Қылмысқа қатысушылардың әрекетін қатысу нысандары бойынша квалификациялау
1 Қылмысқа қатысудың нысандары
2 Қылмысты "топ" нысанында жасау
3 Қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде жүргізілуі
4 Азғырушының қылмысқа итермелеуі
5 Ұйымдасқан топта қылмысқа қатысу
2 Қылмысты "топ" нысанында жасау
3 Қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде жүргізілуі
4 Азғырушының қылмысқа итермелеуі
5 Ұйымдасқан топта қылмысқа қатысу
Қылмысқа қатысушылар түрлерінің, яғни қылмыстың ұйымдасты-рушысы, азғырушысы, көмектесушісі және орындаушысының әрекеттерін квалификациялау тәртібін жеке түрде емес, оны қылмысқа қаты-сушылықтың нысандары бойынша қарастырған жөн. Себебі қылмысқа қатысушылар түрлерінің іс-әрекеттерін квалификациялау тәртібі қылмысқа қатысу нысандарында бір келкі шешіле бермейді. Сондықтан бұл мәселені бірден қылмысқа қатысудың нысандары бойынша қарас-тырған тиімді.
Қылмысқа қатысудың нысандары ҚК 31 бабына сәйкес, алдын ала келісімсіз адамдар тобымен жасалған қылмыс, алдын ала келісімментоп адамдардың жасаған қылмысы, ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық (қылмыстық ұйым) нысандарында анықталған және бұл нысандардың анықтамасы осы бапта келтірілген. Ал қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігі, яғни қылмысқа қатысудың нысандары нені білдіреді деген сұрақ қылмыстық құқық теориясында жете зерт-телмеген және даулы мәселе болып табылады.
Қылмысқа қатысудың нысандары ҚК 31 бабына сәйкес, алдын ала келісімсіз адамдар тобымен жасалған қылмыс, алдын ала келісімментоп адамдардың жасаған қылмысы, ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық (қылмыстық ұйым) нысандарында анықталған және бұл нысандардың анықтамасы осы бапта келтірілген. Ал қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігі, яғни қылмысқа қатысудың нысандары нені білдіреді деген сұрақ қылмыстық құқық теориясында жете зерт-телмеген және даулы мәселе болып табылады.
1 Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. Ч.2. Свердловск, 1962. С.218.
2 Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия в советском уголовном праве. -Саратов: Изд. Саратовского ун-та, 1991.С.122.
3 Учебник уголовного права. Ч. Общая /под ред. В.Н. Кудрявцева, А.В. На¬умова. -Москва: Спарк, 1997. С.197.
4 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. -М.: Юр. Лит, 1980. С.6.
5 Гальперин Н. Советская юстиция. -М., №7,1987. С.19.
6 Зелинский А.Ф. Соучастие в преступлений. Лекция. -Волгаград, 1971. С.25.
7 ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-261 ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-82-95.
8 Жекебаев У.С., Ваисберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. -Алма-Ата: Наука, 1981. С.26.
9 Вышинский А.Я. Вопрос теории государства и права. - Москва: Госюриздат, 1949. С. 118.
2 Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия в советском уголовном праве. -Саратов: Изд. Саратовского ун-та, 1991.С.122.
3 Учебник уголовного права. Ч. Общая /под ред. В.Н. Кудрявцева, А.В. На¬умова. -Москва: Спарк, 1997. С.197.
4 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. -М.: Юр. Лит, 1980. С.6.
5 Гальперин Н. Советская юстиция. -М., №7,1987. С.19.
6 Зелинский А.Ф. Соучастие в преступлений. Лекция. -Волгаград, 1971. С.25.
7 ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-261 ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-82-95.
8 Жекебаев У.С., Ваисберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. -Алма-Ата: Наука, 1981. С.26.
9 Вышинский А.Я. Вопрос теории государства и права. - Москва: Госюриздат, 1949. С. 118.
§2. Қылмысқа қатысушылардың әрекетін қатысу нысандары бойынша квалификациялау
Қылмысқа қатысушылар түрлерінің, яғни қылмыстың ұйымдасты-рушысы, азғырушысы, көмектесушісі және орындаушысының әрекеттерін квалификациялау тәртібін жеке түрде емес, оны қылмысқа қаты-сушылықтың нысандары бойынша қарастырған жөн. Себебі қылмысқа қатысушылар түрлерінің іс-әрекеттерін квалификациялау тәртібі қылмысқа қатысу нысандарында бір келкі шешіле бермейді. Сондықтан бұл мәселені бірден қылмысқа қатысудың нысандары бойынша қарас-тырған тиімді.
1 Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. Ч.2. Свердловск, 1962. С.218.
Қылмысқа қатысудың нысандары ҚК 31 бабына сәйкес, алдын ала келісімсіз адамдар тобымен жасалған қылмыс, алдын ала келісімментоп адамдардың жасаған қылмысы, ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық (қылмыстық ұйым) нысандарында анықталған және бұл нысандардың анықтамасы осы бапта келтірілген. Ал қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігі, яғни қылмысқа қатысудың нысандары нені білдіреді деген сұрақ қылмыстық құқық теориясында жете зерт-телмеген және даулы мәселе болып табылады. Солардың ішінде осы мәселеге берген түсінігінде П.Ф.Тельнов: "Қылмысқа қатысушылық ны-саны - бұл екі және одан көп адамдардың қасақана әрекеттері қандай жолдармен біртұтас қылмысқа қосылатынын көрсететін, кінәлілердің өзара әрекеттері әдістерінің сыртқы жағы", - дейді.1 Ал Н.Г. Иванов қылымстық заңда қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігін бекіту қажеттігін айта келіп: "Қылмысқа қатысушылық нысаны-алдын-ала ке-лісіммен және алдын-ала келісімсіз құрылған топ, банда, ұйым ретінде көрінетін топ болып табылады", - дейді.2 Ресейден шыққан оқулық эде-биеттерден мынадай да анықтама кездестіруге болады. Қылмысқа қаты-су нысаны - бұл өзара әрекеттерінің тәсілдері және келісім дәрежесі бойынша ажыратылатын бірнеше адамдардың қылмыс жасау кезіндегі бірлескен әрекеттерінің түрлері.3
Қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігін беруге арналған анықтамалардың көптігінің өзі, бұл мәселенің қылмыстық құқықта даулы екендігін білдіреді. Бұл анықтамалардың дұрыстығы, ол қылмысқа қатысу нысандарын бөлу немесе топтастыру негізі ретінде алған белгінің түріне байланысты. Себебі қылмысқа қатысу нысандарының арналуын, негізгі мағынасын көрсететін осы белгі болып табылады және жоғарыда келтірілген анықтамаларда өз ара әрекеттерінің тәсілдері немесе келісім дәрежесі деген белгілер бөлу критерийі ретінде қол-данылған.
2
Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия в советском уголовном праве. -Саратов: Изд. Саратовского ун-та, 1991.С.122.
Учебник уголовного права. Ч. Общая под ред. В.Н. Кудрявцева, А.В. Наумова. -Москва: Спарк, 1997. С.197.
Негізінде қылмысқа қатысушылықтың нысандары деген ү_ғым, бір неше адамдардың бірлесіп қылмыстық ниетін қылмысқа қаты-сушылық түрінде іске асыру тәсілдерін білдіреді. Яғни адамдар қылмыстық ниетін іске асыру тәсілі ретінде бір неше тәсілдерді қолдана алады: олар топ адам болып қылмысты орындау, роль бөліп қылмысқа қатысу, ү-йымдасқан топ және қауымдастық қү_ру. Қылмыстық ниетін мұндай бірлесіп іске асырудың тәсілдері қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу нысандары деп аталады, себебі бұл тәсілдер нысан категориясы сияқты негізінен бір-бірінен объективтік, ішін-ара субъективтік белгілері бойынша ажыратылады. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың нысандары дегеніміз, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен әрекеттеріне сай келетін, бірақ қылмыстық ниетін іске асыру тәсілі бойынша және өзара субъек-тивтік және объективтік белгілеріне қарай ерекшеліктері бар қылмысқа қатысушылықтардың сыртқы көрінісі болып табылады. Қылмысқа қатысушылар бірлесіп қылмыс жасағанда, оны іске асыру тәсілі ретінде, бір жағдайларда топ түрінде қылмыс жасауды қол-данса, ал келесі бір жағдайларда әртүрлі рольдерді орындау түрінде жасауы мүмкін, сол сияқты бірлесіп қылмыс жасаудың тағы бір тәсілдері ретінде ұйымдасқан тұрақты топты немесе қылмыстық қауымдастықты құру және сол арқылы өздерінің қылмыстық ниетіне жетуді көздеуі мүмкін.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандары деген ұғыммен қатар, қылмысқа қатысушылықтың түрлері деген түсінікті де келтіруге болады. Қылмысқа қатысудың нысандарын оның түсінігін бергенмен, ҚК Ерек-ше бөлімінде қарасырылатын, табиғатынан қылмысқа қатысушылық тән болып табылатын бандитизм сияқты қылмыстар қылмысқа қатысудың нысандарын білдірмей ме деген сұрақ туындауы мүмкін. ҚК Ерекше бөлімінде екі немесе одан көп адамдардың қатысуы тән болып табылатын бандитизм, қарулы бүлік, жаппай тәртіпсіздік, теңіз қарақшылығы, заңсыз эскерилендірілген құраманы құру сияқты қылмыс түрлері көптеп кездеседі. Мұндай Ерекше бөлімде қарастырылған қылмыстар, тек 235 баптағы ұйымдасқан топты, қылмыстық қауымдастықты құру және оған қатысу әрекеттерін қоспағанда қылмысқа қатысудың нысандарын білдірмейді. Бұл Ерекше бөлімдегі табиғатынан немесе міндетті белгісінің бірі қылмысқа қатысу тән болып келетін бандитизм сияқты қылмыстар қылмысқа қатысудың түрлерін білдіреді. Қылмысқа қатысу нысандары мен түрлері бір-бірімен байланысты ұғымдар болып табылады. Себебі ҚК Ерекше бөлімінде қылмысқа қатысушылық арқылы жасалатын қанша қылмыс түрі болса, соның бәрі қылмысқа қатысудың түрлерін білдіреді. Ал бұл қылмыс түрлері ҚК 31 бабындағы 4 нысан-ның біріне негізгі белгілері бойынша сәйкес келуі керек. Мысалы бандитизм қылмысы тұрақты топ болуына және ауыр қылмыстың түріне жататындығына байланысты 31 баптағы қылмыстық қауымдастықтың немесе қылмыстық ұйымның бір көрінісін білдіреді. Зерттеушілердің арасында бандитизм қылмысын қылмыстық қауымдастық емес, ұйым-дасқан топтың бір көрінісі деп бағалайтын көз-қараста кездеседі. Не-гізінде осы бағытты дұрыс деп бағалауға болады, себебі 31 баптың 4 бөліміндегі ұйымдасқан топтың ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасау мақсатында құрылуының қылмыстық қауымдастықты білдіруі күмэнді. Өйткені ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасау-бұл қылмыстық қауымдастыққа ғана емес, жалпы қылмыстылықққа тән болып табылады, мысалы жеке да адам аса ауыр қылмысты өзі-ақ жасай ала-ды немесе 96 баптың 2 бөліміндегі кісі өлтірудің түрлері аса ауырлататын кісі өлтірудің түрлерін білдіреді. Бұл айтылып отырғандар 31 бап-тың сапасына қатысты жағдайларды білдіреді.
Сонымен қылмысқа қатысудың түрлері деген ұғымға қарағанда оның нысандары деген ұғым жалпы түсінік болып есептеледі және мағынасы кез-келген қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстар қылмысқа қатысу нысандарының біріне міндетті түрде белгілері бойынша сәйкес келуі керек дегенді білдіреді. Бұлардың қатарына қылмысқа қатысу тән болып саналмағанмен, кінәнің қасақаналық нысанымен анықтала-тынына байланысты қылмысқа қатысушылық кездесе алатын топ адам-дармен немесе ұйымдасқан топпен жасалған ұрлық, кісі өлтіру, адам ұрлау сияқты қылмыстар да жатады. Егер қандай да бір қатысушылық-пен жасалған қылмыс 31 баптағы нысандардың біріне сәйкес келмесе, онда 31 баптағы нысандар сапасыз деп саналады.
Ұйымдастырушы, көмектесуші, орындаушы тәрізді қылмысқа қаты-сушылардың іс-әрекеттері қылмысқа қатысу нысандарының түсінігіне, олардың қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты қойылатын талап-тар бойынша квалификацияланады.
Қылмысқа қатысушылықтың алғашқы нысаны алдын ала келісімсіз топ адамдардың жасаған қылмысы болып табылады және қылмыстық құқық бойынша бұл нысан қылмысты бірге орындаушылардың әрекеттерін білдіреді. Яғни алдын ала келісімсіз түрдегі қылмысқа қатысу-шылықта әр түрлі рольдерді бөліп орындау немесе күрделі қылмысқа қатысушылық мүмкін емес дегенді білдіреді. Зерттеушілердің бір пікірге келген бағалауы бойынша қылмысты топ нысанында жасау-бұл бірге орындаушылық немесе қылмыстың объективтік жағы белгілерін толық немесе ішін-ара орындау болып табылады. Қ.К. 31 бабында топ адам-дар қылмысына жеткіліксіз түсінік берілген. Егер екі немесе одан көп орындаушы келісімсіз қатысса, ол топ адамдар жасаған қылмыс болып саналады. Келісімнің болуы немесе болмауымен, орындаушылық әрекеттердің мағынасы мен мазмұны ашылмайды. Заңдағы "орындаушы-лар" деген ұғымның өзі жеке түсіндіруді қажет етеді. Демек, екі немесе одан көп адамдардың қасақана, бірлескен түрде, қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішін-ара орындауы, топ адам-дардың жасаған қылмысы болып танылады.
Топ адамдар жасаған қылмыстарда алдын-ала келісім болуы да, болмауы да мүмкін.
Қылмысты "топ" нысанында жасау, Қылмыстық кодексте бірнеше құрамдарда көрсетілген. Мысалы, 233, 234, 238, 248 т.б. бабтардың тиісті бөлімдерінде кездеседі. Мұндай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы, осы қылмысты жасаушылардың қауіптілік сипатын көрсетеді. Ал қалған жағдайларда, яғни қылмысты топ адам болып жасауды ҚК Ерекше бөлімінің баптары жауаптылықты ауырлататын қү_рам түрінде келтірмесе, онда топ түрінде қасақана қылмыстарды жасау ҚК 54 бабына сәйкес, жауаптылықты ауырла-татын жағдай ретінде бағаланады және топ адамдардың іс-әрекеттері баптың негізгі бөлімімен квалификацияланады. Топ адам болып қылмыс жасау, жалпы табиғатынан қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі немесе жеке нысаны болып есептеледі.
1 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. -М.: Юр. Лит,
1980. С.6.
Р.Р.Галиакбаров, топ адамдардың жасаған қылмыстарына, роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық нысандарды жатқызады.1 Бұл нысан тұрақтылық сияқты белгілерді иеленуіне байланысты, ұйым-дасқан топ тәрізді нысандарға айналу мүмкіндігіне ие. Топ адамдар қылмысының белгілері мыналар болып табылады: а) қылмысқа қаты-сушылардың бірнешеу болуы (екі немесе одан да көп адам), э) әр бір қатысушының белгілі бір қылмыстық құрамның объективтік жағын құрайтын әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) орындауға толық немесе ішін-ара қатысуы, б) қатысушылардың қылмыстың нәтижесіне бірлесіп, күш біріктірудің арқасында жетуі, немесе екі жақты субъективтік байланыс болуы, в) әр қатысушыда қасақаналықтың болуы. Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа, топ адамдар қылмыстарында кей кездерде қосым-ша белгілерде бола алады. Мысалы алдын-ала келісім, тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, топ адамдардың бірлескен әрекеттері басқа қылмыстық-құқықтық сапаға айналып, қылмыс басқаша квалификацияланады. Яғни қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдас-қан топ немесе қауымдастық тәрізді нысандарға айналады.
Бірінші белгі, яғни екі немесе одан көп адамдардың қатысуы сан-дық белгі болып табылады. Адамдар тобымен жасалған қылмыстарға қатысушылар қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс адам-дар болуы керек. Алайда олардың ішінде абайсыздықта қылмыс жаса-ғандар, кәмелетке толмаған немесе есі дұрыс емес адамдар да болуы ықтимал. Қылмыстың субъектісі болып табылмайтын адамдар-дың қолымен қылмыс жасалып, қалған қатысушылар ұйымдас-тырушы, айдап салушы тәрізді ролдерді атқарғанымен, олардың әрекеттері топ адамдар жасаған қылмысы деп бағалануы керек. Себебі мүлдай жағдайда, қылмыстың субъектісі болып саналмай-тын адам, қылмыстың қү_ралы ретінде пайдаланылады. Роль бөліп қылмысқа қатысуда бір адам қылмыстың субъектісі бола алмайтын екінші адамды қылмыс істеуге айдап салса, мүлдай жағдайда қылмысқа қатысу жоқ деп танылады. Яғни сол айдап салушы адамның өзі сол қылмыстың орындаушысы болып табылады. Дәлірек айтқанда қылмысты біреу арқылы орындай-ды. Ал есі дү_рыс емес немесе жауаптылық жасына жетпеген бір адамды қылмыс жасауға бірнеше адамдар айдап салса қылмыс-тың орындаушысы бір ғана адам емес, сол бір тектес айдап салу-шылық әрекеттер жасаған адамдардың барлығы да орындаушы-лар болып табылады, яғни мүлдай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы болып есептеледі.
Қылмысты екі адам орындап, олардың бірі жауаптылық жасына жетпеуіне немесе есі дұрыс еместігіне байланысты қылмыстың субьектісі болып табылмағанда, қылмыс топ адамдармен жасалды деп бағалан-байды. Мысалы кісі өлтіру немесе ұрлық қылмысын бірлесіп орында-ған екі адамның бірі қылмыстың субьектісі болмауы мүмкін. Мұндай жағдайлардың топ түрінде жасалған қылмысқа жатқызылмау себебі, ол топ адамдар жасаған қылмыстардың өзі қылмысқа қатысушылықтың бір нысаны болып есептелетініне байланысты, яғни негізгі ұғым ретінде қылмысқа қатысушылық ережесі бойынша шешіледі.
Әрбір қылмысқа қатысушының қылмысты тікелей орындауға немесе қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішін ара орындауға қатысуында, қылмыскерлердің бірлескен әрекеттерінің көлемін еске-руіміз керек. Қылмысқа қатысушылардың орындаушылық әрекеттері, көлемі бойынша бөліне алады: Біріншісі, әрбір субъектінің қылмыстың объективтік белгілерін толық орындауы. Мұның мысалы, әрбір топ мүшесінің жасаған қылмыстық жыныстық қатынасы. Екінші түрінде, қылмысқа қатысушылардың бірлесіп жасаған қылмыстық әрекеттерін бір-бірінен бөліп алғанда, қылмыстық объективтік жағы белгілері то-лық құрылмайды. Яғни мұндай жағдайда қылмысты бірге орындаушы-лар әрекеттерді бөліп орындайды. Топ адамдардың осы тәрізді әрекеттермен қылмыс жасауына, қылмыс түрінің күрделілігі, көлемділігі әсер етеді. Демек, қылмыстың толық орындалуына немесе қылмыстың мақ-сатына жеткенге дейін, топ болып қылмысты орындаушылар бірнеше кезеңнен құралатын әрекеттерді орындайды. Мұның мысалы, Қ.К. 206 бабында қарастырылған жасанды ақшаларды немесе бағалы қағаздар-ды дайындау немесе өткізу, 259 бабтағы есірткі заттарды заңсыз дайын-дау, пайдалану, сақтау, тасу немесе өткізу тәрізді тағы басқа қылмыстар бола алады. Бірінші қылмыскер дайындайды, екінші қылмыскер өткізу-мен айналысады. Топ адамдардың жасаған мұндай қылмысты әрекеттерін квалификациялағанда топ түрінде қылмысты орындау ауырлататын құрам ретінде келтірілсе, онда бірден сол бөліммен бағалануы керек. Мысалы 259 баптың 2 бөлімінің а пунктінде алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаса деген құрам келтірілген. Ал қылмыстың объективтік жағы бір неше тізбектелген әрекеттерден құралып, бірақ топ адамдардың қылмысты орындауы ауырлататын құрам түрінде бапта келтірілмесе, онда әр түрлі әрекеттерді орындаған топ адамдардың қылмысы негізгі бөлімімен квалификацияланады. Мұндай жағдайда тек белгілі бір топ мүшесінің әрекеті баптың диспозициясында қарасты-рылған болуы жеткілікті.
Адамдар тобының қылмыс жасауының үшінші түрі, қылмысты орын-даушылықтың түсінігінде тікелей көрсетілген. Яғни мұндай жағдайда топ болып қылмыс жасаушылардың біріншілері қылмыстың объективтік жағының белгілерін түгел орындайды, ал екіншілері бір бөлігін ғана орындайды. Мысалы бірінші қылмыскер кісі өлтіру кезінде пышақ сал-са, екіншісі қолын ұстап тұрады.
Топ болып қылмыс жасауда, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері бірлескен түрде болуы шартты. Қылмысқа қатысушылардың бірлесуі-бұл қылмыскерлердің әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуын ғана емес, сонымен бірге олардың арасында қылмысқа деген ой немесе қаса-қаналығының да бірлескендігін көрсетеді. Қылмыстық ойдың немесе қасақаналықтың бір тектес болғандығы ішкі екі жақты байланыспен анықталады дедік. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыс, топтың жасайтын қылмыс түрін білуімен, жасайтын іс-әрекеттің сипатын сезінуімен, осы әрекеттердің нәтижесінде туындайтын қоғамға қауіпті зардапты көре білуімен және қатысушының осындай бағыттардағы әрекеттерді саналы түрде жасауымен анықталады. Яғни топ болып қылмысқа қатысушылардың бірлесіп қылмысты орындауы, субъективтік жағынан ішкі екі жақты байланыстың болуымен анықта-лады. Н.Гальперин "қарақшылық қылмысын жасау туралы келісімге кірген, бірақ қылмыс жасау кезінде белсенді әрекет жасамаған, күш қолданбаған адамның әрекетін қалай бағалау керек"- дейді.1 Қарақшы-лық сияқты қылмысты бірге орындауға келісім берген, бірақ қылмыс-ты жасау кезінде сол жерде болғанмен әрекетсіздік танытқан адам, әрине топ түрінде қылмыс жасаушының бірі деп бағаланады, себебі өзге топ мүшелері оның қатысуына есеп жасайды, келісім бергеннен кейін ол да қылмыстың орындалуына тілектес адам болып табылады немесе әрекетсіздік көрсеткенмен өзінің қатысуын қажет ететін сәтті күткен бо-луы да мүмкін.
Келесі айта кететін жәйт, топ адамдардың қылмыс жасауы келісім белгісіне қарай екі түрде көріне алатындығы жайында. Алдын-ала келісімсіз түрде қылмыс жасау қылмысқа қатысу нысандарының ішінде негізінен топ адамдар қылмысында жиі кездеседі. Алдын-ала келісімсіз топ болып қылмыс жасау бұзақылықта, жеке адамдардың басына ба-ғытталған қылмыстарда, т. б. жиі кездеседі.
Алдын ала келісімсіз топ адамдар қылмыстарының алдын-ала келі-сіммен жасалатын қылмыстармен ортақ және ажыратушы белгілері мы-налар болып табылады; ортақ белгілері: а) екі немесе одан да көп адам-дардың қатысуы, э) қылмыстың құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір қылмыскердің қатысуы, б) қылмысты бірігіп, яғни күш біріктіріп жасауы, в) әрбір қатысушының қасақана түрде әрекет етуі. Ажыратушы белгісі: г) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде күні бұрынғы немесе қылмыс орындалардан бұрын келісімнің болмауы.
