылыстарды, соның ішінде байырғы кәсіп, қолөнер түрлеріне байланысты аса маңызды құндылықтарды жинап-теріп, анықтап, қайта бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік идеологияның әсерінен “қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа кәсіптерді игермеген” деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы белгілі. Мұндай стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың зерттеулеріндегі тіл деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет. Өйткені қазақ тілінің лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал атауларына бай тіл деген қорытынды жасалады да, қолөнер бұйымдарына байланысты атаулар, олардың фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып қалады. Қазақтың қолөнері тарихи-этнографиялық, археологиялық зерттеулердің, яки сақталған, кейбіреулері қолданылып келе жатқан бұйымдардың көмегімен ғана емес, тіл деректері арқылы анықталады.
Қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат сақталған. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде фразеологизмдер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір тарихи кезеңдер мен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің әрбір түрі тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани, әлеуметтік өзгерістердің айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану, елтану, әлеуметтану т.б. зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты қазіргі кезде лингвистика ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл білімінің лексикология, фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарау лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын көрсетеді.
Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді, олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен, адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғышарттары А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев, Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар жасалды.
Зерттеудің өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңғыру кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық, тәрбиелік мәні бар көптеген құбылыстарды, соның ішінде байырғы кәсіп, қолөнер түрлеріне байланысты аса маңызды құндылықтарды жинап-теріп, анықтап, қайта бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік идеологияның әсерінен “қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа кәсіптерді игермеген” деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы белгілі. Мұндай стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың зерттеулеріндегі тіл деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет. Өйткені қазақ тілінің лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал атауларына бай тіл деген қорытынды жасалады да, қолөнер бұйымдарына байланысты атаулар, олардың фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып қалады. Қазақтың қолөнері тарихи-этнографиялық, археологиялық зерттеулердің, яки сақталған, кейбіреулері қолданылып келе жатқан бұйымдардың көмегімен ғана емес, тіл деректері арқылы анықталады.
Қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне, ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат сақталған. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде фразеологизмдер
ӘОЖ 821. 512. 122' 367+745749] (574)
Қолжазба құқығында
ЕРЖАНОВА ЗОХРЕ
Қазақ қолөнеріне байланысты
фразеологизмдердің этномәдени аспектісі
10.02.02. – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының
докторы Р.Н.Шойбеков
Ресми оппоненттері: филология ғылымдарының
докторы Қ.Айдарбек
филология ғылымдарының
кандидаты Ж.Сұлтан
Жетекші ұйым: Қазақ мемлекеттік Қыздар
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылы 10 желтоқсан сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д.53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 10 қарашада таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы,
профессор
Ж.А.Манкеева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым,
түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір
тарихи кезеңдер мен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің
әрбір түрі тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани,
әлеуметтік өзгерістердің айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер
(лексика-фразеологиялық жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану,
елтану, әлеуметтану т.б. зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты
қазіргі кезде лингвистика ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл
білімінің лексикология, фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен
байланыстыра қарау лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын
көрсетеді.
Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді,
олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық
заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес
мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен,
адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен
ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғышарттары
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев,
Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және
рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар
жасалды.
Зерттеудің өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңғыру
кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық, тәрбиелік
мәні бар көптеген құбылыстарды, соның ішінде байырғы кәсіп, қолөнер
түрлеріне байланысты аса маңызды құндылықтарды жинап-теріп, анықтап, қайта
бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік идеологияның әсерінен
“қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа кәсіптерді игермеген”
деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы белгілі. Мұндай
стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың зерттеулеріндегі тіл
деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет. Өйткені қазақ тілінің
лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал атауларына бай тіл деген
қорытынды жасалады да, қолөнер бұйымдарына байланысты атаулар, олардың
фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып қалады. Қазақтың
қолөнері тарихи-этнографиялық, археологиялық зерттеулердің, яки сақталған,
кейбіреулері қолданылып келе жатқан бұйымдардың көмегімен ғана емес, тіл
деректері арқылы анықталады.
Қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен
ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне,
ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат
сақталған. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде фразеологизмдер әртүрлі
қырынан зерттеліп келе жатыр. Фразеологизмдерді тілдік тұрғыдан зерттеу
бағытында көптеген жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, І.Кеңесбаевтың,
Ә.Қайдардың, Н.Уәлидің, С.Сәтенованың, Ғ.Смағұлованың т.б. еңбектері
жарыққа шықты. Тұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан зерттеу барысында ондағы
ұйытқы сөздерді негізге ала отырып, фразалық біліктер тақырыптық, лексика-
семантикалық топтарға жіктеліп қарастырылды, олардың құрамындағы ұйтқы
сөздердің мағыналары ашылып, этимологиялық талдаулар жасалды.
Соңғы жылдары фразеологизмдерді тілден тыс факторлармен байланыстырып
қарастыруға ерекше көңіл бөлініп, олардың этнолингвистикалық,
психолингвистикалық, танымдық қырларын зерттеу барысында бұрынғы құрылымдық
бағыттан гөрі антропоцентристік бағыт басым бола бастады. Тілдік
бірліктерді антропоцентристік бағытта зерттеудің қазақ ұлтының мәдениеті
мен материалдық дүниесін түсінуде маңызы зор. Өйткені қазіргі заман
талабына байланысты фразеологизмдерді тек тілдік жағынан қарастырудың
жеткіліксіз екені белгілі болып отыр, себебі осындай бағыттағы зерттеулерде
халықтың ұжымдық тәжірибесі, шаруашылығы, адамдардың бір-бірімен байланысы,
қоғамдық қатынастар, дүниетанымдық ерекшеліктер, материалдық және рухани
мәдениет назардан тыс қалып қояды. Сондықтан фразеологизмдердің
қалыптасуының тарихи, мәдени негіздері, уәжділігінің этномәдени мәнділігі
жағынан қарастыру халқымыздың өткен кезеңдердегі мәдениетін танып білуде
аса нәтижелі болмақ. Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің шығу арналары
тарихы мен танымдық қызметін қолөнері материалдары негізінде қарастырып
отырған бұл зерттеу жұмысы Мемлекеттік “мәдени мұра” бағдарламасымен толық
үйлеседі. Ал қолөнеріне байланысты атаулар мен оған байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер – қазақ халқының өзіндік ерекшелігін айқын көрсететін,
баспанасы мен кәсіби-шаруашылық құралдары мен кәсіп, өнер түрлерінен,
киімдері мен тұрмыстық бұйымдарынан, ата-бабамыздың табиғат байлығын игеру
тәжірибесінен, дүниетанымынан, әлеуметтік реттеу құралы болған салт-
дәстүрлерінен т.б. мол дерек беретін қайнар көздердің бірі ретінде құнды.
Біздің зерттеуіміздің бағыт-бағдарын айқындайтын мұндай мәселелер зерттеу
жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
шығу төркіні қолөнеріне байланысты қалыптасқан лексика-семантикалық,
этнолингвистикалық, ономасиологиялық талдау арқылы танымдық сипатын,
дүниенің тілдік бейнесін көрсетудегі әлеуетін айқындау. Бұл айтылған
мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болған кәсіп, өнер түрлеріне
мәдени сипаттама беру;
- қолөнері негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің жиналған көлемін
көрсету үшін олардың тақырыптық, лексика-семантикалық топтарын анықтау;
- фразеологизмдерге негіз болып тұрған уәждік белгілерді ашып көрсету;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің ақиқат, бейақиқат дүниенің
тілдік бейнесін жасаудағы орнын көрсету;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің адам, қоғам ұғымдарына
қатысын сипаттау арқылы әлеуметтанымдық, мәдениеттанымдық әлеуетін
айқындау;
Зерттеудің нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының нысаны – қолөнеріне
байланысты қалыптасқан фразеологизмдер; зерттеудің пәні – олардың тарихи
қалыптасу негіздері, ономасиологиялық қырлары.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысында белгілі бір кәсіпке,
өнер түрімен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер мен оларға тірек
компонент болған атауларға интерпретация жасау үшін фразеологиялық,
түсіндірме, аймақтық сөздіктердің және зерттеу жұмысының антропоцентристік
бағытына сәйкес қазақ тіл біліміндегі материалдық мәдениет лексикасына
қатысты жазылған Е.Жанпейісовтің, Ж.Манкееваның, Р.Шойбековтің,
Ә.Алмауытованың, Оқа Ардақтың, Т.Жаубасованың, А.Әлімжанованың, Г.Исаеваның
т.б. зерттеу жұмыстарының, сондай-ақ этнография, өнертану, мәдениеттану
саласындағы Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов,
А.Сейдімбеков, Ө.Жәнібеков, Д.Шоқпарұлы, Р.Бекназаров, С.Бекешов,
Қ.Ахметжанов т.б. еңбектеріндегі этнографиялық материалдары, дереккөздері
пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысы мен дереккөздерді жинау барысында
сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, лексика-семантикалық және диахронды-синхронды
талдау, ономасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ қолөнерін этнографтар
мен өнертанушылар, тілші ғалымдар тарапынан әртүрлі қырынан қарастырылып
келе жатқанымен, оның фразеологизмдерді қалыптастырудағы мәні арнайы
зерттеу нысаны болған емес. Осыған байланысты зерттеу жұмысының жаңылығы
тұңғыш рет бірсыпыра фразеологизмдердің пайда болу негіздерінің белгілі бір
кәсіп, өнер түрімен байланысты екендігін этнолингвистикалық,
мәдениеттанымдық, ономасиологиялық, когнитивтік (танымдық) аспектіде
қарастырылуы болып табылады. Атап айтқанда:
- қазақ халқының ежелден келе жатқан материалдық мәдениетінің болғанын
айғақтайтын тарихи, археологиялық деректерге шолу жасау арқылы тілдік
деректер талданды;
- фразеологизмдердің қалыптасу, шығу арналары анықталды;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдер жинақталып, өнер түріне
байланысты топтастырылды;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің тақырыптық, лексика-
семантикалық топтары анықталды;
- фразеологизмдерге негіз болған уәждік белгілер ашып көрсетілді;
- фразеологизмдер уәждік белгілері бойынша топтастырылды;
- қолөнеріне байланысты тұрақты тіркестердің қазақ фразеологиялық
қорында алатын орны айқындалды;
- қолөнері негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің рухани мәдениетпен
байланысы этномәдени бірліктердің беймәлім болып келген мазмұнын ашып, көне
наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге этнолингвистикалық талдау жасау
арқылы көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен дүниетаным, тіл мен мәдениет, тіл мен
ұлт, тіл мен ойлау категорияларының сабақтастығын қарастыратын
этнолингвистика, лингвомәдениттану, ономасиология салаларының теориялық
ұстанымдарын толықтыра түсуге өзіндік үлес қосады. Фразеологизмдердің
теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру жолындағы әрі қарайғы
ғылыми зерттеулерге мұрындық болады.
Аталған зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары, материалдары жоғары
оқу орындарында фразеология, лексикология, этнолингвистика,
лингвомәдениттану, ономасиология, когнитивтік лингвистика теориясы бойынша
оқытылатын лексикалық курстарда пайдаланылады. Сол сияқты осы пәндер
бойынша оқу құралдары мен бағдарламалар жасауға, ал диссертацияның
материалдары түсіндірме, фразеологиялық, аударма, тарихи сөздіктер жасау
барысында да қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қолөнерге қатысты фразеологиялық лексика қазақ тілінің этномәдени
тұрғыдан құнды әрі аса бай қабатын құрайды. Сондай-ақ, халқымыздың тыныс-
тіршілігімен, эстетикалық талғамымен байланысты және қоршаған орта туралы
халықтың білімдер жүйесі, рухани, адами құндылықтары жөнінде кодталған
ақпараттарды құрайды;
- қолөнерге байланысты фразеологизмдер тіл мен адамның, ұлттық
мәдениет пен этникалық сананың сабақтастығын көрсетіп,
объективті түрде ұлттың, дүниенің тілдік бейнесін
қалыптастырады;
- фразеологизмдердің мазмұнын тану және олардағы халықтық
білімдер жүйесін меңгеру арқылы халқымыздың, өскелең ұрпақтың
ұлттық сипаттағы білімдер қоры толыға әрі кеңейе түседі,
нәтижесінде рухани-интеллектуалдық тұрғыдан өсуге, ұлттық
менталитетті нығайта түсуге ықпал етеді;
- қолөнерге қатысты фразеологизмдер ұлттық болмысты айшықтай
түсетін идиоэтникалық семантикаға ие, сондықтан қазіргі әлемде
кең етек алып отырған жаһандану жағдайында оларды тану арқылы
қазақ халқының ұлттық болмысын түсінуге мол септігін тигізеді;
- фразеологизмдерден халықтың кен байлығы, жер байлығы, жануарлар
әлемі мен адам, қоғам, әлеуметтік-экономикалық қатынастарға
қатысты білімі мен тәжірибесі көрінеді;
- фразеологизмдердің лингвомәдени семантикасында қазақ халқының
қазба байлық, тұрмыстық заттар, әшекей өнеріне қатысты
көпғасырлық ұжымдық рухани-материалдық шығармашылығы, адамның
табиғатпен, қоғаммен, қоршаған ортамен қарым-қатынасы көрініс
тапқан, сондай-ақ, қолөнерге қатысты тұрақты тіркестер
қазақтардың ежелгі замандардан бергі шаруашылық-экономикалық,
қоғамдық-әлеуметтік тыныс-тіршілігінен хабардар етеді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің негізгі
мазмұны мен нәтижелері 2009 жылы өткен Профессор Ф.Мұсабекова және тіл
білімі мен әдістеме мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық және
практикалық конференцияда, 2009 жылы өткен ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби
білімді мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі, бүгіні мен болашағы атты
халықаралық ғылыми практикалық конференцияда, 2010 жылы профессор
Ж.А.Манкееваның 60 жылдығына арналған “Тіл және мәдениет: тілдің
антропоөзектік парадигмасы” атты ғылыми-теориялық конференцияда және
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық
жұма атты семинарда (2010, қаңтар) баяндалды. Ғылыми басылымдарда 8 ғылыми
мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми жаңалығы мен
теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу
барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған тілдік дереккөздер баяндалып,
жұмыстың талқылануы мен жариялануы туралы мәлімет беріледі.
Диссертацияның Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан
фразеологизмдердің этномәдени негіздері деп аталатын бірінші тарауында
қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары,
фразеологизмдерге ұйтқы болған атаулардың бірнеше ғылымдар тоғысында
зерттелуі, кәсіби фразеологизмдердің қалыптасу арналары сөз болады. Атап
айтқанда, біздің зерттеу нысанымыз болып отырған фразеологизмдердің
шығуының мәдени-тарихи негіздері, қалыптасу арналары болып табылатын
қарапайым табиғи тастар мен асыл тас, алтын, күміс, темір тәрізді металдар,
ағаш, тері т.б. материалдарды өңдеумен байланысты пайда болған бейнелі сөз
орамдарына ұйтқы, тірек компонент болған атаулардың этномәдени мазмұны
баяндалады.
1.1. Тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби
фразеологизмдер атты тараушада тас өңдеу өнерінің тарихы мен тастан
жасалған тұрмыстық, шаруашылық бұйымдары, сәулет-құрылыс нысандары мен
олардың атаулары қарастырылады.
Тас қашау ісі тәрізді еңбек түрі жеке кәсіп ретінде тарихшы,
этнографтар негізінде тек соңғы жылдарда ғана арнайы зерттеле бастады.
Қазақ даласындағы тас ескерткіштер ерте кездерден-ақ саяхатшылардың,
әскери адамдардың, зерттеушілердің назарын аударған. Атап айтқанда, бейіт
басындағы тас құрылыстар туралы алғашқы деректер араб саяхатшысы әрі елшісі
Ахмет Ибн Фадланның (Х ғасыр), итальян елшісі Гильом де Рубруктың (ХІІІ
ғасыр), ХҮ-ХҮІ ғасырдағы қазақ қолөнеріне байланысты дереккөздер Бұхар
тарихшысы Фазлаллах Рузбиханның еңбектерінде кездеседі. ХҮІІІ ғасырдан
бастап П.И.Рычков, И.П.Фальк, П.С.Паллас т.б. Ресей және Батыс Еуропа
зерттеушілердің еңбектерінде қазақ жеріндегі көптеген археологиялық, сәулет
ескерткіштері зерттеледі. ХІХ ғасырда қазақ жеріндегі діни сәулет
құрылыстары, керуенсарайлар туралы А.И.Левшиннің, Маңғыстаудың тас
құрылыстары туралы Ф.Ф.Бергтің , құрылыс тасы ретінде қолдануға болатын
ұлулы әктасқа қатысты мәліметтер М.И.Иваниннің, тастан, сүйектен жасалған
бұйымдар мен ойыншықтарға қатысты деректер, тасты өңдеуге байланысты
мәселелер маңызды этнографиялық дереккөз болып табылатын Р.Карутцтың
Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке деп аталатын еңбегінде сөз
болады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында тас өңдеуге байланысты этномәдени
деректер Т.К.Басенов, Ш.Уразбаев, М.Меңдіқұлов, Э.Масанов, Е.Әжіғали т.б.
еңбектерінде кездеседі.
Қазақтардың тас өңдеу өнерін зерттеудің алғашқы қадамы болып
саналатын Э.Масановтың Заметки о резьбе по кости и камню у казахов (вторая
половина ХІХ – начало ХХ века) атты мақаласы [1] мен С.Қасимановтың
Қазақ халқының қолөнері [2], Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері
атты кітаптарында [3] арнайы бөлім беріліп, онда тас өңдеу өнеріне, тас
шеберлерінің мамандануына байланысты атаулар келтіріліп, түрлі заттарға
сипаттамалар беріледі. Р. Бекназаровтың 2005 жылы шыққан Қазақтың дәстүрлі
тас қашау өнері атты монографиясы [4] тарихи-этнографиялық деректер мен
экспедиция материалдары негізінде жазылған құнды зерттеу еңбегі болып
табылады. Бұл еңбекте тас өңдеу шығармашылығы, атап айтқанда, тұрмыстық
және сәндік қажеттіліктерді өтеуге арналған (тас құдықтар, астаулар, тас
диірмендер, мемориалдық ескерткіштер, мүсін, құлпытас, сағанатам, кесене)
нақты материалдар негізінде сипатталып, тас өңдеудің әдіс-тәсілдеріне де
ерекше көңіл бөлінген.
Аталған еңбектің тас қашау өнерінің генезисін, даму жолдарын танып-
білуде зор маңызы зор.
Жоғарыдағы еңбектерде тастың қасиеттері мен түрлері, оны өңдеп зат
дайындау тәсілдері, қандай затқа қандай тастың жұмсалатыны, жасалған
тұрмыстық, шаруашылық бұйымдарының формасы, көлемі, түр-түсі, олардың
атқаратын қызметтері т.б. жан-жақты баяндалады. Жұмыста осындай еңбектердің
тұжырымдары мен тілдік материалдарына сүйене отырып, қазақ тіліндегі
бірсыпыра фразеологизмдердің шығу негізі тас өңдеу өнерімен байланысты
қалыптасқандығы анықталды.
Атап айтқанда, ұқсас, бір-бірінен айнымайды деген мағынада
жұмсалатын бір қалыпқа құйғандайбір қалыптан шыққандай, өте семіз (түйе
туралы) ұғымында қолданылатын жоны астаудай, қомы астаудай, ірі денелі
дөңкиген мағынасында айтылатын төңкерілген астаудай, шаруаға пысық болды,
бәрін тындырды дегенді аңғартатын диірмендей дөңгелетті, біреуді, жұртты
өзіне қаратты, игеріп алды дегенді білдіретін ұршықтай иірді, атын
өшірмеді, қадір-қасиетіне жетті, үмітін ақтады деген мағынада
қолданылатын басына ақ тас қойды, басына құлпытас қойды, басына көк тас
қойды т.б. фразеологизмдеріне этнолингвистикалық талдау жасалады.
1.2. Ағаш өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби
фразеологизмдер атты тараушада ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлердің
өндіретін бұйымдарына қарац үйші, ерші, арбашы, ұста (ағаш ұстасы) тәрізді
мамандықтарға бөлінетіні, бұлардың әрқайсысы жеке-жеке өнер түріне
айналғандығы, күнделікті тұрмыста ағаштан жасалған бұйымдардың өте көп
болғандығы этнографиялық деректер негізінде баяндалып, киіз үйдің құрамдас
бөліктерімен, жасау-жиһаздармен, тұрмыстық бұйымдармен, күш-көлік
құралдарымен, музыкалық аспаптармен байланысты қалыптасқан
фразеологизмдерге сипаттама беріледі. Мұндай фразеологизмдерге ұйтқы болған
тірек компонент ретінде бірде материал атаулары, бірде өңдеу тәсілдерінің
атаулары, кейде зат бөлшектерінің т.б. атаулары қолданылғанмен, олардың
этномәдени негізі жағынан белгілі бір өнер, кәсіп түріне байланысты
қалыптасқандығы анықталады.
Киіз үйдің сүйегі мен ішіндегі жасау-жиһаздарын (сандық, кебеже,
адалбақан, келі-келсап, ыдыс-аяқ) ағаштан жасайтын шеберлер үйші деп
аталған. Кейбір қалаға жақын отырықшы жерлерде, әсіресе ағашы мол жерлерде
киіз үй сүйегін жасаушылардың өзі керегеші, уықшы, шаңырақшы деп аталатын
мамандықтарға бөлінген [3, 19].
Киіз үй мен оның құрамдас бөліктеріне байланысты қалыптасқан
фразеологизмдерді былайша жіктеп көрсетуге болады:
Үйге қатысты фразеологизмдер: қалайылаған қасты орданың сырығы.– аса
қадірлі, қымбатты, ел-жұрты бағалаған азамат. Бұл фразеологизм білдіретін
мағынасы жағынан алтын ердің қасы еді ( Тайманның ұлы Исатай Ағайынның басы
еді, Алтын ердің қасы еді - М.Өтемісұлы) фразасына жақын. Аталған
фразеологизмді ХҮ ғасырда өмір сүрген Сүйінішұлы Қазтуған жыраудың
мұрасынан кездестіреміз: Сөйлесе қызыл тілдің шешені, Ұстаса Қашағанның
ұзын құрығы, Қалайылаған қасты орданың сырығы (Бес ғасыр жырлайды, 1 –
том. Алматы:Жазушы, 1989, 28-б.).
Этнографиялық деректердің көрсетуі бойынша әлеуметтік жоғары топ
өкілдері киіз үйдің кереге, уықтарын сырлап қоюды місе тұтпаған. Олар
керегенің бастарын, уықтың алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп,
қалайылатып та әшекейлейтін болған. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Бөкей
ордасының ханы Жәңгір осындай қымбат үйді бірінші Николай патшаға сыйға
тартқан.
Керегенің халық тілінде күміс шапқан кереге, сүйекті кереге,
қалайылаған кереге, қорғасындаған кереге деген атаулары келтірілген
фразеологизмнің сырын түсінуге қажетті деректердің бірі деп санауға болады.
Қалайылаған қасты орданың сырығы фразеологизмі тарихи жағынан алғанда киіз
үй сүйектерін металмен және асыл тастармен безендірілгенін және осылай
әшекейлеу қатардағы киіз үй емес, орда аталатын ерекше үйлерге тән
екендігінен мәдениеттанымдық дерек береді. Қазіргі тілімізде қас сөзінің
мағынасы көпшілікке түсініксіз. Көне түркі тілінде қаш нефрит мағынасында
қолданылған. Былғары бұйымдардың бетіндегі күміс шытыра, күмбез тәрізді
әшекей қас деп аталады [5, 48].
Ертеде үйді орда, отау деп атағандығы да белгілі. Осындай атаулардың
қатысуымен жасалған фразеологизмдер: үйіңде шымылдығың желбіреп тұр ма?
(үйіңде жас келіншегің күтіп отыр ма?), еңсесі биік боз орда (хан, сұлтан
отырған үй), басына үй тікті (отау тігіп үй болды, шаңырақ көтерді), ауыл-
үй қонды (жақындасты, араласты, қоныстас болды), қызыл үй (қызы бар үй).
Қостанай жағында қатыны өлген қызыл үйге қарап жылайды деген фразеологизм
сақталған.
Киіз үйдің құрамдас бөліктеріне қатысты фразеологизмдер: киіз үйдің
төбесін күмбез тәрізді етіп көрсететін, уықтардың басын біріктіріп ұстап
тұратын шеңбер – шаңырақ атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер:
қара шаңырақ (үлкен үй, ата-ананың отырған үйі, ұшқан ұя), шаңырағың биік
болсын (үй тіккенде, үйленгенде айтылатын тілек), шаңыраққа қара (өз үйің
емес), шаңырақ асты (бір отбасы, үй іші) т.б.
Киіз үйдің қабырғасын құрайтын тор көзді жиналмалы ағаш бөлігі –
кереге атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: керегесін кертті
(керегесін кесіп, ойран салды), керегесін тұрғызды (үй қылып бөлек шығарды,
іргесін қалады), кереге там (бейіт үстіне тұрғызылған төрт қабырғалы
құрылыс), керегесіне ақ тимеді (жарымады, байымады) т.б.
Кереге мен шаңырақтың арасын біріктіріп, киіз үйдің төбесін шығарып
тұратын иінді ұзын ағаш – уық атауының қатысуымен жасалған тұрақты
тіркестер: қыдырған уық (қатты жел болғанды уықтардың қаламдықтан шығып
қалып, қисайыңқырап қалуы), уығын қадасып, шаңырағын көтерісті (белгілі бір
ортақ іске белсене қатысты), уық шанышты (бір жерге үй тікті, орын тепті)
т.б.
Үйдің ашылып-жабылып, кіріп-шығатын бөлігі – есік атауының қатысуымен
жасалған тұрақты тіркестер: есік көзі (есіктің дәл алды, табалдырық қасы),
есік пен төрдей ( 1) анадай жерде, біраз қашықтықта; 2) өте жақын; 3)
денелі, үлкен, зор), артқы есікпен кіру (пара беру, жең ұшынан жалғасу),
кеудесі (омырауы) есіктей ( 1) өркөкірек, 2) кеудесіне нан піскен), есікте
өлтірді (жалшылықта ұстады), кең қолтық, кең есік (кеңпейіл, бауырмал жан)
т.б.
Киіз үй есігінің екі жақтауы – босаға атауының қатысуымен жасалған
тұрақты тіркестер: босағаң берік болсын (отбасың аман болсын деген
мағынадағы тілек), босаға сығалады (әркімнің есігінде жүрді), босағасын
солқылдатты (қиратып кете жаздады, күш көрсетті), босағасын шапты
(шаңырағын ортасына түсірді, жауласты), оң босағада отырған қыз (тұрмысқа
шықпаған, ата-анасының үйінде жүрген қыз), босағаның оң жағы әйелдерге, сол
жақ босаға – киіз үй кеңістігінің ер адамдарға арналған бөлігі,
босағамыздан аттаған емес (үйімізге келген емес) т.б.
Есіктің маңдайшасына қарама-қарсы төменгі жағы, жерге тиіп тұратын
көлденең ағашы – табалдырық атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер:
табалдырықтан арғыны көрмеген (үйден, ауылдан ұзап шықпаған),
табалдырығынан тоздырды (қайта-қайта бара берді), табалдырығын аттамады
(үйіне келмей қойды, кірмей қойды) т.б.
Киіз үйдің шаңырағын көтеруге, киізін жөндеуге, түндікті көтеріп
ашуға қолданылатын ағаш – бақан, сырық атауларының қатысуымен жасалған
тұрақты тіркестер: барын киіп, бақанын таянды (әзірленді, бар-жоғын үстіне
ілді), бақан бойлы (ұзын бойлы, еңселі), бақанын қолына алды (сайланды,
сұстанды), басынан сырық кетпеді (қысым көрді, таяқ жеді), сырық ойнатып,
сырмағын жүндей түтті (шауып алды, ойрандады) т.б.
Киіз үйдің жасау-жиһаздарына байланысты фразеологизмдер: тамақ, азық-
түлік салу үшін әшекейлеп, оюлап жасайтын ағаш сандық – кебеженің халық
тұрмысындағы көшіп-қону кезінде түрлі зат салуға арналған көш кебеже деген
түрі болған. Мұндай кебежелерге шала туған қозы-лақты, ботаны ұстап баққан.
Оны бота кебеже деп атаған [6, 41].
Кебеженің әлдеқайда үлкен түрі абажа деп аталады. Абажаға ыдыс-аяқтар
мен азық-түлік сақтаған. Кебеже қарын, кең құрсақ (семіз, денелі кісі
туралы айтылады), кебеже қарын шұбар төс (би, болыс деген мағынада) т.б.
Қазақ шеберлері жасаған сандықтың қол сандық, әбдіре сандық (үлкен сандық),
шай сандық, тай сандық (үлкен сандық), ақ сандық, алтын сандық, күміс
сандық, кеусандық (киім-кешек салатын үлкен сандық) т.б. атаулар олардың
әртүрлі көлемде әшекейленіп жасалатын бұйым екенін аңғартады. Сандық
атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: сандық тас (үсті тегіс,
текшеленіп біткен тас), ақ сандық, ақ сандықтың ішінде көк сандық (бірінің
ішінде бірі, түбі жоқ), кеудесі алтын сандық (шежіреге бай, көп білетін)
т.б.
Ағаш шеберлері ағаштан ойып, қымызға арналған ожау, тегене, саптыаяқ,
зерен, күбі, табақ, астаулар (ет салатын ағаш ыдыс), сонымен бірге бидай,
тары түйетін келі мен олардың қажетті бөлшектері келсап,піспек сияқты
бұйымдарды өз жерімізде өсетін ағаш түрлерінен ұқсатып жасай білген.
Сыйымдылығы мол, 10-15 литр шамасында қымыз құйылатын, оны ожаумен
сапырып отыруға арналған шұңғыл ағаш ыдыс – тегене деп аталатын бұйым
күмістелген темір әшекейлермен, асыл тастармен безендіріліп те жасалған.
Күбіде немесе сабада әбден пісілген қымыз алдымен осындай кең де шұңғыл
ыдысқа құйылып, одан әрі аяқтарға құйылып таратылатын болған. Әсіресе
көпшілік болған жерде осындай жұмысты атқарушыны аяқшы деген. Тегене
атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: тегене құйрық (тегенедей
үлкен құйрық (қой туралы)), құйрығы тегенедей (үлкен, теңкиген), мақтағанға
кісі тегенедей болды (көтермелегенге ісіп-кебінді) т.б.
Тегенеге құйылған қымызды сапырып, аяқ-аяққа құю үшін ұзындау сапты
ағаш ожаулар мен шөміштер қолданылады. Тамақ бергенде сараңдық істеді
мағынасында қолданылатын шөміштен қысты фразеологизмі ыдыстың осындай
түріне байланысты шыққан.
Ағаштың безінен шауып жасалған сабы бар, бақыраш тәрізді шұңғыл ыдыс
саптыаяқ деп аталады. Саптыаяқ жасауға ыстық-суыққа төзімді, үйілі (кейде
оны безі деп те атайды) берік қайың, қарағаш, үйеңкі сияқты ағаш түрі
таңдалады. Алдымен, таңдап алған ағашты тұзды суға қайнатып, сәл дегдіген
соң кептіріп, маймен ысқылайды, ысқылаған сайын ағаштың табиғи өрнегі
ашылып, сәнді бола түседі. Көшпелі тұрмыста саптыаяқты ер адамдар әрдайым
өзімен бірге беліне қыстырып, я болмаса аттың еріне байлап алып жүрген.
Мәселен, малшылар саптыаяққа қой, ешкінің сүтін сауып, қыздырылған бірнеше
малта тасты салып жіберіп, сүтті тез арада пісіріп алған. Бұл бар болғаны
10-20 минут уақытты алған. Қазақ халқында сүт пісірім уақыт деген өлшем
осыдан туса керек [7, 48].
Саптыаяқтың шөміші мен сабы бүтін ағаштан тұтастай ойылып, сабына
өрнек түсіріледі, сабының кейін қайырылған екі тұсында жіп өткізетін
саңылау қалдырылады. Кейде оған қосымша сап жасап, оны шөмішпен бірге
ойылған қысқа сапқа кіріктіріп, желіммен жапсырып, жігі білінбестей етіп
өңдеп қояды. Саптыаяқтың шөмішінің бір шетінен үшбұрыштап ойып, шүмек
қалдырады.
Тұрмыста қолданылған осы бұйымның бейнесі саптыаяққа ас құйып,
сабынан қарауыл қарады фразеологизмінде көрініс табады. Аталған тұрақты
тіркес тым секемшіл, жоқ жерден жау іздеді деген мағынада жұмсалады.
Сонымен бірге бұл фразеологизм қулық-сұмдығы бар іс-әрекет, мінез туралы да
айтылады [8, 453].
Ал саптыаяқтай ерінді жақсы аттың көп сынының бірі ретінде
қолданылады: - Шынымен өлгенің бе, Құлагерім, Салбырап саптыаяқтай төменгі
ернің (Ақан сері Қорамсаұлы. ҚұлагерБес ғасыр жырлайды, 162-б).
Қазақ тілінің фразеологиялық қорында ағаштан ойып жасалған тостаған
деп аталатын кішілеу ыдысқа, табақ деп аталатын ас салатын жайпақ ыдысқа,
қасық дейтін тамақ ішуге арналған құралға т.б. бұйымдарға байланысты
қалыптасқан әлденеше ондаған фразеологизмдер сақталған. Тостағанын жуды
(көзінің жасын бұлады, жылады), көзі тостағандай (көзі үлкен әрі дөп-
дөңгелек), өз табағын өзіне тартты (біреудің істегенін алдына келтірді),
шар табақтай (өте үлкен, быттиған бет туралы), табақтас болды (қонақта
бірге болды), қасық қаны қалғанша (ақырғы демі біткенше, көз жұмғанша),
майлы қасықтай (жылпос, пысық), қасықтап жиды (аз-аздап тырбанып жинады)
т.б.
Көне замандардан бізге жеткен кәсіптердің бірі - ағаштан арба жасау
өнері. Арба жасау ағаша ұсталығы мен темір ұсталығын қатар меңгеруді қажет
еткен. Арба тәрізді күш-көлік құралы туралы этномәдени деректер ерте
замандардан бері қазақ даласында болған шетел саяхатшылары мен елшілерінің
жазбаларында сақталған. Арбаның жүк таситын, адам таситын және балаларға
арналған түрлері болған. Арба ағаштан құрастырылып доңғалақ, білік, арыс,
белағаш, қорап деп аталатын т.б. бөліктерден тұрады. Арбаның, оның
бөлшектерінің атқаратын қызметі мен кәсіп иесінің және ұжымның санасында
қалыптасқан қасиет-белгілеріне орай қалыптасқан бірсыпыра фразеологизмдер
бар: Садақ сыртты күпшек сан (жарау, сом тұлғалы ат), бұл фразеологизм
кейде күдері бел, күпшек сан түрінде де қолданылады. Күпшек деп арба,
дөңгелегінің шабақтарын құрастырып тұратын, іші қуыс болып жасалатын,
жұмыр, дөңкиіп тұратын бөлшекті атайды. Күпшек сан фразасы жылқының артқы
сандарының күпшек тәрізді жуан, жұмыр екендігіне қарай қолданылады.
Арыс – арбаның көлік жегетін жетек ағашы, тәрте. Әдетте екі ат
жегілетін арбаның арысы біреу болады да, ол ел арасында дәрте, тәрте,
жетек, оқағаш, оқтық деп аталады. Бір ат жегілетін арбаның арысы екеу
болады. Оны арбаның қос арысы дейді. Мұндай жағдайда бір көлік қос арыстың
ортасына жегіледі. Екі не одан да көп көлік жегілетін арбаның арысы біреу
болады да, ол жегілетін көліктердің ортасында тұрады. Арбаның осындай
бөлшегіне орай ерлі-зайыпты деген мағынадағы екі арыс фразеологизмі пайда
болған. Ел арасында екі арыс ерлі-зайыпты адамдарды бейнелеп айту үшін
қолданылады.
Ежелден бері ағаштан жасалған музыкалық аспаптардың қазірге дейінгі
келіп жеткен домбыра, асатаяқ, даңғыра, сыбызғы, қобыз т.б. деп аталатын
түрлері көп. Зерттеуші Т.Жаубасова қазақ халқының 50-ге жуық аспап
атауларының фольклор үлгілері мен тарихи ескерткіштерде сақталғанын айтады.
Ғалым Б.Кәмәлашұлы оның 60-тан астам түрін келтіреді [9].
Қазақ тіліндегі бір топ фразеологизмдер музыкалық аспаптардың
тұрмыста қолданылуына, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктеріне орай
пайда болған: мәселен, әр нәрсе өз уақытында деген мағынада той өткен соң
даңғыра фразеологизмі қолданылады. Осындағы даңғыра – ағаш шебердің бір жақ
бетіне тері қаптап, ішкі жағына сылдырмақ темір тағылатын, дыбысы күшті
шығатын музыкалық аспап. Бір жерге жиналуға шақыратын, аңшылардың аңға
шыққанда қағатын, шанағы терімен қапталған, ұрып ойналатын саз аспабы
дауылпаз, дабыл деп аталады. Дабылды жорықтарда айбарлы көрініп, қыр
көрсету үшін әскербасылар да ұстаған. Осы соқпалы аспапқа байланысты
қалыптасқан дабыл байлады (дабылын ұрып, бүркітті үркітіп аң аулады), дабыл
қақты (жар салды, ұрандады, хабар берді), жау дабылы (жаудың жақындап
қалған белгісі); сол тәрізді сыбызғыға қатысты дауысы сыбызғыдай (сазды,
нәзік дауысты), қобызға қатысты қалыптасқан көрінгеннің қобызына биледі
(кім болса соның жетегінде кетті), қобыз кеуде (кеудесі қобыз шанағындай
иір (ат)), шаңырағына қобыз ойнатты (төбесіне әңгіртаяқ ойнатты), домбыраға
байланысты құлақ күйін келтірді (домбыраның құлағын бұрап, күй тартуға
бейімдеді), т.б. фразеологизмдерде бірсыпыра этномәдени ақпараттар
сақталған (үні, қолданылу ерекшелігі, формасы т.б.).
1.3. Асыл тас өңдеумен (зергерлік өнер) байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер. Алтын мен күмістен сәндік бұйымдар мен әшекей заттарын
жасайтын шеберді халық зергер деп атаған. Зергерлік шеберліктің шыңына
жеткен өнер болып саналады. Кейбір зергерлер қолөнерінің бірнеше саласын
қатар меңгерген. Этнографиялық еңбектерде зергерлердің әшекей бұйымдардан
басқа ер-тұрман, жиһаз, музыка аспаптары мен ыдыс-аяқтарды, қару-жарақтарды
әшекейлеумен бірге оларды бастан-аяқ өздері жасайтындығы атап көрсетілді.
Басқаша айтқанда зергерлер ағашпен, таспен, темірмен, сүйекпен, тері
өнімдерімен жұмыс істей білген әмбебеп өнер иелері болған.
Зергерлер тілінде материалдардың сапасына, өңделуіне байланысты
көпшілік біле бермейтін көптеген атаулар пайда болған. Мәселен, бір ғана
алтынның таза алтын деген ұғымда ши алтын, шым алтын, шымқай алтын, шора
алтын, ұрғашы алтын, қарқ алтын, айырған алтын, сап алтын, сары алтын,
қызыл алтын, тайтұяқ алтын, құйма алтын тәрізді 20-астам атауы, ал күмістің
әртүрлі сапа-белгісін білдіретін жамбы, ақ жамбы, асық жамбы, жал күміс,
балшабай күміс, нақыра күміс, құйма күміс, ұрғашы күміс (таза күміс) т.б.
тәрізді 10 – нан астам атауы кездеседі.
Алтынның сынығы – жақсы адамның ұрпағы, жақсының көзі, ат басындай
алтын – көлемді, үлкен алтын, олжа; алтын дегенім мыс болды, күміс дегенім
жез болды – ойдағыдай болмай шықты, алтыннан ардақты, күмістен салмақты –
аса қадірлі, қымбатты (адамға байланысты).
Бір топ фразеологизмдер әшекей бұйымдар атауларының қатысуымен пайда
болған: Әкеңнің ала моншағын алып па едім? – не әкеңнің құны бар деген
мағынада; айдан алқа, жұлдыздан жүзік іздеме – қол жетпеске босқа әуре
болма; алтын бергек, асыл діңгек – сүйеніш, тірек, қамқоршы адам; алтын тәж
киді – билікке ие болды; бет моншағы түсті – ұялды (бетмоншақ – сәукеленің
екі жағынан салбырата қадап қоятын төгілмелі моншақ. Ол бірнеше қатардан
тұрады).
Жұмыста зергерлердің құрал-саймандары мен металл т.б. өңдеу
атауларының қатысуы негізінде бірсыпыра тұрақты тіркестер қалыптасқандығы
қарастырылады: қорғасындай балқыды - әбден ұйыды, есіл-дерті қалмады,
нақышына келтірді – безендірді, сәндеді; тезге салды – тәртіпке шақырды
(тез деп үйшілер мен зергерлердің ағашты белгілі бір формаға келтіруге
арналған құралы); шот маңдай – қабағы тік, еңкіш адам туралы айтылады; азу
тісі балғадай – тістері ірі, мықты; сүйегін жасытты – сағын сындырды
(жасыту деп металды отқа қыздырып жұмсартуды айтады), қалпына келді –
бұрынғы күйіне түсті. Зергерлер қалыпты күйдірілген саз балшық, темір,
сүйек, шойын, тас тәрізді материалдардан бір үлгіде өздері дайындап алады.
Тілімізде қолданылып жүрген бір қалыпқа құйғандай, бір қалыпта, бір
қалыптан таймады, қалпына түсті т.б. зергерлердің осындай құралына
байланысты қалыптасқан.
1.4. Темір өңдеумен (ұсталық өнерге) байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер. Қазақ қолөнерінің белгілі бір түрімен немесе бірнеше
түрімен қатар айналысқан шеберлерді ұста деп атай берген. Ұсталар,
негізінде, ағашпен, темірмен, ішінара таспен жұмыс істеген. Соған
байланысты ел ішінде оларды ағаш ұстасы, темір ұстасы деп атаған. Темір
өңдеп, зат жасайтын шеберлерді қара ұста, ал, алтын-күміспен, асыл
тастармен жұмыс істейтін шеберлерді ақ ұста деп ажыратып айту да болған.
Ұсталық кәсібіне байланысты атаулардың қатысуымен қалыптасқан
фразеологизмдер: аузын айға біледі – тісін қайрады, өшікті (білеу - 1) зат
жүзін өткірлейтін сопақ, қайрақ тас; 2) өткірлеу, қайрау; ай балтаның
сабындай – жұп жұмыр ( ай балта – қару-жарақ аты); айтылған сөз атылған
оқпен тең – тауып айтқан уәж өңменіңнен өтеді, қайтып алуға болмайды; ақ
семсер – сапы мен қанжардан ірі екі жүзді қару (мұның түсі ақ емес); аузы
қысқаш – тілі өткір; иегінен тағалы ат тайып жығылады – сақалы жоқ, көсе
(таға – ат тайғанамау үшін тұяғына қағылатын темір зат). Бес аспап –
қолынан бәрі келетін шебер; бес аспабы сайлаулы – бар қаруы дайын, жау-
жарағы әзір. Дем берді – демеді, сүйемелдеді (дем беру – ұсталық кәсібінде
көріктің аузына дем беру, отты үрлеу); дүкен құрды - әңгімелесті (дүкен -
шеберхана) т.б.
Мысы басты – біреуден қаймықты, тайсалды (мыс - өткір, кескіш
құралдардың жүзі); міз бақпады – бүлк еткен жоқ, бедірейді де қалды, шыдап
бақты (міз - өткір құралдардың (пышақ, қылыш, балта т.б.) кесетін жүзі);
суын тапты – бабын тапты, көңілдегідей етті (кәсіби лексикада суын табу –
металды шоқта қыздырып, суға салып шыжғырып, тапап шынықтыру); темірді
қызуында соқ - әр нәрсені өз уақытында істе т.б.
Зерттеу жұмысының Кәсіби фразеологизмдер уәжділігінің этнотанымдық
мәні деп аталатын екінші тарауында қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді
зерттеудің теориялық мәселелері мен қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасалып,
қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдердің уәжділігі сөз болады.
2.1. Фразеологизмдердің уәжділік тұрғысынан зерттелуі. Тіл білімінде
фразеологияның теориялық, практикалық мәселелері (В.В.Виноградов,
Н.М.Шанский, І.Кеңесбаев, А.Ә.Байтелиев), фразеологизмдердің жеке
тақырыптық топтары (В.Н.Телия, Р.Н.Попов, С.К.Сатенова, Ш.Б.Сейітова),
фразеологизмдерді мағыналық, тақырыптық топтастыру принциптері
(З.Г.Ураксин, Ә.Қайдар, Р.Жайсақова), диалектілік сипаты (Қ.Қалыбаева),
фразеологизмдердегі варианттылық құбылысы (Г.Смағұлова), түркі тілдері
материалдары бойынша салғастыра зерттеу (С.Муратов, А.Нұрмаханов),
фразеологизмдердердің стилдік ерекшеліктерін ашу, тілдік және поэтикалық
табиғатын таныту (Р.Сыздық, Р.Сәрсенбаев, Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов,
Н.Уәлиұлы) т.б. аспектілерде қарастырылып, теориялық тұрғыдан жан-жақты сөз
болды.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің уәжділік сипаты Н.Уәлиұлының,
С.Сәтенованың, Б.К.Уызбаеваның, Қ.Ғабитханұлының, Г.Сағидолланың,
Ш.Б.Сейітованың т.б. зертеулерінде қарастырылған. Мәселен,
фразеологизмдердің уәжділік мәселесін арнайы зерттеген Ж.Д. Байтелиева
Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің
этномәдени уәждемесі атты зерттеуінде уәжділіктің жасы мен жынысына
қатысты уәжділік, тегі мен табиғи ерекшеліктеріне қатысты уәжділік, жылқы
шаруашылығына қатысты уәжділік, дене мүшелері мен атауларына қатысты
уәжділік, ат абзелдеріне қатысты уәжділік тәрізді түрлерін көрсетеді.
Фразеологизмдердің табиғаты аса күрделі: фразеологизмдер жеке сөзге
де, сөз тіркесіне де, сөйлемге де ұқсайды, сонымен бірге олардың ешбіріне
ұқсамайтын қасиеттерімен де ерекше болып тұрады. Сондықтан олардың мағынасы
фразеологиялық шартты, фразеологиялық байлаулы мағына деп аталады.
Көптеген фразеологизмдердің неге бұлай аталатыны, яғни уәждемесі
(мотивациясы) жоқ, - деп жазады зерттеуші Н.Уәлиұлы [10, 4]. Бұл пікірдің
қолөнеріне байланысты фразеологизмдерге де қатысы бар.
Фразеологизмдер мен зат арасындағы тілдік емес факторларды жан-жақты
зерттемей тұрып, олардың шығу себебін анықтау оңай бола бермейді. Тіл
біліміндегі аталым (номинация) теориясы бойынша атаудың екі дәрежесі атап
көрсетіледі: 1) бірінші дәрежелі немесе алғашқы атау (первичная номинация).
Ол атаудың аталушы заттың қасиеттерімен уәжделеді; 2) екінші дәрежелі
немесе кейінгі атау (вторичная номинация). Онда сөздің семантикалық дамуы
нәтижесінде өзін тудырған түбірмен мағыналық байланысы үзіледі [11, 249].
Біз қарастырып отырған фразеологизмдер екінші дәрежелі атауларға
жатады. Фразеологизмдердің барлық түрінің негізінде адам ойлауының
ассоциативті сипаты жатады. Ол бұрыннан бар нәрселерге ұқсатумен байланысты
пайда болады. Ал, ол ұқсастықты білдіретін фразеологизмнің ішкі формасы.
Фразеологизмдер халықтың ассоциативті – образды ойлау нәтижесінде
пайда болып, ұлт менталитетін көрсететін, ұлттық-мәдени коннотация мазмұнын
білдіретін тілдік таңбалар болып табылады. Фразеологизмдердің мазмұн
межесі, ондағы мәдени коннотациялардың өзі білімге айналып, когнитивтік
игеру көзі болып саналады. Коннотация, басқаша айтқанда, ұжымдық таным-
түсініктердің мәдени мазмұны көп жағдайда бағалау қызметін атқарады,
сондықтан да қоршаған ортаны сезіну, қабылдау әр халықта әртүрлі болуына
байланысты фразеологизмдерде әлем бейнесін қалыптастыратын тілдің ұлттық
ерекшелігі айқын көрінеді.
Фразеологизмдер тілдік қызметі, құрылымы тұрғысынан номинативтік
және комуникативтік фразеологизмдер деп бөлінеді. Номинативтік
фразеологизмдер жеке сөздердің орнына жүре алады, синтаксистік жағынан
сөйлемнің бір мүшесі болып қызмет атақарады, ал сөзден айырмасы оның
экспрессивтік қасиетінде. Басқаша айтқанда олар зат пен құбылысты бейнелі
түрде атайды. Бұл жөнінде компаративті фразеологизмдердің табиғаты туралы
зерттеуші Қ.Айдарбек: ...теңеулердің тілде таңбалануы жалпы адамзат
танымымен, адамдар тәжірибесі мен ойлау нәтижелерінің сөзде бекітілуі
негізінде болады, яғни олар жоғарыда аталған функциялармен қатар аталымдық
қызметте де жұмсалады. Аталым актісі – уәж, уәждеме, уәжденім, уәждем,
уәжді, уәждемелі, уәжділік ұғымдарымен тығыз байланысты. Атауға негіз
болған уәж ұжымның тілдік санасында қабылданып, сөз мағынасын құраушы негіз
болады. Қазақ тілінде теңеу мағынасын білдіретін тұрақты тіркестер мен
фразеологизмдердің аталуына себепші негіз болған уәждік белгілері бойынша
олардың бірнеше уәжділік түрлерін анықтадық, - дей келіп,
фразеологизмдерге байланысты уәжділіктің соматикалық ұғымдармен (бес
саусақтай, көзіндей көрді), тұрмыс-тіршілікпен (балтыры бесіктей, қамшыдай
қатты, арасы майлы қасықтай), төрт түлік мал атауларымен байланысты
түрлерін көрсетеді [12, 181].
Біздің зерттеуімізде қазақ қолөнері материалдары негізінде
фразеологизмдер уәжділігінің төмендегідей түрлері анықталып отыр: салт-
дәстүр, материал мен оның сапасы, жасалу технологиясы, түр-түс, форма, т.б.
2.2 Формасына байланысты уәжделген фразеологизмдер. Табиғаттағы
заттар мен жасанды заттар да бір-бірінен формасы арқылы ажыратылады. Адам
танымының осы бір ерекшелігі қолөнеріне байланысты қалыптасқан
фразеологизмде айқын байқалады. Олардың басым көпшілігі адамды сипаттауға
қолданылады. Мысалы: айбалтаның сабындай – жұп-жұмыр, әдемі білекті. Бақыр
бас – үлкен басты. Тура мағынасында басы шелектей деген ұғымды білдіреді.
Шелек ертеде бақырдан (мыстан) жасалған. Шелектің бақыр аталуының өзі оның
материалына байланысты шыққан. Бұл фраза басы бақырдай түрінде де
жұмсалады. Азу тісі балғадай – қажырлы, күшті. Қол-аяғы балғадай – жұп-
жұмыр, толық, етженді. Біз мұрын – мұрнының ұшып сүп-сүйір деген мағынада.
Білеудей болып істі – күптей болып, бадырайып ісіп кетті (білеу - қайрақ,
жұмырлау келген, құралдың жүзін өткірлейтін құрал). Тана көз - үлкен әрі
жайнап тұратын мөлдір көз (тана – түркі тілдерінде үлкен түйме, жалтырап
тұратын ақық түйме).
Бір қалыпқа соққандай Бір қалыптан шыққандай – бір-бірінен
айнымайды, ұқсас. Қалып – затты белгілі бір формада дайындайтын құрал. Оның
қорғасыннан жасалған құйма қалып, темір шыбықтарынан басына ою, бедер салып
жасаған соқпа қалып деген түрлері бір үлгі – пішінмен көптеген бұйымдарды
жасауға пайдаланылады. Оймақ ауыз – кішкентай ғана дөңгелек ауыз. Бұл
тіркес – қазақ ұғымындағы сұлулық өлшемдерінің бірі.
Сымға тартқандай – нәзік, жіңішке; түзу. Халық ауыз әдебиетінде бұл
фразеологизм қыз-келіншектердің сұлулығын бейнелеу үшін жиі қолданылған.
Түзу, жіңішке әрі әдемі мағынасында сымға тартқан күмістей формасында
кездеседі. – Сымға тартқан күмістей Он саусақтың саласы (Қыз Жібек, 1977,
32-б.). Сым сөзі бұрын екі түрлі мағынаны білдірген: 1. алтынды, күмісті
жіңішкертіп созатын қалып; 2. қалыптан шыққан жіңішке металл (алтын, күміс,
жез) жіп, талшық. Атаудың бұл мағыналары ауыз әдебиеті үлгілерінде молынан
сақталған және осындай сымның нәзік болатыны себепті ол сұлулықты
бейнелеуге қызмет етеді: - Белі нәзік талып тұр, тартқан сымнан жіңішке,
үзіліп кетпей неғып тұр (Қазақ эпосы, 1957, 24-б.).
2.3. Салт-дәстүрге байланысты уәжделген фразеологизмдер. Күнделікті
тұрмыста, салт-дәстүрде берік орын алған бірсыпыра зат, бұйымдар атқаратын
қызметіне, белгілі бір наным-сенімге т.б. байланысты болып,
фразеологизмдердің этномәдени уәжділігін көрсетеді.
Қазанның құлағын қағып қойған ат – о баста қойылған есім. Әр
отбасының күнде тамақ пісіріп ішетін қазанды халық қастерлеп, жеті
қазынаның бірі деп есептеген. Қазанға пісірілген ас дәмді әрі жұғымды,
сондықтан да болар, қазан-ұрпақ жалғасуы мен отбасы берекесінің символы
болып табылады. Осыған орай Н.Уәлиұлы былай деп тұжырымдайды. Қазан мен
қара мылтықтың қасиетті жетінің қатарында айтылуы тегін емес. Қазанның
құлағын қағу; қара қазан, сары бала; қазан төңкерілу тәрізді сөз орамдары
жайдан-жай айтылмаған. Қазақтың ертегі, жырларында алтын қазан іздеу салты
туралы деректер кездеседі. Мысалы:
Сөз тыңда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ЕРЖАНОВА ЗОХРЕ
Қазақ қолөнеріне байланысты
фразеологизмдердің этномәдени аспектісі
10.02.02. – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының
докторы Р.Н.Шойбеков
Ресми оппоненттері: филология ғылымдарының
докторы Қ.Айдарбек
филология ғылымдарының
кандидаты Ж.Сұлтан
Жетекші ұйым: Қазақ мемлекеттік Қыздар
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылы 10 желтоқсан сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д.53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 10 қарашада таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы,
профессор
Ж.А.Манкеева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым,
түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Әрбір
тарихи кезеңдер мен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстар сияқты ұлт қолөнерінің
әрбір түрі тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл мәдени, тарихи, рухани,
әлеуметтік өзгерістердің айнасы тәрізді. Осыған байланысты тілдік бірліктер
(лексика-фразеологиялық жүйесі) тек тіл білімінің емес, мәдениеттану,
елтану, әлеуметтану т.б. зерттеу нысанына айналды. Осымен байланысты
қазіргі кезде лингвистика ғылымының да зертеу нысаны кеңейе түсті. Тіл
білімінің лексикология, фразеология т.б. салаларын басқа ғылым салаларымен
байланыстыра қарау лингвистиканың бүгінгі таңдағы кешенді сипатын
көрсетеді.
Тілдің ұлттық табиғатын шынайы танудың бір бағыты тілдік бірліктерді,
олардың мазмұны мен тұлғалық жағын тілдің өз ішінде лингвистикалық
заңдылықтар негізінде қарастыру болса, екінші бағыты оларды тілдік емес
мәнділіктермен, яғни ақиқат өмірмен, экстралингвистикалық факторлармен,
адам танымымен байланыстыратын, антропоцентристік бағытта қарастырумен
ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде бұл бағыттың ғылыми-теориялық алғышарттары
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастап Ә.Т. Қайдар, Р.Сыздық,
Е.Жанпейісов, М.М. Копыленко, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Н.Уәли, Б. Қалиев,
Р.Шойбеков т.б. зертеушілердің еңбектерінде жасалып, материалдық және
рухани мәдениетке байланысты мол деректер жинақталды, құнды тұжырымдар
жасалды.
Зерттеудің өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңғыру
кезеңін бастан кешіп отырған бүгінгі күнде танымдық, эстетикалық, тәрбиелік
мәні бар көптеген құбылыстарды, соның ішінде байырғы кәсіп, қолөнер
түрлеріне байланысты аса маңызды құндылықтарды жинап-теріп, анықтап, қайта
бағалау қажеттігі туындап отыр. Өйткені кеңестік идеологияның әсерінен
“қазақ халқы мал шаруашылығымен ғана айналысып, басқа кәсіптерді игермеген”
деген бір жақты қасаң көзқарас орын алғандығы белгілі. Мұндай
стереотиптерді тарихшы, этнограф, өнертанушылардың зерттеулеріндегі тіл
деректеріне сүйене отырып, қайта қарастыру қажет. Өйткені қазақ тілінің
лексика-фразеологиясы жөнінде сөз болғанда, мал атауларына бай тіл деген
қорытынды жасалады да, қолөнер бұйымдарына байланысты атаулар, олардың
фразеологизмдерге ұйытқы болудағы орны елеусіз болып қалады. Қазақтың
қолөнері тарихи-этнографиялық, археологиялық зерттеулердің, яки сақталған,
кейбіреулері қолданылып келе жатқан бұйымдардың көмегімен ғана емес, тіл
деректері арқылы анықталады.
Қазақ тіліндегі өзінің бейімділігімен, әлеуметтік мәнділігімен
ерекшеленетін фразеологизмдерде халқымыздың тарихы мен салт-дәстүріне,
ойлау жүйесіне, материалдық және рухани мәдениетіне байланысты мол ақпарат
сақталған. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде фразеологизмдер әртүрлі
қырынан зерттеліп келе жатыр. Фразеологизмдерді тілдік тұрғыдан зерттеу
бағытында көптеген жұмыстар жүргізілді. Атап айтқанда, І.Кеңесбаевтың,
Ә.Қайдардың, Н.Уәлидің, С.Сәтенованың, Ғ.Смағұлованың т.б. еңбектері
жарыққа шықты. Тұрақты тіркестерді тілдік тұрғыдан зерттеу барысында ондағы
ұйытқы сөздерді негізге ала отырып, фразалық біліктер тақырыптық, лексика-
семантикалық топтарға жіктеліп қарастырылды, олардың құрамындағы ұйтқы
сөздердің мағыналары ашылып, этимологиялық талдаулар жасалды.
Соңғы жылдары фразеологизмдерді тілден тыс факторлармен байланыстырып
қарастыруға ерекше көңіл бөлініп, олардың этнолингвистикалық,
психолингвистикалық, танымдық қырларын зерттеу барысында бұрынғы құрылымдық
бағыттан гөрі антропоцентристік бағыт басым бола бастады. Тілдік
бірліктерді антропоцентристік бағытта зерттеудің қазақ ұлтының мәдениеті
мен материалдық дүниесін түсінуде маңызы зор. Өйткені қазіргі заман
талабына байланысты фразеологизмдерді тек тілдік жағынан қарастырудың
жеткіліксіз екені белгілі болып отыр, себебі осындай бағыттағы зерттеулерде
халықтың ұжымдық тәжірибесі, шаруашылығы, адамдардың бір-бірімен байланысы,
қоғамдық қатынастар, дүниетанымдық ерекшеліктер, материалдық және рухани
мәдениет назардан тыс қалып қояды. Сондықтан фразеологизмдердің
қалыптасуының тарихи, мәдени негіздері, уәжділігінің этномәдени мәнділігі
жағынан қарастыру халқымыздың өткен кезеңдердегі мәдениетін танып білуде
аса нәтижелі болмақ. Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің шығу арналары
тарихы мен танымдық қызметін қолөнері материалдары негізінде қарастырып
отырған бұл зерттеу жұмысы Мемлекеттік “мәдени мұра” бағдарламасымен толық
үйлеседі. Ал қолөнеріне байланысты атаулар мен оған байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер – қазақ халқының өзіндік ерекшелігін айқын көрсететін,
баспанасы мен кәсіби-шаруашылық құралдары мен кәсіп, өнер түрлерінен,
киімдері мен тұрмыстық бұйымдарынан, ата-бабамыздың табиғат байлығын игеру
тәжірибесінен, дүниетанымынан, әлеуметтік реттеу құралы болған салт-
дәстүрлерінен т.б. мол дерек беретін қайнар көздердің бірі ретінде құнды.
Біздің зерттеуіміздің бағыт-бағдарын айқындайтын мұндай мәселелер зерттеу
жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
шығу төркіні қолөнеріне байланысты қалыптасқан лексика-семантикалық,
этнолингвистикалық, ономасиологиялық талдау арқылы танымдық сипатын,
дүниенің тілдік бейнесін көрсетудегі әлеуетін айқындау. Бұл айтылған
мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болған кәсіп, өнер түрлеріне
мәдени сипаттама беру;
- қолөнері негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің жиналған көлемін
көрсету үшін олардың тақырыптық, лексика-семантикалық топтарын анықтау;
- фразеологизмдерге негіз болып тұрған уәждік белгілерді ашып көрсету;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің ақиқат, бейақиқат дүниенің
тілдік бейнесін жасаудағы орнын көрсету;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің адам, қоғам ұғымдарына
қатысын сипаттау арқылы әлеуметтанымдық, мәдениеттанымдық әлеуетін
айқындау;
Зерттеудің нысаны мен пәні. Зерттеу жұмысының нысаны – қолөнеріне
байланысты қалыптасқан фразеологизмдер; зерттеудің пәні – олардың тарихи
қалыптасу негіздері, ономасиологиялық қырлары.
Зерттеу жұмысының материалдары. Зерттеу жұмысында белгілі бір кәсіпке,
өнер түрімен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер мен оларға тірек
компонент болған атауларға интерпретация жасау үшін фразеологиялық,
түсіндірме, аймақтық сөздіктердің және зерттеу жұмысының антропоцентристік
бағытына сәйкес қазақ тіл біліміндегі материалдық мәдениет лексикасына
қатысты жазылған Е.Жанпейісовтің, Ж.Манкееваның, Р.Шойбековтің,
Ә.Алмауытованың, Оқа Ардақтың, Т.Жаубасованың, А.Әлімжанованың, Г.Исаеваның
т.б. зерттеу жұмыстарының, сондай-ақ этнография, өнертану, мәдениеттану
саласындағы Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, С.Қасиманов, Ә.Тәжімұратов,
А.Сейдімбеков, Ө.Жәнібеков, Д.Шоқпарұлы, Р.Бекназаров, С.Бекешов,
Қ.Ахметжанов т.б. еңбектеріндегі этнографиялық материалдары, дереккөздері
пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысы мен дереккөздерді жинау барысында
сұрыптау, жүйелеу, салыстыру, лексика-семантикалық және диахронды-синхронды
талдау, ономасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ қолөнерін этнографтар
мен өнертанушылар, тілші ғалымдар тарапынан әртүрлі қырынан қарастырылып
келе жатқанымен, оның фразеологизмдерді қалыптастырудағы мәні арнайы
зерттеу нысаны болған емес. Осыған байланысты зерттеу жұмысының жаңылығы
тұңғыш рет бірсыпыра фразеологизмдердің пайда болу негіздерінің белгілі бір
кәсіп, өнер түрімен байланысты екендігін этнолингвистикалық,
мәдениеттанымдық, ономасиологиялық, когнитивтік (танымдық) аспектіде
қарастырылуы болып табылады. Атап айтқанда:
- қазақ халқының ежелден келе жатқан материалдық мәдениетінің болғанын
айғақтайтын тарихи, археологиялық деректерге шолу жасау арқылы тілдік
деректер талданды;
- фразеологизмдердің қалыптасу, шығу арналары анықталды;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдер жинақталып, өнер түріне
байланысты топтастырылды;
- қолөнеріне байланысты фразеологизмдердің тақырыптық, лексика-
семантикалық топтары анықталды;
- фразеологизмдерге негіз болған уәждік белгілер ашып көрсетілді;
- фразеологизмдер уәждік белгілері бойынша топтастырылды;
- қолөнеріне байланысты тұрақты тіркестердің қазақ фразеологиялық
қорында алатын орны айқындалды;
- қолөнері негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің рухани мәдениетпен
байланысы этномәдени бірліктердің беймәлім болып келген мазмұнын ашып, көне
наным-сенім, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерге этнолингвистикалық талдау жасау
арқылы көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен дүниетаным, тіл мен мәдениет, тіл мен
ұлт, тіл мен ойлау категорияларының сабақтастығын қарастыратын
этнолингвистика, лингвомәдениттану, ономасиология салаларының теориялық
ұстанымдарын толықтыра түсуге өзіндік үлес қосады. Фразеологизмдердің
теориялық және практикалық мәселелерін қарастыру жолындағы әрі қарайғы
ғылыми зерттеулерге мұрындық болады.
Аталған зерттеудің нәтижелері мен қорытындылары, материалдары жоғары
оқу орындарында фразеология, лексикология, этнолингвистика,
лингвомәдениттану, ономасиология, когнитивтік лингвистика теориясы бойынша
оқытылатын лексикалық курстарда пайдаланылады. Сол сияқты осы пәндер
бойынша оқу құралдары мен бағдарламалар жасауға, ал диссертацияның
материалдары түсіндірме, фразеологиялық, аударма, тарихи сөздіктер жасау
барысында да қолданылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қолөнерге қатысты фразеологиялық лексика қазақ тілінің этномәдени
тұрғыдан құнды әрі аса бай қабатын құрайды. Сондай-ақ, халқымыздың тыныс-
тіршілігімен, эстетикалық талғамымен байланысты және қоршаған орта туралы
халықтың білімдер жүйесі, рухани, адами құндылықтары жөнінде кодталған
ақпараттарды құрайды;
- қолөнерге байланысты фразеологизмдер тіл мен адамның, ұлттық
мәдениет пен этникалық сананың сабақтастығын көрсетіп,
объективті түрде ұлттың, дүниенің тілдік бейнесін
қалыптастырады;
- фразеологизмдердің мазмұнын тану және олардағы халықтық
білімдер жүйесін меңгеру арқылы халқымыздың, өскелең ұрпақтың
ұлттық сипаттағы білімдер қоры толыға әрі кеңейе түседі,
нәтижесінде рухани-интеллектуалдық тұрғыдан өсуге, ұлттық
менталитетті нығайта түсуге ықпал етеді;
- қолөнерге қатысты фразеологизмдер ұлттық болмысты айшықтай
түсетін идиоэтникалық семантикаға ие, сондықтан қазіргі әлемде
кең етек алып отырған жаһандану жағдайында оларды тану арқылы
қазақ халқының ұлттық болмысын түсінуге мол септігін тигізеді;
- фразеологизмдерден халықтың кен байлығы, жер байлығы, жануарлар
әлемі мен адам, қоғам, әлеуметтік-экономикалық қатынастарға
қатысты білімі мен тәжірибесі көрінеді;
- фразеологизмдердің лингвомәдени семантикасында қазақ халқының
қазба байлық, тұрмыстық заттар, әшекей өнеріне қатысты
көпғасырлық ұжымдық рухани-материалдық шығармашылығы, адамның
табиғатпен, қоғаммен, қоршаған ортамен қарым-қатынасы көрініс
тапқан, сондай-ақ, қолөнерге қатысты тұрақты тіркестер
қазақтардың ежелгі замандардан бергі шаруашылық-экономикалық,
қоғамдық-әлеуметтік тыныс-тіршілігінен хабардар етеді.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеудің негізгі
мазмұны мен нәтижелері 2009 жылы өткен Профессор Ф.Мұсабекова және тіл
білімі мен әдістеме мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық және
практикалық конференцияда, 2009 жылы өткен ХХІ ғасырдағы жоғары кәсіби
білімді мамандар даярлаудың мәселелері: кешегісі, бүгіні мен болашағы атты
халықаралық ғылыми практикалық конференцияда, 2010 жылы профессор
Ж.А.Манкееваның 60 жылдығына арналған “Тіл және мәдениет: тілдің
антропоөзектік парадигмасы” атты ғылыми-теориялық конференцияда және
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы Лингвистикалық
жұма атты семинарда (2010, қаңтар) баяндалды. Ғылыми басылымдарда 8 ғылыми
мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Зерттеу жұмысының кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу
нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми жаңалығы мен
теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу
барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған тілдік дереккөздер баяндалып,
жұмыстың талқылануы мен жариялануы туралы мәлімет беріледі.
Диссертацияның Қазақ қолөнерімен байланысты қалыптасқан
фразеологизмдердің этномәдени негіздері деп аталатын бірінші тарауында
қазақ тіліндегі фразеологизмдердің зерттелу жайы мен қазіргі бағыттары,
фразеологизмдерге ұйтқы болған атаулардың бірнеше ғылымдар тоғысында
зерттелуі, кәсіби фразеологизмдердің қалыптасу арналары сөз болады. Атап
айтқанда, біздің зерттеу нысанымыз болып отырған фразеологизмдердің
шығуының мәдени-тарихи негіздері, қалыптасу арналары болып табылатын
қарапайым табиғи тастар мен асыл тас, алтын, күміс, темір тәрізді металдар,
ағаш, тері т.б. материалдарды өңдеумен байланысты пайда болған бейнелі сөз
орамдарына ұйтқы, тірек компонент болған атаулардың этномәдени мазмұны
баяндалады.
1.1. Тас өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби
фразеологизмдер атты тараушада тас өңдеу өнерінің тарихы мен тастан
жасалған тұрмыстық, шаруашылық бұйымдары, сәулет-құрылыс нысандары мен
олардың атаулары қарастырылады.
Тас қашау ісі тәрізді еңбек түрі жеке кәсіп ретінде тарихшы,
этнографтар негізінде тек соңғы жылдарда ғана арнайы зерттеле бастады.
Қазақ даласындағы тас ескерткіштер ерте кездерден-ақ саяхатшылардың,
әскери адамдардың, зерттеушілердің назарын аударған. Атап айтқанда, бейіт
басындағы тас құрылыстар туралы алғашқы деректер араб саяхатшысы әрі елшісі
Ахмет Ибн Фадланның (Х ғасыр), итальян елшісі Гильом де Рубруктың (ХІІІ
ғасыр), ХҮ-ХҮІ ғасырдағы қазақ қолөнеріне байланысты дереккөздер Бұхар
тарихшысы Фазлаллах Рузбиханның еңбектерінде кездеседі. ХҮІІІ ғасырдан
бастап П.И.Рычков, И.П.Фальк, П.С.Паллас т.б. Ресей және Батыс Еуропа
зерттеушілердің еңбектерінде қазақ жеріндегі көптеген археологиялық, сәулет
ескерткіштері зерттеледі. ХІХ ғасырда қазақ жеріндегі діни сәулет
құрылыстары, керуенсарайлар туралы А.И.Левшиннің, Маңғыстаудың тас
құрылыстары туралы Ф.Ф.Бергтің , құрылыс тасы ретінде қолдануға болатын
ұлулы әктасқа қатысты мәліметтер М.И.Иваниннің, тастан, сүйектен жасалған
бұйымдар мен ойыншықтарға қатысты деректер, тасты өңдеуге байланысты
мәселелер маңызды этнографиялық дереккөз болып табылатын Р.Карутцтың
Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке деп аталатын еңбегінде сөз
болады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында тас өңдеуге байланысты этномәдени
деректер Т.К.Басенов, Ш.Уразбаев, М.Меңдіқұлов, Э.Масанов, Е.Әжіғали т.б.
еңбектерінде кездеседі.
Қазақтардың тас өңдеу өнерін зерттеудің алғашқы қадамы болып
саналатын Э.Масановтың Заметки о резьбе по кости и камню у казахов (вторая
половина ХІХ – начало ХХ века) атты мақаласы [1] мен С.Қасимановтың
Қазақ халқының қолөнері [2], Х.Арғынбаевтың Қазақ халқының қолөнері
атты кітаптарында [3] арнайы бөлім беріліп, онда тас өңдеу өнеріне, тас
шеберлерінің мамандануына байланысты атаулар келтіріліп, түрлі заттарға
сипаттамалар беріледі. Р. Бекназаровтың 2005 жылы шыққан Қазақтың дәстүрлі
тас қашау өнері атты монографиясы [4] тарихи-этнографиялық деректер мен
экспедиция материалдары негізінде жазылған құнды зерттеу еңбегі болып
табылады. Бұл еңбекте тас өңдеу шығармашылығы, атап айтқанда, тұрмыстық
және сәндік қажеттіліктерді өтеуге арналған (тас құдықтар, астаулар, тас
диірмендер, мемориалдық ескерткіштер, мүсін, құлпытас, сағанатам, кесене)
нақты материалдар негізінде сипатталып, тас өңдеудің әдіс-тәсілдеріне де
ерекше көңіл бөлінген.
Аталған еңбектің тас қашау өнерінің генезисін, даму жолдарын танып-
білуде зор маңызы зор.
Жоғарыдағы еңбектерде тастың қасиеттері мен түрлері, оны өңдеп зат
дайындау тәсілдері, қандай затқа қандай тастың жұмсалатыны, жасалған
тұрмыстық, шаруашылық бұйымдарының формасы, көлемі, түр-түсі, олардың
атқаратын қызметтері т.б. жан-жақты баяндалады. Жұмыста осындай еңбектердің
тұжырымдары мен тілдік материалдарына сүйене отырып, қазақ тіліндегі
бірсыпыра фразеологизмдердің шығу негізі тас өңдеу өнерімен байланысты
қалыптасқандығы анықталды.
Атап айтқанда, ұқсас, бір-бірінен айнымайды деген мағынада
жұмсалатын бір қалыпқа құйғандайбір қалыптан шыққандай, өте семіз (түйе
туралы) ұғымында қолданылатын жоны астаудай, қомы астаудай, ірі денелі
дөңкиген мағынасында айтылатын төңкерілген астаудай, шаруаға пысық болды,
бәрін тындырды дегенді аңғартатын диірмендей дөңгелетті, біреуді, жұртты
өзіне қаратты, игеріп алды дегенді білдіретін ұршықтай иірді, атын
өшірмеді, қадір-қасиетіне жетті, үмітін ақтады деген мағынада
қолданылатын басына ақ тас қойды, басына құлпытас қойды, басына көк тас
қойды т.б. фразеологизмдеріне этнолингвистикалық талдау жасалады.
1.2. Ағаш өңдеу өнерімен байланысты қалыптасқан кәсіби
фразеологизмдер атты тараушада ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлердің
өндіретін бұйымдарына қарац үйші, ерші, арбашы, ұста (ағаш ұстасы) тәрізді
мамандықтарға бөлінетіні, бұлардың әрқайсысы жеке-жеке өнер түріне
айналғандығы, күнделікті тұрмыста ағаштан жасалған бұйымдардың өте көп
болғандығы этнографиялық деректер негізінде баяндалып, киіз үйдің құрамдас
бөліктерімен, жасау-жиһаздармен, тұрмыстық бұйымдармен, күш-көлік
құралдарымен, музыкалық аспаптармен байланысты қалыптасқан
фразеологизмдерге сипаттама беріледі. Мұндай фразеологизмдерге ұйтқы болған
тірек компонент ретінде бірде материал атаулары, бірде өңдеу тәсілдерінің
атаулары, кейде зат бөлшектерінің т.б. атаулары қолданылғанмен, олардың
этномәдени негізі жағынан белгілі бір өнер, кәсіп түріне байланысты
қалыптасқандығы анықталады.
Киіз үйдің сүйегі мен ішіндегі жасау-жиһаздарын (сандық, кебеже,
адалбақан, келі-келсап, ыдыс-аяқ) ағаштан жасайтын шеберлер үйші деп
аталған. Кейбір қалаға жақын отырықшы жерлерде, әсіресе ағашы мол жерлерде
киіз үй сүйегін жасаушылардың өзі керегеші, уықшы, шаңырақшы деп аталатын
мамандықтарға бөлінген [3, 19].
Киіз үй мен оның құрамдас бөліктеріне байланысты қалыптасқан
фразеологизмдерді былайша жіктеп көрсетуге болады:
Үйге қатысты фразеологизмдер: қалайылаған қасты орданың сырығы.– аса
қадірлі, қымбатты, ел-жұрты бағалаған азамат. Бұл фразеологизм білдіретін
мағынасы жағынан алтын ердің қасы еді ( Тайманның ұлы Исатай Ағайынның басы
еді, Алтын ердің қасы еді - М.Өтемісұлы) фразасына жақын. Аталған
фразеологизмді ХҮ ғасырда өмір сүрген Сүйінішұлы Қазтуған жыраудың
мұрасынан кездестіреміз: Сөйлесе қызыл тілдің шешені, Ұстаса Қашағанның
ұзын құрығы, Қалайылаған қасты орданың сырығы (Бес ғасыр жырлайды, 1 –
том. Алматы:Жазушы, 1989, 28-б.).
Этнографиялық деректердің көрсетуі бойынша әлеуметтік жоғары топ
өкілдері киіз үйдің кереге, уықтарын сырлап қоюды місе тұтпаған. Олар
керегенің бастарын, уықтың алақаны мен қаламдарын күмістетіп, сүйектетіп,
қалайылатып та әшекейлейтін болған. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Бөкей
ордасының ханы Жәңгір осындай қымбат үйді бірінші Николай патшаға сыйға
тартқан.
Керегенің халық тілінде күміс шапқан кереге, сүйекті кереге,
қалайылаған кереге, қорғасындаған кереге деген атаулары келтірілген
фразеологизмнің сырын түсінуге қажетті деректердің бірі деп санауға болады.
Қалайылаған қасты орданың сырығы фразеологизмі тарихи жағынан алғанда киіз
үй сүйектерін металмен және асыл тастармен безендірілгенін және осылай
әшекейлеу қатардағы киіз үй емес, орда аталатын ерекше үйлерге тән
екендігінен мәдениеттанымдық дерек береді. Қазіргі тілімізде қас сөзінің
мағынасы көпшілікке түсініксіз. Көне түркі тілінде қаш нефрит мағынасында
қолданылған. Былғары бұйымдардың бетіндегі күміс шытыра, күмбез тәрізді
әшекей қас деп аталады [5, 48].
Ертеде үйді орда, отау деп атағандығы да белгілі. Осындай атаулардың
қатысуымен жасалған фразеологизмдер: үйіңде шымылдығың желбіреп тұр ма?
(үйіңде жас келіншегің күтіп отыр ма?), еңсесі биік боз орда (хан, сұлтан
отырған үй), басына үй тікті (отау тігіп үй болды, шаңырақ көтерді), ауыл-
үй қонды (жақындасты, араласты, қоныстас болды), қызыл үй (қызы бар үй).
Қостанай жағында қатыны өлген қызыл үйге қарап жылайды деген фразеологизм
сақталған.
Киіз үйдің құрамдас бөліктеріне қатысты фразеологизмдер: киіз үйдің
төбесін күмбез тәрізді етіп көрсететін, уықтардың басын біріктіріп ұстап
тұратын шеңбер – шаңырақ атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер:
қара шаңырақ (үлкен үй, ата-ананың отырған үйі, ұшқан ұя), шаңырағың биік
болсын (үй тіккенде, үйленгенде айтылатын тілек), шаңыраққа қара (өз үйің
емес), шаңырақ асты (бір отбасы, үй іші) т.б.
Киіз үйдің қабырғасын құрайтын тор көзді жиналмалы ағаш бөлігі –
кереге атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: керегесін кертті
(керегесін кесіп, ойран салды), керегесін тұрғызды (үй қылып бөлек шығарды,
іргесін қалады), кереге там (бейіт үстіне тұрғызылған төрт қабырғалы
құрылыс), керегесіне ақ тимеді (жарымады, байымады) т.б.
Кереге мен шаңырақтың арасын біріктіріп, киіз үйдің төбесін шығарып
тұратын иінді ұзын ағаш – уық атауының қатысуымен жасалған тұрақты
тіркестер: қыдырған уық (қатты жел болғанды уықтардың қаламдықтан шығып
қалып, қисайыңқырап қалуы), уығын қадасып, шаңырағын көтерісті (белгілі бір
ортақ іске белсене қатысты), уық шанышты (бір жерге үй тікті, орын тепті)
т.б.
Үйдің ашылып-жабылып, кіріп-шығатын бөлігі – есік атауының қатысуымен
жасалған тұрақты тіркестер: есік көзі (есіктің дәл алды, табалдырық қасы),
есік пен төрдей ( 1) анадай жерде, біраз қашықтықта; 2) өте жақын; 3)
денелі, үлкен, зор), артқы есікпен кіру (пара беру, жең ұшынан жалғасу),
кеудесі (омырауы) есіктей ( 1) өркөкірек, 2) кеудесіне нан піскен), есікте
өлтірді (жалшылықта ұстады), кең қолтық, кең есік (кеңпейіл, бауырмал жан)
т.б.
Киіз үй есігінің екі жақтауы – босаға атауының қатысуымен жасалған
тұрақты тіркестер: босағаң берік болсын (отбасың аман болсын деген
мағынадағы тілек), босаға сығалады (әркімнің есігінде жүрді), босағасын
солқылдатты (қиратып кете жаздады, күш көрсетті), босағасын шапты
(шаңырағын ортасына түсірді, жауласты), оң босағада отырған қыз (тұрмысқа
шықпаған, ата-анасының үйінде жүрген қыз), босағаның оң жағы әйелдерге, сол
жақ босаға – киіз үй кеңістігінің ер адамдарға арналған бөлігі,
босағамыздан аттаған емес (үйімізге келген емес) т.б.
Есіктің маңдайшасына қарама-қарсы төменгі жағы, жерге тиіп тұратын
көлденең ағашы – табалдырық атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер:
табалдырықтан арғыны көрмеген (үйден, ауылдан ұзап шықпаған),
табалдырығынан тоздырды (қайта-қайта бара берді), табалдырығын аттамады
(үйіне келмей қойды, кірмей қойды) т.б.
Киіз үйдің шаңырағын көтеруге, киізін жөндеуге, түндікті көтеріп
ашуға қолданылатын ағаш – бақан, сырық атауларының қатысуымен жасалған
тұрақты тіркестер: барын киіп, бақанын таянды (әзірленді, бар-жоғын үстіне
ілді), бақан бойлы (ұзын бойлы, еңселі), бақанын қолына алды (сайланды,
сұстанды), басынан сырық кетпеді (қысым көрді, таяқ жеді), сырық ойнатып,
сырмағын жүндей түтті (шауып алды, ойрандады) т.б.
Киіз үйдің жасау-жиһаздарына байланысты фразеологизмдер: тамақ, азық-
түлік салу үшін әшекейлеп, оюлап жасайтын ағаш сандық – кебеженің халық
тұрмысындағы көшіп-қону кезінде түрлі зат салуға арналған көш кебеже деген
түрі болған. Мұндай кебежелерге шала туған қозы-лақты, ботаны ұстап баққан.
Оны бота кебеже деп атаған [6, 41].
Кебеженің әлдеқайда үлкен түрі абажа деп аталады. Абажаға ыдыс-аяқтар
мен азық-түлік сақтаған. Кебеже қарын, кең құрсақ (семіз, денелі кісі
туралы айтылады), кебеже қарын шұбар төс (би, болыс деген мағынада) т.б.
Қазақ шеберлері жасаған сандықтың қол сандық, әбдіре сандық (үлкен сандық),
шай сандық, тай сандық (үлкен сандық), ақ сандық, алтын сандық, күміс
сандық, кеусандық (киім-кешек салатын үлкен сандық) т.б. атаулар олардың
әртүрлі көлемде әшекейленіп жасалатын бұйым екенін аңғартады. Сандық
атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: сандық тас (үсті тегіс,
текшеленіп біткен тас), ақ сандық, ақ сандықтың ішінде көк сандық (бірінің
ішінде бірі, түбі жоқ), кеудесі алтын сандық (шежіреге бай, көп білетін)
т.б.
Ағаш шеберлері ағаштан ойып, қымызға арналған ожау, тегене, саптыаяқ,
зерен, күбі, табақ, астаулар (ет салатын ағаш ыдыс), сонымен бірге бидай,
тары түйетін келі мен олардың қажетті бөлшектері келсап,піспек сияқты
бұйымдарды өз жерімізде өсетін ағаш түрлерінен ұқсатып жасай білген.
Сыйымдылығы мол, 10-15 литр шамасында қымыз құйылатын, оны ожаумен
сапырып отыруға арналған шұңғыл ағаш ыдыс – тегене деп аталатын бұйым
күмістелген темір әшекейлермен, асыл тастармен безендіріліп те жасалған.
Күбіде немесе сабада әбден пісілген қымыз алдымен осындай кең де шұңғыл
ыдысқа құйылып, одан әрі аяқтарға құйылып таратылатын болған. Әсіресе
көпшілік болған жерде осындай жұмысты атқарушыны аяқшы деген. Тегене
атауының қатысуымен жасалған тұрақты тіркестер: тегене құйрық (тегенедей
үлкен құйрық (қой туралы)), құйрығы тегенедей (үлкен, теңкиген), мақтағанға
кісі тегенедей болды (көтермелегенге ісіп-кебінді) т.б.
Тегенеге құйылған қымызды сапырып, аяқ-аяққа құю үшін ұзындау сапты
ағаш ожаулар мен шөміштер қолданылады. Тамақ бергенде сараңдық істеді
мағынасында қолданылатын шөміштен қысты фразеологизмі ыдыстың осындай
түріне байланысты шыққан.
Ағаштың безінен шауып жасалған сабы бар, бақыраш тәрізді шұңғыл ыдыс
саптыаяқ деп аталады. Саптыаяқ жасауға ыстық-суыққа төзімді, үйілі (кейде
оны безі деп те атайды) берік қайың, қарағаш, үйеңкі сияқты ағаш түрі
таңдалады. Алдымен, таңдап алған ағашты тұзды суға қайнатып, сәл дегдіген
соң кептіріп, маймен ысқылайды, ысқылаған сайын ағаштың табиғи өрнегі
ашылып, сәнді бола түседі. Көшпелі тұрмыста саптыаяқты ер адамдар әрдайым
өзімен бірге беліне қыстырып, я болмаса аттың еріне байлап алып жүрген.
Мәселен, малшылар саптыаяққа қой, ешкінің сүтін сауып, қыздырылған бірнеше
малта тасты салып жіберіп, сүтті тез арада пісіріп алған. Бұл бар болғаны
10-20 минут уақытты алған. Қазақ халқында сүт пісірім уақыт деген өлшем
осыдан туса керек [7, 48].
Саптыаяқтың шөміші мен сабы бүтін ағаштан тұтастай ойылып, сабына
өрнек түсіріледі, сабының кейін қайырылған екі тұсында жіп өткізетін
саңылау қалдырылады. Кейде оған қосымша сап жасап, оны шөмішпен бірге
ойылған қысқа сапқа кіріктіріп, желіммен жапсырып, жігі білінбестей етіп
өңдеп қояды. Саптыаяқтың шөмішінің бір шетінен үшбұрыштап ойып, шүмек
қалдырады.
Тұрмыста қолданылған осы бұйымның бейнесі саптыаяққа ас құйып,
сабынан қарауыл қарады фразеологизмінде көрініс табады. Аталған тұрақты
тіркес тым секемшіл, жоқ жерден жау іздеді деген мағынада жұмсалады.
Сонымен бірге бұл фразеологизм қулық-сұмдығы бар іс-әрекет, мінез туралы да
айтылады [8, 453].
Ал саптыаяқтай ерінді жақсы аттың көп сынының бірі ретінде
қолданылады: - Шынымен өлгенің бе, Құлагерім, Салбырап саптыаяқтай төменгі
ернің (Ақан сері Қорамсаұлы. ҚұлагерБес ғасыр жырлайды, 162-б).
Қазақ тілінің фразеологиялық қорында ағаштан ойып жасалған тостаған
деп аталатын кішілеу ыдысқа, табақ деп аталатын ас салатын жайпақ ыдысқа,
қасық дейтін тамақ ішуге арналған құралға т.б. бұйымдарға байланысты
қалыптасқан әлденеше ондаған фразеологизмдер сақталған. Тостағанын жуды
(көзінің жасын бұлады, жылады), көзі тостағандай (көзі үлкен әрі дөп-
дөңгелек), өз табағын өзіне тартты (біреудің істегенін алдына келтірді),
шар табақтай (өте үлкен, быттиған бет туралы), табақтас болды (қонақта
бірге болды), қасық қаны қалғанша (ақырғы демі біткенше, көз жұмғанша),
майлы қасықтай (жылпос, пысық), қасықтап жиды (аз-аздап тырбанып жинады)
т.б.
Көне замандардан бізге жеткен кәсіптердің бірі - ағаштан арба жасау
өнері. Арба жасау ағаша ұсталығы мен темір ұсталығын қатар меңгеруді қажет
еткен. Арба тәрізді күш-көлік құралы туралы этномәдени деректер ерте
замандардан бері қазақ даласында болған шетел саяхатшылары мен елшілерінің
жазбаларында сақталған. Арбаның жүк таситын, адам таситын және балаларға
арналған түрлері болған. Арба ағаштан құрастырылып доңғалақ, білік, арыс,
белағаш, қорап деп аталатын т.б. бөліктерден тұрады. Арбаның, оның
бөлшектерінің атқаратын қызметі мен кәсіп иесінің және ұжымның санасында
қалыптасқан қасиет-белгілеріне орай қалыптасқан бірсыпыра фразеологизмдер
бар: Садақ сыртты күпшек сан (жарау, сом тұлғалы ат), бұл фразеологизм
кейде күдері бел, күпшек сан түрінде де қолданылады. Күпшек деп арба,
дөңгелегінің шабақтарын құрастырып тұратын, іші қуыс болып жасалатын,
жұмыр, дөңкиіп тұратын бөлшекті атайды. Күпшек сан фразасы жылқының артқы
сандарының күпшек тәрізді жуан, жұмыр екендігіне қарай қолданылады.
Арыс – арбаның көлік жегетін жетек ағашы, тәрте. Әдетте екі ат
жегілетін арбаның арысы біреу болады да, ол ел арасында дәрте, тәрте,
жетек, оқағаш, оқтық деп аталады. Бір ат жегілетін арбаның арысы екеу
болады. Оны арбаның қос арысы дейді. Мұндай жағдайда бір көлік қос арыстың
ортасына жегіледі. Екі не одан да көп көлік жегілетін арбаның арысы біреу
болады да, ол жегілетін көліктердің ортасында тұрады. Арбаның осындай
бөлшегіне орай ерлі-зайыпты деген мағынадағы екі арыс фразеологизмі пайда
болған. Ел арасында екі арыс ерлі-зайыпты адамдарды бейнелеп айту үшін
қолданылады.
Ежелден бері ағаштан жасалған музыкалық аспаптардың қазірге дейінгі
келіп жеткен домбыра, асатаяқ, даңғыра, сыбызғы, қобыз т.б. деп аталатын
түрлері көп. Зерттеуші Т.Жаубасова қазақ халқының 50-ге жуық аспап
атауларының фольклор үлгілері мен тарихи ескерткіштерде сақталғанын айтады.
Ғалым Б.Кәмәлашұлы оның 60-тан астам түрін келтіреді [9].
Қазақ тіліндегі бір топ фразеологизмдер музыкалық аспаптардың
тұрмыста қолданылуына, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктеріне орай
пайда болған: мәселен, әр нәрсе өз уақытында деген мағынада той өткен соң
даңғыра фразеологизмі қолданылады. Осындағы даңғыра – ағаш шебердің бір жақ
бетіне тері қаптап, ішкі жағына сылдырмақ темір тағылатын, дыбысы күшті
шығатын музыкалық аспап. Бір жерге жиналуға шақыратын, аңшылардың аңға
шыққанда қағатын, шанағы терімен қапталған, ұрып ойналатын саз аспабы
дауылпаз, дабыл деп аталады. Дабылды жорықтарда айбарлы көрініп, қыр
көрсету үшін әскербасылар да ұстаған. Осы соқпалы аспапқа байланысты
қалыптасқан дабыл байлады (дабылын ұрып, бүркітті үркітіп аң аулады), дабыл
қақты (жар салды, ұрандады, хабар берді), жау дабылы (жаудың жақындап
қалған белгісі); сол тәрізді сыбызғыға қатысты дауысы сыбызғыдай (сазды,
нәзік дауысты), қобызға қатысты қалыптасқан көрінгеннің қобызына биледі
(кім болса соның жетегінде кетті), қобыз кеуде (кеудесі қобыз шанағындай
иір (ат)), шаңырағына қобыз ойнатты (төбесіне әңгіртаяқ ойнатты), домбыраға
байланысты құлақ күйін келтірді (домбыраның құлағын бұрап, күй тартуға
бейімдеді), т.б. фразеологизмдерде бірсыпыра этномәдени ақпараттар
сақталған (үні, қолданылу ерекшелігі, формасы т.б.).
1.3. Асыл тас өңдеумен (зергерлік өнер) байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер. Алтын мен күмістен сәндік бұйымдар мен әшекей заттарын
жасайтын шеберді халық зергер деп атаған. Зергерлік шеберліктің шыңына
жеткен өнер болып саналады. Кейбір зергерлер қолөнерінің бірнеше саласын
қатар меңгерген. Этнографиялық еңбектерде зергерлердің әшекей бұйымдардан
басқа ер-тұрман, жиһаз, музыка аспаптары мен ыдыс-аяқтарды, қару-жарақтарды
әшекейлеумен бірге оларды бастан-аяқ өздері жасайтындығы атап көрсетілді.
Басқаша айтқанда зергерлер ағашпен, таспен, темірмен, сүйекпен, тері
өнімдерімен жұмыс істей білген әмбебеп өнер иелері болған.
Зергерлер тілінде материалдардың сапасына, өңделуіне байланысты
көпшілік біле бермейтін көптеген атаулар пайда болған. Мәселен, бір ғана
алтынның таза алтын деген ұғымда ши алтын, шым алтын, шымқай алтын, шора
алтын, ұрғашы алтын, қарқ алтын, айырған алтын, сап алтын, сары алтын,
қызыл алтын, тайтұяқ алтын, құйма алтын тәрізді 20-астам атауы, ал күмістің
әртүрлі сапа-белгісін білдіретін жамбы, ақ жамбы, асық жамбы, жал күміс,
балшабай күміс, нақыра күміс, құйма күміс, ұрғашы күміс (таза күміс) т.б.
тәрізді 10 – нан астам атауы кездеседі.
Алтынның сынығы – жақсы адамның ұрпағы, жақсының көзі, ат басындай
алтын – көлемді, үлкен алтын, олжа; алтын дегенім мыс болды, күміс дегенім
жез болды – ойдағыдай болмай шықты, алтыннан ардақты, күмістен салмақты –
аса қадірлі, қымбатты (адамға байланысты).
Бір топ фразеологизмдер әшекей бұйымдар атауларының қатысуымен пайда
болған: Әкеңнің ала моншағын алып па едім? – не әкеңнің құны бар деген
мағынада; айдан алқа, жұлдыздан жүзік іздеме – қол жетпеске босқа әуре
болма; алтын бергек, асыл діңгек – сүйеніш, тірек, қамқоршы адам; алтын тәж
киді – билікке ие болды; бет моншағы түсті – ұялды (бетмоншақ – сәукеленің
екі жағынан салбырата қадап қоятын төгілмелі моншақ. Ол бірнеше қатардан
тұрады).
Жұмыста зергерлердің құрал-саймандары мен металл т.б. өңдеу
атауларының қатысуы негізінде бірсыпыра тұрақты тіркестер қалыптасқандығы
қарастырылады: қорғасындай балқыды - әбден ұйыды, есіл-дерті қалмады,
нақышына келтірді – безендірді, сәндеді; тезге салды – тәртіпке шақырды
(тез деп үйшілер мен зергерлердің ағашты белгілі бір формаға келтіруге
арналған құралы); шот маңдай – қабағы тік, еңкіш адам туралы айтылады; азу
тісі балғадай – тістері ірі, мықты; сүйегін жасытты – сағын сындырды
(жасыту деп металды отқа қыздырып жұмсартуды айтады), қалпына келді –
бұрынғы күйіне түсті. Зергерлер қалыпты күйдірілген саз балшық, темір,
сүйек, шойын, тас тәрізді материалдардан бір үлгіде өздері дайындап алады.
Тілімізде қолданылып жүрген бір қалыпқа құйғандай, бір қалыпта, бір
қалыптан таймады, қалпына түсті т.б. зергерлердің осындай құралына
байланысты қалыптасқан.
1.4. Темір өңдеумен (ұсталық өнерге) байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер. Қазақ қолөнерінің белгілі бір түрімен немесе бірнеше
түрімен қатар айналысқан шеберлерді ұста деп атай берген. Ұсталар,
негізінде, ағашпен, темірмен, ішінара таспен жұмыс істеген. Соған
байланысты ел ішінде оларды ағаш ұстасы, темір ұстасы деп атаған. Темір
өңдеп, зат жасайтын шеберлерді қара ұста, ал, алтын-күміспен, асыл
тастармен жұмыс істейтін шеберлерді ақ ұста деп ажыратып айту да болған.
Ұсталық кәсібіне байланысты атаулардың қатысуымен қалыптасқан
фразеологизмдер: аузын айға біледі – тісін қайрады, өшікті (білеу - 1) зат
жүзін өткірлейтін сопақ, қайрақ тас; 2) өткірлеу, қайрау; ай балтаның
сабындай – жұп жұмыр ( ай балта – қару-жарақ аты); айтылған сөз атылған
оқпен тең – тауып айтқан уәж өңменіңнен өтеді, қайтып алуға болмайды; ақ
семсер – сапы мен қанжардан ірі екі жүзді қару (мұның түсі ақ емес); аузы
қысқаш – тілі өткір; иегінен тағалы ат тайып жығылады – сақалы жоқ, көсе
(таға – ат тайғанамау үшін тұяғына қағылатын темір зат). Бес аспап –
қолынан бәрі келетін шебер; бес аспабы сайлаулы – бар қаруы дайын, жау-
жарағы әзір. Дем берді – демеді, сүйемелдеді (дем беру – ұсталық кәсібінде
көріктің аузына дем беру, отты үрлеу); дүкен құрды - әңгімелесті (дүкен -
шеберхана) т.б.
Мысы басты – біреуден қаймықты, тайсалды (мыс - өткір, кескіш
құралдардың жүзі); міз бақпады – бүлк еткен жоқ, бедірейді де қалды, шыдап
бақты (міз - өткір құралдардың (пышақ, қылыш, балта т.б.) кесетін жүзі);
суын тапты – бабын тапты, көңілдегідей етті (кәсіби лексикада суын табу –
металды шоқта қыздырып, суға салып шыжғырып, тапап шынықтыру); темірді
қызуында соқ - әр нәрсені өз уақытында істе т.б.
Зерттеу жұмысының Кәсіби фразеологизмдер уәжділігінің этнотанымдық
мәні деп аталатын екінші тарауында қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді
зерттеудің теориялық мәселелері мен қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасалып,
қолөнеріне байланысты қалыптасқан фразеологизмдердің уәжділігі сөз болады.
2.1. Фразеологизмдердің уәжділік тұрғысынан зерттелуі. Тіл білімінде
фразеологияның теориялық, практикалық мәселелері (В.В.Виноградов,
Н.М.Шанский, І.Кеңесбаев, А.Ә.Байтелиев), фразеологизмдердің жеке
тақырыптық топтары (В.Н.Телия, Р.Н.Попов, С.К.Сатенова, Ш.Б.Сейітова),
фразеологизмдерді мағыналық, тақырыптық топтастыру принциптері
(З.Г.Ураксин, Ә.Қайдар, Р.Жайсақова), диалектілік сипаты (Қ.Қалыбаева),
фразеологизмдердегі варианттылық құбылысы (Г.Смағұлова), түркі тілдері
материалдары бойынша салғастыра зерттеу (С.Муратов, А.Нұрмаханов),
фразеологизмдердердің стилдік ерекшеліктерін ашу, тілдік және поэтикалық
табиғатын таныту (Р.Сыздық, Р.Сәрсенбаев, Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов,
Н.Уәлиұлы) т.б. аспектілерде қарастырылып, теориялық тұрғыдан жан-жақты сөз
болды.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің уәжділік сипаты Н.Уәлиұлының,
С.Сәтенованың, Б.К.Уызбаеваның, Қ.Ғабитханұлының, Г.Сағидолланың,
Ш.Б.Сейітованың т.б. зертеулерінде қарастырылған. Мәселен,
фразеологизмдердің уәжділік мәселесін арнайы зерттеген Ж.Д. Байтелиева
Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің
этномәдени уәждемесі атты зерттеуінде уәжділіктің жасы мен жынысына
қатысты уәжділік, тегі мен табиғи ерекшеліктеріне қатысты уәжділік, жылқы
шаруашылығына қатысты уәжділік, дене мүшелері мен атауларына қатысты
уәжділік, ат абзелдеріне қатысты уәжділік тәрізді түрлерін көрсетеді.
Фразеологизмдердің табиғаты аса күрделі: фразеологизмдер жеке сөзге
де, сөз тіркесіне де, сөйлемге де ұқсайды, сонымен бірге олардың ешбіріне
ұқсамайтын қасиеттерімен де ерекше болып тұрады. Сондықтан олардың мағынасы
фразеологиялық шартты, фразеологиялық байлаулы мағына деп аталады.
Көптеген фразеологизмдердің неге бұлай аталатыны, яғни уәждемесі
(мотивациясы) жоқ, - деп жазады зерттеуші Н.Уәлиұлы [10, 4]. Бұл пікірдің
қолөнеріне байланысты фразеологизмдерге де қатысы бар.
Фразеологизмдер мен зат арасындағы тілдік емес факторларды жан-жақты
зерттемей тұрып, олардың шығу себебін анықтау оңай бола бермейді. Тіл
біліміндегі аталым (номинация) теориясы бойынша атаудың екі дәрежесі атап
көрсетіледі: 1) бірінші дәрежелі немесе алғашқы атау (первичная номинация).
Ол атаудың аталушы заттың қасиеттерімен уәжделеді; 2) екінші дәрежелі
немесе кейінгі атау (вторичная номинация). Онда сөздің семантикалық дамуы
нәтижесінде өзін тудырған түбірмен мағыналық байланысы үзіледі [11, 249].
Біз қарастырып отырған фразеологизмдер екінші дәрежелі атауларға
жатады. Фразеологизмдердің барлық түрінің негізінде адам ойлауының
ассоциативті сипаты жатады. Ол бұрыннан бар нәрселерге ұқсатумен байланысты
пайда болады. Ал, ол ұқсастықты білдіретін фразеологизмнің ішкі формасы.
Фразеологизмдер халықтың ассоциативті – образды ойлау нәтижесінде
пайда болып, ұлт менталитетін көрсететін, ұлттық-мәдени коннотация мазмұнын
білдіретін тілдік таңбалар болып табылады. Фразеологизмдердің мазмұн
межесі, ондағы мәдени коннотациялардың өзі білімге айналып, когнитивтік
игеру көзі болып саналады. Коннотация, басқаша айтқанда, ұжымдық таным-
түсініктердің мәдени мазмұны көп жағдайда бағалау қызметін атқарады,
сондықтан да қоршаған ортаны сезіну, қабылдау әр халықта әртүрлі болуына
байланысты фразеологизмдерде әлем бейнесін қалыптастыратын тілдің ұлттық
ерекшелігі айқын көрінеді.
Фразеологизмдер тілдік қызметі, құрылымы тұрғысынан номинативтік
және комуникативтік фразеологизмдер деп бөлінеді. Номинативтік
фразеологизмдер жеке сөздердің орнына жүре алады, синтаксистік жағынан
сөйлемнің бір мүшесі болып қызмет атақарады, ал сөзден айырмасы оның
экспрессивтік қасиетінде. Басқаша айтқанда олар зат пен құбылысты бейнелі
түрде атайды. Бұл жөнінде компаративті фразеологизмдердің табиғаты туралы
зерттеуші Қ.Айдарбек: ...теңеулердің тілде таңбалануы жалпы адамзат
танымымен, адамдар тәжірибесі мен ойлау нәтижелерінің сөзде бекітілуі
негізінде болады, яғни олар жоғарыда аталған функциялармен қатар аталымдық
қызметте де жұмсалады. Аталым актісі – уәж, уәждеме, уәжденім, уәждем,
уәжді, уәждемелі, уәжділік ұғымдарымен тығыз байланысты. Атауға негіз
болған уәж ұжымның тілдік санасында қабылданып, сөз мағынасын құраушы негіз
болады. Қазақ тілінде теңеу мағынасын білдіретін тұрақты тіркестер мен
фразеологизмдердің аталуына себепші негіз болған уәждік белгілері бойынша
олардың бірнеше уәжділік түрлерін анықтадық, - дей келіп,
фразеологизмдерге байланысты уәжділіктің соматикалық ұғымдармен (бес
саусақтай, көзіндей көрді), тұрмыс-тіршілікпен (балтыры бесіктей, қамшыдай
қатты, арасы майлы қасықтай), төрт түлік мал атауларымен байланысты
түрлерін көрсетеді [12, 181].
Біздің зерттеуімізде қазақ қолөнері материалдары негізінде
фразеологизмдер уәжділігінің төмендегідей түрлері анықталып отыр: салт-
дәстүр, материал мен оның сапасы, жасалу технологиясы, түр-түс, форма, т.б.
2.2 Формасына байланысты уәжделген фразеологизмдер. Табиғаттағы
заттар мен жасанды заттар да бір-бірінен формасы арқылы ажыратылады. Адам
танымының осы бір ерекшелігі қолөнеріне байланысты қалыптасқан
фразеологизмде айқын байқалады. Олардың басым көпшілігі адамды сипаттауға
қолданылады. Мысалы: айбалтаның сабындай – жұп-жұмыр, әдемі білекті. Бақыр
бас – үлкен басты. Тура мағынасында басы шелектей деген ұғымды білдіреді.
Шелек ертеде бақырдан (мыстан) жасалған. Шелектің бақыр аталуының өзі оның
материалына байланысты шыққан. Бұл фраза басы бақырдай түрінде де
жұмсалады. Азу тісі балғадай – қажырлы, күшті. Қол-аяғы балғадай – жұп-
жұмыр, толық, етженді. Біз мұрын – мұрнының ұшып сүп-сүйір деген мағынада.
Білеудей болып істі – күптей болып, бадырайып ісіп кетті (білеу - қайрақ,
жұмырлау келген, құралдың жүзін өткірлейтін құрал). Тана көз - үлкен әрі
жайнап тұратын мөлдір көз (тана – түркі тілдерінде үлкен түйме, жалтырап
тұратын ақық түйме).
Бір қалыпқа соққандай Бір қалыптан шыққандай – бір-бірінен
айнымайды, ұқсас. Қалып – затты белгілі бір формада дайындайтын құрал. Оның
қорғасыннан жасалған құйма қалып, темір шыбықтарынан басына ою, бедер салып
жасаған соқпа қалып деген түрлері бір үлгі – пішінмен көптеген бұйымдарды
жасауға пайдаланылады. Оймақ ауыз – кішкентай ғана дөңгелек ауыз. Бұл
тіркес – қазақ ұғымындағы сұлулық өлшемдерінің бірі.
Сымға тартқандай – нәзік, жіңішке; түзу. Халық ауыз әдебиетінде бұл
фразеологизм қыз-келіншектердің сұлулығын бейнелеу үшін жиі қолданылған.
Түзу, жіңішке әрі әдемі мағынасында сымға тартқан күмістей формасында
кездеседі. – Сымға тартқан күмістей Он саусақтың саласы (Қыз Жібек, 1977,
32-б.). Сым сөзі бұрын екі түрлі мағынаны білдірген: 1. алтынды, күмісті
жіңішкертіп созатын қалып; 2. қалыптан шыққан жіңішке металл (алтын, күміс,
жез) жіп, талшық. Атаудың бұл мағыналары ауыз әдебиеті үлгілерінде молынан
сақталған және осындай сымның нәзік болатыны себепті ол сұлулықты
бейнелеуге қызмет етеді: - Белі нәзік талып тұр, тартқан сымнан жіңішке,
үзіліп кетпей неғып тұр (Қазақ эпосы, 1957, 24-б.).
2.3. Салт-дәстүрге байланысты уәжделген фразеологизмдер. Күнделікті
тұрмыста, салт-дәстүрде берік орын алған бірсыпыра зат, бұйымдар атқаратын
қызметіне, белгілі бір наным-сенімге т.б. байланысты болып,
фразеологизмдердің этномәдени уәжділігін көрсетеді.
Қазанның құлағын қағып қойған ат – о баста қойылған есім. Әр
отбасының күнде тамақ пісіріп ішетін қазанды халық қастерлеп, жеті
қазынаның бірі деп есептеген. Қазанға пісірілген ас дәмді әрі жұғымды,
сондықтан да болар, қазан-ұрпақ жалғасуы мен отбасы берекесінің символы
болып табылады. Осыған орай Н.Уәлиұлы былай деп тұжырымдайды. Қазан мен
қара мылтықтың қасиетті жетінің қатарында айтылуы тегін емес. Қазанның
құлағын қағу; қара қазан, сары бала; қазан төңкерілу тәрізді сөз орамдары
жайдан-жай айтылмаған. Қазақтың ертегі, жырларында алтын қазан іздеу салты
туралы деректер кездеседі. Мысалы:
Сөз тыңда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz