Қазақ хандары мен билері

Жоспар
Кіріспе

САЛҚАМ ЖӘҢГІР ХАН
ТӘУКЕ ХАН
ТӨЛЕ БИ
ҚАЗ ДАУЫСТЫ ҚАЗЫБЕК БИ
ЕСЕТ БАТЫР
БҰҚАР ЖЫРАУ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ресей мемлекеті жоңғарлармен елшілік байланыс орнатып,оларды қару-жарақпен жасақт ап отырды. Сонымен бірге бірнешетай паларына Еділ бойынан жер бөліп бер ді. Қазақ даласы жоңғар-қалмақтың ортасында қалып қойды. Ыстықкөл үшін болған алғашқышайқаста қазақ қолын Есім ханның өзі басқарды. Жоңғар-қалмақтыңтегеурінін сезген Есім қырғыздармен және батысындағы ноғайлармен ынтымағын күшейте түсті.

Шығыс Түркістанмен саяси байланысын жақсартты. Сол кездің өзінде Қазақ хандығы 300-400 мыңға жуық атты әскер шығарған.

Есім сыртқы саясатта ғана емес, ішк і ел басқару ісінде деқайраткерлігі н көрсетті. Есім ханның ескі жолы деп аталатынережелер жинағы ХІХ-ХХ ғасырлардың ортасына дейін сақталып келді.Есім хан Түркістан қаласында жерленген.

САЛҚАМ ЖӘҢГІР ХАН

(1608 – 1680)

Жәңгір хан – батыр, қолбасы, Есім х анның баласы. 1645-1652жылдары ханд ық құрды. Бұл кезең қазақ тарихында қазақ-жоңғарсоғысының аумалы-төкпелі кезі еді. Бұл соғыс, әсіресе қазақтарға өтеауыр тиді. 1635 жылы Жәңгір ханның еліне қалмақтар шабуыл жасап,Жәңгір айналасындағы адамдармен қолға түсіп қалады. Жеті жылдайтұтқында болады. Қалмақтардың әскери тактикасын молынан игереді.Кейін біраз серіктерімен еліне оралып, Қазақ хандығының билігін өзқолына алады. 1643 жылы Жәңгір хан әскери шеберлігінің арқасында600 қолымен Батыр қонтайшының 50 мың әскерін талқандайды. Бұлсоғыста бір жағынан жиырма мың қ олымен Самарқанд билеушісіЖалаңтөс бәһәдүр көмекке келеді. Шайқас тарихта Орбұлақ шайқасыдеген атпен белгілі. Осы ша йқаста Жәңгір хан Цецен ханның ұлыҒ алдамамен жекпе-жекке шығады. Жәңгір жарақат алады. Бұл соғыстакүйрей жеңілген жоңғарлар кө пке дейін қайта бас көтере алмады.О сыдан кейін Жәңгір хан жиырма жылдай сал болып жатып қалады. Еліүшін істеген осындай ерлігіне сүйсінген халық оны Салқам Жәңгірдеп атап кеткен.1652 жылы болған қазақ-жоңғар арасындағы соғыста жоңғарларқазақтарды ойсырата жеңеді . Өйткені жоңғарлар отты қаруменжар ақтанған еді. Жоңғарларға қару-жара қты Ресей патшалығы Сібірарқылы сат ып отырған. Ресейдің мақсаты екі ел арасындағыөшпенділікті қайта тұтат у болатын. Жәңгір хан осы соғыста қ азатабады. Жәңгір ханның елін, жері н қорғаудағы асқан ерліктері, елбас қарудағы саяси қайраткерлігі халық есінен шықпай келеді.

67

Г.Әріпбекова

ТӘУКЕ ХАН

(т.ж.б. – 1718)

Ел аузында әз Тәуке деп те аталған Тәуке – Қазақ хандығына1680-1718 жылдары билік құрған хан. Тәуке хан билік жүргізіп тұрғанкезеңде мемлекеттік басқару ж үйесіне қатысты көптеген өзгерістер енгізіліп, жаңа заңдар жасалды. Алғ аш рет мемлекеттік мәселелердішешет ін хан кеңесін құрды. Хан кеңесіне барлық қазақ руларыныңбилері мен әс кербасыларын тартты. Бұрынғы заңдар ды жетілдіреотырып, Жеті жарғы деп аталған тарихи мәні зор жаңа заң жүйесінжасады. Бұл шараларды жүзеге асыруда Тәуке хан дала ақсүйектерініңөкілі – билерге арқа сүйеді. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би тәрізді үшжүздің үш биіне басқару тұтқасын берді. Түрлі дау-дамайды шешудебилер сотының беделін көтерді. Түркістан қаласы осы Тәуке ханныңтұсында қазақ хандығының астанасы болып бекітілді. Көрші елдермендипломатиялық қатынас орнатуда да Тәуке хан айтарлықтай табыстарғақол жеткізе алды. Орыс-қазақ қарым-қатынасын күшейту, бейбіт түрдетүйінді мәселелерді шешу мақсатында 1686-1693 жылдары Сібірге беселшілік жіберген. Ол Ташкент қаласын қазақ иелігіне қалдыруда да зореңбек сіңірді және Сырдария бойындағы тағы 32 қаланы өзіне қаратыпалды.Қазақ заңнама тарихында Тәуке хан заңдары аса маңызды құжатболып табылады. Тәуке хан заңд арының басты ерекшелігі шариғатқағи дасымен боялмай, халықтық сипаты басым көрініс табады. Қасымханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы деп аталған бұрынғызаңдар толықтырылып, Тәуке хан тұсында жер дауы, құн дауы дегентараулар қосылып жасалған. Же ті жарғы заңы халық мойындағанбиле рдің жүргізуіне тапсырылады. Ал қаз ақ халқы бағынуға тиістізаң болға ндықтан, Жеті жарғының аясы кеңей іп, міндетітарамданып, күнделікті т ұрмыста, адамдар арасындағы қарым-қ атынасты сақтауға тиісті ереже болып қалған.

Қ.Алпысбаев

ТӨЛЕ БИ

(1663 – 1756)

Төле би – қазақ тарихында аса маңыз ды іс-әрекеттеріменбағаланатын атақты шешен, ірі қоғам және мемлекет қайраткері, қазақхалқының бірлігін қалыптастырып, нығайтуға зор үлес қосқан әйгілі үшбидің бірі. Он бес жасынан ел билігіне араласқан, ақыл-парасаттылығы,

68

әділ шешімі, шешендік өнерімен ерек ше көзге түскен. Атақты Қаздауысты Қазыбек, Әйтеке билермен бірге Тәук ені хан етіп сайлауғақатысады. Үш жүздің ұлықтарын бір орталыққа бағындыруға, бірегейқазақ хандығын нығайтуға атс алысады. Жоңғар шапқыншылығынақарсы туыстас қазақ, қарақалпақ және өзб ек халықтарыныңжауынгерлік одағын құруға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыруғабелсене араласады. Әсіресе Қазыбек би, Әйтеке бимен бірлесе отырып,қазақ халқының дәстүрлі әдет -ғұрып заңдарының жинағы болыптабыл атын Жеті жарғының қабылдануына атсалысуы ұлттық заңнаматарихымыздағы аса маңызды ша ралардың бірі болып қалды. Қазақтар ихында ең бір ауыр кезеңде ел басшысы болған, екі жағындағы алыпимпериялар Ресей, Қытай секілді алпауыт мемлекеттермен өз халқыүші н оңтайлы саясат жүргізген Абылай х анды тәрбиелеп, азаматқатарына қосуда Төле би зор еңбек сіңірген.Ішкі және сыртқы саясатта сара бағыт ұстанған Төле бидің әділ,шыншыл, даналығы мол, ойлы тұлға екендігі жөнінде көп әңгімелер елішіне кең тарап, сақталған.1748 жылы орыс сауда керуені тоналғанда бұған кінәлі болған өзтуысы Қойгелді батырды билер алқасына шақыртып алып, оған керуеншығынын жұрт көзінше төлеттір еді. Тағы бір мысал, 1748 жылыӘбілқ айыр хан қаза тапқанда оның баласы Ералы сұлтан әкесінің құнындаулап Төле биге шағымданады. Төле би Әбілқайырдың өлімі үшінЖеті жарғы заңына сәйкес айыпкерлер жет і құн төлеуі керек дегеншешім шығарады. Төле би Әбілқайыр ханның өлімі үшін жеті адамныңқұнын кескенде де, туысы Қой гелді батырға тоналған орыс саудаке руенінің шығынына екі мың жылқы төлеуге шешім шығарғанда даелдің елдігін бұзбауды, әлі келге нше халықтың тыныштығын,тұтастығын сақтауды көздейді. Оның артына қалдырған көптеген өсиетсөздері ұрпаққа адаспайтын жол көрсетіп, жөн-жоба сілтейтін терең ойлы мағынаға толы.Шешендігі мен даналығы, әділдігі мен парасаттылығы ұштасқанТөле бидің Көпті қорлаған көмусіз қалады, Хан азса халқын сатады,халық азса хандыққа таласады т.б. осы тәріздес өсиет сөздерінд ебүгінгі күнде де басшылыққа алатын, көңілге түйетін мәні зор ойларжатқаны айқын көрініп тұр.Төле би халық арасында Қарлығаш әулие, Қарлығаш би дегенатпен де танымал. Бұлай аталуы туралы да аңыз сақталған. Құрманғазысекілді Төле бидің сүйегі де өзге мемлекетте Өзбекстан астанасындажатыр. ХІХ ғасырдың 20-ж ылдарына дейін Ташкент қазақтың жер іболғаны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.