Бір ескерте кететін жағдай, ол алдын ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарды тек топ адамдардың немесе бірге орындаушылардың жа-саған қылмыстар деп айта беруге болмайды. Өйткені сот-тергеу прак-тикасы материальдарына сүйенсек, онда әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылықтың да алдын ала келісімсіз түрде орын алатынын келтіруге болады. Мысалы түнде Ш. және М. жаңа жылдық
Гальперин Н. Советская юстиция. -М., №7,1987. С.19.
түнді мерекелеп, таныс қыздары К.-ның үйінде арақ ішіп отырады. Түнгі сағат екілерде осы үйге осы ауданда тұратын А. келеді. Иығынан А-ның қағып кеткенін сылтау етіп, Ш. далаға шақырып алып А.-ны бұзақы-лық ниетпен ұра бастайды. А-да Ш-ке қарсы төбелесіп, оған жеңістік бермейді. Досының төбелесте жеңілетінін білген М. қалтасындағы пы-шағын алып Ш-ке береді. Ш. пышақты А.-ның іш құрылысына салып алады, нәтижесінде А. ұзамай осы жарақаттан қайтыс болады.1
Бұл қылмыстың мазмұнынан кісі өлтіру қылмысына көмектесу ту-ралы алдын ала келісім болмағанын байқауға болады. М. қылмыстың жасалуын жеңілдету үшін қылмыстың орындаушысына қару беру ар-қылы көмектесушілік роль атқарды. Сондықтан М-нің әрекеті 96 бап-пен және 28 баптың 5 бөліміне сілтеме жасау арқылы, ал Ш-тің әрекеті 96 баппен квалификациялануға жатады. Демек, осындай материальда-рға сүйене отырып, топ адамдар болып қылмысты орындау және роль бөліп қылмысқа қатысушылық алдын ала келісімсіз түрде де бола ала-ды деуге болады.
Келісімнің болуымен, сөзсіз қылмысқа қатысушылардың арасында екі жақты байланыс орын алады. Бірақ екі жақты байланыс алдын-ала келісімде ғана емес, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда да болады. А.Ф.Зелинский "Қатысушылардың арасында субъек-тивтік байланыс бір жақты болғанда келісімсіз қылмысты бірге орын-даушылықтың орын алуы мүмкін емес. Қатысушылардың арасында келісім қылмыс жасау алдында немесе қылмыс жасау кезінде пайда бола алады" - деген пікір келтірген.2
ҚР Жоғарғы Сотының материалдары. № 2к-182-96.
Зелинский А.Ф. Соучастие в преступлений. Лекция. -Волгаград, 1971. С.25.
Қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыстың алдын-ала келісім болмайтын қылмысқа қатысушылықта болатынын мынандай мысалмен негіздеуге болады. Х. және Ф. түн уақытында көшеде отырып арақ ішеді. Бұлар таныс емес, көшеде кетіп бара жатқан П.-ны тоқтатып, "темекі" сұрап тиіседі. П. "темекі жоқ" дегенде Х. қолын-дағы бөтелкемен оның басынан ұрады. Жерге құлаған П-ны Х. қосы-лып Ф-та тепкілейді. Екеуі мұнан кейін жәбірленушінің киімін шешіп алып, оны көшенің арығына сүйреп әкеліп тастайды. П. сот-медицина-лық сараптамасы актісінің көрсетуі бойынша аса ауыр дене жарақаты-нан қайтыс болған.
Тергеу органдары Х. және Ф.-тың қылмысты әрекеттерін Қ.К. 96 бабы 2-бөлімінің "ж,и" тармақшаларымен бағалаған.1 Немесе Б. және Л. деген азаматтар "Валюталық реттеу жөніндегі" 14 сэуір 1993 жылғы заңды бұза отырып, азаматша В.-дан, оның доллар сатумен айналысуға лицензиясы жоқ екенін біле тұрып, одан доллар сатып алу үшін үйіне бірге келеді. Б. мен Л. 80 000 теңгеге 1750 доллар алуға келіседі. В.-ның қолынан АҚШ-тың көп ақшасын көріп, Б-да сол мезетте оны өлтіру ойы пайда болады. В.-ның ақша санап жатқанын пайдаланып, Б. темір зат алып В.-ның басынан ұрады. Л. Б.-ның әрекетінің мағынасын түсініп, В.-ны бір жола өлтіру мақсатымен қалтасынан пышақ алып жәбірле-нушінің желкесіне салады. Мұнан кейін олар В-ның 41 800 теңге және 20 000 АҚШ долларын алып, қашып кетеді.2
Бұл мысалдарда қылмыскерлерде аталған қылмыстарды жасау жай-ында алдын-ала ниет болмаған. Қылмыс жасау ойы аяқ астынан пайда болып, ол іске аса бастағанда, екінші қылмыскер қылмысты әрекеттің мағынасын түсініп, әрі қарай қылмыстың орындалуын жалғастырған. Қылмыскерлердің арасындағы екі жақты байланыс, мұндай алдын - ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарда қандай белгілермен анықтала-ды? Бұл байланыстар, жоғарыдағы қылмысты уақиғалардың мазмұнында айтылғандай, бір қылмыскердің бастаған қылмысты әрекетінің мағына-сын екіншісінің түсініп жалғастыруымен, бір тектес әрекеттердің жаса-луымен, уақыттың, уақиға орнының бірдей болуымен және басталған қылмысты екіншісінің басқаша мағынада түсінбей, сол бірінші қылмыскердің әрекетін қостайтын мағынада түсінуімен анықталады. Осы белгілердің барлығы қосылып, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстардың бірлескен түрде орындалғанын анықтайды. Әрине ал-дын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысу-шылықтың түсінігіне толық сай келеді.
ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-261 ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-82-95.
Әдебиеттерде алдын-ала келісім бермеген қылмысқа қатысушы-лар, қылмыстық топтың субъектілері бола алмайды,-деген көз-қарас кездеседі. Сөйтіп мынандай жиі кездесетін мысал келтіреді. К және Н өздері жұмыс істейтін заводтан мүлік ұрлап, оны алдын-ала келісім бермеген дүкенші А-ға алып келеді. А осы заттардың ұрланған екенін біле тұрып, дүкеніне салып сатады. А ұрлық үшін жауап бермейді және қылмыстық топтың қатысушысы емес. А тек өз қылмысы үшін жауап береді,-дейді.1
Бұл мысалға берілген баға дұрыс және дүкенші А. біздің қылмыс-тық кодекстің 183 бабындағы қылмыстық жолмен табылған мүлікті біле тұрып пайдалану және өткізу қылмысын жасаған болып табылады. Бізге күмэнді тұсы, дүкенші А-ны алдын-ала келісім бермеген қылмысқа қатысушыға жатқызуы. А қылмысқа қатысушы емес, бұл екі себеппен дәлелденеді.
Біріншісі, А заводтан мүлік ұрлауға қатысқан жоқ. Қылмысқа қаты-сушы болуы үшін субъект белгілі бір қылмысты жасауға басқа адам-дармен бірге қатысуы керек немесе кем дегенде мүлікті жасыратыны туралы алдын ала уэде беруі керек. Яғни осы мысал бойынша А ұрлықтың жасалғанын күні бұрын білген жоқ. Ол ұрлыққа қылмысқа қаты-судың түсінігіндегідей бірлесіп қасақана қатысқан жоқ. Екіншіден, К және Н ұрлық үшін жауапқа тартылса, А қылмыстық жолмен табылған мүлікті біле тұрып қабылдап өткізгені үшін жауап береді. Яғни К мен Н ұрлық жасаса, А ұрлық емес басқа қылмыс жасады.
Осы арада мынандай сұрақ туындайды. Егер дүкенші А алдын-ала ұрланған мүлікті өткізуге немесе қабылдауға келісімін күні бұрын берген болса ше? Мұндай жағдайда олардың әрекетері Қ.К. 27 бабтағы қылмысқа қатысудың түсінігіне сай келеді. Себебі, екі немесе одан көп адамның қатысуы, қасақаналықтың болуы, бірлесіп қатысу белгілері бар. Қылмысқа қатысушылардың бірлесуінің нәтижесінде ұрлық тек қана жасалынбайды, сонымен бірге ұрланған мүлікті өткізу де бірлесіп қарастырылады. Алдын-ала келісім берген жағдайда қылмыстық топ-тың мүшесі емес, қылмысқа қатысушылықтағы көмектесушілікті атқа-рған болып шығады. Себебі Қ.К. 28-бабының 5 бөлімінде көмекте-сушілік әрекеттерге "осындай мүліктерді өткізуге немесе ие болуға алдын-ала уэде беруді" жатқызады.
Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых посяфгательств в составах с усложненной ообьективной стороной. Науч. тр. Омской ВШМ СССР. -Омск, 1981. С.12.
Алдын-ала келісімсіз түрде топ болып қылмысты орындаушылықтың субъективтік жағында бір шама күрделі мәселелер бар. Бұл әрине күш қолданумен ұштастырыла жасалатын қылмыстарда, яғни бұзақы-лық, кісі өлтіру, денсаулыққа зардап келтіру тәрізді қылмыстарда жиі кездеседі. Әдебиеттерде мынандай мысал келтіріледі. Алматы обылы-сы Қаскелең ауданы " Красный Восток" поселкасында тұратын Т. деген қызға көрші "Жаңа Тұрмыс" поселкасының А. деген жігіті көңілін та-буға жағымпазданып жүреді. Бірақ Т. онымен кездесуден бас тартады. Бір күні А. досы Р.-мен "Красный Восток" поселкасының шетінен осы қызды кездестіріп қалып, онымен сөйлескісі келеді. Қызды осы посел-каның тұрғыны С. қорғаштап қарсы тұрады. А. мен Р. С-ті ұра бастай-ды. Т. поселкаға өлтіріп жатыр деп айқайлап кіреді. Волебол ала-ңында ойнап жатқан жігіттер ауылдасына көмектесуге ұмтылып, А. мен Р.-ді жабылып ұрады. Төбелеске 15 адам қатысады.1 Алдын-ала келісім олардың арасында болған жоқ, сондықтан әр қайсысы бірінің әрекетін бірі қайталап, жабылып ұрады. Бұларда қандай кінә түрі болуы мүмкін? Әрине қасақаналық. Бірақ қасақаналықтың қай түрі дегенде бір жақты жауап айту қиын. Әрекетті тікелей қасақаналықпен жасағанмен қылмыстың зардабына дегенде әр түрлі психикалық қатынас болуы мүмкін. Кінә түрі қылмыстық құқықта материалдық құрамдар бойынша қылмыскердің зардапқа деген психикалық қатынасымен анықталады. Топ адамдардың алдын-ала келісімсіз зорлықпен ұштастырыла жасалатын қылмыстарында, біреуі адамды өлтіру үшін ұрса, екіншісі әрекетіне мэн бермей, яғни жанама қасақаналықпен ұруы да мүмкін. Ал үшіншілері, тікелей қасақаналықпен ұрып, ал қылмыстың зардабын тіле-меуі де мүмкін. Яғни қасақана түрде басқалармен бірге ұрады, бірақ жәбірленушінің өлуін тілемейді. Демек кінәнің аралас түрі де кездесуі мүмкін. Егер кінәнің аралас түрінің мұндай қылмыстарда кездесуін мойындайтын болсақ, онда қылмысқа қатысушылардың әрекеттері қылмыстық заңның әр түрлі бабтарымен бағаланады. Яғни тікелей немесе жанама қасақаналықпен ұрған адамдардың адамдардың әрекеттері Қ.К 96 бабтың 2 бөлімінің "ж" пунктімен, яғни бұзақылықпен кісі өлтіру деп бағаланса, үшіншілері кінәнің аралас түрімен қылмыс жасағандар-дың әрекеттері, 103 бабтың 3 бөліміне сай келеді.
1 Жекебаев У.С., Ваисберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. -Алма-Ата: Наука, 1981. С.26.
Қылмысты топ болып орындаушылықты бұлай бағалау қылмысқа қатысушылықтың шеңберінен шығып кетеді. Себебі, қылмысқа қаты-сушылық ережесі қылмысты топ болып орындаушылық болсын, роль бөліп қатысу болсын, олардың әрекеттері қылмыстық заңның бір бабы-мен квалификациялануы керек. Бірақ мұндай жағдайлар практикада орын алғанда топ адамдардың жасаған қылмысы ретінде бағаланады, мұның себебі біріншіден, адамның қылмыстың зардабына деген психи-калық қатынасын дәл анықтаудың қиындығына байланысты, екіншіден, тергеу қызметкерлері айыпкердің жауабына қашанда сынмен қарауға тиісті, яғни топ адамдар түрінде қылмыс жасай отырып, мен адамның өлімін тілеген жоқпын деп жеңіл жауап беруі де мүмкін. Сондықтан топ адамдар қылмыстарында кінәнің аралас нысанымен кейбір орын-даушының қылмыс жасау жағдайын шектеуге болады.
Бір айта кететін жәйт, ол белгілі бір қылмысқа қатысушылар көмектесушілік немесе үйымдастырушылық рольдерді орындау-мен ғана шектелмей, қылмыстың орындалуына да тікелей қатыс-са, онда қылмыс топ адамдармен жасалған деп бағаланады және бастапқыда үйымдастырушылық, көмектесушілік әрекеттерді орындағанмен 28 бапқа сілтеме жасалынбай квалификациялана-ды. Өйткені ұйымдастырушылық, көмектесушілік әрекетер қауіптілік дәрежесі бойынша орындаушылық әрекеттен ауыр емес деп бағалана-ды. Яғни қылмысты орындау әрекеті қылмысқа негізгі қатысушы реті-нде бағаланатын ұйымдастырушылық тәрізді әрекеттерді сіңіре алады, өйткені қылмыстың жасалуы немесе жасалмауы ол орындаушыға байланысты деп түсіну керек.
Қылмысқа қатысушылардың әрекеттері қылмыстың жоспа-рына немесе ортақ қылмыстық мақсатқа кірген қылмыс түрі бойынша бір баппен квалификацияланады. Ал кейбір қатысушы-лардың көмектесушілік, азғырушылық сияқты рольдерді орындау әрекеттері жеке қылмыстың түрін білдіруі мүмкін. Мысалы азғырушы орындаушыны көндіру үшін қорқытуы немесе денсау-лығына зардап келтіруі немесе қылмысқа азғырғанына көнбе-гені үшін адамды өлтіруі де мүмкін. Мүндай жағдайда азғыру-шылықты іске асыру тәсілінің өзі жеке қылмыс түрін қүрап, оның әрекеттері ортақ қылмыстық жоспарға кірген қылмыс түрі бойынша және азғырушылықты іске асыру кезінде жасаған қылмыс түрімен қосып квалификацияланады. Бұл жерде азғырушының жеке қылмысты әрекеті өзге қатысушылардың қасақаналығына кірмегенде немесе өзге қатысушылар азғырушының мұндай қылмысты жасайты-нын білмегенде ғана осындай тәртіпте бағаланады. Ал қылмысқа көмек-тесушінің немесе азғырушының тиісті рольдерін орындау барысында басқа қылмыс жасайтынын өзге қатысушылар білсе, онда бұл азғыру-шының немесе көмектесушінің жасаған қылмысы олардың да кінәсіне қосылады және қылмыстың жиынтығымен квалификацияланады.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын тұрақтылық белгісіне қарай екі топқа бөлуге болады. Тұрақтылық белгісін иеленетін нысандарға ұйымдасқан топпен қылмыстық қауымдастық жатса, ал тұрақты болып табылмайтын нысандарға алдын ала келісімсіз және алдын ала келісіммен топ адамдардың жасаған қылмыстары жатады. Мұндай жерде күрделі қылмысқа қатысушылық немесе роль бөліп қылмысқа қатысу қандай нысанға жатады деген сұрақ туындауы мүмкін. ҚК 31 бабында зерттеушілердің көпшілігі келтіретін әр түрлі рольдер арқылы қылмысқа қатысушылық арнайы келтірілмеген, бірақ сот-тергеу практикасы мұндай қылмысқа қатысу нысандарының бар екендігін жоққа шығар-майды. Қылмыстық заңның өзі де 28 бапта ұйымдастырушы, азғыру-шы тәрізді әр түрлі қылмысқа қатысушылардың түрлерін келтіру арқ-ылы мұндай қылмысқа қатысу нысанының бар екендігін 31 бапта ар-найы келтірмесе де жоққа шығармаған. Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын 31 баптағыдай нұсқада топтастыру зерттеу әдебиеттерінде кездеседі.1
Роль бөліп қылмыс жасағанда қылмыстың орындаушылары қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде көрсетілген қасақана қылмыстар-дың белгілерін толық немесе жартылай орындаса, ал басқалары нақты қылмыстың белгілерін емес, Қылмыстық кодекстің 28 бабында көрсет-ілген ұйымдастырушылық, айдап салушылық, көмектесушілік тәрізді әрекеттерді орындайды.
Осы нысанда әр түрлі ролдер орындалумен, қылмысқа қатысушы-лар әрекеттерінің сипаты анықталады. Демек, бір-біріне ұқсамайтын, көмектесушілік, ұйымдастырушылық тәрізді тағы басқа әрекеттерді орындаудың нәтижесінде олардың қылмыстағы ролі, жеке мағынада немесе сипатта көрінеді.
Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысуда алдын-ала келісіммен және алдын-ала келісімсіз түрде жасала алады. Әйтсе де бұл нысанға негізінен алдын-ала келісім тән.
Роль бөліп қылмысқа қатысу нысанында мынандай объективтік белгілер бола алады. Сандық белгі а) екі немсе одан көп адамның қаты-суы. Сапалық белгілері: э) бір қылмыс жасаумен шектелуі, б) қылмыстық әрекетерінің бірлескен түрде жасалуы, г) әр түрлі рольдер орын-даудың кездесуі.
Сонымен қатар мынандай субъективтік белгілер кездеседі: а) қаса-қана түрде қасақана қылмыстарды жасауы, э) қылмысқа қатысушылар-
Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по советскому уголовному праву. -М.,
1959. С.63.
дың арасында қылмысты ой бірлестігінің болуы, б) алдын-ала келісімнің болуы (бірақ бұл белгінің болуы шарт емес).
Қылмысқа қатысушылықтың қай нысанында болса да, екі немесе одан көп адам қылмыстық заңның ережесіне сәйкес есі дұрыс, қылмыстық жауаптылық жасына жеткен адам болуы тиіс. Олай болмаған жағдайда, яғни қылмысты есі дұрыс емес адамға немесе жауаптылық жа-сына жетпегендерге және орындаушыны алдап абайсыздықпен қылмыс істеттіргенде, азғырған адам қылмыстың орындаушысы болып табыла-ды. Келесі белгі, әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысу нысанының бір қылмыс жасаумен ғана шектелуі - бұл осы нысан бойынша міндетті белгі деп айтуға болады. Зерттеушілердің ғылыми еңбек-терінде мұндай белгі кездеспейді. Біздің бұл белгіні қосу себебіміз, егер қылмысқа қатысушылар әр түрлі рольдер орындай отырып, бірне-ше қылмыстар жасаса, онда олардың әрекеттері тұрақты болып табы-лып басқа нысанға айналады. Бұл нысан ретінде әр түрлі рольдер орын-даумен бір ғана қылмыс жасауға қатысушылық алынады. Мұндай шешімнің келесі себебі, ол алдын-ала келісімсіз түрде де роль бөліп қылмысқа қатысушылықтың болу мүмкіндігі. Мұндай қылмысқа қаты-сушылық ҚК 31 бабындағы нысандардың еш қайсысына дәл келмейді. Бір ғана қылмысты жасау жолында әр түрлі рольдер орындап қылмысқа қатысу - бұл кең таралған, жиі кездесетін қылмысқа қатысушы-лық. Негізінде бір қылмыс жасау мақсатында әр түрлі рольдер орында-умен қылмысқа қатысу- осы нысанды басқа нысандардан ажыратушы негізгі белгі болып табылады.
Қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде жүргізілуі жайында, топ адамдардың жасаған қылмысы туралы бөлімде айтылды. Дей тұрсақта, әр түрлі ролдер орындау жолымен қылмысқа қатысу ныса-нында бұл белгі жеке ерекшеліктерге ие.
Бірлескен түрде қылмысқа қатысқанда, кінәлілер қоғамға - қауіпті іс әрекетті өзара байланыста жасайды және қылмыстық зардабына күш біріктірудің нәтижесінде жетеді. Қылмысқа қатысушылардың бірлестігін мынандай тұрғылардан қарастыруға болады.
Біріншіден, қылмысқа қатысушылардың қылмыстың түріне байла-нысты келісімді немесе шартты түрдегі әрекетерді жасайды.
Екіншіден, барлық қылмысқа қатысушылар үшін бірдей қылмыс-тық салдар туындайды.
Үшіншіден, қылмысқа қатысушылардың шартты әрекеттері мен сал-дар арасында себепті байланыс болуы керек.
Сонымен, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрдегі қылмысында орындаушымен қатар басқа да қатысушы-лар (ү_йымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші) қатысса, әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық деп танылады.
Қылмысқа қатысушылардың әр түрлі рольдерді орындауына негізгі себеп, келісім ғана емес, оған қылмыстың жасалар алдындағы әр түрлі мэн-жайлар әсер ете алады. Рольдердің тууына келісімнің әсер етуі, алдын-ала келісіммен жасалатын қылмыстарда ғана бола алады.
Ал алдын-ала келісім болмаған жағдайдағы роль бөлушіліктің бо-луына негізгі әсер ететін жайт, бұл қылмыстың жасалар кезіндегі әр түрлі мэн-жайлар, мысалы қылмысқа қатысушылардың арасындағы та-ныстық, қылмыс жасауға аяқ астынан ойдың пайда болуы т.б. Мысалы түнгі мезетте О. және Б. Алматы қаласының Парковая көшесінде келе жатады. О. тұсынан өтіп бара жатқан Ә. деген жігітті танып қалып тоқ-татады. О. бұрын Ә.-мен арада өткен төбелесті себеп етіп, сол арада тағы да төбелеседі. Ә. екі адамның өзіне жабылып кетуінен сескеніп, жекпе-жекпен төбелесуін сұрайды. О. оған келісіп төбелесіп жатқанда Б. оған пышақ береді. О.-ның пышақты салуы салдарынан Ә.сол күні ауруханада қайтыс болады.1
Бұл мысалда алдын-ала келісімсіз түрдегі көмектесушілік орын алып отыр. Б.-ның О.-ға көмектесуінің себебі жолдастығы, қалтасында пы-шақтың болуы. Осындай қылмыстарға сүйеніп, алдын ала келісімсіз роль бөліп қылмысқа қатысудың орын алуының себебі, қылмысқа қаты-сушылардың арасындағы келісімділік емес, шартты жағдайдың (мысалы таныстық, туыстық) әрекеттердің себепші болуы деуге болады.
Келесі объективтік белгі ретінде, бірлестік белгісінің бір тұрғысы ретінде, бірдей қылмыстық нәтиженің тууын келтірдік. Бұл әрине бар-лық қылмысқа қатысушылар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі бір қылмыс бойынша бірге жауапқа тартылады деген сөз. Негізінде қылмысқа қатысушылықта әр түрлі рольдердің орындалуы себебінен қылмыстың нәтижесі туындайтыны даусыз. Ұйымдастъірушылық, азғы-рушылық, көмектесушілік тәрізді әрекеттердің орындалуы нәтижесін-де ғана, бір әрекет екінші әрекеттің орындалуына себебші болып, қылмыстың мақсаты орындалады. Орындаушының әрекеттерімен қылмысқа қаты-судың бұл нысанында бірден қылмыс нәтижесі туындамайды.
Алматы қалалық соты архивінен.
Азғырушының қылмысқа итермелеуі, көмектесушінің тиісті міндет-терін атқаруы, орындаушының қылмысты жасауына әкеледі. Сондық-тан қылмысқа қатысушылардың арасында себепті байланыстың болу қажеттілігін жоққа шығарған кейбір зерттеушілермен келісуге болмай-ды. Мысалы, А.Я.Вышинскийдің "қылмысқа қатысудың түсінігі үшін қатысушылардың арасындағы себепті байланысты емес, адамның жаса-лған қылмыспен байланысын ескеру қажет" деген пікірімен келісу қиын.1
Осы арада көмектесуші, айдап салушы, ұйымдастырушының әрекеттерінің қылмыстың салдарына қатынасы немесе себепті байланысы тікелей ме деген сұрақ туындайды. Орындаушының қылмысты әрекеттері қылмыстың зардабын тудыруға негізгі себепші екендігі белгілі. Бірақ ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің әрекеттері қылмыстың зардабына тікелей байланыста бола алмайды. Себебі, азғырушы орындаушыны қылмысқа итермелегенімен, орындаушы көнбесе қылмыс қайдан шығады? Яғни орындаушыны қылмысқа жетк-ізген көмектесушілік тәрізді әрекеттердің өзі қылмысты болуы керек. Сонда ғана кінә болады, және қылмысқа қатысушылық орын алады. Абайсызда айдап салу әрекетінен қылмысқа қатысушылық шықпайты-ны белгілі. Қылмысқа қатысушылықта "келісім" - негізгі субъективтік белгі болып табылады. Себебі қылмыстық құқықта келісім, тек қылмысқа қатысушылық мәселесінде қарастырылады. Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылықта алдын-ала келісімсіз-ақ қылмыстың жасалуы кездескенімен, негізінен бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмысқа қатысушылар түрлерінің, яғни қылмыстың ұйымдасты-рушысы, азғырушысы, көмектесушісі және орындаушысының әрекеттерін квалификациялау тәртібін жеке түрде емес, оны қылмысқа қаты-сушылықтың нысандары бойынша қарастырған жөн. Себебі қылмысқа қатысушылар түрлерінің іс-әрекеттерін квалификациялау тәртібі қылмысқа қатысу нысандарында бір келкі шешіле бермейді. Сондықтан бұл мәселені бірден қылмысқа қатысудың нысандары бойынша қарас-тырған тиімді.
1 Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. Ч.2. Свердловск, 1962. С.218.
Қылмысқа қатысудың нысандары ҚК 31 бабына сәйкес, алдын ала келісімсіз адамдар тобымен жасалған қылмыс, алдын ала келісімментоп адамдардың жасаған қылмысы, ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық (қылмыстық ұйым) нысандарында анықталған және бұл нысандардың анықтамасы осы бапта келтірілген. Ал қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігі, яғни қылмысқа қатысудың нысандары нені білдіреді деген сұрақ қылмыстық құқық теориясында жете зерт-телмеген және даулы мәселе болып табылады. Солардың ішінде осы мәселеге берген түсінігінде П.Ф.Тельнов: "Қылмысқа қатысушылық ны-саны - бұл екі және одан көп адамдардың қасақана әрекеттері қандай жолдармен біртұтас қылмысқа қосылатынын көрсететін, кінәлілердің өзара әрекеттері әдістерінің сыртқы жағы", - дейді.1 Ал Н.Г. Иванов қылымстық заңда қылмысқа қатысушылық нысанының түсінігін бекіту қажеттігін айта келіп: "Қылмысқа қатысушылық нысаны-алдын-ала ке-лісіммен және алдын-ала келісімсіз құрылған топ, банда, ұйым ретінде көрінетін топ болып табылады", - дейді.2 Ресейден шыққан оқулық эде-биеттерден мынадай да анықтама кездестіруге болады. Қылмысқа қаты-су нысаны - бұл өзара әрекеттерінің тәсілдері және келісім дәрежесі бойынша ажыратылатын бірнеше адамдардың қылмыс жасау кезіндегі бірлескен әрекеттерінің түрлері.3
Қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігін беруге арналған анықтамалардың көптігінің өзі, бұл мәселенің қылмыстық құқықта даулы екендігін білдіреді. Бұл анықтамалардың дұрыстығы, ол қылмысқа қатысу нысандарын бөлу немесе топтастыру негізі ретінде алған белгінің түріне байланысты. Себебі қылмысқа қатысу нысандарының арналуын, негізгі мағынасын көрсететін осы белгі болып табылады және жоғарыда келтірілген анықтамаларда өз ара әрекеттерінің тәсілдері немесе келісім дәрежесі деген белгілер бөлу критерийі ретінде қол-данылған.
2
Иванов Н.Г. Понятие и формы соучастия в советском уголовном праве. -Саратов: Изд. Саратовского ун-та, 1991.С.122.
Учебник уголовного права. Ч. Общая под ред. В.Н. Кудрявцева, А.В. Наумова. -Москва: Спарк, 1997. С.197.
Негізінде қылмысқа қатысушылықтың нысандары деген ү_ғым, бір неше адамдардың бірлесіп қылмыстық ниетін қылмысқа қаты-сушылық түрінде іске асыру тәсілдерін білдіреді. Яғни адамдар қылмыстық ниетін іске асыру тәсілі ретінде бір неше тәсілдерді қолдана алады: олар топ адам болып қылмысты орындау, роль бөліп қылмысқа қатысу, ү-йымдасқан топ және қауымдастық қү_ру. Қылмыстық ниетін мұндай бірлесіп іске асырудың тәсілдері қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу нысандары деп аталады, себебі бұл тәсілдер нысан категориясы сияқты негізінен бір-бірінен объективтік, ішін-ара субъективтік белгілері бойынша ажыратылады. Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың нысандары дегеніміз, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен әрекеттеріне сай келетін, бірақ қылмыстық ниетін іске асыру тәсілі бойынша және өзара субъек-тивтік және объективтік белгілеріне қарай ерекшеліктері бар қылмысқа қатысушылықтардың сыртқы көрінісі болып табылады. Қылмысқа қатысушылар бірлесіп қылмыс жасағанда, оны іске асыру тәсілі ретінде, бір жағдайларда топ түрінде қылмыс жасауды қол-данса, ал келесі бір жағдайларда әртүрлі рольдерді орындау түрінде жасауы мүмкін, сол сияқты бірлесіп қылмыс жасаудың тағы бір тәсілдері ретінде ұйымдасқан тұрақты топты немесе қылмыстық қауымдастықты құру және сол арқылы өздерінің қылмыстық ниетіне жетуді көздеуі мүмкін.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандары деген ұғыммен қатар, қылмысқа қатысушылықтың түрлері деген түсінікті де келтіруге болады. Қылмысқа қатысудың нысандарын оның түсінігін бергенмен, ҚК Ерек-ше бөлімінде қарасырылатын, табиғатынан қылмысқа қатысушылық тән болып табылатын бандитизм сияқты қылмыстар қылмысқа қатысудың нысандарын білдірмей ме деген сұрақ туындауы мүмкін. ҚК Ерекше бөлімінде екі немесе одан көп адамдардың қатысуы тән болып табылатын бандитизм, қарулы бүлік, жаппай тәртіпсіздік, теңіз қарақшылығы, заңсыз эскерилендірілген құраманы құру сияқты қылмыс түрлері көптеп кездеседі. Мұндай Ерекше бөлімде қарастырылған қылмыстар, тек 235 баптағы ұйымдасқан топты, қылмыстық қауымдастықты құру және оған қатысу әрекеттерін қоспағанда қылмысқа қатысудың нысандарын білдірмейді. Бұл Ерекше бөлімдегі табиғатынан немесе міндетті белгісінің бірі қылмысқа қатысу тән болып келетін бандитизм сияқты қылмыстар қылмысқа қатысудың түрлерін білдіреді. Қылмысқа қатысу нысандары мен түрлері бір-бірімен байланысты ұғымдар болып табылады. Себебі ҚК Ерекше бөлімінде қылмысқа қатысушылық арқылы жасалатын қанша қылмыс түрі болса, соның бәрі қылмысқа қатысудың түрлерін білдіреді. Ал бұл қылмыс түрлері ҚК 31 бабындағы 4 нысан-ның біріне негізгі белгілері бойынша сәйкес келуі керек. Мысалы бандитизм қылмысы тұрақты топ болуына және ауыр қылмыстың түріне жататындығына байланысты 31 баптағы қылмыстық қауымдастықтың немесе қылмыстық ұйымның бір көрінісін білдіреді. Зерттеушілердің арасында бандитизм қылмысын қылмыстық қауымдастық емес, ұйым-дасқан топтың бір көрінісі деп бағалайтын көз-қараста кездеседі. Не-гізінде осы бағытты дұрыс деп бағалауға болады, себебі 31 баптың 4 бөліміндегі ұйымдасқан топтың ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасау мақсатында құрылуының қылмыстық қауымдастықты білдіруі күмэнді. Өйткені ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасау-бұл қылмыстық қауымдастыққа ғана емес, жалпы қылмыстылықққа тән болып табылады, мысалы жеке да адам аса ауыр қылмысты өзі-ақ жасай ала-ды немесе 96 баптың 2 бөліміндегі кісі өлтірудің түрлері аса ауырлататын кісі өлтірудің түрлерін білдіреді. Бұл айтылып отырғандар 31 бап-тың сапасына қатысты жағдайларды білдіреді.
Сонымен қылмысқа қатысудың түрлері деген ұғымға қарағанда оның нысандары деген ұғым жалпы түсінік болып есептеледі және мағынасы кез-келген қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстар қылмысқа қатысу нысандарының біріне міндетті түрде белгілері бойынша сәйкес келуі керек дегенді білдіреді. Бұлардың қатарына қылмысқа қатысу тән болып саналмағанмен, кінәнің қасақаналық нысанымен анықтала-тынына байланысты қылмысқа қатысушылық кездесе алатын топ адам-дармен немесе ұйымдасқан топпен жасалған ұрлық, кісі өлтіру, адам ұрлау сияқты қылмыстар да жатады. Егер қандай да бір қатысушылық-пен жасалған қылмыс 31 баптағы нысандардың біріне сәйкес келмесе, онда 31 баптағы нысандар сапасыз деп саналады.
Ұйымдастырушы, көмектесуші, орындаушы тәрізді қылмысқа қаты-сушылардың іс-әрекеттері қылмысқа қатысу нысандарының түсінігіне, олардың қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты қойылатын талап-тар бойынша квалификацияланады.
Қылмысқа қатысушылықтың алғашқы нысаны алдын ала келісімсіз топ адамдардың жасаған қылмысы болып табылады және қылмыстық құқық бойынша бұл нысан қылмысты бірге орындаушылардың әрекеттерін білдіреді. Яғни алдын ала келісімсіз түрдегі қылмысқа қатысу-шылықта әр түрлі рольдерді бөліп орындау немесе күрделі қылмысқа қатысушылық мүмкін емес дегенді білдіреді. Зерттеушілердің бір пікірге келген бағалауы бойынша қылмысты топ нысанында жасау-бұл бірге орындаушылық немесе қылмыстың объективтік жағы белгілерін толық немесе ішін-ара орындау болып табылады. Қ.К. 31 бабында топ адам-дар қылмысына жеткіліксіз түсінік берілген. Егер екі немесе одан көп орындаушы келісімсіз қатысса, ол топ адамдар жасаған қылмыс болып саналады. Келісімнің болуы немесе болмауымен, орындаушылық әрекеттердің мағынасы мен мазмұны ашылмайды. Заңдағы "орындаушы-лар" деген ұғымның өзі жеке түсіндіруді қажет етеді. Демек, екі немесе одан көп адамдардың қасақана, бірлескен түрде, қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішін-ара орындауы, топ адам-дардың жасаған қылмысы болып танылады.
Топ адамдар жасаған қылмыстарда алдын-ала келісім болуы да, болмауы да мүмкін.
Қылмысты "топ" нысанында жасау, Қылмыстық кодексте бірнеше құрамдарда көрсетілген. Мысалы, 233, 234, 238, 248 т.б. бабтардың тиісті бөлімдерінде кездеседі. Мұндай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы, осы қылмысты жасаушылардың қауіптілік сипатын көрсетеді. Ал қалған жағдайларда, яғни қылмысты топ адам болып жасауды ҚК Ерекше бөлімінің баптары жауаптылықты ауырлататын қү_рам түрінде келтірмесе, онда топ түрінде қасақана қылмыстарды жасау ҚК 54 бабына сәйкес, жауаптылықты ауырла-татын жағдай ретінде бағаланады және топ адамдардың іс-әрекеттері баптың негізгі бөлімімен квалификацияланады. Топ адам болып қылмыс жасау, жалпы табиғатынан қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі немесе жеке нысаны болып есептеледі.
1 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. -М.: Юр. Лит,
1980. С.6.
Р.Р.Галиакбаров, топ адамдардың жасаған қылмыстарына, роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық нысандарды жатқызады.1 Бұл нысан тұрақтылық сияқты белгілерді иеленуіне байланысты, ұйым-дасқан топ тәрізді нысандарға айналу мүмкіндігіне ие. Топ адамдар қылмысының белгілері мыналар болып табылады: а) қылмысқа қаты-сушылардың бірнешеу болуы (екі немесе одан да көп адам), э) әр бір қатысушының белгілі бір қылмыстық құрамның объективтік жағын құрайтын әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) орындауға толық немесе ішін-ара қатысуы, б) қатысушылардың қылмыстың нәтижесіне бірлесіп, күш біріктірудің арқасында жетуі, немесе екі жақты субъективтік байланыс болуы, в) әр қатысушыда қасақаналықтың болуы. Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа, топ адамдар қылмыстарында кей кездерде қосым-ша белгілерде бола алады. Мысалы алдын-ала келісім, тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, топ адамдардың бірлескен әрекеттері басқа қылмыстық-құқықтық сапаға айналып, қылмыс басқаша квалификацияланады. Яғни қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдас-қан топ немесе қауымдастық тәрізді нысандарға айналады.
Бірінші белгі, яғни екі немесе одан көп адамдардың қатысуы сан-дық белгі болып табылады. Адамдар тобымен жасалған қылмыстарға қатысушылар қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс адам-дар болуы керек. Алайда олардың ішінде абайсыздықта қылмыс жаса-ғандар, кәмелетке толмаған немесе есі дұрыс емес адамдар да болуы ықтимал. Қылмыстың субъектісі болып табылмайтын адамдар-дың қолымен қылмыс жасалып, қалған қатысушылар ұйымдас-тырушы, айдап салушы тәрізді ролдерді атқарғанымен, олардың әрекеттері топ адамдар жасаған қылмысы деп бағалануы керек. Себебі мүлдай жағдайда, қылмыстың субъектісі болып саналмай-тын адам, қылмыстың қү_ралы ретінде пайдаланылады. Роль бөліп қылмысқа қатысуда бір адам қылмыстың субъектісі бола алмайтын екінші адамды қылмыс істеуге айдап салса, мүлдай жағдайда қылмысқа қатысу жоқ деп танылады. Яғни сол айдап салушы адамның өзі сол қылмыстың орындаушысы болып табылады. Дәлірек айтқанда қылмысты біреу арқылы орындай-ды. Ал есі дү_рыс емес немесе жауаптылық жасына жетпеген бір адамды қылмыс жасауға бірнеше адамдар айдап салса қылмыс-тың орындаушысы бір ғана адам емес, сол бір тектес айдап салу-шылық әрекеттер жасаған адамдардың барлығы да орындаушы-лар болып табылады, яғни мүлдай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы болып есептеледі.
Қылмысты екі адам орындап, олардың бірі жауаптылық жасына жетпеуіне немесе есі дұрыс еместігіне байланысты қылмыстың субьектісі болып табылмағанда, қылмыс топ адамдармен жасалды деп бағалан-байды. Мысалы кісі өлтіру немесе ұрлық қылмысын бірлесіп орында-ған екі адамның бірі қылмыстың субьектісі болмауы мүмкін. Мұндай жағдайлардың топ түрінде жасалған қылмысқа жатқызылмау себебі, ол топ адамдар жасаған қылмыстардың өзі қылмысқа қатысушылықтың бір нысаны болып есептелетініне байланысты, яғни негізгі ұғым ретінде қылмысқа қатысушылық ережесі бойынша шешіледі.
Әрбір қылмысқа қатысушының қылмысты тікелей орындауға немесе қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішін ара орындауға қатысуында, қылмыскерлердің бірлескен әрекеттерінің көлемін еске-руіміз керек. Қылмысқа қатысушылардың орындаушылық әрекеттері, көлемі бойынша бөліне алады: Біріншісі, әрбір субъектінің қылмыстың объективтік белгілерін толық орындауы. Мұның мысалы, әрбір топ мүшесінің жасаған қылмыстық жыныстық қатынасы. Екінші түрінде, қылмысқа қатысушылардың бірлесіп жасаған қылмыстық әрекеттерін бір-бірінен бөліп алғанда, қылмыстық объективтік жағы белгілері то-лық құрылмайды. Яғни мұндай жағдайда қылмысты бірге орындаушы-лар әрекеттерді бөліп орындайды. Топ адамдардың осы тәрізді әрекеттермен қылмыс жасауына, қылмыс түрінің күрделілігі, көлемділігі әсер етеді. Демек, қылмыстың толық орындалуына немесе қылмыстың мақ-сатына жеткенге дейін, топ болып қылмысты орындаушылар бірнеше кезеңнен құралатын әрекеттерді орындайды. Мұның мысалы, Қ.К. 206 бабында қарастырылған жасанды ақшаларды немесе бағалы қағаздар-ды дайындау немесе өткізу, 259 бабтағы есірткі заттарды заңсыз дайын-дау, пайдалану, сақтау, тасу немесе өткізу тәрізді тағы басқа қылмыстар бола алады. Бірінші қылмыскер дайындайды, екінші қылмыскер өткізу-мен айналысады. Топ адамдардың жасаған мұндай қылмысты әрекеттерін квалификациялағанда топ түрінде қылмысты орындау ауырлататын құрам ретінде келтірілсе, онда бірден сол бөліммен бағалануы керек. Мысалы 259 баптың 2 бөлімінің а пунктінде алдын ала сөз байласқан адамдар тобы жасаса деген құрам келтірілген. Ал қылмыстың объективтік жағы бір неше тізбектелген әрекеттерден құралып, бірақ топ адамдардың қылмысты орындауы ауырлататын құрам түрінде бапта келтірілмесе, онда әр түрлі әрекеттерді орындаған топ адамдардың қылмысы негізгі бөлімімен квалификацияланады. Мұндай жағдайда тек белгілі бір топ мүшесінің әрекеті баптың диспозициясында қарасты-рылған болуы жеткілікті.
Адамдар тобының қылмыс жасауының үшінші түрі, қылмысты орын-даушылықтың түсінігінде тікелей көрсетілген. Яғни мұндай жағдайда топ болып қылмыс жасаушылардың біріншілері қылмыстың объективтік жағының белгілерін түгел орындайды, ал екіншілері бір бөлігін ғана орындайды. Мысалы бірінші қылмыскер кісі өлтіру кезінде пышақ сал-са, екіншісі қолын ұстап тұрады.
Топ болып қылмыс жасауда, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері бірлескен түрде болуы шартты. Қылмысқа қатысушылардың бірлесуі-бұл қылмыскерлердің әрекеттерінің бірлескен түрде орындалуын ғана емес, сонымен бірге олардың арасында қылмысқа деген ой немесе қаса-қаналығының да бірлескендігін көрсетеді. Қылмыстық ойдың немесе қасақаналықтың бір тектес болғандығы ішкі екі жақты байланыспен анықталады дедік. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыс, топтың жасайтын қылмыс түрін білуімен, жасайтын іс-әрекеттің сипатын сезінуімен, осы әрекеттердің нәтижесінде туындайтын қоғамға қауіпті зардапты көре білуімен және қатысушының осындай бағыттардағы әрекеттерді саналы түрде жасауымен анықталады. Яғни топ болып қылмысқа қатысушылардың бірлесіп қылмысты орындауы, субъективтік жағынан ішкі екі жақты байланыстың болуымен анықта-лады. Н.Гальперин "қарақшылық қылмысын жасау туралы келісімге кірген, бірақ қылмыс жасау кезінде белсенді әрекет жасамаған, күш қолданбаған адамның әрекетін қалай бағалау керек"- дейді.1 Қарақшы-лық сияқты қылмысты бірге орындауға келісім берген, бірақ қылмыс-ты жасау кезінде сол жерде болғанмен әрекетсіздік танытқан адам, әрине топ түрінде қылмыс жасаушының бірі деп бағаланады, себебі өзге топ мүшелері оның қатысуына есеп жасайды, келісім бергеннен кейін ол да қылмыстың орындалуына тілектес адам болып табылады немесе әрекетсіздік көрсеткенмен өзінің қатысуын қажет ететін сәтті күткен бо-луы да мүмкін.
Келесі айта кететін жәйт, топ адамдардың қылмыс жасауы келісім белгісіне қарай екі түрде көріне алатындығы жайында. Алдын-ала келісімсіз түрде қылмыс жасау қылмысқа қатысу нысандарының ішінде негізінен топ адамдар қылмысында жиі кездеседі. Алдын-ала келісімсіз топ болып қылмыс жасау бұзақылықта, жеке адамдардың басына ба-ғытталған қылмыстарда, т. б. жиі кездеседі.
Алдын ала келісімсіз топ адамдар қылмыстарының алдын-ала келі-сіммен жасалатын қылмыстармен ортақ және ажыратушы белгілері мы-налар болып табылады; ортақ белгілері: а) екі немесе одан да көп адам-дардың қатысуы, э) қылмыстың құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір қылмыскердің қатысуы, б) қылмысты бірігіп, яғни күш біріктіріп жасауы, в) әрбір қатысушының қасақана түрде әрекет етуі. Ажыратушы белгісі: г) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде күні бұрынғы немесе қылмыс орындалардан бұрын келісімнің болмауы.
Бір ескерте кететін жағдай, ол алдын ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарды тек топ адамдардың немесе бірге орындаушылардың жа-саған қылмыстар деп айта беруге болмайды. Өйткені сот-тергеу прак-тикасы материальдарына сүйенсек, онда әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылықтың да алдын ала келісімсіз түрде орын алатынын келтіруге болады. Мысалы түнде Ш. және М. жаңа жылдық
Гальперин Н. Советская юстиция. -М., №7,1987. С.19.
түнді мерекелеп, таныс қыздары К.-ның үйінде арақ ішіп отырады. Түнгі сағат екілерде осы үйге осы ауданда тұратын А. келеді. Иығынан А-ның қағып кеткенін сылтау етіп, Ш. далаға шақырып алып А.-ны бұзақы-лық ниетпен ұра бастайды. А-да Ш-ке қарсы төбелесіп, оған жеңістік бермейді. Досының төбелесте жеңілетінін білген М. қалтасындағы пы-шағын алып Ш-ке береді. Ш. пышақты А.-ның іш құрылысына салып алады, нәтижесінде А. ұзамай осы жарақаттан қайтыс болады.1
Бұл қылмыстың мазмұнынан кісі өлтіру қылмысына көмектесу ту-ралы алдын ала келісім болмағанын байқауға болады. М. қылмыстың жасалуын жеңілдету үшін қылмыстың орындаушысына қару беру ар-қылы көмектесушілік роль атқарды. Сондықтан М-нің әрекеті 96 бап-пен және 28 баптың 5 бөліміне сілтеме жасау арқылы, ал Ш-тің әрекеті 96 баппен квалификациялануға жатады. Демек, осындай материальда-рға сүйене отырып, топ адамдар болып қылмысты орындау және роль бөліп қылмысқа қатысушылық алдын ала келісімсіз түрде де бола ала-ды деуге болады.
Келісімнің болуымен, сөзсіз қылмысқа қатысушылардың арасында екі жақты байланыс орын алады. Бірақ екі жақты байланыс алдын-ала келісімде ғана емес, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда да болады. А.Ф.Зелинский "Қатысушылардың арасында субъек-тивтік байланыс бір жақты болғанда келісімсіз қылмысты бірге орын-даушылықтың орын алуы мүмкін емес. Қатысушылардың арасында келісім қылмыс жасау алдында немесе қылмыс жасау кезінде пайда бола алады" - деген пікір келтірген.2
ҚР Жоғарғы Сотының материалдары. № 2к-182-96.
Зелинский А.Ф. Соучастие в преступлений. Лекция. -Волгаград, 1971. С.25.
Қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыстың алдын-ала келісім болмайтын қылмысқа қатысушылықта болатынын мынандай мысалмен негіздеуге болады. Х. және Ф. түн уақытында көшеде отырып арақ ішеді. Бұлар таныс емес, көшеде кетіп бара жатқан П.-ны тоқтатып, "темекі" сұрап тиіседі. П. "темекі жоқ" дегенде Х. қолын-дағы бөтелкемен оның басынан ұрады. Жерге құлаған П-ны Х. қосы-лып Ф-та тепкілейді. Екеуі мұнан кейін жәбірленушінің киімін шешіп алып, оны көшенің арығына сүйреп әкеліп тастайды. П. сот-медицина-лық сараптамасы актісінің көрсетуі бойынша аса ауыр дене жарақаты-нан қайтыс болған.
Тергеу органдары Х. және Ф.-тың қылмысты әрекеттерін Қ.К. 96 бабы 2-бөлімінің "ж,и" тармақшаларымен бағалаған.1 Немесе Б. және Л. деген азаматтар "Валюталық реттеу жөніндегі" 14 сэуір 1993 жылғы заңды бұза отырып, азаматша В.-дан, оның доллар сатумен айналысуға лицензиясы жоқ екенін біле тұрып, одан доллар сатып алу үшін үйіне бірге келеді. Б. мен Л. 80 000 теңгеге 1750 доллар алуға келіседі. В.-ның қолынан АҚШ-тың көп ақшасын көріп, Б-да сол мезетте оны өлтіру ойы пайда болады. В.-ның ақша санап жатқанын пайдаланып, Б. темір зат алып В.-ның басынан ұрады. Л. Б.-ның әрекетінің мағынасын түсініп, В.-ны бір жола өлтіру мақсатымен қалтасынан пышақ алып жәбірле-нушінің желкесіне салады. Мұнан кейін олар В-ның 41 800 теңге және 20 000 АҚШ долларын алып, қашып кетеді.2
Бұл мысалдарда қылмыскерлерде аталған қылмыстарды жасау жай-ында алдын-ала ниет болмаған. Қылмыс жасау ойы аяқ астынан пайда болып, ол іске аса бастағанда, екінші қылмыскер қылмысты әрекеттің мағынасын түсініп, әрі қарай қылмыстың орындалуын жалғастырған. Қылмыскерлердің арасындағы екі жақты байланыс, мұндай алдын - ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарда қандай белгілермен анықтала-ды? Бұл байланыстар, жоғарыдағы қылмысты уақиғалардың мазмұнында айтылғандай, бір қылмыскердің бастаған қылмысты әрекетінің мағына-сын екіншісінің түсініп жалғастыруымен, бір тектес әрекеттердің жаса-луымен, уақыттың, уақиға орнының бірдей болуымен және басталған қылмысты екіншісінің басқаша мағынада түсінбей, сол бірінші қылмыскердің әрекетін қостайтын мағынада түсінуімен анықталады. Осы белгілердің барлығы қосылып, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстардың бірлескен түрде орындалғанын анықтайды. Әрине ал-дын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысу-шылықтың түсінігіне толық сай келеді.
ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-261 ҚР Жоғарғы Соты архивінен. № 2к-82-95.
Әдебиеттерде алдын-ала келісім бермеген қылмысқа қатысушы-лар, қылмыстық топтың субъектілері бола алмайды,-деген көз-қарас кездеседі. Сөйтіп мынандай жиі кездесетін мысал келтіреді. К және Н өздері жұмыс істейтін заводтан мүлік ұрлап, оны алдын-ала келісім бермеген дүкенші А-ға алып келеді. А осы заттардың ұрланған екенін біле тұрып, дүкеніне салып сатады. А ұрлық үшін жауап бермейді және қылмыстық топтың қатысушысы емес. А тек өз қылмысы үшін жауап береді,-дейді.1
Бұл мысалға берілген баға дұрыс және дүкенші А. біздің қылмыс-тық кодекстің 183 бабындағы қылмыстық жолмен табылған мүлікті біле тұрып пайдалану және өткізу қылмысын жасаған болып табылады. Бізге күмэнді тұсы, дүкенші А-ны алдын-ала келісім бермеген қылмысқа қатысушыға жатқызуы. А қылмысқа қатысушы емес, бұл екі себеппен дәлелденеді.
Біріншісі, А заводтан мүлік ұрлауға қатысқан жоқ. Қылмысқа қаты-сушы болуы үшін субъект белгілі бір қылмысты жасауға басқа адам-дармен бірге қатысуы керек немесе кем дегенде мүлікті жасыратыны туралы алдын ала уэде беруі керек. Яғни осы мысал бойынша А ұрлықтың жасалғанын күні бұрын білген жоқ. Ол ұрлыққа қылмысқа қаты-судың түсінігіндегідей бірлесіп қасақана қатысқан жоқ. Екіншіден, К және Н ұрлық үшін жауапқа тартылса, А қылмыстық жолмен табылған мүлікті біле тұрып қабылдап өткізгені үшін жауап береді. Яғни К мен Н ұрлық жасаса, А ұрлық емес басқа қылмыс жасады.
Осы арада мынандай сұрақ туындайды. Егер дүкенші А алдын-ала ұрланған мүлікті өткізуге немесе қабылдауға келісімін күні бұрын берген болса ше? Мұндай жағдайда олардың әрекетері Қ.К. 27 бабтағы қылмысқа қатысудың түсінігіне сай келеді. Себебі, екі немесе одан көп адамның қатысуы, қасақаналықтың болуы, бірлесіп қатысу белгілері бар. Қылмысқа қатысушылардың бірлесуінің нәтижесінде ұрлық тек қана жасалынбайды, сонымен бірге ұрланған мүлікті өткізу де бірлесіп қарастырылады. Алдын-ала келісім берген жағдайда қылмыстық топ-тың мүшесі емес, қылмысқа қатысушылықтағы көмектесушілікті атқа-рған болып шығады. Себебі Қ.К. 28-бабының 5 бөлімінде көмекте-сушілік әрекеттерге "осындай мүліктерді өткізуге немесе ие болуға алдын-ала уэде беруді" жатқызады.
Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых посяфгательств в составах с усложненной ообьективной стороной. Науч. тр. Омской ВШМ СССР. -Омск, 1981. С.12.
Алдын-ала келісімсіз түрде топ болып қылмысты орындаушылықтың субъективтік жағында бір шама күрделі мәселелер бар. Бұл әрине күш қолданумен ұштастырыла жасалатын қылмыстарда, яғни бұзақы-лық, кісі өлтіру, денсаулыққа зардап келтіру тәрізді қылмыстарда жиі кездеседі. Әдебиеттерде мынандай мысал келтіріледі. Алматы обылы-сы Қаскелең ауданы " Красный Восток" поселкасында тұратын Т. деген қызға көрші "Жаңа Тұрмыс" поселкасының А. деген жігіті көңілін та-буға жағымпазданып жүреді. Бірақ Т. онымен кездесуден бас тартады. Бір күні А. досы Р.-мен "Красный Восток" поселкасының шетінен осы қызды кездестіріп қалып, онымен сөйлескісі келеді. Қызды осы посел-каның тұрғыны С. қорғаштап қарсы тұрады. А. мен Р. С-ті ұра бастай-ды. Т. поселкаға өлтіріп жатыр деп айқайлап кіреді. Волебол ала-ңында ойнап жатқан жігіттер ауылдасына көмектесуге ұмтылып, А. мен Р.-ді жабылып ұрады. Төбелеске 15 адам қатысады.1 Алдын-ала келісім олардың арасында болған жоқ, сондықтан әр қайсысы бірінің әрекетін бірі қайталап, жабылып ұрады. Бұларда қандай кінә түрі болуы мүмкін? Әрине қасақаналық. Бірақ қасақаналықтың қай түрі дегенде бір жақты жауап айту қиын. Әрекетті тікелей қасақаналықпен жасағанмен қылмыстың зардабына дегенде әр түрлі психикалық қатынас болуы мүмкін. Кінә түрі қылмыстық құқықта материалдық құрамдар бойынша қылмыскердің зардапқа деген психикалық қатынасымен анықталады. Топ адамдардың алдын-ала келісімсіз зорлықпен ұштастырыла жасалатын қылмыстарында, біреуі адамды өлтіру үшін ұрса, екіншісі әрекетіне мэн бермей, яғни жанама қасақаналықпен ұруы да мүмкін. Ал үшіншілері, тікелей қасақаналықпен ұрып, ал қылмыстың зардабын тіле-меуі де мүмкін. Яғни қасақана түрде басқалармен бірге ұрады, бірақ жәбірленушінің өлуін тілемейді. Демек кінәнің аралас түрі де кездесуі мүмкін. Егер кінәнің аралас түрінің мұндай қылмыстарда кездесуін мойындайтын болсақ, онда қылмысқа қатысушылардың әрекеттері қылмыстық заңның әр түрлі бабтарымен бағаланады. Яғни тікелей немесе жанама қасақаналықпен ұрған адамдардың адамдардың әрекеттері Қ.К 96 бабтың 2 бөлімінің "ж" пунктімен, яғни бұзақылықпен кісі өлтіру деп бағаланса, үшіншілері кінәнің аралас түрімен қылмыс жасағандар-дың әрекеттері, 103 бабтың 3 бөліміне сай келеді.
1 Жекебаев У.С., Ваисберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. -Алма-Ата: Наука, 1981. С.26.
Қылмысты топ болып орындаушылықты бұлай бағалау қылмысқа қатысушылықтың шеңберінен шығып кетеді. Себебі, қылмысқа қаты-сушылық ережесі қылмысты топ болып орындаушылық болсын, роль бөліп қатысу болсын, олардың әрекеттері қылмыстық заңның бір бабы-мен квалификациялануы керек. Бірақ мұндай жағдайлар практикада орын алғанда топ адамдардың жасаған қылмысы ретінде бағаланады, мұның себебі біріншіден, адамның қылмыстың зардабына деген психи-калық қатынасын дәл анықтаудың қиындығына байланысты, екіншіден, тергеу қызметкерлері айыпкердің жауабына қашанда сынмен қарауға тиісті, яғни топ адамдар түрінде қылмыс жасай отырып, мен адамның өлімін тілеген жоқпын деп жеңіл жауап беруі де мүмкін. Сондықтан топ адамдар қылмыстарында кінәнің аралас нысанымен кейбір орын-даушының қылмыс жасау жағдайын шектеуге болады.
Бір айта кететін жәйт, ол белгілі бір қылмысқа қатысушылар көмектесушілік немесе үйымдастырушылық рольдерді орындау-мен ғана шектелмей, қылмыстың орындалуына да тікелей қатыс-са, онда қылмыс топ адамдармен жасалған деп бағаланады және бастапқыда үйымдастырушылық, көмектесушілік әрекеттерді орындағанмен 28 бапқа сілтеме жасалынбай квалификациялана-ды. Өйткені ұйымдастырушылық, көмектесушілік әрекетер қауіптілік дәрежесі бойынша орындаушылық әрекеттен ауыр емес деп бағалана-ды. Яғни қылмысты орындау әрекеті қылмысқа негізгі қатысушы реті-нде бағаланатын ұйымдастырушылық тәрізді әрекеттерді сіңіре алады, өйткені қылмыстың жасалуы немесе жасалмауы ол орындаушыға байланысты деп түсіну керек.
Қылмысқа қатысушылардың әрекеттері қылмыстың жоспа-рына немесе ортақ қылмыстық мақсатқа кірген қылмыс түрі бойынша бір баппен квалификацияланады. Ал кейбір қатысушы-лардың көмектесушілік, азғырушылық сияқты рольдерді орындау әрекеттері жеке қылмыстың түрін білдіруі мүмкін. Мысалы азғырушы орындаушыны көндіру үшін қорқытуы немесе денсау-лығына зардап келтіруі немесе қылмысқа азғырғанына көнбе-гені үшін адамды өлтіруі де мүмкін. Мүндай жағдайда азғыру-шылықты іске асыру тәсілінің өзі жеке қылмыс түрін қүрап, оның әрекеттері ортақ қылмыстық жоспарға кірген қылмыс түрі бойынша және азғырушылықты іске асыру кезінде жасаған қылмыс түрімен қосып квалификацияланады. Бұл жерде азғырушының жеке қылмысты әрекеті өзге қатысушылардың қасақаналығына кірмегенде немесе өзге қатысушылар азғырушының мұндай қылмысты жасайты-нын білмегенде ғана осындай тәртіпте бағаланады. Ал қылмысқа көмек-тесушінің немесе азғырушының тиісті рольдерін орындау барысында басқа қылмыс жасайтынын өзге қатысушылар білсе, онда бұл азғыру-шының немесе көмектесушінің жасаған қылмысы олардың да кінәсіне қосылады және қылмыстың жиынтығымен квалификацияланады.
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын тұрақтылық белгісіне қарай екі топқа бөлуге болады. Тұрақтылық белгісін иеленетін нысандарға ұйымдасқан топпен қылмыстық қауымдастық жатса, ал тұрақты болып табылмайтын нысандарға алдын ала келісімсіз және алдын ала келісіммен топ адамдардың жасаған қылмыстары жатады. Мұндай жерде күрделі қылмысқа қатысушылық немесе роль бөліп қылмысқа қатысу қандай нысанға жатады деген сұрақ туындауы мүмкін. ҚК 31 бабында зерттеушілердің көпшілігі келтіретін әр түрлі рольдер арқылы қылмысқа қатысушылық арнайы келтірілмеген, бірақ сот-тергеу практикасы мұндай қылмысқа қатысу нысандарының бар екендігін жоққа шығар-майды. Қылмыстық заңның өзі де 28 бапта ұйымдастырушы, азғыру-шы тәрізді әр түрлі қылмысқа қатысушылардың түрлерін келтіру арқ-ылы мұндай қылмысқа қатысу нысанының бар екендігін 31 бапта ар-найы келтірмесе де жоққа шығармаған. Қылмысқа қатысушылықтың нысандарын 31 баптағыдай нұсқада топтастыру зерттеу әдебиеттерінде кездеседі.1
Роль бөліп қылмыс жасағанда қылмыстың орындаушылары қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде көрсетілген қасақана қылмыстар-дың белгілерін толық немесе жартылай орындаса, ал басқалары нақты қылмыстың белгілерін емес, Қылмыстық кодекстің 28 бабында көрсет-ілген ұйымдастырушылық, айдап салушылық, көмектесушілік тәрізді әрекеттерді орындайды.
Осы нысанда әр түрлі ролдер орындалумен, қылмысқа қатысушы-лар әрекеттерінің сипаты анықталады. Демек, бір-біріне ұқсамайтын, көмектесушілік, ұйымдастырушылық тәрізді тағы басқа әрекеттерді орындаудың нәтижесінде олардың қылмыстағы ролі, жеке мағынада немесе сипатта көрінеді.
Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысуда алдын-ала келісіммен және алдын-ала келісімсіз түрде жасала алады. Әйтсе де бұл нысанға негізінен алдын-ала келісім тән.
Роль бөліп қылмысқа қатысу нысанында мынандай объективтік белгілер бола алады. Сандық белгі а) екі немсе одан көп адамның қаты-суы. Сапалық белгілері: э) бір қылмыс жасаумен шектелуі, б) қылмыстық әрекетерінің бірлескен түрде жасалуы, г) әр түрлі рольдер орын-даудың кездесуі.
Сонымен қатар мынандай субъективтік белгілер кездеседі: а) қаса-қана түрде қасақана қылмыстарды жасауы, э) қылмысқа қатысушылар-
Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по советскому уголовному праву. -М.,
1959. С.63.
дың арасында қылмысты ой бірлестігінің болуы, б) алдын-ала келісімнің болуы (бірақ бұл белгінің болуы шарт емес).
Қылмысқа қатысушылықтың қай нысанында болса да, екі немесе одан көп адам қылмыстық заңның ережесіне сәйкес есі дұрыс, қылмыстық жауаптылық жасына жеткен адам болуы тиіс. Олай болмаған жағдайда, яғни қылмысты есі дұрыс емес адамға немесе жауаптылық жа-сына жетпегендерге және орындаушыны алдап абайсыздықпен қылмыс істеттіргенде, азғырған адам қылмыстың орындаушысы болып табыла-ды. Келесі белгі, әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысу нысанының бір қылмыс жасаумен ғана шектелуі - бұл осы нысан бойынша міндетті белгі деп айтуға болады. Зерттеушілердің ғылыми еңбек-терінде мұндай белгі кездеспейді. Біздің бұл белгіні қосу себебіміз, егер қылмысқа қатысушылар әр түрлі рольдер орындай отырып, бірне-ше қылмыстар жасаса, онда олардың әрекеттері тұрақты болып табы-лып басқа нысанға айналады. Бұл нысан ретінде әр түрлі рольдер орын-даумен бір ғана қылмыс жасауға қатысушылық алынады. Мұндай шешімнің келесі себебі, ол алдын-ала келісімсіз түрде де роль бөліп қылмысқа қатысушылықтың болу мүмкіндігі. Мұндай қылмысқа қаты-сушылық ҚК 31 бабындағы нысандардың еш қайсысына дәл келмейді. Бір ғана қылмысты жасау жолында әр түрлі рольдер орындап қылмысқа қатысу - бұл кең таралған, жиі кездесетін қылмысқа қатысушы-лық. Негізінде бір қылмыс жасау мақсатында әр түрлі рольдер орында-умен қылмысқа қатысу- осы нысанды басқа нысандардан ажыратушы негізгі белгі болып табылады.
Қылмысқа қатысушылар әрекеттерінің бірлескен түрде жүргізілуі жайында, топ адамдардың жасаған қылмысы туралы бөлімде айтылды. Дей тұрсақта, әр түрлі ролдер орындау жолымен қылмысқа қатысу ныса-нында бұл белгі жеке ерекшеліктерге ие.
Бірлескен түрде қылмысқа қатысқанда, кінәлілер қоғамға - қауіпті іс әрекетті өзара байланыста жасайды және қылмыстық зардабына күш біріктірудің нәтижесінде жетеді. Қылмысқа қатысушылардың бірлестігін мынандай тұрғылардан қарастыруға болады.
Біріншіден, қылмысқа қатысушылардың қылмыстың түріне байла-нысты келісімді немесе шартты түрдегі әрекетерді жасайды.
Екіншіден, барлық қылмысқа қатысушылар үшін бірдей қылмыс-тық салдар туындайды.
Үшіншіден, қылмысқа қатысушылардың шартты әрекеттері мен сал-дар арасында себепті байланыс болуы керек.
Сонымен, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрдегі қылмысында орындаушымен қатар басқа да қатысушы-лар (ү_йымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші) қатысса, әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылық деп танылады.
Қылмысқа қатысушылардың әр түрлі рольдерді орындауына негізгі себеп, келісім ғана емес, оған қылмыстың жасалар алдындағы әр түрлі мэн-жайлар әсер ете алады. Рольдердің тууына келісімнің әсер етуі, алдын-ала келісіммен жасалатын қылмыстарда ғана бола алады.
Ал алдын-ала келісім болмаған жағдайдағы роль бөлушіліктің бо-луына негізгі әсер ететін жайт, бұл қылмыстың жасалар кезіндегі әр түрлі мэн-жайлар, мысалы қылмысқа қатысушылардың арасындағы та-ныстық, қылмыс жасауға аяқ астынан ойдың пайда болуы т.б. Мысалы түнгі мезетте О. және Б. Алматы қаласының Парковая көшесінде келе жатады. О. тұсынан өтіп бара жатқан Ә. деген жігітті танып қалып тоқ-татады. О. бұрын Ә.-мен арада өткен төбелесті себеп етіп, сол арада тағы да төбелеседі. Ә. екі адамның өзіне жабылып кетуінен сескеніп, жекпе-жекпен төбелесуін сұрайды. О. оған келісіп төбелесіп жатқанда Б. оған пышақ береді. О.-ның пышақты салуы салдарынан Ә.сол күні ауруханада қайтыс болады.1
Бұл мысалда алдын-ала келісімсіз түрдегі көмектесушілік орын алып отыр. Б.-ның О.-ға көмектесуінің себебі жолдастығы, қалтасында пы-шақтың болуы. Осындай қылмыстарға сүйеніп, алдын ала келісімсіз роль бөліп қылмысқа қатысудың орын алуының себебі, қылмысқа қаты-сушылардың арасындағы келісімділік емес, шартты жағдайдың (мысалы таныстық, туыстық) әрекеттердің себепші болуы деуге болады.
Келесі объективтік белгі ретінде, бірлестік белгісінің бір тұрғысы ретінде, бірдей қылмыстық нәтиженің тууын келтірдік. Бұл әрине бар-лық қылмысқа қатысушылар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі бір қылмыс бойынша бірге жауапқа тартылады деген сөз. Негізінде қылмысқа қатысушылықта әр түрлі рольдердің орындалуы себебінен қылмыстың нәтижесі туындайтыны даусыз. Ұйымдастъірушылық, азғы-рушылық, көмектесушілік тәрізді әрекеттердің орындалуы нәтижесін-де ғана, бір әрекет екінші әрекеттің орындалуына себебші болып, қылмыстың мақсаты орындалады. Орындаушының әрекеттерімен қылмысқа қаты-судың бұл нысанында бірден қылмыс нәтижесі туындамайды.
Алматы қалалық соты архивінен.
Азғырушының қылмысқа итермелеуі, көмектесушінің тиісті міндет-терін атқаруы, орындаушының қылмысты жасауына әкеледі. Сондық-тан қылмысқа қатысушылардың арасында себепті байланыстың болу қажеттілігін жоққа шығарған кейбір зерттеушілермен келісуге болмай-ды. Мысалы, А.Я.Вышинскийдің "қылмысқа қатысудың түсінігі үшін қатысушылардың арасындағы себепті байланысты емес, адамның жаса-лған қылмыспен байланысын ескеру қажет" деген пікірімен келісу қиын.1
Осы арада көмектесуші, айдап салушы, ұйымдастырушының әрекеттерінің қылмыстың салдарына қатынасы немесе себепті байланысы тікелей ме деген сұрақ туындайды. Орындаушының қылмысты әрекеттері қылмыстың зардабын тудыруға негізгі себепші екендігі белгілі. Бірақ ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің әрекеттері қылмыстың зардабына тікелей байланыста бола алмайды. Себебі, азғырушы орындаушыны қылмысқа итермелегенімен, орындаушы көнбесе қылмыс қайдан шығады? Яғни орындаушыны қылмысқа жетк-ізген көмектесушілік тәрізді әрекеттердің өзі қылмысты болуы керек. Сонда ғана кінә болады, және қылмысқа қатысушылық орын алады. Абайсызда айдап салу әрекетінен қылмысқа қатысушылық шықпайты-ны белгілі. Қылмысқа қатысушылықта "келісім" - негізгі субъективтік белгі болып табылады. Себебі қылмыстық құқықта келісім, тек қылмысқа қатысушылық мәселесінде қарастырылады. Әр түрлі рольдер орындау арқылы қылмысқа қатысушылықта алдын-ала келісімсіз-ақ қылмыстың жасалуы кездескенімен, негізінен бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz