Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» идеясын бүгінгі бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру
КІРІСПЕ
1 ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдық жағдайдағы жеке тұлға қалыптастыру идеясының теориялық мәселелері
1.2 Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» тұлғасын қалыптастырудың факторлары
2 ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯЛАРЫН БҮГІНГІ КҮНГІ ПРАКТИКАДА ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» идеясын бүгінгі күн практикасында пайдаланудың әдіс.тәсілдері
2.2 Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» идеясын мектептің тәрбие тәжірибесінде пайдалануға ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдық жағдайдағы жеке тұлға қалыптастыру идеясының теориялық мәселелері
1.2 Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» тұлғасын қалыптастырудың факторлары
2 ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯЛАРЫН БҮГІНГІ КҮНГІ ПРАКТИКАДА ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» идеясын бүгінгі күн практикасында пайдаланудың әдіс.тәсілдері
2.2 Ұлы ғұламалар мұраларындағы «Кемел адам» идеясын мектептің тәрбие тәжірибесінде пайдалануға ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасының соңғы жиырма жылдық жағдайында болып отырған түбегейлі өзгерістері еліміздің білім беру саласындағы көптеген міндеттерін тарихи, мәдени тұрғыдан қайта қарауды қажет етті. Әсіресе, тәрбие салаларында жүргізіліп жатқан реформалар мен ғаламдық талаптардың біртіндеп ене бастауы да жас ұрпақты өзгермелі қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт талабымен бiрге келген игiлiктi мақсат. Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттың дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән тәрбиесінің қалыптасуында ертедегі түркі ғұламалары мұраларының орны ерекше екендігі белгілі. Осыған байланысты бүгiнгi күнi рухани салада жүрiп жатқан сананың жаңаруы, адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістерi нәтижесiнде ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бiзге жеткен ұлттық тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, ертедегі түркі тектес халықтардың тәрбиесі дәстүрлерінің қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пiкiрлердiң өзiндiк ерекшелiктерi мен бүгiнгi қазақ халқының тәрбиесіне еткен әсерiн және пiкiр сабақтастығын жан-жақты жүйелi зерттеу өзектi мәселелердiң бiрi деп санаймыз.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән тәрбиесінің қалыптасуында ертедегі түркі ғұламалары мұраларының орны ерекше екендігі белгілі. Осыған байланысты бүгiнгi күнi рухани салада жүрiп жатқан сананың жаңаруы, адами құндылықтарды қайта бағамдау үрдістерi нәтижесiнде ғасырлар бойы жинақталып, ата-баба тарихынан бiзге жеткен ұлттық тәрбиесінің мол мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай отырып, ертедегі түркі тектес халықтардың тәрбиесі дәстүрлерінің қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пiкiрлердiң өзiндiк ерекшелiктерi мен бүгiнгi қазақ халқының тәрбиесіне еткен әсерiн және пiкiр сабақтастығын жан-жақты жүйелi зерттеу өзектi мәселелердiң бiрi деп санаймыз.
1 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. //Редакциясын басқарған Ә.Нысанбаев. - Алматы:"Қазақ энциклопедиясы баспасы, 1999. - 128 б.
2 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттары. - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б.
3 Баласағұн Ж. Құтты бiлiк. - Алматы:Жазушы, 1986. - 358 б.
4 Махмуд Қашғари. "Түбi бiр түркi тiлi". /Аударғандар: Қ.Бекетаев, Ә. Ибатов. - Алматы: Ана -тiлi, 1993.
5 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.
6 Уалиханов Ш. Шығармалар жинағы. - Алматы, 1961. −5 т.- 89 б.
7 Алтынсарин Ы. Шығармалар толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1988. - 207 б.
8 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
9 Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. /құрастырған М.Жармұхамедұлы, С.Дәуiтов. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 б.
10 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана - тiлi, 1992. - 160 б.
11 Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. - Алматы: Мектеп, 1965.-67 б.
12 Аймауытов Ж. Психология. - Алматы, 1995. -235 б.
13 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. - Алматы: Ата мұра, 2003. - 208 б.
14 Әуезов М. Адамдық негiзi - әйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. −Т.15. –Б.7-9.
15 Кубесов А. Педагогическое наследие Аль-Фараби: дисс... доктора пед.наук. 13.00.01. - Ташкент, 1994. - 314 с.
16 Кушербаева А.Н. Развитие идей гуманизма в педагогическом наследии Юсуфа Баласагуни: дисс. … докт.пед.наук. 13.00.01.– Алматы, 2004. - 289 с.
17 Ахметов Т.Ә. Жүсiп Баласағұнидiң тәлiм - тәрбиелiк идеялары: педагогика ғыл.канд... автореф. 13.00.01. - Астана, 2003. - 29 б.
18 Қалиева К.К. Махмуд Қашғаридiң педагогикалық идеялары: педагогика ғылымдарының кандидаты... дисс.: 13.00.01. –Алматы, 2003.- 147 б.
19 Сарбасова Қ.А. Қазіргі қазақ педагогика ғылымындағы әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқаридің тәлім-тәрбиелік идеялары: педагогика ғылымдарының докторы ... автореф. -Қарағанды, 2008. -40 б.
20 Ибраева Қ. X-XIV ғғ. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. Монография. –Астана, 2005.-266 б.
21 Алиева Д.А. Педагогические идеи в историческом наследии М.Х.Дулати: диссс… канд.пед.наук. 13.00.01. - Тараз, 2003. - 146 с.
22 Жұмабеков А. Түркi халықтарының жазба мұраларындағы педагогикалық ой - пiкiрлер (VI-VIII ғ.ғ.): пед.ғыл.канд... автореф.: 13.00.01. - Шымкент, 2004. - 27 б.
23 Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы (XV - XVIII ғ.ғ.): пед. ғыл. докторы ... дисс.: 13.00.01. - Алматы, 2000. - 298 б.
24 Жанболат С.Е. Қазақ даласында ежелгі дәуірдегі тәлім-тәрбиелік ой-пікірлердің дамуы(б.д.д.VII-б.д.V ғасырлар): пед.ғыл.канд...автореф.-Алматы, 2009.-26 б.
25 Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. – С.5- 28.
26 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
27 Баласағұн Жүсiп. Құтадғу бiлiк /баспаға дайындаған Әбжан Құрышжанұлы. - Түркiстан: Тұран, 2004. - 555 б.
28 Ахметов Т.Ә. Жүсiп Баласағұнидiң тәлiм - тәрбиелiк идеялары: педагогика ғыл.канд... автореф. 13.00.01. - Астана, 2003. - 29 б.
29 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
30 Қабуснама: өсиет сөздер. //Аударған Т.Айнабеков, Жобаның авторы М.Кемел. - Астана: Аударма, 2002. - 176 б.
31 "Қабуснама" // Қазақстан әйелдерi. − 1993. −№3. –Б. 18 - 19.
32 Махмұт Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. /аударған Ф.Оңғарсынова. - Алматы, 1985. - 48 б.
33 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.
34 Қожахметова К.Ж., Айтжанова Р. Этнос субъектісін қалыптастыруда отбасының рөлі // Бастауыш мектеп. − 2005. − № 2. –Б. 24 - 26.
35 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. −Алматы: Білім, 2003. -280 б.
36 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың ой пікір антологиясы. Т- 1. (VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) – Алматы: Рауан, 1994. -320 б.
37 Ұзақбаева С.А. Балаға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. −Алматы, 1990.-328 б.
38 Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. – Алматы: Ғылым. 1998. – 314 б.
39 Бейсенбаева А.А. Гуманитарландыру - уақыт жарлығы // Қазақстан жоғары мектебі. − 1999. −№3. -18 б.
40 Қозыбаев М.К. Өркениет және ұлт. - Алматы: Сөздiк – Словарь, 2001. - 369 б.
41 Қазақ мақал - мәтелдерi /жинап құрастырған Өтебай Тұрманжанов. - Алматы: Ана - тiлi, 1993. - 173 б.
42 Қазақ мақал - мәтелдерi /құрастырған: Ж.Малайсайрин. - Алматы, 2004. - 184 б.
43 Жамирова Ұ. Ж.Баласағұнның "Құтты бiлiктегi" жар таңдау мәселесi. //Iзденiс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. −2002. −№3. –Б. 215 -217.
44 Көбесов А. Әл - Фарабидiң ашылмаған әлемi. Көмекшi оқу құралы. - Алматы: Санат, 2002. - 176 б.
45 Әбиев Ж., Нұрланова Г. Әбу Насыр әл-Фарабидің тәрбие және еңбек тәрбиесінің теориясын жасауы //Ұлағат. - 1997. −№1(2). –Б. 91- 97.
46 Әл-Фараби. Философияны оқу үшiн алдымен не бiлу керек. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
47 Ы. Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары Алматы 1991.
48 Күмiсбаев Ө. "Қабуснама" - ғажайып қазына. //Заң газетi. − 2000, 26- қаңтар. - 7 б.
49 Абай Құнанбаев. Шығармалар жинағы.-Алматы. 1997.
50 Мырзахметов М., Көшербаева А. Баласағұнидің «Құтты білік» дастанының мәні //Қазақстан мектебі. − 2004. − № 7. – Б.34-36.
51 Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы. Шығармалар толық жинағы –Алматы, 1987.- 476 б.
52 Аймауытов Жү Шығармалар толық жинағы. –Алматы, 1985.
53 Әуезов М.О. Дәстүр және жаңашылдық диалектикасы //Ақиқат. − 1996, 1- қаңтар.
54 Өміралиев Қ. VIII–XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. - Алматы, 1985. – 128 б.
55 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
56 Назарбаев Н. «Инновациялар мен оқу - білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына». Тақырыбындағы Ел басының студенттер алдында оқыған лекциясы. //Егемен Қазақстан. −2006, 27 - мамыр. −Б.1−3.
57 Жағда Бабалық. "Бiздiң тәрбиемiз жөргегiнен бұзылып жатыр". –Алматы. «Егемен қазақстан» газеті.
58 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуының жаңа серпіліс жасау қарсаңында. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Республика халқына Жолдауы. - Астана: Елорда, 2006. - 44 б.
59 Ғаббасов С. Тәрбие бастауы - ұрық тазалығы // «Отбасы және балабақша» журналы. - Алматы, 2001. −№2. - 6 б.
60 Атемова К.Т. IX – XII ғасырдағы шығыс ғұламалары еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі мәселелерінің Абай көзқарасындағы сабақтастығы. //«Абай мұрасы - тілдік өрістің негізі» Халықаралық ғылыми - теориялық конференция материалдары. - Астана: «Информ-А», 2005. –Б.295-300.
61 Педагогика. −Алматы: Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетi, педагогикасының авторлар ұжымы, 2003. - 366 б.
62 Елеукенов Ш.Р. Мағжан Жұмабаев. – Алматы, 1990. -52 б.
63 Қарабулатова И.С., Мухамедиева Д.М. Роль культуры детства в этнической самоидентификации личности: сб. науч. статей Международной научно-теоретической конференций: "Образовательно-инновационная и социокультурная политика в Казахстане и сопредельных территориях: опыт, проблемы и перспективы". - Астана, 2005. – Б.443 - 445.
64 Бейсенбаева А.А., Кошербаева А.Н. Гуманизм как основа педагогических воззрений Юсуфа Баласагуни. //Материалы международн. научно-практической конференции, посвященной 75-летию Алматинского Государственного университета имени Абая. –Алматы, 13-14 февраля, 2003. –С. 87-95
65 Мырзахметов М., Бейсенбаева А., Атемова Қ. М.Қашқари еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі мәселелері //«Қазақстан қоғамының модернизациялану жағдайындағы педагогикалық білім: мәселелері мен болашағы» атты Республикалық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2007. –Б.115-121.
2 Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттары. - Алматы: Ғылым, 1975. - 305 б.
3 Баласағұн Ж. Құтты бiлiк. - Алматы:Жазушы, 1986. - 358 б.
4 Махмуд Қашғари. "Түбi бiр түркi тiлi". /Аударғандар: Қ.Бекетаев, Ә. Ибатов. - Алматы: Ана -тiлi, 1993.
5 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.
6 Уалиханов Ш. Шығармалар жинағы. - Алматы, 1961. −5 т.- 89 б.
7 Алтынсарин Ы. Шығармалар толық жинағы. - Алматы: Жазушы, 1988. - 207 б.
8 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
9 Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. /құрастырған М.Жармұхамедұлы, С.Дәуiтов. - Алматы: Жазушы, 1988. - 560 б.
10 Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана - тiлi, 1992. - 160 б.
11 Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. - Алматы: Мектеп, 1965.-67 б.
12 Аймауытов Ж. Психология. - Алматы, 1995. -235 б.
13 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеулер мен өлеңдер. - Алматы: Ата мұра, 2003. - 208 б.
14 Әуезов М. Адамдық негiзi - әйел. 20-томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1984. −Т.15. –Б.7-9.
15 Кубесов А. Педагогическое наследие Аль-Фараби: дисс... доктора пед.наук. 13.00.01. - Ташкент, 1994. - 314 с.
16 Кушербаева А.Н. Развитие идей гуманизма в педагогическом наследии Юсуфа Баласагуни: дисс. … докт.пед.наук. 13.00.01.– Алматы, 2004. - 289 с.
17 Ахметов Т.Ә. Жүсiп Баласағұнидiң тәлiм - тәрбиелiк идеялары: педагогика ғыл.канд... автореф. 13.00.01. - Астана, 2003. - 29 б.
18 Қалиева К.К. Махмуд Қашғаридiң педагогикалық идеялары: педагогика ғылымдарының кандидаты... дисс.: 13.00.01. –Алматы, 2003.- 147 б.
19 Сарбасова Қ.А. Қазіргі қазақ педагогика ғылымындағы әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқаридің тәлім-тәрбиелік идеялары: педагогика ғылымдарының докторы ... автореф. -Қарағанды, 2008. -40 б.
20 Ибраева Қ. X-XIV ғғ. Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. Монография. –Астана, 2005.-266 б.
21 Алиева Д.А. Педагогические идеи в историческом наследии М.Х.Дулати: диссс… канд.пед.наук. 13.00.01. - Тараз, 2003. - 146 с.
22 Жұмабеков А. Түркi халықтарының жазба мұраларындағы педагогикалық ой - пiкiрлер (VI-VIII ғ.ғ.): пед.ғыл.канд... автореф.: 13.00.01. - Шымкент, 2004. - 27 б.
23 Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы (XV - XVIII ғ.ғ.): пед. ғыл. докторы ... дисс.: 13.00.01. - Алматы, 2000. - 298 б.
24 Жанболат С.Е. Қазақ даласында ежелгі дәуірдегі тәлім-тәрбиелік ой-пікірлердің дамуы(б.д.д.VII-б.д.V ғасырлар): пед.ғыл.канд...автореф.-Алматы, 2009.-26 б.
25 Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. – С.5- 28.
26 Әл-Фараби. Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
27 Баласағұн Жүсiп. Құтадғу бiлiк /баспаға дайындаған Әбжан Құрышжанұлы. - Түркiстан: Тұран, 2004. - 555 б.
28 Ахметов Т.Ә. Жүсiп Баласағұнидiң тәлiм - тәрбиелiк идеялары: педагогика ғыл.канд... автореф. 13.00.01. - Астана, 2003. - 29 б.
29 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
30 Қабуснама: өсиет сөздер. //Аударған Т.Айнабеков, Жобаның авторы М.Кемел. - Астана: Аударма, 2002. - 176 б.
31 "Қабуснама" // Қазақстан әйелдерi. − 1993. −№3. –Б. 18 - 19.
32 Махмұт Қашқари. Жаз бен қыстың айтысы. /аударған Ф.Оңғарсынова. - Алматы, 1985. - 48 б.
33 Иассауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет. - Алматы, 1993. - 260 б.
34 Қожахметова К.Ж., Айтжанова Р. Этнос субъектісін қалыптастыруда отбасының рөлі // Бастауыш мектеп. − 2005. − № 2. –Б. 24 - 26.
35 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. −Алматы: Білім, 2003. -280 б.
36 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С. Қазақтың ой пікір антологиясы. Т- 1. (VI ғасырдан XX ғасырдың басына дейінгі кезең) – Алматы: Рауан, 1994. -320 б.
37 Ұзақбаева С.А. Балаға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. −Алматы, 1990.-328 б.
38 Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. – Алматы: Ғылым. 1998. – 314 б.
39 Бейсенбаева А.А. Гуманитарландыру - уақыт жарлығы // Қазақстан жоғары мектебі. − 1999. −№3. -18 б.
40 Қозыбаев М.К. Өркениет және ұлт. - Алматы: Сөздiк – Словарь, 2001. - 369 б.
41 Қазақ мақал - мәтелдерi /жинап құрастырған Өтебай Тұрманжанов. - Алматы: Ана - тiлi, 1993. - 173 б.
42 Қазақ мақал - мәтелдерi /құрастырған: Ж.Малайсайрин. - Алматы, 2004. - 184 б.
43 Жамирова Ұ. Ж.Баласағұнның "Құтты бiлiктегi" жар таңдау мәселесi. //Iзденiс. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. −2002. −№3. –Б. 215 -217.
44 Көбесов А. Әл - Фарабидiң ашылмаған әлемi. Көмекшi оқу құралы. - Алматы: Санат, 2002. - 176 б.
45 Әбиев Ж., Нұрланова Г. Әбу Насыр әл-Фарабидің тәрбие және еңбек тәрбиесінің теориясын жасауы //Ұлағат. - 1997. −№1(2). –Б. 91- 97.
46 Әл-Фараби. Философияны оқу үшiн алдымен не бiлу керек. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. - Алматы: Ғылым, 1975. -305 б.
47 Ы. Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары Алматы 1991.
48 Күмiсбаев Ө. "Қабуснама" - ғажайып қазына. //Заң газетi. − 2000, 26- қаңтар. - 7 б.
49 Абай Құнанбаев. Шығармалар жинағы.-Алматы. 1997.
50 Мырзахметов М., Көшербаева А. Баласағұнидің «Құтты білік» дастанының мәні //Қазақстан мектебі. − 2004. − № 7. – Б.34-36.
51 Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы. Шығармалар толық жинағы –Алматы, 1987.- 476 б.
52 Аймауытов Жү Шығармалар толық жинағы. –Алматы, 1985.
53 Әуезов М.О. Дәстүр және жаңашылдық диалектикасы //Ақиқат. − 1996, 1- қаңтар.
54 Өміралиев Қ. VIII–XII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері. - Алматы, 1985. – 128 б.
55 Құнанбаев А. Қара сөз, поэмалар. /құрастырған К.Серiкбаева. - Алматы, "Ел", 1992. - 272 б.
56 Назарбаев Н. «Инновациялар мен оқу - білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына». Тақырыбындағы Ел басының студенттер алдында оқыған лекциясы. //Егемен Қазақстан. −2006, 27 - мамыр. −Б.1−3.
57 Жағда Бабалық. "Бiздiң тәрбиемiз жөргегiнен бұзылып жатыр". –Алматы. «Егемен қазақстан» газеті.
58 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуының жаңа серпіліс жасау қарсаңында. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Республика халқына Жолдауы. - Астана: Елорда, 2006. - 44 б.
59 Ғаббасов С. Тәрбие бастауы - ұрық тазалығы // «Отбасы және балабақша» журналы. - Алматы, 2001. −№2. - 6 б.
60 Атемова К.Т. IX – XII ғасырдағы шығыс ғұламалары еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі мәселелерінің Абай көзқарасындағы сабақтастығы. //«Абай мұрасы - тілдік өрістің негізі» Халықаралық ғылыми - теориялық конференция материалдары. - Астана: «Информ-А», 2005. –Б.295-300.
61 Педагогика. −Алматы: Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университетi, педагогикасының авторлар ұжымы, 2003. - 366 б.
62 Елеукенов Ш.Р. Мағжан Жұмабаев. – Алматы, 1990. -52 б.
63 Қарабулатова И.С., Мухамедиева Д.М. Роль культуры детства в этнической самоидентификации личности: сб. науч. статей Международной научно-теоретической конференций: "Образовательно-инновационная и социокультурная политика в Казахстане и сопредельных территориях: опыт, проблемы и перспективы". - Астана, 2005. – Б.443 - 445.
64 Бейсенбаева А.А., Кошербаева А.Н. Гуманизм как основа педагогических воззрений Юсуфа Баласагуни. //Материалы международн. научно-практической конференции, посвященной 75-летию Алматинского Государственного университета имени Абая. –Алматы, 13-14 февраля, 2003. –С. 87-95
65 Мырзахметов М., Бейсенбаева А., Атемова Қ. М.Қашқари еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі мәселелері //«Қазақстан қоғамының модернизациялану жағдайындағы педагогикалық білім: мәселелері мен болашағы» атты Республикалық ғылыми - практикалық конференция материалдары. - Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2007. –Б.115-121.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының соңғы жиырма жылдық
жағдайында болып отырған түбегейлі өзгерістері еліміздің білім беру
саласындағы көптеген міндеттерін тарихи, мәдени тұрғыдан қайта қарауды
қажет етті. Әсіресе, тәрбие салаларында жүргізіліп жатқан реформалар мен
ғаламдық талаптардың біртіндеп ене бастауы да жас ұрпақты өзгермелі
қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт талабымен бiрге келген игiлiктi мақсат.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде
қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта
жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттың
дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау
арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән тәрбиесінің қалыптасуында
ертедегі түркі ғұламалары мұраларының орны ерекше екендігі белгілі. Осыған
байланысты бүгiнгi күнi рухани салада жүрiп жатқан сананың жаңаруы, адами
құндылықтарды қайта бағамдау үрдістерi нәтижесiнде ғасырлар бойы
жинақталып, ата-баба тарихынан бiзге жеткен ұлттық тәрбиесінің мол
мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай
отырып, ертедегі түркі тектес халықтардың тәрбиесі дәстүрлерінің
қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пiкiрлердiң өзiндiк ерекшелiктерi мен
бүгiнгi қазақ халқының тәрбиесіне еткен әсерiн және пiкiр сабақтастығын
жан-жақты жүйелi зерттеу өзектi мәселелердiң бiрi деп санаймыз.
Аталмыш кезеңдердегі бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт(VI-
VIIIғғ.), әл-Фараби(IX-Xғғ.), Ж. Баласағұн(XIғғ.), М.Қашқари(XIғғ.),
Қ.Яссауи(XIIғғ.) және т.б. ғұламалары еңбектерінен бастау алған
[1,2,3,4,5]. қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
еңбектерiнде [6,7,8], қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев,
С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерiнде
жалғасын тапқан [9,10,11, 12, 13, 14].
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді арнайы шолу жасау барысында ұлы
ғұламалардың бірқатары қазақстандық ғалымдар тарапынан зерттеліп, идеялары
насихатталған. Атап айтқанда, әл-Фарабидің педагогикалық ой-пікірлерін
А.Көбесов[15], Ж.Баласағұнның педагогикалық идеяларының даму тарихын
А.Көшербаева, Т.Ахметов, Қ.Молдасан[16, 17], М.Қашғаридің педагогикалық
идеяларының қалыптасу тарихын К.Қалиева[18], Орта ғасырда өмір сүрген
ғұламалар еңбектерінің педагогикалы мәні мен қазақ тәлім-тәрбиесіндегі
маңыздылығын Қ.Сарбасова, Қ.Ибраева[19,20], М.Х.Дулатидің педагогикалық
идеяларының тарихи құндылығын Д.Алиева[21], VI-VIII ғасырлардағы
педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихын А.Жұмабеков[22], XV-XVIII
ғасырдағы тәлім-тәрбиелік ойлардың даму тарихын Т.Әлсатов[23], б.д.д.VII-
б.д.V ғасырлардағы қазақ даласында ежелгі тәлім-тәрбиелік ой-пікірлердің
дамуын С.Жанболатов[24] және т.б. зерттеген.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам
идеясының қоғамдық мәні.
Зерттеу пәні: Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам идеясын бүгінгі
бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыруда пайдалану үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам идеясын
бүгінгі бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастырудың теориялық мәселелерін
айқындап, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
- ұлы ғұламалар мұраларындағы жеке тұлғаны қалыптастыруға қатысты
идеялар мен материалдарды жинақтау;
- ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам идеясының мәнін ашу, оны
бүгінгі қоғамдық жағдайда пайдаланудың тиімділігін көрсету;
- ұлы ғұламалардың кемел адам идеясын идеясын бәсекеге қабілетті
тұлға қалыптастыруда пайдалануға қатысты ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты еңбектерді, тарихи-
педагогикалық арнайы әдебиеттерді, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
мұрағат материалдарын талдау; диссертацияда диалектикалық абстрактыдан
нақтылыға өрлеу, тарихи-салыстырмалылық, жинақтау, топтау, теориялық
талдау, мамандардан интервью алу, сұхбат, сауалнама жүргізу әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері және басқа да ғылыми аппарат айқындалады.
ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ атты 1-бөлімде ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам
идеясының қоғамдық мәні айқындалып, бүгінгі күнгі бәсекеге қабілетті тұлға
бойынан табылуға тиісті қасиеттер мен белгілерге сипаттама және осы бағытта
зерттеулер мен ой-пікірлерін білдірген ғалымдар көзқарастары жүйеленеді.
Бүгінгі қоғамның адам тәрбиесіне қоятын талабының тарихи педагогикалық
көзқарастардың дамуындағы ойлармен сабақтастығы ұлы ғұламалар
көзқарастарымен байланыстырылып түсіндіріледі.
ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯЛАРЫН БҮГІНГІ КҮНГІ
ПРАКТИКАДА ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ деп аталатын 2-бөлімде, ұлы ғұламалар
Қорқыт, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Яссауи және т.б.
еңбектерінен бастау алған тұлға болмысының моделін бүгінгі күнгі бәсекеге
қабілетті тұлға қалыптастыру практикасында пайдаланудың жолдары
қарастырылады. Сонымен қатар, бүгінгі күннің проблемалары отбасы тәрбиесі
проблемаларымен, мектеп және қоғамдлық мекемелер ықпалымен байланыстырылып,
ұлы ғұламалар көзқарастарындағы ұсыныстарының өзектілігі айқындалып
көрсетіледі. Бүгінгі тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімділігі көрсетіліп,
ұсыныстар жасалады.
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып,
негізгі түйіндер жасалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйеніп ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі диплом жұмысын орындау барысында
қолданған жалпы саны саны 65 әдебиетті қамтиды.
1 ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдық жағдайдағы жеке тұлға қалыптастыру идеясының теориялық
мәселелері
Қай заманда болмасын заманына қарай жеке тұлғаның болмысын
қалыптастыру туралы ойлар мен пікірлер көпшілікті толғандырып келген. Жеке
тұлғаны қалыптастырудағы кемелділік, мінсіз адам бейнесі тәрбиенің ең
жоғары көрсеткіші ретінде қабылданып, қоғамда жоғары жауапты міндеттерді
атқаруға лайық деп танылған. Бүгінгі күні елімізді өркениеттілікке
жеткізетін, ел экономикасын дамытып Қазақстан Республикасын 50 дамыған
елдер қатарына енуге мүмкіндік жасайтын жастарды тәрбиелеу бүгінгі күннің
еншісіндегі ұлы міндет. Осындай қасиеттерді бойына жинақтаған жеке тұлға
елімізді, халқымызды бақытты болашаққа жетелейтін мемлекет басшысы болуға
лайық. Мұндай пайымдаулар мен ой - тұжырымдардың бастау алар көзі түрік
ғұламалары көзқарастарында туындаған. Олардың өкілдері Қорқыт, әл-Фараби,
Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Йассауи және т.б. мұндай қоғам
талаптарына жауап бере алатын кемел адамды қалыптастыру негізі отбасы
тәрбиесінен басталады дей отырып, оның қоғам мүдделерімен
сабақтастықтарының жан-жақты қырларын ортаға салады.
Тұлғаны қалыптастыру мәселелері ертеден ұлы ғұламалар мұраларында
кеңінен орын алған. Соның бірі шығыс ғұламасы әл-Фараби. Ол тәрбие алатын
азаматтың бойында болашақ мемлекет басшысы, әміршісі ретінде болуға тиісті
қандай сапалар болуға тиіс деген сұраққа жауап беретіндей қасиеттерді
қалыптастыруды ұсынады. Ол табиғи қабілеті бар балалар әбден кемеңгер
әмірші болып, өкіметті қолына алуы үшін оны қалай тәрбиелеу керек екендігін
айқындау азаматтық философияның, педагогиканың басты міндеті деп санайды.
Әл-Фараби мұндай туа біткен немесе жас кезінен бойына дарытылып егілетін
он екі қасиеттің атын атайды. Ғұлама осы тұрғыда өзінің „Философиялық -
әлеуметтік трактатында“ мынадай тұжырымдар мен қағидалар ұсынады: "Ешбір
жанға бағынбайтын басшы адам өз бойына туа біткен мынадай он екі қасиетті
ұштастыра жетілуі қажет деп көрсетеді. Олар:
- адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелердің күші
өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы
бейімделген болуы керек, сонда егер осы адам әлде бір мүшесінің
жәрдемімен әлденедей бір істі істемек болса, ол мұны оп - оңай
атқаратын болады;
- жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін түсінетін, айтылған сөзді
сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай - жапсарына сәйкес ұғып
алатын болуы керек;
- өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін
жадында жақсы сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек;
- әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол
белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі
болуы шарт;
- өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан - анық айтып бере
алатын тілмар болуы шарт;
- өнер - білімге құштар болу, ақыл үйренуден шаршап - шалдықпай,
осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін
болу керек;
- тағамға, ішімдік ішуге келгенде қанағатшыл болуы керек,
жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа
жирене қарауы шарт;
- шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік - жалған мен суайттарды
жек көру керек, жаны асқақ және ар - намысын ардақтайтын болуы шарт;
- оның жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып,
жаратылысынан игі істерге ынтызар болуға тиіс;
- дирхем, динар атаулыға, жалған дүниенің басқа да төл нәрселеріне
жирене қарап, жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп,
әділетсіздік пен озбырлықты және осылардың иелерін жек көретiн болуы
керек, жақындарына да, жат адамдарға да әділ болып, жұртты
әділдікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп,
жұрттың бәріне өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы
қажет;
- әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек, әділеттілік алдында қияс
мінез көрсетіп қасарыспау керек;
- әділетсіздік пен пасықтық атаулыға мүлдем рақымсыз болуы шарт, өзі
қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанша шешімпаздық көрсетіп, бұл
ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болу
керек [25].
Осы қасиеттердің бәрін бала бойында қалыптастыра отырып мінсіз адамды
тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды ғұлама ғалым. Дегенмен, әл -
Фараби бұл қасиеттердің барлығы бірдей бір кісінің бойына бітіп, дари қоюы
сирек болатын құбылыс екенін ескерте отырып, мұндай жағдайда олардың
бойында барының негіздерін, нышандарын жетілдіруге кеңес береді. Оны
ғалымның мынадай айтқан сөзінен аңғарамыз: "Осының бәрінің бір адамның
бойында болуы қиын нәрсе, сондықтан да жаратылысынан осындай қасиет дарыған
адамдар өте сирек кездеседі. Сондықтан егер, қайырымды қаладан немесе
отбасынан осындай адам табыла қалса және өзі өсіп - жетілген кезде жоғарыда
аталған шарттардың алтауы немесе бесеуі оның бойына біткен болса, онда
қиялдау қабілеті жағынан теңдесі болмағандықтан ол осы қаланың айтулы
басшысы болмақ" - деп осындай қасиетпен туылған адамның өзінің аса
қабілетті әрі дарынды тұлға болатындығын сипаттайды.
Ұлы ғұлама әл - Фараби баланы жастайынан ізгі мұраттарға тәрбиелеу
оның өскен шағында іс - әрекетінен көрініп тұратынын түсіндіре келе,
адамның ой салауаттылығы мен мінезінің қалыпты болуы отбасы тәрбиесіндегі
психикалық ахуалға тәуелді қалыптасады дегенді айтады. Ол өзінің "Мемлекет
қайраткерлерінің нақыл сөздері" деген еңбегінде: "Дене сияқты жанда да
өзіне тән саулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және
оның бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар
көрсетіледі, игілікті істер істеледі тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның
науқастығы сол, оның өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының
әсерінен әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және
сорақы әрекеттер жасалады",-деп адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер
жиынтығының нәтижесі екенін көрсетеді[26]. Адамның игі қылықтары мен жақсы
әрекеттерін жасауға көмектесетін жан қасиеттері - ізгілікті қасиеттер, ал
адамның пасық істері мен оңбаған әрекеттер жасауына себепші болатындары -
сұрқиялық, кемшілік немесе опасыздық болып шығады. Сондықтан да балалық
шағында отбасы тәрбиесінде алған мейірімділік пен көмек қана баланы өскенде
ізгілікке жетелейтін сезімдер қалыптастыра алады дегенді меңзейді. Сонымен
қатар ғалым бала мінезінің бір қалыпты болып жетілуінде отбасындағы
психологиялық ахуалдың рөлі ерекше екендігін ескертеді. Ондай жағдайда
алада ұстамдылық, сабырлылық, байсалдылық секілді қасиеттер оның сырт
көрінісінен ғана байқалмайды, оның ішкі жан дүниесі мен ойлау жүйесінде де
тұрақты байсалдылық басым болады деп түйеді.
Осылайша, ғұлама тәрбиенің тұлғалық идеясын басшылыққа ала отырып
отбасын және ондағы тәрбиені басқару қашан да мемлекет мүддесіне сай
келетінін дәлелдейді.
Ақынның мұндай көзқарастары мен тұжырымдарының негізгі идеясы әл -
Фарабидің “Бақытқа жол сілтеу” тұжырымдарынан алынып, сабақтастық тауып
отырғандығын дәлелдейді.
Ұлы ғұлама Жүсіп Баласағұнның дастанында да жеке тұлға қалыптастыруды
қоғамдық талаптармен байланыстырады[27]. Оның дастанындағы әңгіме өзегіне
алынған негізгі қасиеттер Күн, Ай, Дәулет және Қанағат секілді
ұғымдардың мәні мен қызметін адам дамуының қозғаушы күші ретінде сипаттап
қарастырады. Өйткені, мұндай атаулар: білімділік пен ақымақтық,
парасаттылық пен надандық, тектілік пен тексіздік және т.б. қасиеттер
адамзат баласының бүкіл өмірінің сәулелі және көлеңкелі жақтарын салыстыра
көрсету үшін қатар қолданылып келген.
Құтты біліктегі адами құндылықтардың ішінен адамның өмірінің мәнін
ашатын, тіршілікте бағыт – бағдар беретін ұғымдарды имандылық, имандылық
тәрбие деп бөліп көрсетеді Т.Ахметов[28]. Осы тұжырымды дәлелдеу үшін
зерттеуші ең әуелі имандылық сөзінің діни мән - мағынасын анықтап алып,
қазақ халқының санасында қалыптасқан ислам және оған дейінгі діни ұғым -
түсініктердің халықтық салт - дәстүрімен біте қайнасуынан туындаған жаңа
сападағы рухани - этикалық қағидаларын қарастырады. Сонымен қатар, белгілі
ойшылдардың рухани имандылық тәрбиесіне байланысты айтқан пікірлерін
басшылыққа ала отырып, Құтты білікте насихатталатын текті, парасатты,
иманды адамға тән қасиеттерінің мәнін ашады. Сөйтіп, Текті, парасатты
кісі бейнесін жасайды. Сондай – ақ, Ж.Баласағұн адамдықты сипаттайтын
төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет, қанағат секілді ұғымдарға сипаттама
береді. Қанағат адам баласын тіршіліктің бар қызығын қанағат тұтқан өмірдің
сопылық жолы десе, әділдік, ақыл және бақытқа талпынушылық нағыз адам
баласына тән өркениеттілікке қол жеткізер қасиеттер деп көрсетеді. Мұндай
көзқарастар, Абай еңбектерінде де өз жалғасын тапқан. Ақын Абай
Құнанбаевтың Үш ақ нәрсе қасиеті, нұрлы ақыл, жылы жүрек, ыстық қайрат
деп көрсетуінің өзі Ж.Баласағұнның көзқарасын толықтыра түседі[29].
Бірақ, зертеуші Т.Ахметов Жүсіп Баласағұн көзқарастарын жалпы тәлімдік
тұрғыдан қарастырады, оны отбасы тәрбиесі жағдайында қалыптастыру
мәселелерін жеке талдамайды. Осы тұрғыдан алып қарағанда біз зерттеуімізде
жоғарыда есімдері аталған авторлар зерттеулеріндегі көзқарастарымен келісе
отырып, бұл идеяларды отбасы тәрбиесі тұрғысынан зерделеп, жүйелейміз.
Осы айтылған мәселелерді салыстырмалы талдау жасай келіп, отбасы
тәрбиесінде баланың жеке тұлғасын қалыптастыруда Жүсіп Баласағұнның
көзқарасы да әл - Фараби идеяларанынан туындаған деп тұжырым жасаймыз.
Өйткені, ақын Ж.Баласағұн да жеке тұлға тәрбиесін мемлекетті басқаруға
лайықты азаматтық қасиеттермен байланысты қарастырады. Онда ғұлама
адамдықты сипаттайтын төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет, қанағатты бөліп
көрсетіп, олардың қоғамдық-әлеуметтік мәніне сипаттама берген. Қанағатты
адам баласын тіршіліктің бар қызығын қанағат тұтқан өмірдің сопылық жолы
деп бөліп қарастырса, Әділдік, Ақыл және Бақытқа талпынушылық нағыз
адам баласына тән қасиеттер деп ерекшелейді. Осындай қасиеттер бойында
қалыптасқан тұлға ел мүддесін ақтайтын идеал басшы - хан бейнесіне лайық
дегенді ұсынады. Бұл жолда ақын Жүсіп Баласағұн отбасы тәрбиесінің негiзгi
мақсаты – ата - аналардың балаларына берген жақсы тәрбиесi - жақсы мiнез –
құлқы мен рухани байлыққа қол жеткiзуі деп біліп, оның өнегесi ата - анадан
екендiгiн: Ұл мен қыздың өнегесi ата-ана, Бәрi бiзден - дұрыс па, әлде
қата ма (1485 бәйт), - деп сипаттайды. Сөйтіп, ата-аналардың өзара
сыйластығы мен қарым-қатынастағы жарастығы, балаларына жақсы тәрбие берудің
бiрден-бiр дұрыс жол деп санайды. Өйткені, ата-ана өнегесін көріп өскен
ұрпақ есейгенде өздері де сондай отбасы іргесін құрады деп қорытынды
жасайды.
Сондай - ақ, жеке тұлғаны қалыптастыру орта ғасырдағы басқа халықтар
өкілдерінің мұраларында да жарық көргендігін жоғарыда айтан болатынбыз.
Соның тағы бір дәлелі ретінде адамның адамдық сипатын білдіретін белгілер
Қабуснама кітабының мазмұнында да қарастырылады. Ақын Кейкаус ұлы
Гиланшахқа өмірінің соңғы күндерінде тәрбиелік өсиеттер қалдыра отырып,
бұл өмірге адам болып келгеннен соң, ең алдымен адам болып қалу керектігін
ескертеді. Ол өзінің Қабуснама деген кітабында адам баласының бұл
өмірдегі тыныс тіршілігінде қажет болатын барлық әрекет түрлеріне
тоқталып, қарым - қатынаста дұрыс шешім қабылдауда көптеген кеңестер
береді. Ізгілік, үлкенді сыйлау, қарапайым халықтан білім алу, тәніңді,
жаныңды таза ұстау, жігітке тән өнерлерді бойға дарыта білу, сөз өнерін,
шешендік өнерін үйрену, мемлекетті дұрыс басқару, халыққа мейірімді болу,
тіпті қонақты күту, моншаға бару, шарапты қашан, қалай ішу керек жайына
дейін әкесі баласына өнеге өсиет етіп қалдырады.
Кейкаус баласына ей, перзентiм, қандай қасиетке ие болғың келсе,
әрекет iстеп, алдын ойланғын. Жомарттыққа жақын болсаң, дүниедегi жақсылар
қатарына қосыласың дейді. Сөйтіп, "Адамның адамдығын бiлдiретiн үш нәрсе
бар - соның бiрi жәуәнмәртлiк. Жәуанмәрт болам десең-көзiңдi жаман
қараудан, тiлiңдi жаман сөзден, қолыңды жаман iстен сақта",- деп ескертедi.
Отбасында осы адамдық қасиеттердi баланың бойына сiңiрiп өсiрудi талап
етедi. "Жомарттықтың негiзi үш нәрседен тұрады: бiрi-айтқан сөзiңдi
қалтқысыз орындау; екiншiсi-туралыққа нұсқан келтiрмеу; үшiншiсi
қайырымдылықты естен шығармау. Адамдағы қалған қасиеттердің бәрі осы үш
нәрседен соңғы сатыда тұратындар ", - деп көрсетедi [30].
Сонымен қатар, "Қабуснама" кiтабының 5-тарауында Кейкаус баласына
адамдықтың тағы бiр белгiсi оның ата-анасын сыйлауы екендiгiн түсіндіре
отырып, оны былайша сипаттайды: "Сен ата-ананың қарызын ақтау iсiне дiн
деңгейiнен қарамасаң да, адамгершiлiк, ақыл-ой, парасат биiгiнен қарағын.
Сенi жан-дiлiмен жақсы көрiп, тәрбиелеп жүрген ата-ананың көңiлiн
қалдыратын құрттай iс жасасаң, сен ешқандай да жақсылыққа лайықты жан
емессiң, өйткенi, кiмде-кiм ата-ананың жақсылығын бiлмесе, басқа бiреудiң
де жақсылығын бағаламайды",-деп отбасы тәрбиесіндегі тұлғаның қалыптасу
нәтижесінің тиімділігі оның ата-анасына деген мейірімділігі арқылы
көрінетіндігін түсіндіреді[31]. Бұл нағыз қазақ отбасындағы тәрбиенің
ұлттық ерекшелігін айғақтайтын көрсеткіш.
XI ғасырдың өкілі, ғұлама М.Қашқаридің өмір туралы түсінігіне
жүгінсек, ғұлама адам бұл өмірге ізгілік істер жасау үшін келеді деп
ойлайды. Сол тұрғыдан қарағанда отбасында тұлғаны қалыптастыру идеясы да
ізглікке бағытталуы тиіс. Өмір сүрудің мәні адам өзінен кейінгі келер
ұрпаққа ізгі мұра қалдыруы керек деп есептеген М.Қашқари тұлғаның әрекеті
міндетті түрде рухани құндылықпен байланысты болуы керек, өйткені,
материалдық байлық ол өткінші нәрсе дейді. Ондай көзқарастарын, ақынның
Бұл дүниеге келген соң, қалмас ешкім мәңгілік, тек жұлдыз бен Күн ғана,
қайта туар жаңғырып деген өлең жолдары дәлелдейді. Сондықтан, балаға
отбасында оның сәби шағынан ізгілік мұраттарға талпынушылығын қалыптастыру
керек деп ой түйеді. Ондай қасиеттерге ғұлама жақсы мінезді, өнер мен білім-
ғылымды игеруді, қонақ күте білуді, жақсы жолдас табуды, ата - ананы
құрметтеуді, сөйлеу мәдениетін меңгеруді, қайырымды да төзімді болуды
жатқызады[32].
Тұлғаны қалыптастыру мәселелерін XII ғасырда өмір сүрген, бүкіл өмірін
сопылықтың ілімдерін насихаттауға арнаған ғұлама Қожа Ахмет Иассауидің
Диуани хикмет еңбегінің мазмұны да қамтиды[33]. Қ.А.Иассауи дін арқылы
Алланы сүю, таза, адал жолмен дұрыс өмір сүруді халыққа насихаттай отырып,
кемел адам қандай болуы керек және оны қалыптастыру үшін ол қандай
сынақтардан өтуі керектігін айтқан. Бұл жөніндегі пікірлер мен талдаулар
педагогика ғылымы саласындағы ғалымдар зерттеулерінде толығымен
қарастырлып жүр. Олардың қай қайсысы болсын Қ.Иассауидің сопылық ілімінің
мәні кемел адамды қалыптастыру туралы ілім болуында деп оған жоғары баға
береді.
Қ.А.Яссауидің көзқарасы бойынша кемел адамдық дәрежесіне жету үшін ол
хақпен дидарласып, әлемдік ақыл оймен бірігуі керек. Ол үшін төрт сатыдан
өтетін өмір жолын ұсынады. Оны мынадай өлең жолдарындағы ойларынан білеміз:
Шариғаттың шапанын кимейінше, тарихаттың пырағына мінбейінше, Ой
әлеміне беріліп батпайынша, хақиқаттың майданына кіріп болмас,-деп
білімділікке жету арқылы ғана адам кемелдене түсетінін, оның жолы қиын жол
екендігін айтады. Оның әрқайсысына жеке түсінік беріп кететін болсақ, оның
біріншісі, жұрттың бәріне ортақ шариғат жолы. Бұл жаратушының өз сөзі
бойынша Құранда айтылатын адамзат парыздарын орындап, өтірік айтпай,
ұрлық қылмай, ешкімге зәбір көрсетпей дұрыс жүруді қолдау.
Екіншісі, тариқат жолы. Бұл саты кез-келген адам үшін міндетті емес,
бірақ, тариқат жолына түспей , ақиқатқа жету мүмкін емес. Ол үшін тынымсыз
ізденіп, мақсатына жету жолында азап шекпей, мехнат тартпай өзіңді-өзің
қинамай, өмір қызығынан бас тартпай кемелдік дәрежеге жете алмайсың. Әрине,
осы жолды таңдаған жанға пір, ұстаз қажет дейді. Осы тарихат жолында адам
өзін ұстамдылыққа және одан әрі жетілдіруге шақырады, сол шынайы қасиеттері
арқылы сүйіспеншілік пен махаббат идеясын насихаттады. Тарихаттың нұсқайтын
жолы: Өзін білгені-Хақты білгені, Құдайдан қорқып ынсапқа келгені деп
тұжырым жасайды.
Үшіншісі, мағрипат жолы. Бұл енді азап арқылы жатпай тұрмай ізденген
жанкешті еңбегінің нәтижесінде адамның білімді, дүние сырын тани бастауы
болып табылады. Білім деген жеміс беретін мәуелі ағаш, оған ерінбей еңбек
еткен адам ғана ие болады деп түсіндіреді. Ақиқат жолында Құдайға құлшылық
етудің екі көрінісі пайымдалады: 1. Құдайға сену, Құдайдан арман-
мақсаттарының орындалуын сұрау. Адамдықтың басты мақсаты – ақиқатқа жету
болғандықтан, адам өзін-өзі тану және жетілдіру арқылы адамдықтың биігіне
жетеді.
Төртінші хақиқат (ақиқат) яғни Хақпен дидарласу, адамзатты жаратқан
әлемдік рухани яғни абсолют ақыл оймен бірігу болып табылады. Бұл дәрежеге
жеткен адам ғаламның барша сырына қаныға алады, сөйтіп, Алланың қойған
талаптарының барлығына жауап таба алады деп ой түйеді.
Осылайша бақытқа барар жолды көрсете отырып, оны айқындайтын
қасиеттерді де нақтылап, әрбір жолда адам баласы бойына қалыптастыруға
тиісті қасиеттер айқындалып, сол қасиеттер арқылы дамып жетілетіндігін
түсіндіреді. Қ.А.Иассауи дүниетанымындағы Хақ жолы адамның рухани жетілуіне
бағдар ашты, адамның ізгі қасиеттерін басты орынға қойды, махаббаты мол
жанның киелілігін жаңа дәрежеге көтерді. Құдайдың адамға деген мейірімді
махаббаты қаншалықты тартымды, тылсым және шексіз екендігін, адамның да
құдайға деген сүйіспеншілігі сондай толассыз болу керектігі туралы түрлі
сөз өрнегімен баяндады,-деп сипаттайды ғалым .
А.Йассауи мұсылман дәстүріндегі жетілген адам идеясын одан әрі
жалғастырды, оның бейнесін ұстамдылық, қанағат, махаббат, білім арқылы
дамытуға болады деп түсінді. Осы өлшемдер арқылы тіршіліктегі жетілген
адамның моральдық-этикалық талаптарын қалыптастыруды мақсат етті. А.Йассауи
дүниетанымында адамдықтың жеті сатысы немесе адам жанының жеті түрі әр
түрлі нышанымен көрініс табады. Оларды пенделік жан, аластатылған жан,
шабытты жан, тыныштанған жан, қанаттанған жан, түсініскен жан және кемел
жан деп көрсетеді.
Ғұлама жетілудің басты жолы-жақсылық, қайырымдылық жасау деп біледі.
Сонда ғана бауырластық қалыптасады, дамиды және әрекетте айқын байқалады.
Жақсылық істеген адам ғана мәңгілікке жақындайды дейді.
Адам өмірінде жаман мінез-құлықтан, надандықтан арылу арқылы іштей
тазалыққа жақындайды. Ойшыл Қожа Ахмет Йассауи үшін адамдық дегеніміз
"дүние үшін қам жемеу, хақтан өзгені бар демеу", ал надандық дегеніміз,
хақты беріле іздемеу. Наданның көңілі қатал, тілі ащы, өзі зәлім. Сондықтан
шын "жарандарға қызмет, ғашықтарға құрмет қылмайды", зәлімдігімен адамдарға
"шапағат қылмай", "білгендердің халыққа айтқан сөзін тыңдамайды".
Надандықтың қиянаты көп, одан ізгілікті із қалмайды. Надан білім іздеп
бақыт құшудың немесе болашағын ойлап әулетін дәмелендірудің қажеттілігін
ұқпайды. Ақылы таяз жетімдердің көңілін аулауды ескермейді де, ойына да
алмайды дейді.
Адам тазалығы оның тілегінен, мақсатынан, кішіпейілділігінен көрініс
табады. Бұл сыпайылық пен жанашырлықтан туындайтын имандылық түйіндері
болып табылады. Имандылық–ынтымақ бірліктен, досқа адалдықтан, досқа
беріктіктен, еңбек сүйгіштіктен, сұлулықты түсіне білуден құралады, сондай
- ақ, ізгі де, мейірімді мінездерден нәр алады. Иманды жан инабатты да
ризашыл болады. Ондай жан ешкімге зиян келтірмеуі тиіс, мағынасыз сөз
айтудан сақтанады. Шариғат заңдарына келісіп, барлық күмәндардан арылуға
көмектеседі, күмәнді мақсаттан аулақ болуды дәріптейді, қайырымсыз және
моральға сай емес әрекеттерден бас тартуды үгіттейді. Ризашыл барға шүкір
етеді. Тек діни сенімдер ғана адамзатты дұрыс жолдан тайдырмайды, сенім
болмағанда жауыздық пен қатігездік үстем болады деп түйеді.
Орта ғасырда өмір сүрген түркі ғұламалары жеке тұлғаның кемелденген
бейнесін ұсынумен қатар оны отбасы тәрбиесі жағдайында қалыптастыру
ерекшеліктерін де жан - жақты қарастырады. Нақтырақ айтатын болсақ, ғұлама
ғалым әл - Фараби бала дүниеге келгенде алдағы өмірінде бақытты болуға
жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен ол жетiле алмайтындығын айта
келіп, ол үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай
ортаның негізгісі, әрі баланың бақытқа қол жеткізудегі қасиеттерінің негізі
қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы екендігін мынадай сөйлемдер
қатарлары арқылы тамаша келтірген: "Жаратылысында әрбір адамға өз тіршілігі
үшін ең жоғары кемелділік дәрежесіне жету үшін көп нәрсе керек, ол мұны өзі
жалғыз жүріп таба алмайды және бұған жету үшін ол қандай да бір адам
қауымын қажет етеді.
Осы қауымдағы адамдардың әрқайсысын оған қажетті нәрселердің жалпы
жиынтығынан қандай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бер жағында әрбір
адам өзінен басқа екінші адам жөнінде де нақ осындай күйге түседі. Міне,
сондықтан да бір - біріне көмектесіп отыратын біреуі екіншісінің өмір
сүруіне қажетті нәрселердің бір бөлігін тауып беріп отыратын көптеген
адамдар бірлестіктері арқылы ғана адам өзінің жаратылысына сай кемелділік
дәрежесіне жете алады", - деп отбасында өзара көмек пен ынтымақ болғанда
ғана ортақ мүддеге қол жеткізуге болатындығын және сол арқылы әрбір отбасы
мүшесі өз мүддесіне, бақытына қол жеткізетіндiгiн түсіндіреді. Басқаша
айтқанда, отбасында адамдар бақыт жолында өзара көмек, достық, бейбітшілік
қатынаста өмір сүруі ләзім дей отырып, "Адамдар туралы айтсақ, - деп жазады
ғұлама, оларды қосатын және байланыстыратын дәнекер, тұтқа - адамгершілік
болып табылады. Сондықтан, адамдар отбасында адамзат тегіне жататын өзара
бейбітшілік пен татулықты сақтауы керек", - деген тұжырым жасайды.
Әл - Фараби баланы отбасында іс - әрекетке баулып, тәрбиелегенде оның
жас ерекшелігімен қатар дара ерекшелігін және қызығушылығын да ескеруді
кеңес береді. Бұл жөнінде ол: "Әрбір балаға өзінің ерекшелігіне қарай бір
жұмыс белгіленуі тиіс. Өйткенi,
біріншіден, әрбір адам кез - келген жұмысқа және кез - келген кәсіпке
жарамды бола бермейді. Және басқа адам емес, кейде тек сол адам, басқа
бірер жұмысқа емес, тек сол жұмысқа жақсырақ жарамды болады;
екіншіден, бір жұмыспен немесе кәсіппен шұғылданатын әрбір адам бұл
жұмысты неғұрлым жетік және жақсы атқарып, бұл жұмысты білгір және шебер
атқарып, бұл жұмыста білгір және шебер болып шығады, өйткені, ол өзін осы
жұмысқа жастайынан үйретеді;
үшіншіден, көп жұмыстарды бірмезгілде орындап шығу көп уақыт алады.
Сондықтан баланы жұмыспен баулуда әр түрлі жұмыстарды қатар орындауды талап
етпей, бір жұмысты тиянақты орындап бітіруді талап еткен абзал", - деп
балаларды еңбекке тәрбиелеудің тиімді шарттарын көрсетеді.
Осылайша, ғұлама баланың жас және дара ерекшеліктерін ескеру қағидасын
отбасы тәрбиесінде үнемі басшылыққа алып отыруды ұсынады.
Әл-Фарабидің көзқарастарының философиялық, педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік, саяси жақтары көптеген ғылым саласының мамандары
тарапынан бүгінге дейін қарастырылып келеді.
Сонымен бірге, ғұламалар еңбектерінде отбасы тәрбиесінің халықтығы
қағидасы да ескерілгендігін байқау қиын емес. Оған дәлел, М.Қашқари
жырындағы Ұлым, саған айтайын, өсиетін дананың: білімдіні таны да,
соңынан ер, қарағым. Білім үйрен данадан, жалтаңдама басқаға, қызмет қыл,
басыңды и, өрлігіңді таста да,- деген өлең қатарлары тәрбиелік ақыл -
кеңестерді отбасындағы баланың тек өзінің ата – анасынан ғана емес, кез -
келген ауыл ақсақалынан, тіпті, бөтен адамдардан да тәлім алуына
болатындығын насихаттайды. Өйткені, қазақ халқында ауыл қарияларынан
бастап, келген қонаққа дейін отбасы тәрбиесінде ықпал етуге және бала
әрекетіне бағыт беруге құқылы болған. Ағасы бардың жағасы бар, інісі
бардың тынысы бар деген аталы сөздердің аясында отбасындағы үлкеннің сөзі
қашанда орындалуы заң іспетті кішілер тарапынан талап етілсе, соған жараса
ересектер кішіге үлгі өнегесімен және қамқорлығымен ықпал ете білген.
Орта ғасырдағы ғұламалар көзқарастарындағы отбасы тәрбиесінің туыстық
қарым - қатынастары мен тәрбиелiк ықпал жасауының негізінде үлкенге құрмет
қағидасының жатқандығын да айқындадық. Үлкендi сыйлау, оған қашан да
құрмет көрсету түркi халықтарының, соның ішінде қазақ халқының табиғатына
тән қасиет. Осы орайда қазақтың Қариясы бар үйдің, қазынасы бар деп айтуы
тегін емес. Бұл пікірді М.Қашқари да толық мақұлдайды. Оның Атасынан ақыл
алса, тентек ұл да жөнделер, ұлысында ұлы болсаң, біліміңді елге бер! -
деген өлеңдер қатары отбасындағы қариялардың немерелеріне айтар аңыз -
әңгімелері мен ертегілерінiң тәрбиелік жемісі арқылы үнемі жастардың сый
құрметіне бөленіп отырғандығын дәлелдейді. Мысалы, "Атаңа не қылсаң -
алдыңа сол келедi" деп ата - ананы сыйлау әрбiр баланың парызы екендiгiн
ескертсе, "Атадан жақсы ұл туса, есiктегi басын төрге сүйрер. Атадан жаман
ұл туса, төрдегi басын жерге сүйрер" деп ата - ананың абыройы балаларының
дұрыс тәрбиесi екендiгiн ұл - қыздарына ескертiп, тәртiптi де жаман қылық
көрсетпеудi насихаттап отырған.
Сонымен қатар, М.Қашқари Шақырғанда үлкенге, жүгіріп бар, керілме.
Жұт келгенде жеріңе, халқыңмен бол, бөлінбе, - деген өлең жолдары арқылы
қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің бір көрінісін дәлелдейді. Осылайша,
қазақтың көппен көрген ұлы той деп қызықшылықта да, қиыншылықта да
халықпен бірге болуды насихаттайтын керемет дәстүрінен дерек береді.
Ұлы ғұламалар мұраларындағы жеке тұлға тәрбиесі мен оны
ұйымдастырудағы тұжырымдамалық идеялары кейінгі ұрпақтың тұрмыс
тіршілігінде дамып, қолданыс тапты. Ол әсіресе, халықтық педагогика
материалдарында айқын байқалады. Ол ең алдымен қазақ халқының отбасы
тәрбиесіндегі жеке тұлғаны қалыптастыруда алға қойған түпкі мақсатының
Сегіз қырлы-бір сырлы тұлғаны қалыптастыру идеясының сонау орта
ғасырдағы Кемел адам тұлғасын қалыптастыру идеясынан туындағандығы
айқын көрінеді. Осыған сай қазақ халқындағы бала тәрбиесі негізгі басты-
басты сегіз түрлі мәселені қамтыды. Олар:
- тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеу;
- мейірімді болуға тәрбиелеу;
- тіл алғыш елгезек бол деп үйрету;
- адалдық пен шындыққа баулу;
- білгір бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін
тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына сіңіру;
- үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп қою;
- кісі айыбын бетіне баспа, - деп үйрету;
- ел қорғаны батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған
жұмса дегенді үйрету [34].
Мұндай халықтық пайымдаулар орта ғасыр өкілдері ұлы ғұламалар Қорқыт,
әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Яссауи және т.б. идеяларында
көрсетілген адамдық қасиеттерді толықтырып, ой жалғастығын дамыта түседі.
Қазақ халқындағы тәрбиенің әртүрлі бағыттары ертеден жан-жақты
қарастырылып, тәрбие жүйесі айқындалған. Бала тәрбиесіне байланысты әр ата-
ананың өзіндік ережесі қалыптасып, ұрпақтан - ұрпаққа жазылмаған заң
тәрізді ауызша жалғасын тауып отырған. Бұл жөнінде қазақстандық ғалымдар
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, А.А.Бейсенбаева,
Р.К.Төлеубекова және т.б. ғалымдар этнопедагогикалық материалдар негізінде
қазақ халқының ұл және қыз тәрбиесіне деген көзқарастарын және ондағы
ерекшеліктерді кеңінен қарастырып, зерттеп келеді [35-39]. Онда қыз баласы
мен ер балалардың кескін келбетiне қарап, оның мінез - құлқы мен қабілетін
пайымдаған. Бұл жөнінде ғалым М.Қазбеков жігіттің бейнесiн кескін
келбетіне, қадip – қacиетiне, қабілет икеміне, іскерлігне қарай ерекшелеп
сипаттаған [40].
Онда ер жігіттің үш асыл мінезiн: адалдық, әділдік, жақсы іске,
ізгілікке құмарлық, шыншылдық деп, ал ер жігіттің ажырамас үш cepiгін:
мінген тұлпарының болуы, шыңдалған ақыл-айласы, айнымас адал жұбайының
болуын қажет деп тапқан. Ер жігіттің жаман қасиеттерін тоғыз жауы арқылы
көрсетеді. Оны: жалқаулық, аңқаулық, жасқаншақтық, өтірік айтуға әуестену,
өсекке жақын болу, босқа мақтан қып, көпірме сөз айту, көрінгенге
жалтақтап, жағымды болуға тырысу, біpeyдi алдап, арбаумен пайда табу деп
көрсетеді. Осылайша, ер азаматтарға жарасымды кескін келбетпен қоса, мінез
- құлықтың, әдеттердің өнеге боларлық сипаттарын ерекшелеп сипаттама
береді.
Сол секілді қыз балаларына тән болатын қасиеттер мен белгілерін де
ғалымдар З.Әбілова, К.Қожахметова және т.б. ғалым М.Қазбековтың
пайымдауларына сүйеніп топтаған.
Онда тегiне қарай: текті жердің қызы әдепті, көргенді, инабатты, іске
шебер, қиыншылыққа төзімді, өскен ортасы мен ата-анасының артынан жаманат
сөз ергізбейтін қыз,- деп ой түйiндесе, ақыл - парасатына қарай:
бойжеткеннің, дүние-мүлікке көзқарасы, зейін зердесі, туған -
туысқандарымен қарым-қатынасы, бауырмалдығы, қайырымдылығы, ұқыптылығы,
мінез– құлқының жағымды болуын талап етеді. Алған жарың жақсы болса,
жұмақтағы хормен тең, жаман болса, маңдайға біткен сормен тең деп осындай
ойды білдіргісі келген болса керек халқымыз. Ал, сыр - сымбатына қарай:
сұңғақ бойлы; сыңғырлаған дауысты; оймақ ауыз; күлім көз; жайдары мінезді;
алма мойын; ақша бетті; ақ тамақ; аршын төcтi; тал шыбықтай бұраң белді;
сүмбіл шашты; керіген ақ мандайлы; сүйріктей ақ саусақты; сүрме қасты; ұзын
кірпік; ақ білек; маржан тiс; қыр мұрынды т.с. с. белгілерінің болуын қажет
еткен. Қыз балаларының iскерлігiне қарай: басты міндеті - epiн күте бiлy;
аналық борышы - бала тауып өcipy, тәрбиелеу; қонақ күту, шай құю, құрт
қайнату, ipкiт пicipy, кеcте тiгy, шілтер тоқу, киіз басу, киім тігу, кілем
тоқу деп көрсетеді. Оны халқымыз Өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без
деп насихаттаған[41].
Осыған байланысты отбасында тұлғаның жеке басын қалыптастыруда
басшылыққа алынатын тәрбие қағидалары ғұламалар еңбектеріндегі негізгі
идеяларының жалғасы ретінде дамып келгендігін дәлелдейді. Осы тұста
отбасындағы балалар тәрбиесі бір ата-анадан туса да әр түрлі болып
қалыптасатындығын, оның ата тегінен берілетін нышандарының әр қилы
берілуінде деп түсінген қазақ халқы: Мал аласы сыртында, адам аласы
ішінде деп сырттай қарағанда бірдей болып көрінген балалар, қабілеті мен
мінезінің қалыптасуы әр түрлі факторларға сәйкес бірдей қалыптаспайтындығын
тамаша әрі дәл сипаттама берген. Сондай - ақ, Жаманнан жақсы туды деп
қуанба, Жақсыдан жаман туды деп ренжіме, Негізіне тартар бәрібір, - деп
бала қандай жақсы болып көрінгенімен де түбі ата-анасының тегіне тартатынын
айтады. Мұндай қазақ халқының жасап келген тұжырымдары бүгінгі педагогика
ғылымының бала тәрбиесіндегі ішкі факторларының бірі тұқымқуалаушылықтың
бала болмысы мен қалыптасуына ықпалын жақсы түсінгендігін айғақтайды.
Мұндай көзқарастар Көріп алған көріктіден, көрмей алған текті артық,-
деген мақалдар арқылы адам тегінің баланың қалыптасуындағы маңыздылығын
сипаттаған.
Сонымен қатар, бір отбасындағы балалардың әр түрлі болып қалыптасуының
тағы бір факторы ретінде оның ортасының ықпалын: Жаманнан жақсы туар,
адам айтса сенгісіз. Жақсыдан жаман туар, бір қасық асқа бергісіз, - деген
мақалдары арқылы дәлелдеп, бір анадан ала да туады, құла да туады деген
халық тұжырымын растайды.
1.2 Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам тұлғасын қалыптастырудың
факторлары
Орта ғасырда өмір сүрген түркі ғұламалары жеке тұлғаның кемелденген
бейнесін ұсынумен қатар оны отбасы тәрбиесі жағдайында қалыптастыру
ерекшеліктерін де жан - жақты қарастырады. Нақтырақ айтатын болсақ, ғұлама
ғалым әл - Фараби бала дүниеге келгенде алдағы өмірінде бақытты болуға
жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен ол жетiле алмайтындығын айта
келіп, ол үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай
ортаның негізгісі, әрі баланың бақытқа қол жеткізудегі қасиеттерінің негізі
қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы екендігін мынадай сөйлемдер
қатарлары арқылы тамаша келтірген: "Жаратылысында әрбір адамға өз тіршілігі
үшін ең жоғары кемелділік дәрежесіне жету үшін көп нәрсе керек, ол мұны өзі
жалғыз жүріп таба алмайды және бұған жету үшін ол қандай да бір адам
қауымын қажет етеді.
Осы қауымдағы адамдардың әрқайсысын оған қажетті нәрселердің жалпы
жиынтығынан қандай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бер жағында әрбір
адам өзінен басқа екінші адам жөнінде де нақ осындай күйге түседі. Міне,
сондықтан да бір - біріне көмектесіп отыратын біреуі екіншісінің өмір
сүруіне қажетті нәрселердің бір бөлігін тауып беріп отыратын көптеген
адамдар бірлестіктері арқылы ғана адам өзінің жаратылысына сай кемелділік
дәрежесіне жете алады", - деп отбасында өзара көмек пен ынтымақ болғанда
ғана ортақ мүддеге қол жеткізуге болатындығын және сол арқылы әрбір отбасы
мүшесі өз мүддесіне, бақытына қол жеткізетіндiгiн түсіндіреді. Басқаша
айтқанда, отбасында адамдар бақыт жолында өзара көмек, достық, бейбітшілік
қатынаста өмір сүруі ләзім дей отырып, "Адамдар туралы айтсақ, - деп жазады
ғұлама, оларды қосатын және байланыстыратын дәнекер, тұтқа - адамгершілік
болып табылады. Сондықтан, адамдар отбасында адамзат тегіне жататын өзара
бейбітшілік пен татулықты сақтауы керек", - деген тұжырым жасайды [269].
Әл - Фараби баланы отбасында іс - әрекетке баулып, тәрбиелегенде оның
жас ерекшелігімен қатар дара ерекшелігін және қызығушылығын да ескеруді
кеңес береді. Бұл жөнінде ол: "Әрбір балаға өзінің ерекшелігіне қарай бір
жұмыс белгіленуі тиіс. Өйткенi,
біріншіден, әрбір адам кез - келген жұмысқа және кез - келген кәсіпке
жарамды бола бермейді. Және басқа адам емес, кейде тек сол адам, басқа
бірер жұмысқа емес, тек сол жұмысқа жақсырақ жарамды болады;
екіншіден, бір жұмыспен немесе кәсіппен шұғылданатын әрбір адам бұл
жұмысты неғұрлым жетік және жақсы атқарып, бұл жұмысты білгір және шебер
атқарып, бұл жұмыста білгір және шебер болып шығады, өйткені, ол өзін осы
жұмысқа жастайынан үйретеді;
үшіншіден, көп жұмыстарды бірмезгілде орындап шығу көп уақыт алады.
Сондықтан баланы жұмыспен баулуда әр түрлі жұмыстарды қатар орындауды талап
етпей, бір жұмысты тиянақты орындап бітіруді талап еткен абзал", - деп
балаларды еңбекке тәрбиелеудің тиімді шарттарын көрсетеді [270, 247 б.;
271].
Осылайша, ғұлама баланың жас және дара ерекшеліктерін ескеру қағидасын
отбасы тәрбиесінде үнемі басшылыққа алып отыруды ұсынады.
Әл-Фарабидің көзқарастарының философиялық, педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік, саяси жақтары көптеген ғылым саласының мамандары
тарапынан бүгінге дейін қарастырылып келеді.
Сонымен бірге, ғұламалар еңбектерінде отбасы тәрбиесінің халықтығы
қағидасы да ескерілгендігін байқау қиын емес. Оған дәлел, М.Қашқари
жырындағы Ұлым, саған айтайын, өсиетін дананың: білімдіні таны да,
соңынан ер, қарағым. Білім үйрен данадан, жалтаңдама басқаға, қызмет қыл,
басыңды и, өрлігіңді таста да,- деген өлең қатарлары тәрбиелік ақыл -
кеңестерді отбасындағы баланың тек өзінің ата – анасынан ғана емес, кез -
келген ауыл ақсақалынан, тіпті, бөтен адамдардан да тәлім алуына
болатындығын насихаттайды. Өйткені, қазақ халқында ауыл қарияларынан
бастап, келген қонаққа дейін отбасы тәрбиесінде ықпал етуге және бала
әрекетіне бағыт беруге құқылы болған. Ағасы бардың жағасы бар, інісі
бардың тынысы бар деген аталы сөздердің аясында отбасындағы үлкеннің сөзі
қашанда орындалуы заң іспетті кішілер тарапынан талап етілсе, соған жараса
ересектер кішіге үлгі өнегесімен және қамқорлығымен ықпал ете білген.
Сонымен қатар, ғұламалар еңбектерінде тұлғалық сапалар ретінде бірдей
кездесетін екінші ортақ көзқарас сөз өнерін меңгеру дер едік. Ғұламалардың
бәрі баланың ақылдылығы мен бiлiмдiлiгi оның сөзiнен аңғарылады деп
санайды. Сондықтан, олар ата-аналарға баласына сөйлеу өнерiн үйретудi
кеңес бередi. Сонымен бірге, қоғамдық орындарда немесе жұрт арасындағы
қарым - қатынас мәдениетін меңгеру талаптарын да бірдей пайымдайды.
Осы орайда, ғұлама Кейкаус Адам болған соң досың бар, дұшпаның бар
болады, сондықтан, сынға дұрыс қарап, өз кемшілігіңді түзеуге көңіл бөл.
Өзіңді ойлап, қашан да тура жолыңнан танба, текті сөз бен тәтті сөздің
екеуі екі түрлі білгенге, кейде ащы сөз - тәтті де, тәтті сөз - удай деп
қатты шындықты айтқан адамға қастық қылма, қашан да қандай жағдайда да тек
жақсылық жасауға тырыс деп ақыл - кеңес береді. Осылайша, ақын шектен тыс
асқақтауға түбінде бір тосқауылдың болатынын, шектен тыс сараңдық сөгіс
естуге алып келетінін айтады.
Мұндай ой Ж.Баласағұн еңбегінде сөз адам жанының айнасы деп
түсіндіріледі. Сөзді тауып сөйлеу мен жеткізе сөйлеу әрбір ер азаматқа
жарасар қасиет деп санайды. Ол "Көп сөйлесең, "Езбесің" - деп жек көрер,
Сөйлемесең, "Мылқау"- екен, деп сөгер! Бұлай болса, тең ортасы - керегің,
Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің! - деп сөз өнерінің мәні орынды сөйлеу
екендігін жастарға кеңес береді.
Сондай - ақ, қарым - қатынас жасағанда әрқашан сыпайылық танытып, әдеп
сақтауды кеңес береді. "Ауыр сөйлеп тiл тигiзбе адамға, Кеш сауығар,
көңiлде дық қалар да" - деп қарым - қатынастағы сенiмсiздiктiң тууы көпке
дейiн ынтымақтың бұзылуына негiз болатындығын айтады. Мұндай отбасы
тәрбиесiне қойылатын талаптар ақын дастанында жан - жақты қарастырылған.
Ақынның бұл ұсыныстарын бүгінгі мейірімділік пен бауырмалдықтың азайып,
адамдар арасында қатыгездіктің асқындап отырған кезеңінде әрбір азаматтың
отбасы тәрбиесінде, ағайын - туыс арасында, қызмет ұжымындағы қарым -
қатынаста есте тұтар ұлағаттары деп түсінеміз.
Ұлы ғұламалар көзқарастарындағы үшінші ортақ ой, ақшаны үнемді жұмсау
мен ысырапкершілікке жол бермеу тұлға бо йынан табылуғы тиісті сапалар
деп көрсетіледі. Қай қоғамда болмасын әрбiр отбасы тiршiлiгiн басқару оның
қаржысын жоспарлаумен, қаржыны орынды жұмсай бiлумен тiкелей байланысты
екендiгi белгiлi. Бұл жөнінде Әл-Фараби қаржыны жұмсаумен байланысты
туындайтын бала әрекетiнiң қалыптасу сипатын бүгінгі қоғамдық талаптар
тұрғысынан қарастырған. Әл-Фараби ұрпақтарының қаржыны жұмсауда да шамаға
лайықтылықты меңгеруін қажет деп санайды. Ол: "Ақшаны үнемдеуде және
жұмсауда көрсететін шамаға қарай жомарттық туады. Шектен тыс үнемшілдік не
ақшаны кем жұмсау сараңдыққа соғады, ал мұның өзі адам басындағы жаман
қасиет. Шектен тыс артық жұмсау және жеткілікті дәрежеде үнемшіл болмау
ысырапшылыққа соқтырады. Осындай адам басындағы қасиеттерден келіп, тиісті
әрекеттер туады", - деп балаларды жастайынан "сауап", "обал" секілді
түсініктермен таныстырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының соңғы жиырма жылдық
жағдайында болып отырған түбегейлі өзгерістері еліміздің білім беру
саласындағы көптеген міндеттерін тарихи, мәдени тұрғыдан қайта қарауды
қажет етті. Әсіресе, тәрбие салаларында жүргізіліп жатқан реформалар мен
ғаламдық талаптардың біртіндеп ене бастауы да жас ұрпақты өзгермелі
қоғамға әлеуметтендірудегі уақыт талабымен бiрге келген игiлiктi мақсат.
Осы жағдайда қоғамның алға басуы және болашақ ұрпақтың қандай дәрежеде
қалыптасуы тарихи тәжірибеміздегі педагогикалық құнды мұраларды қайта
жаңғырта отырып пайдалануға тікелей байланысты. Өйткені, адамзаттың
дамуындағы мәдени білімдерді нақты, анық танып біле отырып, оны қайта қарау
арқылы ғана бүгінгі қоғамдық мәдениетті құруға қол жеткіземіз.
Педагогика тарихында қазақ халқының өзіне тән тәрбиесінің қалыптасуында
ертедегі түркі ғұламалары мұраларының орны ерекше екендігі белгілі. Осыған
байланысты бүгiнгi күнi рухани салада жүрiп жатқан сананың жаңаруы, адами
құндылықтарды қайта бағамдау үрдістерi нәтижесiнде ғасырлар бойы
жинақталып, ата-баба тарихынан бiзге жеткен ұлттық тәрбиесінің мол
мұраларын болашақ ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану заман талабы деп қабылдай
отырып, ертедегі түркі тектес халықтардың тәрбиесі дәстүрлерінің
қалыптасуы туралы педагогикалық ой-пiкiрлердiң өзiндiк ерекшелiктерi мен
бүгiнгi қазақ халқының тәрбиесіне еткен әсерiн және пiкiр сабақтастығын
жан-жақты жүйелi зерттеу өзектi мәселелердiң бiрi деп санаймыз.
Аталмыш кезеңдердегі бала тәрбиелеу дәстүрлері туралы ойлар Қорқыт(VI-
VIIIғғ.), әл-Фараби(IX-Xғғ.), Ж. Баласағұн(XIғғ.), М.Қашқари(XIғғ.),
Қ.Яссауи(XIIғғ.) және т.б. ғұламалары еңбектерінен бастау алған
[1,2,3,4,5]. қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
еңбектерiнде [6,7,8], қазақ зиялылары Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев,
С.Көбеев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов және т.б. еңбектерiнде
жалғасын тапқан [9,10,11, 12, 13, 14].
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді арнайы шолу жасау барысында ұлы
ғұламалардың бірқатары қазақстандық ғалымдар тарапынан зерттеліп, идеялары
насихатталған. Атап айтқанда, әл-Фарабидің педагогикалық ой-пікірлерін
А.Көбесов[15], Ж.Баласағұнның педагогикалық идеяларының даму тарихын
А.Көшербаева, Т.Ахметов, Қ.Молдасан[16, 17], М.Қашғаридің педагогикалық
идеяларының қалыптасу тарихын К.Қалиева[18], Орта ғасырда өмір сүрген
ғұламалар еңбектерінің педагогикалы мәні мен қазақ тәлім-тәрбиесіндегі
маңыздылығын Қ.Сарбасова, Қ.Ибраева[19,20], М.Х.Дулатидің педагогикалық
идеяларының тарихи құндылығын Д.Алиева[21], VI-VIII ғасырлардағы
педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихын А.Жұмабеков[22], XV-XVIII
ғасырдағы тәлім-тәрбиелік ойлардың даму тарихын Т.Әлсатов[23], б.д.д.VII-
б.д.V ғасырлардағы қазақ даласында ежелгі тәлім-тәрбиелік ой-пікірлердің
дамуын С.Жанболатов[24] және т.б. зерттеген.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам
идеясының қоғамдық мәні.
Зерттеу пәні: Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам идеясын бүгінгі
бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыруда пайдалану үрдісі.
Зерттеудің мақсаты: Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам идеясын
бүгінгі бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастырудың теориялық мәселелерін
айқындап, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу міндеттері:
- ұлы ғұламалар мұраларындағы жеке тұлғаны қалыптастыруға қатысты
идеялар мен материалдарды жинақтау;
- ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам идеясының мәнін ашу, оны
бүгінгі қоғамдық жағдайда пайдаланудың тиімділігін көрсету;
- ұлы ғұламалардың кемел адам идеясын идеясын бәсекеге қабілетті
тұлға қалыптастыруда пайдалануға қатысты ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты еңбектерді, тарихи-
педагогикалық арнайы әдебиеттерді, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
мұрағат материалдарын талдау; диссертацияда диалектикалық абстрактыдан
нақтылыға өрлеу, тарихи-салыстырмалылық, жинақтау, топтау, теориялық
талдау, мамандардан интервью алу, сұхбат, сауалнама жүргізу әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері және басқа да ғылыми аппарат айқындалады.
ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ атты 1-бөлімде ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам
идеясының қоғамдық мәні айқындалып, бүгінгі күнгі бәсекеге қабілетті тұлға
бойынан табылуға тиісті қасиеттер мен белгілерге сипаттама және осы бағытта
зерттеулер мен ой-пікірлерін білдірген ғалымдар көзқарастары жүйеленеді.
Бүгінгі қоғамның адам тәрбиесіне қоятын талабының тарихи педагогикалық
көзқарастардың дамуындағы ойлармен сабақтастығы ұлы ғұламалар
көзқарастарымен байланыстырылып түсіндіріледі.
ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯЛАРЫН БҮГІНГІ КҮНГІ
ПРАКТИКАДА ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖОЛДАРЫ деп аталатын 2-бөлімде, ұлы ғұламалар
Қорқыт, әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Яссауи және т.б.
еңбектерінен бастау алған тұлға болмысының моделін бүгінгі күнгі бәсекеге
қабілетті тұлға қалыптастыру практикасында пайдаланудың жолдары
қарастырылады. Сонымен қатар, бүгінгі күннің проблемалары отбасы тәрбиесі
проблемаларымен, мектеп және қоғамдлық мекемелер ықпалымен байланыстырылып,
ұлы ғұламалар көзқарастарындағы ұсыныстарының өзектілігі айқындалып
көрсетіледі. Бүгінгі тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімділігі көрсетіліп,
ұсыныстар жасалады.
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып,
негізгі түйіндер жасалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйеніп ұсыныстар беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі диплом жұмысын орындау барысында
қолданған жалпы саны саны 65 әдебиетті қамтиды.
1 ҰЛЫ ҒҰЛАМАЛАР МҰРАЛАРЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ ИДЕЯСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдық жағдайдағы жеке тұлға қалыптастыру идеясының теориялық
мәселелері
Қай заманда болмасын заманына қарай жеке тұлғаның болмысын
қалыптастыру туралы ойлар мен пікірлер көпшілікті толғандырып келген. Жеке
тұлғаны қалыптастырудағы кемелділік, мінсіз адам бейнесі тәрбиенің ең
жоғары көрсеткіші ретінде қабылданып, қоғамда жоғары жауапты міндеттерді
атқаруға лайық деп танылған. Бүгінгі күні елімізді өркениеттілікке
жеткізетін, ел экономикасын дамытып Қазақстан Республикасын 50 дамыған
елдер қатарына енуге мүмкіндік жасайтын жастарды тәрбиелеу бүгінгі күннің
еншісіндегі ұлы міндет. Осындай қасиеттерді бойына жинақтаған жеке тұлға
елімізді, халқымызды бақытты болашаққа жетелейтін мемлекет басшысы болуға
лайық. Мұндай пайымдаулар мен ой - тұжырымдардың бастау алар көзі түрік
ғұламалары көзқарастарында туындаған. Олардың өкілдері Қорқыт, әл-Фараби,
Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Йассауи және т.б. мұндай қоғам
талаптарына жауап бере алатын кемел адамды қалыптастыру негізі отбасы
тәрбиесінен басталады дей отырып, оның қоғам мүдделерімен
сабақтастықтарының жан-жақты қырларын ортаға салады.
Тұлғаны қалыптастыру мәселелері ертеден ұлы ғұламалар мұраларында
кеңінен орын алған. Соның бірі шығыс ғұламасы әл-Фараби. Ол тәрбие алатын
азаматтың бойында болашақ мемлекет басшысы, әміршісі ретінде болуға тиісті
қандай сапалар болуға тиіс деген сұраққа жауап беретіндей қасиеттерді
қалыптастыруды ұсынады. Ол табиғи қабілеті бар балалар әбден кемеңгер
әмірші болып, өкіметті қолына алуы үшін оны қалай тәрбиелеу керек екендігін
айқындау азаматтық философияның, педагогиканың басты міндеті деп санайды.
Әл-Фараби мұндай туа біткен немесе жас кезінен бойына дарытылып егілетін
он екі қасиеттің атын атайды. Ғұлама осы тұрғыда өзінің „Философиялық -
әлеуметтік трактатында“ мынадай тұжырымдар мен қағидалар ұсынады: "Ешбір
жанға бағынбайтын басшы адам өз бойына туа біткен мынадай он екі қасиетті
ұштастыра жетілуі қажет деп көрсетеді. Олар:
- адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл мүшелердің күші
өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы
бейімделген болуы керек, сонда егер осы адам әлде бір мүшесінің
жәрдемімен әлденедей бір істі істемек болса, ол мұны оп - оңай
атқаратын болады;
- жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін түсінетін, айтылған сөзді
сөйлеушінің ойындағысындай және істің жай - жапсарына сәйкес ұғып
алатын болуы керек;
- өзі түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін
жадында жақсы сақтайтын, бұлардан ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек;
- әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол
белгінің ишаратын іліп әкетерліктей алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі
болуы шарт;
- өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан - анық айтып бере
алатын тілмар болуы шарт;
- өнер - білімге құштар болу, ақыл үйренуден шаршап - шалдықпай,
осыған жұмсалатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін
болу керек;
- тағамға, ішімдік ішуге келгенде қанағатшыл болуы керек,
жаратылысынан сауыққұмарлықтан аулақ болып, бұдан алатын ләззатқа
жирене қарауы шарт;
- шындық пен шыншыл адамдарды сүйіп, өтірік - жалған мен суайттарды
жек көру керек, жаны асқақ және ар - намысын ардақтайтын болуы шарт;
- оның жаны жаратылысынан пасық істердің бәрінен жоғары болып,
жаратылысынан игі істерге ынтызар болуға тиіс;
- дирхем, динар атаулыға, жалған дүниенің басқа да төл нәрселеріне
жирене қарап, жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп,
әділетсіздік пен озбырлықты және осылардың иелерін жек көретiн болуы
керек, жақындарына да, жат адамдарға да әділ болып, жұртты
әділдікке баулып, әділетсіздіктен зардап шеккендердің залалын өтеп,
жұрттың бәріне өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы
қажет;
- әділ болу керек, бірақ қыңыр болмау керек, әділеттілік алдында қияс
мінез көрсетіп қасарыспау керек;
- әділетсіздік пен пасықтық атаулыға мүлдем рақымсыз болуы шарт, өзі
қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанша шешімпаздық көрсетіп, бұл
ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болу
керек [25].
Осы қасиеттердің бәрін бала бойында қалыптастыра отырып мінсіз адамды
тәрбиелеп шығарамыз деп тұжырым жасайды ғұлама ғалым. Дегенмен, әл -
Фараби бұл қасиеттердің барлығы бірдей бір кісінің бойына бітіп, дари қоюы
сирек болатын құбылыс екенін ескерте отырып, мұндай жағдайда олардың
бойында барының негіздерін, нышандарын жетілдіруге кеңес береді. Оны
ғалымның мынадай айтқан сөзінен аңғарамыз: "Осының бәрінің бір адамның
бойында болуы қиын нәрсе, сондықтан да жаратылысынан осындай қасиет дарыған
адамдар өте сирек кездеседі. Сондықтан егер, қайырымды қаладан немесе
отбасынан осындай адам табыла қалса және өзі өсіп - жетілген кезде жоғарыда
аталған шарттардың алтауы немесе бесеуі оның бойына біткен болса, онда
қиялдау қабілеті жағынан теңдесі болмағандықтан ол осы қаланың айтулы
басшысы болмақ" - деп осындай қасиетпен туылған адамның өзінің аса
қабілетті әрі дарынды тұлға болатындығын сипаттайды.
Ұлы ғұлама әл - Фараби баланы жастайынан ізгі мұраттарға тәрбиелеу
оның өскен шағында іс - әрекетінен көрініп тұратынын түсіндіре келе,
адамның ой салауаттылығы мен мінезінің қалыпты болуы отбасы тәрбиесіндегі
психикалық ахуалға тәуелді қалыптасады дегенді айтады. Ол өзінің "Мемлекет
қайраткерлерінің нақыл сөздері" деген еңбегінде: "Дене сияқты жанда да
өзіне тән саулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және
оның бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар
көрсетіледі, игілікті істер істеледі тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның
науқастығы сол, оның өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының
әсерінен әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және
сорақы әрекеттер жасалады",-деп адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер
жиынтығының нәтижесі екенін көрсетеді[26]. Адамның игі қылықтары мен жақсы
әрекеттерін жасауға көмектесетін жан қасиеттері - ізгілікті қасиеттер, ал
адамның пасық істері мен оңбаған әрекеттер жасауына себепші болатындары -
сұрқиялық, кемшілік немесе опасыздық болып шығады. Сондықтан да балалық
шағында отбасы тәрбиесінде алған мейірімділік пен көмек қана баланы өскенде
ізгілікке жетелейтін сезімдер қалыптастыра алады дегенді меңзейді. Сонымен
қатар ғалым бала мінезінің бір қалыпты болып жетілуінде отбасындағы
психологиялық ахуалдың рөлі ерекше екендігін ескертеді. Ондай жағдайда
алада ұстамдылық, сабырлылық, байсалдылық секілді қасиеттер оның сырт
көрінісінен ғана байқалмайды, оның ішкі жан дүниесі мен ойлау жүйесінде де
тұрақты байсалдылық басым болады деп түйеді.
Осылайша, ғұлама тәрбиенің тұлғалық идеясын басшылыққа ала отырып
отбасын және ондағы тәрбиені басқару қашан да мемлекет мүддесіне сай
келетінін дәлелдейді.
Ақынның мұндай көзқарастары мен тұжырымдарының негізгі идеясы әл -
Фарабидің “Бақытқа жол сілтеу” тұжырымдарынан алынып, сабақтастық тауып
отырғандығын дәлелдейді.
Ұлы ғұлама Жүсіп Баласағұнның дастанында да жеке тұлға қалыптастыруды
қоғамдық талаптармен байланыстырады[27]. Оның дастанындағы әңгіме өзегіне
алынған негізгі қасиеттер Күн, Ай, Дәулет және Қанағат секілді
ұғымдардың мәні мен қызметін адам дамуының қозғаушы күші ретінде сипаттап
қарастырады. Өйткені, мұндай атаулар: білімділік пен ақымақтық,
парасаттылық пен надандық, тектілік пен тексіздік және т.б. қасиеттер
адамзат баласының бүкіл өмірінің сәулелі және көлеңкелі жақтарын салыстыра
көрсету үшін қатар қолданылып келген.
Құтты біліктегі адами құндылықтардың ішінен адамның өмірінің мәнін
ашатын, тіршілікте бағыт – бағдар беретін ұғымдарды имандылық, имандылық
тәрбие деп бөліп көрсетеді Т.Ахметов[28]. Осы тұжырымды дәлелдеу үшін
зерттеуші ең әуелі имандылық сөзінің діни мән - мағынасын анықтап алып,
қазақ халқының санасында қалыптасқан ислам және оған дейінгі діни ұғым -
түсініктердің халықтық салт - дәстүрімен біте қайнасуынан туындаған жаңа
сападағы рухани - этикалық қағидаларын қарастырады. Сонымен қатар, белгілі
ойшылдардың рухани имандылық тәрбиесіне байланысты айтқан пікірлерін
басшылыққа ала отырып, Құтты білікте насихатталатын текті, парасатты,
иманды адамға тән қасиеттерінің мәнін ашады. Сөйтіп, Текті, парасатты
кісі бейнесін жасайды. Сондай – ақ, Ж.Баласағұн адамдықты сипаттайтын
төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет, қанағат секілді ұғымдарға сипаттама
береді. Қанағат адам баласын тіршіліктің бар қызығын қанағат тұтқан өмірдің
сопылық жолы десе, әділдік, ақыл және бақытқа талпынушылық нағыз адам
баласына тән өркениеттілікке қол жеткізер қасиеттер деп көрсетеді. Мұндай
көзқарастар, Абай еңбектерінде де өз жалғасын тапқан. Ақын Абай
Құнанбаевтың Үш ақ нәрсе қасиеті, нұрлы ақыл, жылы жүрек, ыстық қайрат
деп көрсетуінің өзі Ж.Баласағұнның көзқарасын толықтыра түседі[29].
Бірақ, зертеуші Т.Ахметов Жүсіп Баласағұн көзқарастарын жалпы тәлімдік
тұрғыдан қарастырады, оны отбасы тәрбиесі жағдайында қалыптастыру
мәселелерін жеке талдамайды. Осы тұрғыдан алып қарағанда біз зерттеуімізде
жоғарыда есімдері аталған авторлар зерттеулеріндегі көзқарастарымен келісе
отырып, бұл идеяларды отбасы тәрбиесі тұрғысынан зерделеп, жүйелейміз.
Осы айтылған мәселелерді салыстырмалы талдау жасай келіп, отбасы
тәрбиесінде баланың жеке тұлғасын қалыптастыруда Жүсіп Баласағұнның
көзқарасы да әл - Фараби идеяларанынан туындаған деп тұжырым жасаймыз.
Өйткені, ақын Ж.Баласағұн да жеке тұлға тәрбиесін мемлекетті басқаруға
лайықты азаматтық қасиеттермен байланысты қарастырады. Онда ғұлама
адамдықты сипаттайтын төрт қасиет: әділдік, ақыл, дәулет, қанағатты бөліп
көрсетіп, олардың қоғамдық-әлеуметтік мәніне сипаттама берген. Қанағатты
адам баласын тіршіліктің бар қызығын қанағат тұтқан өмірдің сопылық жолы
деп бөліп қарастырса, Әділдік, Ақыл және Бақытқа талпынушылық нағыз
адам баласына тән қасиеттер деп ерекшелейді. Осындай қасиеттер бойында
қалыптасқан тұлға ел мүддесін ақтайтын идеал басшы - хан бейнесіне лайық
дегенді ұсынады. Бұл жолда ақын Жүсіп Баласағұн отбасы тәрбиесінің негiзгi
мақсаты – ата - аналардың балаларына берген жақсы тәрбиесi - жақсы мiнез –
құлқы мен рухани байлыққа қол жеткiзуі деп біліп, оның өнегесi ата - анадан
екендiгiн: Ұл мен қыздың өнегесi ата-ана, Бәрi бiзден - дұрыс па, әлде
қата ма (1485 бәйт), - деп сипаттайды. Сөйтіп, ата-аналардың өзара
сыйластығы мен қарым-қатынастағы жарастығы, балаларына жақсы тәрбие берудің
бiрден-бiр дұрыс жол деп санайды. Өйткені, ата-ана өнегесін көріп өскен
ұрпақ есейгенде өздері де сондай отбасы іргесін құрады деп қорытынды
жасайды.
Сондай - ақ, жеке тұлғаны қалыптастыру орта ғасырдағы басқа халықтар
өкілдерінің мұраларында да жарық көргендігін жоғарыда айтан болатынбыз.
Соның тағы бір дәлелі ретінде адамның адамдық сипатын білдіретін белгілер
Қабуснама кітабының мазмұнында да қарастырылады. Ақын Кейкаус ұлы
Гиланшахқа өмірінің соңғы күндерінде тәрбиелік өсиеттер қалдыра отырып,
бұл өмірге адам болып келгеннен соң, ең алдымен адам болып қалу керектігін
ескертеді. Ол өзінің Қабуснама деген кітабында адам баласының бұл
өмірдегі тыныс тіршілігінде қажет болатын барлық әрекет түрлеріне
тоқталып, қарым - қатынаста дұрыс шешім қабылдауда көптеген кеңестер
береді. Ізгілік, үлкенді сыйлау, қарапайым халықтан білім алу, тәніңді,
жаныңды таза ұстау, жігітке тән өнерлерді бойға дарыта білу, сөз өнерін,
шешендік өнерін үйрену, мемлекетті дұрыс басқару, халыққа мейірімді болу,
тіпті қонақты күту, моншаға бару, шарапты қашан, қалай ішу керек жайына
дейін әкесі баласына өнеге өсиет етіп қалдырады.
Кейкаус баласына ей, перзентiм, қандай қасиетке ие болғың келсе,
әрекет iстеп, алдын ойланғын. Жомарттыққа жақын болсаң, дүниедегi жақсылар
қатарына қосыласың дейді. Сөйтіп, "Адамның адамдығын бiлдiретiн үш нәрсе
бар - соның бiрi жәуәнмәртлiк. Жәуанмәрт болам десең-көзiңдi жаман
қараудан, тiлiңдi жаман сөзден, қолыңды жаман iстен сақта",- деп ескертедi.
Отбасында осы адамдық қасиеттердi баланың бойына сiңiрiп өсiрудi талап
етедi. "Жомарттықтың негiзi үш нәрседен тұрады: бiрi-айтқан сөзiңдi
қалтқысыз орындау; екiншiсi-туралыққа нұсқан келтiрмеу; үшiншiсi
қайырымдылықты естен шығармау. Адамдағы қалған қасиеттердің бәрі осы үш
нәрседен соңғы сатыда тұратындар ", - деп көрсетедi [30].
Сонымен қатар, "Қабуснама" кiтабының 5-тарауында Кейкаус баласына
адамдықтың тағы бiр белгiсi оның ата-анасын сыйлауы екендiгiн түсіндіре
отырып, оны былайша сипаттайды: "Сен ата-ананың қарызын ақтау iсiне дiн
деңгейiнен қарамасаң да, адамгершiлiк, ақыл-ой, парасат биiгiнен қарағын.
Сенi жан-дiлiмен жақсы көрiп, тәрбиелеп жүрген ата-ананың көңiлiн
қалдыратын құрттай iс жасасаң, сен ешқандай да жақсылыққа лайықты жан
емессiң, өйткенi, кiмде-кiм ата-ананың жақсылығын бiлмесе, басқа бiреудiң
де жақсылығын бағаламайды",-деп отбасы тәрбиесіндегі тұлғаның қалыптасу
нәтижесінің тиімділігі оның ата-анасына деген мейірімділігі арқылы
көрінетіндігін түсіндіреді[31]. Бұл нағыз қазақ отбасындағы тәрбиенің
ұлттық ерекшелігін айғақтайтын көрсеткіш.
XI ғасырдың өкілі, ғұлама М.Қашқаридің өмір туралы түсінігіне
жүгінсек, ғұлама адам бұл өмірге ізгілік істер жасау үшін келеді деп
ойлайды. Сол тұрғыдан қарағанда отбасында тұлғаны қалыптастыру идеясы да
ізглікке бағытталуы тиіс. Өмір сүрудің мәні адам өзінен кейінгі келер
ұрпаққа ізгі мұра қалдыруы керек деп есептеген М.Қашқари тұлғаның әрекеті
міндетті түрде рухани құндылықпен байланысты болуы керек, өйткені,
материалдық байлық ол өткінші нәрсе дейді. Ондай көзқарастарын, ақынның
Бұл дүниеге келген соң, қалмас ешкім мәңгілік, тек жұлдыз бен Күн ғана,
қайта туар жаңғырып деген өлең жолдары дәлелдейді. Сондықтан, балаға
отбасында оның сәби шағынан ізгілік мұраттарға талпынушылығын қалыптастыру
керек деп ой түйеді. Ондай қасиеттерге ғұлама жақсы мінезді, өнер мен білім-
ғылымды игеруді, қонақ күте білуді, жақсы жолдас табуды, ата - ананы
құрметтеуді, сөйлеу мәдениетін меңгеруді, қайырымды да төзімді болуды
жатқызады[32].
Тұлғаны қалыптастыру мәселелерін XII ғасырда өмір сүрген, бүкіл өмірін
сопылықтың ілімдерін насихаттауға арнаған ғұлама Қожа Ахмет Иассауидің
Диуани хикмет еңбегінің мазмұны да қамтиды[33]. Қ.А.Иассауи дін арқылы
Алланы сүю, таза, адал жолмен дұрыс өмір сүруді халыққа насихаттай отырып,
кемел адам қандай болуы керек және оны қалыптастыру үшін ол қандай
сынақтардан өтуі керектігін айтқан. Бұл жөніндегі пікірлер мен талдаулар
педагогика ғылымы саласындағы ғалымдар зерттеулерінде толығымен
қарастырлып жүр. Олардың қай қайсысы болсын Қ.Иассауидің сопылық ілімінің
мәні кемел адамды қалыптастыру туралы ілім болуында деп оған жоғары баға
береді.
Қ.А.Яссауидің көзқарасы бойынша кемел адамдық дәрежесіне жету үшін ол
хақпен дидарласып, әлемдік ақыл оймен бірігуі керек. Ол үшін төрт сатыдан
өтетін өмір жолын ұсынады. Оны мынадай өлең жолдарындағы ойларынан білеміз:
Шариғаттың шапанын кимейінше, тарихаттың пырағына мінбейінше, Ой
әлеміне беріліп батпайынша, хақиқаттың майданына кіріп болмас,-деп
білімділікке жету арқылы ғана адам кемелдене түсетінін, оның жолы қиын жол
екендігін айтады. Оның әрқайсысына жеке түсінік беріп кететін болсақ, оның
біріншісі, жұрттың бәріне ортақ шариғат жолы. Бұл жаратушының өз сөзі
бойынша Құранда айтылатын адамзат парыздарын орындап, өтірік айтпай,
ұрлық қылмай, ешкімге зәбір көрсетпей дұрыс жүруді қолдау.
Екіншісі, тариқат жолы. Бұл саты кез-келген адам үшін міндетті емес,
бірақ, тариқат жолына түспей , ақиқатқа жету мүмкін емес. Ол үшін тынымсыз
ізденіп, мақсатына жету жолында азап шекпей, мехнат тартпай өзіңді-өзің
қинамай, өмір қызығынан бас тартпай кемелдік дәрежеге жете алмайсың. Әрине,
осы жолды таңдаған жанға пір, ұстаз қажет дейді. Осы тарихат жолында адам
өзін ұстамдылыққа және одан әрі жетілдіруге шақырады, сол шынайы қасиеттері
арқылы сүйіспеншілік пен махаббат идеясын насихаттады. Тарихаттың нұсқайтын
жолы: Өзін білгені-Хақты білгені, Құдайдан қорқып ынсапқа келгені деп
тұжырым жасайды.
Үшіншісі, мағрипат жолы. Бұл енді азап арқылы жатпай тұрмай ізденген
жанкешті еңбегінің нәтижесінде адамның білімді, дүние сырын тани бастауы
болып табылады. Білім деген жеміс беретін мәуелі ағаш, оған ерінбей еңбек
еткен адам ғана ие болады деп түсіндіреді. Ақиқат жолында Құдайға құлшылық
етудің екі көрінісі пайымдалады: 1. Құдайға сену, Құдайдан арман-
мақсаттарының орындалуын сұрау. Адамдықтың басты мақсаты – ақиқатқа жету
болғандықтан, адам өзін-өзі тану және жетілдіру арқылы адамдықтың биігіне
жетеді.
Төртінші хақиқат (ақиқат) яғни Хақпен дидарласу, адамзатты жаратқан
әлемдік рухани яғни абсолют ақыл оймен бірігу болып табылады. Бұл дәрежеге
жеткен адам ғаламның барша сырына қаныға алады, сөйтіп, Алланың қойған
талаптарының барлығына жауап таба алады деп ой түйеді.
Осылайша бақытқа барар жолды көрсете отырып, оны айқындайтын
қасиеттерді де нақтылап, әрбір жолда адам баласы бойына қалыптастыруға
тиісті қасиеттер айқындалып, сол қасиеттер арқылы дамып жетілетіндігін
түсіндіреді. Қ.А.Иассауи дүниетанымындағы Хақ жолы адамның рухани жетілуіне
бағдар ашты, адамның ізгі қасиеттерін басты орынға қойды, махаббаты мол
жанның киелілігін жаңа дәрежеге көтерді. Құдайдың адамға деген мейірімді
махаббаты қаншалықты тартымды, тылсым және шексіз екендігін, адамның да
құдайға деген сүйіспеншілігі сондай толассыз болу керектігі туралы түрлі
сөз өрнегімен баяндады,-деп сипаттайды ғалым .
А.Йассауи мұсылман дәстүріндегі жетілген адам идеясын одан әрі
жалғастырды, оның бейнесін ұстамдылық, қанағат, махаббат, білім арқылы
дамытуға болады деп түсінді. Осы өлшемдер арқылы тіршіліктегі жетілген
адамның моральдық-этикалық талаптарын қалыптастыруды мақсат етті. А.Йассауи
дүниетанымында адамдықтың жеті сатысы немесе адам жанының жеті түрі әр
түрлі нышанымен көрініс табады. Оларды пенделік жан, аластатылған жан,
шабытты жан, тыныштанған жан, қанаттанған жан, түсініскен жан және кемел
жан деп көрсетеді.
Ғұлама жетілудің басты жолы-жақсылық, қайырымдылық жасау деп біледі.
Сонда ғана бауырластық қалыптасады, дамиды және әрекетте айқын байқалады.
Жақсылық істеген адам ғана мәңгілікке жақындайды дейді.
Адам өмірінде жаман мінез-құлықтан, надандықтан арылу арқылы іштей
тазалыққа жақындайды. Ойшыл Қожа Ахмет Йассауи үшін адамдық дегеніміз
"дүние үшін қам жемеу, хақтан өзгені бар демеу", ал надандық дегеніміз,
хақты беріле іздемеу. Наданның көңілі қатал, тілі ащы, өзі зәлім. Сондықтан
шын "жарандарға қызмет, ғашықтарға құрмет қылмайды", зәлімдігімен адамдарға
"шапағат қылмай", "білгендердің халыққа айтқан сөзін тыңдамайды".
Надандықтың қиянаты көп, одан ізгілікті із қалмайды. Надан білім іздеп
бақыт құшудың немесе болашағын ойлап әулетін дәмелендірудің қажеттілігін
ұқпайды. Ақылы таяз жетімдердің көңілін аулауды ескермейді де, ойына да
алмайды дейді.
Адам тазалығы оның тілегінен, мақсатынан, кішіпейілділігінен көрініс
табады. Бұл сыпайылық пен жанашырлықтан туындайтын имандылық түйіндері
болып табылады. Имандылық–ынтымақ бірліктен, досқа адалдықтан, досқа
беріктіктен, еңбек сүйгіштіктен, сұлулықты түсіне білуден құралады, сондай
- ақ, ізгі де, мейірімді мінездерден нәр алады. Иманды жан инабатты да
ризашыл болады. Ондай жан ешкімге зиян келтірмеуі тиіс, мағынасыз сөз
айтудан сақтанады. Шариғат заңдарына келісіп, барлық күмәндардан арылуға
көмектеседі, күмәнді мақсаттан аулақ болуды дәріптейді, қайырымсыз және
моральға сай емес әрекеттерден бас тартуды үгіттейді. Ризашыл барға шүкір
етеді. Тек діни сенімдер ғана адамзатты дұрыс жолдан тайдырмайды, сенім
болмағанда жауыздық пен қатігездік үстем болады деп түйеді.
Орта ғасырда өмір сүрген түркі ғұламалары жеке тұлғаның кемелденген
бейнесін ұсынумен қатар оны отбасы тәрбиесі жағдайында қалыптастыру
ерекшеліктерін де жан - жақты қарастырады. Нақтырақ айтатын болсақ, ғұлама
ғалым әл - Фараби бала дүниеге келгенде алдағы өмірінде бақытты болуға
жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен ол жетiле алмайтындығын айта
келіп, ол үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай
ортаның негізгісі, әрі баланың бақытқа қол жеткізудегі қасиеттерінің негізі
қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы екендігін мынадай сөйлемдер
қатарлары арқылы тамаша келтірген: "Жаратылысында әрбір адамға өз тіршілігі
үшін ең жоғары кемелділік дәрежесіне жету үшін көп нәрсе керек, ол мұны өзі
жалғыз жүріп таба алмайды және бұған жету үшін ол қандай да бір адам
қауымын қажет етеді.
Осы қауымдағы адамдардың әрқайсысын оған қажетті нәрселердің жалпы
жиынтығынан қандай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бер жағында әрбір
адам өзінен басқа екінші адам жөнінде де нақ осындай күйге түседі. Міне,
сондықтан да бір - біріне көмектесіп отыратын біреуі екіншісінің өмір
сүруіне қажетті нәрселердің бір бөлігін тауып беріп отыратын көптеген
адамдар бірлестіктері арқылы ғана адам өзінің жаратылысына сай кемелділік
дәрежесіне жете алады", - деп отбасында өзара көмек пен ынтымақ болғанда
ғана ортақ мүддеге қол жеткізуге болатындығын және сол арқылы әрбір отбасы
мүшесі өз мүддесіне, бақытына қол жеткізетіндiгiн түсіндіреді. Басқаша
айтқанда, отбасында адамдар бақыт жолында өзара көмек, достық, бейбітшілік
қатынаста өмір сүруі ләзім дей отырып, "Адамдар туралы айтсақ, - деп жазады
ғұлама, оларды қосатын және байланыстыратын дәнекер, тұтқа - адамгершілік
болып табылады. Сондықтан, адамдар отбасында адамзат тегіне жататын өзара
бейбітшілік пен татулықты сақтауы керек", - деген тұжырым жасайды.
Әл - Фараби баланы отбасында іс - әрекетке баулып, тәрбиелегенде оның
жас ерекшелігімен қатар дара ерекшелігін және қызығушылығын да ескеруді
кеңес береді. Бұл жөнінде ол: "Әрбір балаға өзінің ерекшелігіне қарай бір
жұмыс белгіленуі тиіс. Өйткенi,
біріншіден, әрбір адам кез - келген жұмысқа және кез - келген кәсіпке
жарамды бола бермейді. Және басқа адам емес, кейде тек сол адам, басқа
бірер жұмысқа емес, тек сол жұмысқа жақсырақ жарамды болады;
екіншіден, бір жұмыспен немесе кәсіппен шұғылданатын әрбір адам бұл
жұмысты неғұрлым жетік және жақсы атқарып, бұл жұмысты білгір және шебер
атқарып, бұл жұмыста білгір және шебер болып шығады, өйткені, ол өзін осы
жұмысқа жастайынан үйретеді;
үшіншіден, көп жұмыстарды бірмезгілде орындап шығу көп уақыт алады.
Сондықтан баланы жұмыспен баулуда әр түрлі жұмыстарды қатар орындауды талап
етпей, бір жұмысты тиянақты орындап бітіруді талап еткен абзал", - деп
балаларды еңбекке тәрбиелеудің тиімді шарттарын көрсетеді.
Осылайша, ғұлама баланың жас және дара ерекшеліктерін ескеру қағидасын
отбасы тәрбиесінде үнемі басшылыққа алып отыруды ұсынады.
Әл-Фарабидің көзқарастарының философиялық, педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік, саяси жақтары көптеген ғылым саласының мамандары
тарапынан бүгінге дейін қарастырылып келеді.
Сонымен бірге, ғұламалар еңбектерінде отбасы тәрбиесінің халықтығы
қағидасы да ескерілгендігін байқау қиын емес. Оған дәлел, М.Қашқари
жырындағы Ұлым, саған айтайын, өсиетін дананың: білімдіні таны да,
соңынан ер, қарағым. Білім үйрен данадан, жалтаңдама басқаға, қызмет қыл,
басыңды и, өрлігіңді таста да,- деген өлең қатарлары тәрбиелік ақыл -
кеңестерді отбасындағы баланың тек өзінің ата – анасынан ғана емес, кез -
келген ауыл ақсақалынан, тіпті, бөтен адамдардан да тәлім алуына
болатындығын насихаттайды. Өйткені, қазақ халқында ауыл қарияларынан
бастап, келген қонаққа дейін отбасы тәрбиесінде ықпал етуге және бала
әрекетіне бағыт беруге құқылы болған. Ағасы бардың жағасы бар, інісі
бардың тынысы бар деген аталы сөздердің аясында отбасындағы үлкеннің сөзі
қашанда орындалуы заң іспетті кішілер тарапынан талап етілсе, соған жараса
ересектер кішіге үлгі өнегесімен және қамқорлығымен ықпал ете білген.
Орта ғасырдағы ғұламалар көзқарастарындағы отбасы тәрбиесінің туыстық
қарым - қатынастары мен тәрбиелiк ықпал жасауының негізінде үлкенге құрмет
қағидасының жатқандығын да айқындадық. Үлкендi сыйлау, оған қашан да
құрмет көрсету түркi халықтарының, соның ішінде қазақ халқының табиғатына
тән қасиет. Осы орайда қазақтың Қариясы бар үйдің, қазынасы бар деп айтуы
тегін емес. Бұл пікірді М.Қашқари да толық мақұлдайды. Оның Атасынан ақыл
алса, тентек ұл да жөнделер, ұлысында ұлы болсаң, біліміңді елге бер! -
деген өлеңдер қатары отбасындағы қариялардың немерелеріне айтар аңыз -
әңгімелері мен ертегілерінiң тәрбиелік жемісі арқылы үнемі жастардың сый
құрметіне бөленіп отырғандығын дәлелдейді. Мысалы, "Атаңа не қылсаң -
алдыңа сол келедi" деп ата - ананы сыйлау әрбiр баланың парызы екендiгiн
ескертсе, "Атадан жақсы ұл туса, есiктегi басын төрге сүйрер. Атадан жаман
ұл туса, төрдегi басын жерге сүйрер" деп ата - ананың абыройы балаларының
дұрыс тәрбиесi екендiгiн ұл - қыздарына ескертiп, тәртiптi де жаман қылық
көрсетпеудi насихаттап отырған.
Сонымен қатар, М.Қашқари Шақырғанда үлкенге, жүгіріп бар, керілме.
Жұт келгенде жеріңе, халқыңмен бол, бөлінбе, - деген өлең жолдары арқылы
қазақ отбасындағы бала тәрбиесінің бір көрінісін дәлелдейді. Осылайша,
қазақтың көппен көрген ұлы той деп қызықшылықта да, қиыншылықта да
халықпен бірге болуды насихаттайтын керемет дәстүрінен дерек береді.
Ұлы ғұламалар мұраларындағы жеке тұлға тәрбиесі мен оны
ұйымдастырудағы тұжырымдамалық идеялары кейінгі ұрпақтың тұрмыс
тіршілігінде дамып, қолданыс тапты. Ол әсіресе, халықтық педагогика
материалдарында айқын байқалады. Ол ең алдымен қазақ халқының отбасы
тәрбиесіндегі жеке тұлғаны қалыптастыруда алға қойған түпкі мақсатының
Сегіз қырлы-бір сырлы тұлғаны қалыптастыру идеясының сонау орта
ғасырдағы Кемел адам тұлғасын қалыптастыру идеясынан туындағандығы
айқын көрінеді. Осыған сай қазақ халқындағы бала тәрбиесі негізгі басты-
басты сегіз түрлі мәселені қамтыды. Олар:
- тәрбие басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеу;
- мейірімді болуға тәрбиелеу;
- тіл алғыш елгезек бол деп үйрету;
- адалдық пен шындыққа баулу;
- білгір бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін
тыңда, ақпа құлақ болма, құйма құлақ бол дегенді бойларына сіңіру;
- үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп қою;
- кісі айыбын бетіне баспа, - деп үйрету;
- ел қорғаны батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған
жұмса дегенді үйрету [34].
Мұндай халықтық пайымдаулар орта ғасыр өкілдері ұлы ғұламалар Қорқыт,
әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Яссауи және т.б. идеяларында
көрсетілген адамдық қасиеттерді толықтырып, ой жалғастығын дамыта түседі.
Қазақ халқындағы тәрбиенің әртүрлі бағыттары ертеден жан-жақты
қарастырылып, тәрбие жүйесі айқындалған. Бала тәрбиесіне байланысты әр ата-
ананың өзіндік ережесі қалыптасып, ұрпақтан - ұрпаққа жазылмаған заң
тәрізді ауызша жалғасын тауып отырған. Бұл жөнінде қазақстандық ғалымдар
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, К.Қожахметова, А.А.Бейсенбаева,
Р.К.Төлеубекова және т.б. ғалымдар этнопедагогикалық материалдар негізінде
қазақ халқының ұл және қыз тәрбиесіне деген көзқарастарын және ондағы
ерекшеліктерді кеңінен қарастырып, зерттеп келеді [35-39]. Онда қыз баласы
мен ер балалардың кескін келбетiне қарап, оның мінез - құлқы мен қабілетін
пайымдаған. Бұл жөнінде ғалым М.Қазбеков жігіттің бейнесiн кескін
келбетіне, қадip – қacиетiне, қабілет икеміне, іскерлігне қарай ерекшелеп
сипаттаған [40].
Онда ер жігіттің үш асыл мінезiн: адалдық, әділдік, жақсы іске,
ізгілікке құмарлық, шыншылдық деп, ал ер жігіттің ажырамас үш cepiгін:
мінген тұлпарының болуы, шыңдалған ақыл-айласы, айнымас адал жұбайының
болуын қажет деп тапқан. Ер жігіттің жаман қасиеттерін тоғыз жауы арқылы
көрсетеді. Оны: жалқаулық, аңқаулық, жасқаншақтық, өтірік айтуға әуестену,
өсекке жақын болу, босқа мақтан қып, көпірме сөз айту, көрінгенге
жалтақтап, жағымды болуға тырысу, біpeyдi алдап, арбаумен пайда табу деп
көрсетеді. Осылайша, ер азаматтарға жарасымды кескін келбетпен қоса, мінез
- құлықтың, әдеттердің өнеге боларлық сипаттарын ерекшелеп сипаттама
береді.
Сол секілді қыз балаларына тән болатын қасиеттер мен белгілерін де
ғалымдар З.Әбілова, К.Қожахметова және т.б. ғалым М.Қазбековтың
пайымдауларына сүйеніп топтаған.
Онда тегiне қарай: текті жердің қызы әдепті, көргенді, инабатты, іске
шебер, қиыншылыққа төзімді, өскен ортасы мен ата-анасының артынан жаманат
сөз ергізбейтін қыз,- деп ой түйiндесе, ақыл - парасатына қарай:
бойжеткеннің, дүние-мүлікке көзқарасы, зейін зердесі, туған -
туысқандарымен қарым-қатынасы, бауырмалдығы, қайырымдылығы, ұқыптылығы,
мінез– құлқының жағымды болуын талап етеді. Алған жарың жақсы болса,
жұмақтағы хормен тең, жаман болса, маңдайға біткен сормен тең деп осындай
ойды білдіргісі келген болса керек халқымыз. Ал, сыр - сымбатына қарай:
сұңғақ бойлы; сыңғырлаған дауысты; оймақ ауыз; күлім көз; жайдары мінезді;
алма мойын; ақша бетті; ақ тамақ; аршын төcтi; тал шыбықтай бұраң белді;
сүмбіл шашты; керіген ақ мандайлы; сүйріктей ақ саусақты; сүрме қасты; ұзын
кірпік; ақ білек; маржан тiс; қыр мұрынды т.с. с. белгілерінің болуын қажет
еткен. Қыз балаларының iскерлігiне қарай: басты міндеті - epiн күте бiлy;
аналық борышы - бала тауып өcipy, тәрбиелеу; қонақ күту, шай құю, құрт
қайнату, ipкiт пicipy, кеcте тiгy, шілтер тоқу, киіз басу, киім тігу, кілем
тоқу деп көрсетеді. Оны халқымыз Өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без
деп насихаттаған[41].
Осыған байланысты отбасында тұлғаның жеке басын қалыптастыруда
басшылыққа алынатын тәрбие қағидалары ғұламалар еңбектеріндегі негізгі
идеяларының жалғасы ретінде дамып келгендігін дәлелдейді. Осы тұста
отбасындағы балалар тәрбиесі бір ата-анадан туса да әр түрлі болып
қалыптасатындығын, оның ата тегінен берілетін нышандарының әр қилы
берілуінде деп түсінген қазақ халқы: Мал аласы сыртында, адам аласы
ішінде деп сырттай қарағанда бірдей болып көрінген балалар, қабілеті мен
мінезінің қалыптасуы әр түрлі факторларға сәйкес бірдей қалыптаспайтындығын
тамаша әрі дәл сипаттама берген. Сондай - ақ, Жаманнан жақсы туды деп
қуанба, Жақсыдан жаман туды деп ренжіме, Негізіне тартар бәрібір, - деп
бала қандай жақсы болып көрінгенімен де түбі ата-анасының тегіне тартатынын
айтады. Мұндай қазақ халқының жасап келген тұжырымдары бүгінгі педагогика
ғылымының бала тәрбиесіндегі ішкі факторларының бірі тұқымқуалаушылықтың
бала болмысы мен қалыптасуына ықпалын жақсы түсінгендігін айғақтайды.
Мұндай көзқарастар Көріп алған көріктіден, көрмей алған текті артық,-
деген мақалдар арқылы адам тегінің баланың қалыптасуындағы маңыздылығын
сипаттаған.
Сонымен қатар, бір отбасындағы балалардың әр түрлі болып қалыптасуының
тағы бір факторы ретінде оның ортасының ықпалын: Жаманнан жақсы туар,
адам айтса сенгісіз. Жақсыдан жаман туар, бір қасық асқа бергісіз, - деген
мақалдары арқылы дәлелдеп, бір анадан ала да туады, құла да туады деген
халық тұжырымын растайды.
1.2 Ұлы ғұламалар мұраларындағы Кемел адам тұлғасын қалыптастырудың
факторлары
Орта ғасырда өмір сүрген түркі ғұламалары жеке тұлғаның кемелденген
бейнесін ұсынумен қатар оны отбасы тәрбиесі жағдайында қалыптастыру
ерекшеліктерін де жан - жақты қарастырады. Нақтырақ айтатын болсақ, ғұлама
ғалым әл - Фараби бала дүниеге келгенде алдағы өмірінде бақытты болуға
жетелейтін қасиеттерді игеруде өздігінен ол жетiле алмайтындығын айта
келіп, ол үшін арнайы тәрбие ортасының болуын қажет деп санайды. Ондай
ортаның негізгісі, әрі баланың бақытқа қол жеткізудегі қасиеттерінің негізі
қаланатын тәрбие институты отбасы ортасы екендігін мынадай сөйлемдер
қатарлары арқылы тамаша келтірген: "Жаратылысында әрбір адамға өз тіршілігі
үшін ең жоғары кемелділік дәрежесіне жету үшін көп нәрсе керек, ол мұны өзі
жалғыз жүріп таба алмайды және бұған жету үшін ол қандай да бір адам
қауымын қажет етеді.
Осы қауымдағы адамдардың әрқайсысын оған қажетті нәрселердің жалпы
жиынтығынан қандай да бір затты тауып беріп отырады. Оның бер жағында әрбір
адам өзінен басқа екінші адам жөнінде де нақ осындай күйге түседі. Міне,
сондықтан да бір - біріне көмектесіп отыратын біреуі екіншісінің өмір
сүруіне қажетті нәрселердің бір бөлігін тауып беріп отыратын көптеген
адамдар бірлестіктері арқылы ғана адам өзінің жаратылысына сай кемелділік
дәрежесіне жете алады", - деп отбасында өзара көмек пен ынтымақ болғанда
ғана ортақ мүддеге қол жеткізуге болатындығын және сол арқылы әрбір отбасы
мүшесі өз мүддесіне, бақытына қол жеткізетіндiгiн түсіндіреді. Басқаша
айтқанда, отбасында адамдар бақыт жолында өзара көмек, достық, бейбітшілік
қатынаста өмір сүруі ләзім дей отырып, "Адамдар туралы айтсақ, - деп жазады
ғұлама, оларды қосатын және байланыстыратын дәнекер, тұтқа - адамгершілік
болып табылады. Сондықтан, адамдар отбасында адамзат тегіне жататын өзара
бейбітшілік пен татулықты сақтауы керек", - деген тұжырым жасайды [269].
Әл - Фараби баланы отбасында іс - әрекетке баулып, тәрбиелегенде оның
жас ерекшелігімен қатар дара ерекшелігін және қызығушылығын да ескеруді
кеңес береді. Бұл жөнінде ол: "Әрбір балаға өзінің ерекшелігіне қарай бір
жұмыс белгіленуі тиіс. Өйткенi,
біріншіден, әрбір адам кез - келген жұмысқа және кез - келген кәсіпке
жарамды бола бермейді. Және басқа адам емес, кейде тек сол адам, басқа
бірер жұмысқа емес, тек сол жұмысқа жақсырақ жарамды болады;
екіншіден, бір жұмыспен немесе кәсіппен шұғылданатын әрбір адам бұл
жұмысты неғұрлым жетік және жақсы атқарып, бұл жұмысты білгір және шебер
атқарып, бұл жұмыста білгір және шебер болып шығады, өйткені, ол өзін осы
жұмысқа жастайынан үйретеді;
үшіншіден, көп жұмыстарды бірмезгілде орындап шығу көп уақыт алады.
Сондықтан баланы жұмыспен баулуда әр түрлі жұмыстарды қатар орындауды талап
етпей, бір жұмысты тиянақты орындап бітіруді талап еткен абзал", - деп
балаларды еңбекке тәрбиелеудің тиімді шарттарын көрсетеді [270, 247 б.;
271].
Осылайша, ғұлама баланың жас және дара ерекшеліктерін ескеру қағидасын
отбасы тәрбиесінде үнемі басшылыққа алып отыруды ұсынады.
Әл-Фарабидің көзқарастарының философиялық, педагогикалық,
психологиялық, әлеуметтік, саяси жақтары көптеген ғылым саласының мамандары
тарапынан бүгінге дейін қарастырылып келеді.
Сонымен бірге, ғұламалар еңбектерінде отбасы тәрбиесінің халықтығы
қағидасы да ескерілгендігін байқау қиын емес. Оған дәлел, М.Қашқари
жырындағы Ұлым, саған айтайын, өсиетін дананың: білімдіні таны да,
соңынан ер, қарағым. Білім үйрен данадан, жалтаңдама басқаға, қызмет қыл,
басыңды и, өрлігіңді таста да,- деген өлең қатарлары тәрбиелік ақыл -
кеңестерді отбасындағы баланың тек өзінің ата – анасынан ғана емес, кез -
келген ауыл ақсақалынан, тіпті, бөтен адамдардан да тәлім алуына
болатындығын насихаттайды. Өйткені, қазақ халқында ауыл қарияларынан
бастап, келген қонаққа дейін отбасы тәрбиесінде ықпал етуге және бала
әрекетіне бағыт беруге құқылы болған. Ағасы бардың жағасы бар, інісі
бардың тынысы бар деген аталы сөздердің аясында отбасындағы үлкеннің сөзі
қашанда орындалуы заң іспетті кішілер тарапынан талап етілсе, соған жараса
ересектер кішіге үлгі өнегесімен және қамқорлығымен ықпал ете білген.
Сонымен қатар, ғұламалар еңбектерінде тұлғалық сапалар ретінде бірдей
кездесетін екінші ортақ көзқарас сөз өнерін меңгеру дер едік. Ғұламалардың
бәрі баланың ақылдылығы мен бiлiмдiлiгi оның сөзiнен аңғарылады деп
санайды. Сондықтан, олар ата-аналарға баласына сөйлеу өнерiн үйретудi
кеңес бередi. Сонымен бірге, қоғамдық орындарда немесе жұрт арасындағы
қарым - қатынас мәдениетін меңгеру талаптарын да бірдей пайымдайды.
Осы орайда, ғұлама Кейкаус Адам болған соң досың бар, дұшпаның бар
болады, сондықтан, сынға дұрыс қарап, өз кемшілігіңді түзеуге көңіл бөл.
Өзіңді ойлап, қашан да тура жолыңнан танба, текті сөз бен тәтті сөздің
екеуі екі түрлі білгенге, кейде ащы сөз - тәтті де, тәтті сөз - удай деп
қатты шындықты айтқан адамға қастық қылма, қашан да қандай жағдайда да тек
жақсылық жасауға тырыс деп ақыл - кеңес береді. Осылайша, ақын шектен тыс
асқақтауға түбінде бір тосқауылдың болатынын, шектен тыс сараңдық сөгіс
естуге алып келетінін айтады.
Мұндай ой Ж.Баласағұн еңбегінде сөз адам жанының айнасы деп
түсіндіріледі. Сөзді тауып сөйлеу мен жеткізе сөйлеу әрбір ер азаматқа
жарасар қасиет деп санайды. Ол "Көп сөйлесең, "Езбесің" - деп жек көрер,
Сөйлемесең, "Мылқау"- екен, деп сөгер! Бұлай болса, тең ортасы - керегің,
Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің! - деп сөз өнерінің мәні орынды сөйлеу
екендігін жастарға кеңес береді.
Сондай - ақ, қарым - қатынас жасағанда әрқашан сыпайылық танытып, әдеп
сақтауды кеңес береді. "Ауыр сөйлеп тiл тигiзбе адамға, Кеш сауығар,
көңiлде дық қалар да" - деп қарым - қатынастағы сенiмсiздiктiң тууы көпке
дейiн ынтымақтың бұзылуына негiз болатындығын айтады. Мұндай отбасы
тәрбиесiне қойылатын талаптар ақын дастанында жан - жақты қарастырылған.
Ақынның бұл ұсыныстарын бүгінгі мейірімділік пен бауырмалдықтың азайып,
адамдар арасында қатыгездіктің асқындап отырған кезеңінде әрбір азаматтың
отбасы тәрбиесінде, ағайын - туыс арасында, қызмет ұжымындағы қарым -
қатынаста есте тұтар ұлағаттары деп түсінеміз.
Ұлы ғұламалар көзқарастарындағы үшінші ортақ ой, ақшаны үнемді жұмсау
мен ысырапкершілікке жол бермеу тұлға бо йынан табылуғы тиісті сапалар
деп көрсетіледі. Қай қоғамда болмасын әрбiр отбасы тiршiлiгiн басқару оның
қаржысын жоспарлаумен, қаржыны орынды жұмсай бiлумен тiкелей байланысты
екендiгi белгiлi. Бұл жөнінде Әл-Фараби қаржыны жұмсаумен байланысты
туындайтын бала әрекетiнiң қалыптасу сипатын бүгінгі қоғамдық талаптар
тұрғысынан қарастырған. Әл-Фараби ұрпақтарының қаржыны жұмсауда да шамаға
лайықтылықты меңгеруін қажет деп санайды. Ол: "Ақшаны үнемдеуде және
жұмсауда көрсететін шамаға қарай жомарттық туады. Шектен тыс үнемшілдік не
ақшаны кем жұмсау сараңдыққа соғады, ал мұның өзі адам басындағы жаман
қасиет. Шектен тыс артық жұмсау және жеткілікті дәрежеде үнемшіл болмау
ысырапшылыққа соқтырады. Осындай адам басындағы қасиеттерден келіп, тиісті
әрекеттер туады", - деп балаларды жастайынан "сауап", "обал" секілді
түсініктермен таныстырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz