Дебиторлық қарыздың есебі

КІРІСПЕ

Экономиканың тұрақтылы мекеменің қаржылық тұрақтылығынсыз мүмкін емес. Тұрақтылық кәсіпорының өмір сүруі және нық жағдайының негізгі кепілі болып табылады. Тұрақтылыққа әртүрлі факторлар әсер етеді: тауарлық нарықтағы кәсіпорынның жағдайы; іскерлік серіктестікте оның потенциалы; сыртқы кредиторлар мен инвесторларға тәуелділік дәрежесі; төлеу қабілетті дебиторлардың баршылығы; шаруашылық және қаржылық операциялардың тиімділігі және т.б.
Олар құрылымы (қарапайым және күрделі) бойынша, нәтиженің маңыздылығы (негізгі және екінші дәрежелі) бойынша, әрекет жасау уақыты (тұрақты және уақытша) бойынша бөлінеді. Бірақта бұл факторларды олардың туу орнына байланысты ішкі, сыртқы деп бөлуғе болады.
Кәсіпорынның жұмысына көбінесе ішкі факторлар әсер етеді. Олар ішінде дебиторлық және кредиторлық берешектердің болуы ерекше әсер етеді.
Экономикада ақша қаражатының жетіспеушілігі және көптеген кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығы дебиторлармен жұмыс істеу мәселесін қаржылық менеджерлердің жұмысының тізіміндегі бастысы болып табылады. Қазақстандық фирмалардың басты мамандары және басшыларының мойындауы бойынша дебиторлық берешекті басқару нормативтік және заңдық базаның жетілмегендігіне байланысты қиындап барады. Бұл мәселелер нарықтық экономикасы тұрақты елдермен салыстырғанда Қазақстанда дебиторлық берешекті басқарудың түсінігін басқалай қабылдауға әкелді: ол бізде өзара есеп беруді іздеуғе, бартер жасау мүмкіндігін бағалауға.
Кәсіпорын үшін дәлелдеусіз дебиторлардың және оның қарыздарының көбеюін арттырмау керек, тәуекелдігі жоғары дебиторлық берешекті болдырмау керек, төлем шоттарын уақытылы көрсетіп, олардың төлену мерзімдерін тексеріп және уақытылы мерзімі өткен берешектерді қайтаруда шаралар қолдануы керек. Сонымен қатар бұл уақытта кредиторлармен есептесуді дұрыс қарау керек және оны уақытылы жүзеге асыру керек.
Кәсіпорынның дебиторлық берешегін тиімді басқару бүгінгі күні ең бірінші және өзекті мәселелердің бірі болып тұр және оны шешу үшін бұл облыста біршама зерттеулер жүргізу керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа занды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары — Дебиторлық қарыздар (Алынуға тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы бар занды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп нысанын тандау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуғе міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық больш бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық қарыздар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол қркаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі, Мұндағы басты мақсат — әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық қарызты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануыңда.
Курстық жұмыстың басты мақсаты кәсіпорынның дебиторлық қарызының есебін жүргізудің негізгі теориялық аспектілерін және оның жүргізу ерекшеліктерін қарастыру, сонымен қатар колледжде оқу барысында алған теориялық білімдерімді практика жүзінде қолдану. Жоғарыда айтылғандарға байланысты курстық жұмыстың келесідей міндеттері анықталды:
 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебін жүргізу
 Басқа да дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
 Берілген аванс бойынша есеп айырысуды жүргізу
 Күмәнді қарыздар бойынша есептесу есебін жүргізу

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп. Теориясы және негіздері. Оқулық, Алматы. Экономика – 2006, 384 б
2. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы – 2002, 656 б
3. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Алматы. Экономика – 2005, 310 б
4. Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях. Учебное пособие. Алматы – 2006, 472 б
5. Бухгалтерлік бюллетені, №7, мамыр 2007 ж
6. Бухгалтерлік бюллетені, №17, мамыр 2007 ж
7. Бухгалтерлік бюллетені, №33, маусым 2007 ж
8. Бухгалтерлік бюллетені, №35, тамыз 2007 ж
9. Международные стандарты финансовой отчетности (М.Аскери, 2005 г)
10. Гетьман В.Г.«Учет деловой репутации организации» - Международный бухгалтерский учет», 2002, №11
11. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И., «Бухгалтерский учет на предприятиях. А: 2004.
12. Самоучитель по бухучету и налогообложению. Выпуск 3 – Алматы: Бухгалтер, 2004.
13. Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета». А: 2003. 370 с.
14. Самохвалова Ю.Н. Бухгалтерский учет //краткий курс// 2003 г
15. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. А: 2000. 336 с.
16. О налогах и друғих обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс Республики Казахстан) от 12 июня 2001 года N 209-2//Казахстанская правда от 17 июня 2001 г.
17. Закон РК «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» от 28 февраля 2007г. за №234-III
18. Стандарты бухгалтерского учета Нормативные акты – Алматы: Каржи-Каражат методические рекомендации – Алматы, 2005.
19. Концептуальная основа для подготовки и представления финансовой отчетности (приказ МФ РК от 29.10.2002 г № 542)
20. Инструкция по разработке Рабочего плана счетов для организаций, составляющих финансовую отчетность в соответствии с Международными стандартами финансовой отчетности (приказ МФ РК от 22.12.2005 г № 426)
21. Методические рекомендации по применению Типового плана счетов (приказ МФ РК от 29.12.2003 г № 1040)

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 3

1 ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДЫҢ ЕСЕБІ

1.1Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі 5

1.2Басқа да дебиторлық қарыздар есебі 13

1.3Берілген аванс бойынша есеп айырысу 16

1.4Күмәнді қарыздар бойынша есептесу есебі 18

2 ЖШС СКПП-НІҢ ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗЫНЫҢ ЕСЕБІ

2.1ЖШС СКПП-нің сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп 22
айырысу есебі

2.2ЖШС СКПП-нің басқа да дебиторлық қарыздар есебі 24

2.3ЖШС СКПП-нің берілген аванс бойынша есеп айырысу 26

2.4ЖШС СКПП-нің күмәнді қарыздар бойынша есептесу есебі 28

3 ҚҰЕС ПАЙДАЛАНУ

3.1Дебиторлық қарыздардың есебін жүргізуде ҚҰЕС пайдалану 32

ҚОРЫТЫНДЫ 35

ҚОСЫМША 37

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40

КІРІСПЕ

Экономиканың тұрақтылы мекеменің қаржылық тұрақтылығынсыз мүмкін емес.
Тұрақтылық кәсіпорының өмір сүруі және нық жағдайының негізгі кепілі болып
табылады. Тұрақтылыққа әртүрлі факторлар әсер етеді: тауарлық нарықтағы
кәсіпорынның жағдайы; іскерлік серіктестікте оның потенциалы; сыртқы
кредиторлар мен инвесторларға тәуелділік дәрежесі; төлеу қабілетті
дебиторлардың баршылығы; шаруашылық және қаржылық операциялардың тиімділігі
және т.б.
Олар құрылымы (қарапайым және күрделі) бойынша, нәтиженің маңыздылығы
(негізгі және екінші дәрежелі) бойынша, әрекет жасау уақыты (тұрақты және
уақытша) бойынша бөлінеді. Бірақта бұл факторларды олардың туу орнына
байланысты ішкі, сыртқы деп бөлуғе болады.
Кәсіпорынның жұмысына көбінесе ішкі факторлар әсер етеді. Олар ішінде
дебиторлық және кредиторлық берешектердің болуы ерекше әсер етеді.
Экономикада ақша қаражатының жетіспеушілігі және көптеген кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығы дебиторлармен жұмыс істеу мәселесін қаржылық
менеджерлердің жұмысының тізіміндегі бастысы болып табылады. Қазақстандық
фирмалардың басты мамандары және басшыларының мойындауы бойынша дебиторлық
берешекті басқару нормативтік және заңдық базаның жетілмегендігіне
байланысты қиындап барады. Бұл мәселелер нарықтық экономикасы тұрақты
елдермен салыстырғанда Қазақстанда дебиторлық берешекті басқарудың
түсінігін басқалай қабылдауға әкелді: ол бізде өзара есеп беруді іздеуғе,
бартер жасау мүмкіндігін бағалауға.
Кәсіпорын үшін дәлелдеусіз дебиторлардың және оның қарыздарының
көбеюін арттырмау керек, тәуекелдігі жоғары дебиторлық берешекті болдырмау
керек, төлем шоттарын уақытылы көрсетіп, олардың төлену мерзімдерін
тексеріп және уақытылы мерзімі өткен берешектерді қайтаруда шаралар
қолдануы керек. Сонымен қатар бұл уақытта кредиторлармен есептесуді дұрыс
қарау керек және оны уақытылы жүзеге асыру керек.
Кәсіпорынның дебиторлық берешегін тиімді басқару бүгінгі күні ең
бірінші және өзекті мәселелердің бірі болып тұр және оны шешу үшін бұл
облыста біршама зерттеулер жүргізу керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа занды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары — Дебиторлық қарыздар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар занды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Есеп нысанын тандау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни
ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуғе міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық больш бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық қарыздар шоттарында
есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізілуі қажет, ол қркаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі, Мұндағы
басты мақсат — әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық қарызты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануыңда.
Курстық жұмыстың басты мақсаты кәсіпорынның дебиторлық қарызының
есебін жүргізудің негізгі теориялық аспектілерін және оның жүргізу
ерекшеліктерін қарастыру, сонымен қатар колледжде оқу барысында алған
теориялық білімдерімді практика жүзінде қолдану. Жоғарыда айтылғандарға
байланысты курстық жұмыстың келесідей міндеттері анықталды:
– Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебін жүргізу
– Басқа да дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
– Берілген аванс бойынша есеп айырысуды жүргізу
– Күмәнді қарыздар бойынша есептесу есебін жүргізу
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДЫҢ ЕСЕБІ

1.1 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарызы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
Алынуға тиісті шоттар.
Алынған вексельдер.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде
қарызтың сомасы жазылса, ал кредитінде қарыздың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық қарыздар шоты) сатып алушы занды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу
құжаттары бойынша төлеуғе тиісті сомасы есептеледі. Жалпы Алынуға тиісті
шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу
(орындалу) көздеріне басқадай нұсқаул ар болмаған жағдайда, ол арды сатудан
алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды
несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін
сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу
(өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды.
Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында
толу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет.
Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер
арқылы, жеке және занды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық
жағдайларын білуғе, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу
жайлы мәселені шешуғе керекті ақпа-раттарды білуғе болады, сонымен қатар
тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент
жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат
бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы
шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін
шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы
өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған
орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі
қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да
басқа дебиторлық қарыздар есептеледі.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына Алынуға тиісті
қарыздар (шоттар), Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де қарыздары деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс, Негізгі құралдарың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс және Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті қарыздар,
Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
қарыздары деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті қарыздар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары
деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Бағамдық айырмашылықтан
алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
қарыздар, Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де қарыздары деп аталатын шоттардың тиістілері, Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде Ақшалар бөлімінің
тиісті шоттары дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
қарыздары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын шот
дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары деп
аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларга жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына Сату шегерімі немесе Баға шегерімі шоттардың тиістілері
дебиттелініп, Алынуға тиісті қарыздар, Алынған вексельдер, Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы Алынуға тиісті қарыздар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары
деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитше, Қосылған құн салығы шоттың
кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталады).
Сатыл алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек
көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар — шоттар, фактуралар немесе олардың
орныла қолданылатыл басқадай қркаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдыктар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. Сатыл алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы шотының
бөлімше шоттарының кредиті бойылша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-
ордер қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болыл табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
(фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадагы есеп айырысуға
теракты пайдаланған жағдайда тенге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиыл) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны
тұракты валюта түрінде белгілеуғе тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы
валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентгі қайта
санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр
түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген құніне, болмаса белгілі бір
банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде
сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының
төленгендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз — оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң қарызкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
қарызтық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша қарызқорлық міндеттеме
болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі еткеннен кейін
немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуғе
даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем
жүргізуғе міндет алған занды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады.
Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив белімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдаланылуы барысында
бір немесе бірнеші міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
– дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа үзарту;
– шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
– пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
– айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтгалған) құнымен есеителінеді.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз (процент) есептелінетін сома болып
табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы
пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде
көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің
соңындағы төленуғе тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жэй және аударылмалы
деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель қарызкердің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, қарызкерлік міндеттеменің сомасы,
төленетін мерзімі мен орны, төлем төлеуғе тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, қарызкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жэй
вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуғе
болады.
Пайыздық векселъдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық векселъдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді түлынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде ресімделеді.
Қаржылық векселъдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы қарызкерлік қатынастар ресімделеді.
Қазыналық векселъдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер
үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы
ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
жай және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша:
мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Қркатта міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген жазу
жазылып, оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (қарызкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесі болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа завды тұлғаға немесе жеке трігага берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі
(реквизиті) болып төлем мерзімі саналынады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын
қадағалап оны бақылап отыруы қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы
Алынған вексельдер шотында жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып
алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер
бойынша есеп айырысу опе-рациялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д-т: Алынған вексельдер шоты
К-т: Алынуға тиісті қарыздар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың қарыздарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

1.2 Басқа да дебиторлық қарыздар есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операциялар бойынша тиісті
дебиторлық қарыздар төмендегідей шоттарда есептеледі: Алынуға тиісті
қосылған құн салығы.
Есептелген пайыздар.
Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың қарызы.
Өзге де дебиторлық қарыздар.
Бұл шоттарда Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінде
есептелуғе жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген қызметтерге,
орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары есептеледі.
Алынуға тиісті қосылған ірі салығы шоты ұйымның сатып алынған
негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған.
Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық
болып саналады. Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына
қосып толейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын занды және
жеке тріғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға толенген қосылған құн салығы сомалары арасындагы
айырма-шылық ретінде анықталады.
– Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына:
Д-т Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты
К-т Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты немесе
Д-т Алынуға тиісті қосылған ңұн салығы шоты
К-т Басқадай несиелік қарыздар мен аударымдар шоты түріндегі бухгалтерлік
жазуы жазылады.
Есептелген пайыздар (проценттер) шотында ұйымның шартта қаралған
жалға берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған
вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған
инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Осыған байланысты
Есептелген пайыздар шотына сәйкес негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде
жазылады:
– Жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген заемдар бойынша
пайыздар есептегенде:
Д-т: Есептелген пайыздар - деп аталатын шот, К-т: Акциялардың
дивидендтері және пайыз түріндегі кірістер деп аталатын шот түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылса,
– Есептелген пайыздар бойынша қарыздардың жабылуына:
Д-т: Ақшалар шоттарының тиістілері,
К-т: Есептелген пайыздар деп аталатын шоты түріндегі бухгалтерлік жазу
жазылады.
Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың қарызы деп аталатын шотта
жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың дебиторлық қарыздары жайлы ақпараттар
жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға аванс ретінде
(қарызға) қызметтегі іссапарлары үшін және басқадай шығындар үшін берілген
сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен қызмет-керлерден олардың кәсіпорынға
тигізген зияндары үшін ұсталатын сомалар есептелінеді.
– Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі (шығындары) және қызметтегі
іссапарлары үшін есеп беруғе тиісті тұлғаларға берілген сомаларға:
Д-т: Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың қарызы шоты К-т: Ақшалар шоты
түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
– Жұмысшыларға берілген заем (қарыз) сомаларына да: Д-т: Жұмысшылар мен
басқа тұлғалардың қарызы шоты К-т: Ақшалар шоты түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
– Есепті кезенде жоғалған, бүлінген немесе іздеуғе салынған
жетіспеушіліктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлуғе тиісті
сомасына:
Д-т: Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың қарызы шоты К-т: Алдагы
кезендердің кірістері шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
– Есеп беруғе тиісті тұлғалар өздерінің қарыздарын өтеген уақытта:
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар, материалдар
және тауарлар деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп,
Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы шоты кредиттелінеді.
– Есеп беруғе тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының
пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі
адамдардың төлеген сомалары, жұмысшының алған қарыз сомаларының
қайтарылуы субъектіге кіріске алылғанда:
Д-т: Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы шоты К-т: Ақшалар шоты
түріңдегі бухгалтерлік жазу жазылады.
– Есеп беруғе тиісті тұлғалардың кәсіпорынның есебінен шығарған
шығындарының сомасына:
Д-т: Тауарларды сату бойынша шығындар;
Жалпы және әкімшілік шығындары;
Үстеме шығындар;
Әлеуметтік сала шығындары деп аталатын шоттардың тиістілері.
К-т: Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы түріндегі екі жақты жазу
жазылады.
– Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға
байланысты дебиторлық қарызтың пайда болуына:
Д-т: Басқадай дебиторлық қарыз шоты; К-т: Материалдар шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.
– Банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға: Д-т: Басқадай
дебиторлық қарыз шоты;
К-т: Ақшалар шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
– Құны акцептелген (төленген) тауарлық-материалдық қорлармен
айналымнан тыс активтер қоймаға келіп түскенде олардың жетіспеушілігі
мен бағалардың сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ
арифметикалық қателіктерге:
Д-т: Басқадай дебиторлық қарыз шоты; К-т: Жабдықтаушы және
мердігерлермен есеп айырысу шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
– Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға,
сондай-ақ өсімақыларға:
Д-т: Басқадай дебиторлық қарыз шоты, К-т: Негізгі емес қызметтен
алынатын басқадай табыстар шоты түрівдегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
– Төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша
дебиторлық қарызтың пайда болуына:
Д-т: Басқадай дебиторлық қарыз шоты,
К-т: Тоқтатылған операциялардан болатын кірістер (зияндар) шоты түріндегі
бухгалтерлік жазуы жазылады.

1.3 Берілген аванс бойынша есеп айырысу

Берілген аванстардың есебі келесі шоттарда есептелінеді:
– Тауарлық-материалдық цорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты;
– Орындалатын жұмыстар мен көрсетіпетін қызметтер үшін берілген
аванстар шоты.
Ал берілген аванстар дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-материалдық қорлар, негізгі
құралдар, материалдық емес активтер үшін және олардың көрсететін қандайда
бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған сомалары болып табылады.
Бұл жоғарыда аталған шоттарға байланысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
– Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін, орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстарға:
Д-т: Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты немесе Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шотының тиістісі;
К-т: Ақшалар шоты.
– Несие есебінен берілген аванс сомасына:
Д-т: Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты немесе Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шотының тиістісі;
К-т: Банктен тыс мекемелердің несиелері шоты немесе Басқадай несиелер
шотының тиістісі.
– Шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша
тиімді бағамдық айырмашылықтың пайда болуына:
Д-т: Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты немесе Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шотының тиістісі;
К-т: Бағамдық айырмашылақтан алынатын кіріс шоты.
– Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланғаннан қалғаны
қайтарылғанда:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты немесе Орындалатын жұмыс пен көрсетілетін қызмет үшін берілген
аванстар шотының тиістісі.
– Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдыктаушыларға тиісті қарыз
сомалары өтелгенде:
Д-т: Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты;
К-т: Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты немесе Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шотының тиістісі.
Жалпылама аталмыш бөлімшенің шоттары тауарлық-материалдық қорларды
жеткізгені үшін алдын ала берілген аванстар сомасын сипаттайды. Осылайша
аталып өткен шоттар мен олардың сипаттамасы, дебиторлық қарыздар мен үшінші
бөлімдегі басқадай активтер жайлы түсініктеме алуға мүмкіндік береді.

1.4 Күмәнді қарыздар бойынша есептесу есебі

Сатып алушылар мен тапсырыс беруші занды және жеке тұлғалардың төлем
қабілетгілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып қарызкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ қарызды
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шотгары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздарға - уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық қарыздар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын қарыздарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі -
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі — резервтік
әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған
есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұііымдар
күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді
қарыздар бойынша резервтердің есебі Күмәнді қарыздар бойынша резервтер
шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың
соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық қарызқа
түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.