Акшаның дамуы және нарықтағы маңыздылығы

Жоспар

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5

І Тарау. Ақшаның даму эволюциясы, қызметi, нарықтағы рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.15
Ақшаның даму кезеңдерi, қызметтерi және экономикалық мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.9
Ақша .өтiмдi актив ретiнде және оның нарықтық экономикадағы рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.12
Ақша . тауардың жалпы эквиваленті ... ... ... ... ... ... ... ..13.15

ІІ Тарау. Ақша нарығындағы ұсыныс және сұраныс ... ... ... ... .16.26
Ақшаға сұраныс және оның негiзгi мотивтерi ... ... ... ... ...16.21
Ақша қаржы жаңалығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.23
Өтiмдiлiктi таңдау теориясы және ақша нарығындағы тепе.теңдiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27 .29

Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

Кiрiспе

Ақша – бұл тарихи даму үрдiсi барысында қалыптасқан экономикалық категория болып саналады. Ол қоғам дамуының әрбiр кезеңiндегi өндiрiс және айырбас процестерiнде адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды көрсетедi. Қоғамның экономикалық дамуы күрделенген сайын, ақшаның маңызы арта түседi. Ақша – тауарлы өндiрiстiң өнiмi. Ақша- кез-келген тауар айналысының құрамдас бөлiгi және оның нәтижесi. Тауар және ақша бiр-бiрiнен ажырамайды, себебi ақша айналымынсыз тауар айналымы болмайды, болуы да мүмкiн емес /1, 23б/.
Ақша тауардан дами отырып тауар болып қала бердi, бiрақ тауардың жалпылама эквивалентi ретiнде. Расында да, ақша адамдарға ежелден-ақ таныс. Бiрақ оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және өмiрiндегi мәнi көп уақытқа дейiн беймәлiм болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмiрiн зерттей келiп, көптеген ғалымдар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан- жақты ашып, жауап бердi.
Ақша - ол ерекше тауар, қоғамдағы эквивалент қызметiн атқаратын және жалпыға бiрдей болама, яғни, басқа тауарлардың жалпығңа бiрдей баламалың құнының нысаны.
…бiр кәсiпкер өзiнiң жұмысында үнемi ақша бiрлiгiмен қарым-қатынаста болады. Ақша тарихи категория, тауарлың өнiм. Ол натуралдық шаруашылықың тауарлың шаруашылыққа ауысу кезеңiнде пайда болды. Осы ауысу кезеңiне себеп болған адамдардың шығарылған өнiмдерiнiң артық болып, «айырбастау» процессiнiң шығуы. Айырбастау үшiн өнiм «тауарға» айналды. Сөйтiп науралдың -өндiрiстiң орнына тауарлы өндiрiс келдi.
Ақшаның қажеттiлiгi туралы әр уақытта әр түрлi ойлар айтылған. Мысалы, рационалистiк концепцияны ақыл-ой талабына ғана енгiзілген көзқарас жақтаушылар ақша адамдар арасындағы келiсiм құралы, ол айырбас кезiнде құндардың қозғалысына қажеттi арнаулы құрал деп түсiндiрдi. Бұл ойды жақтаушы Аристотель өзiнiң Никомахова этика деген кiтабында Айырбасқа қатысатындардың барлығы өзара салыстырмалы болу үшiн шарттылыққа негiзделген әлдебiр өлшем болуы қажет деп жазған /2,24б/. Бұл ой көне Рим қоғамындағы заңға енгiзiлiп, оның қағидасы бойынша император ақшаның құнын заңмен бекiткен.
Ал, XVI ғасырдың бас кезiнде 1516 ж. утопиялық социализмнiң негiзiн қалаушы Томас Моор өзiнiң Золотая книга о наилучшем устройстве государства и новом острове Утопия деген еңбегiнде барлығын ақшамен өлшегенде мемлекеттiк iстердiң табысты және дұрыс шешiлуi мүмкiн болар ма екен деп жазған.
Сондай-ақ, XIX ғасырда утопист-социалистер Прудон, Оуэн, Грейт және басқалары да ақшаға терiс көзқараста болды. Мысалы, Прудон тауар өндiрiсiн сақтай отырып, ақшаны жоюдың жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды. Сол сияқты 1832 ж. Р. Оуэннiң тауарларды ақшасыз еңбек бондарын қолданып, жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарларды бағалаумен айырбас жүргiзуге ұмтылған әректтерi сәтсiздiкпен аяқталған.
Сөйтiп, рационалистiк концепцияны жақтаушылар тобы – ақша адамдар арасындағы келiсiмнен туған айырбастың техникалық құралы деген көзқараста болды.
Ал, эволюциялық концепцияны өрiстеу, бiрте-бiрте даму көзқарасын жақтаушылар бұл жұмбақты басқаша шешкен. Бұл концепция қоғамдық тауар өндiрiсiн зерттей келiп, ақша адамдардың еркiнсiз айырбастың ұзақ дамуының нәтижесiнде бүкiл тауарлар әлемiнен бөлiнiп шыққан ерекше тауар екенiн дәлелдейдi.
Алғашқы болып ақшаның тауарлы жаратылысын дәлелдеп, ақша теориясының дамуына көп еңбек сiңiрген К.Маркс. Ол айырбастың жай, ең қарапайым формасынан ақшалы формасына дейiнгi ұзақ даму жолдарын зерттей келiп, ақшаның жұмбақ сырын жоққа шығарды. Сондай-ақ,

Пайдаланған әдебиеттер тiзiмi

1. Сейiтқасымов ө.С. Ақша, несие, банктер.– А., Экономика, 2001.– 466 б.
2. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары.– А., Экономика, 2000. – 328 бет.
3. Линвид Т.Г. Макроэкономическая теория и переходная экономика.– М., ИНФРА-М, 1996.– С.560
4. Экономикалық теория негiздерi Оқулық.– А., Санат, 1998.–455 бет.
5. Гальперин В.М. Макроэкономика.– С.-Пб., Экономика и финансы, 1997.–С.710
6. Жуков Е.Ф. Общая теория денег и кредита.– М., Банки и биржи ЮНИТИ, 1998.–С.359
7. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика.– М., МГУ, 1994.–С736
8. Агапов Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика.– М., Дело и сервис, 1999.–С.416

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Акшаның дамуы және нарықтағы маңыздылығы

Жоспар

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5

І Тарау. Ақшаның даму эволюциясы, қызметi,
нарықтағы рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-15
Ақшаның даму кезеңдерi, қызметтерi және экономикалық
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .6-9
Ақша -өтiмдi актив ретiнде және оның нарықтық экономикадағы
рөлi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10- 12
Ақша - тауардың жалпы эквиваленті ... ... ... ... ... ... ... ..13-15

ІІ Тарау. Ақша нарығындағы ұсыныс және сұраныс ... ... ... ... .16-26
Ақшаға сұраныс және оның негiзгi мотивтерi ... ... ... ... ...16-21
Ақша қаржы
жаңалығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-2 3
Өтiмдiлiктi таңдау теориясы және ақша нарығындағы тепе-
теңдiк ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24-26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27 -29

Пайдаланған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

Кiрiспе

Ақша – бұл тарихи даму үрдiсi барысында қалыптасқан экономикалық
категория болып саналады. Ол қоғам дамуының әрбiр кезеңiндегi өндiрiс және
айырбас процестерiнде адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды
көрсетедi. Қоғамның экономикалық дамуы күрделенген сайын, ақшаның маңызы
арта түседi. Ақша – тауарлы өндiрiстiң өнiмi. Ақша- кез-келген тауар
айналысының құрамдас бөлiгi және оның нәтижесi. Тауар және ақша бiр-бiрiнен
ажырамайды, себебi ақша айналымынсыз тауар айналымы болмайды, болуы да
мүмкiн емес 1, 23б.
Ақша тауардан дами отырып тауар болып қала бердi, бiрақ тауардың
жалпылама эквивалентi ретiнде. Расында да, ақша адамдарға ежелден-ақ таныс.
Бiрақ оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және өмiрiндегi мәнi
көп уақытқа дейiн беймәлiм болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмiрiн зерттей
келiп, көптеген ғалымдар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан-
жақты ашып, жауап бердi.
Ақша - ол ерекше тауар, қоғамдағы эквивалент қызметiн атқаратын және
жалпыға бiрдей болама, яғни, басқа тауарлардың жалпығңа бiрдей баламалың
құнының нысаны.
...бiр кәсiпкер өзiнiң жұмысында үнемi ақша бiрлiгiмен қарым-қатынаста
болады. Ақша тарихи категория, тауарлың өнiм. Ол натуралдық шаруашылықың
тауарлың шаруашылыққа ауысу кезеңiнде пайда болды. Осы ауысу кезеңiне себеп
болған адамдардың шығарылған өнiмдерiнiң артық болып, айырбастау
процессiнiң шығуы. Айырбастау үшiн өнiм тауарға айналды. Сөйтiп науралдың
-өндiрiстiң орнына тауарлы өндiрiс келдi.
Ақшаның қажеттiлiгi туралы әр уақытта әр түрлi ойлар айтылған. Мысалы,
рационалистiк концепцияны (ақыл-ой талабына ғана енгiзілген көзқарас(
жақтаушылар ақша адамдар арасындағы келiсiм құралы, ол айырбас кезiнде
құндардың қозғалысына қажеттi арнаулы құрал деп түсiндiрдi. Бұл ойды
жақтаушы Аристотель өзiнiң (Никомахова этика( деген кiтабында (Айырбасқа
қатысатындардың барлығы өзара салыстырмалы болу үшiн шарттылыққа
негiзделген әлдебiр өлшем болуы қажет( деп жазған 2,24б. Бұл ой көне Рим
қоғамындағы заңға енгiзiлiп, оның қағидасы бойынша император ақшаның құнын
заңмен бекiткен.
Ал, XVI ғасырдың бас кезiнде (1516 ж.( утопиялық социализмнiң
негiзiн қалаушы Томас Моор өзiнiң (Золотая книга о наилучшем устройстве
государства и новом острове Утопия( деген еңбегiнде (барлығын ақшамен
өлшегенде мемлекеттiк iстердiң табысты және дұрыс шешiлуi мүмкiн болар ма
екен( деп жазған.
Сондай-ақ, XIX ғасырда утопист-социалистер Прудон, Оуэн, Грейт және
басқалары да ақшаға терiс көзқараста болды. Мысалы, Прудон тауар өндiрiсiн
сақтай отырып, ақшаны жоюдың жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды. Сол
сияқты 1832 ж. Р. Оуэннiң тауарларды ақшасыз (еңбек бондарын( қолданып,
жұмыс уақытының шығындары арқылы тауарларды бағалаумен айырбас жүргiзуге
ұмтылған әректтерi сәтсiздiкпен аяқталған.
Сөйтiп, рационалистiк концепцияны жақтаушылар тобы – ақша адамдар
арасындағы келiсiмнен туған айырбастың техникалық құралы деген көзқараста
болды.
Ал, эволюциялық концепцияны (өрiстеу, бiрте-бiрте даму көзқарасын(
жақтаушылар бұл (жұмбақты( басқаша шешкен. Бұл концепция қоғамдық тауар
өндiрiсiн зерттей келiп, ақша адамдардың еркiнсiз айырбастың ұзақ дамуының
нәтижесiнде бүкiл тауарлар әлемiнен бөлiнiп шыққан ерекше тауар екенiн
дәлелдейдi.
Алғашқы болып ақшаның тауарлы жаратылысын дәлелдеп, ақша теориясының
дамуына көп еңбек сiңiрген К.Маркс. Ол айырбастың жай, ең қарапайым
формасынан ақшалы формасына дейiнгi ұзақ даму жолдарын зерттей келiп,
ақшаның жұмбақ сырын жоққа шығарды. Сондай-ақ, К.Маркс ақшаның қажеттiлiгi
жөнiнде (егер ақша жойылса, бiз қоғамдық өркендеудiң не ең жоғарғы
дәрежесiнде болармыз, не ең төменгi сатысына лақтырылып тастармыз( деп өз
ойын қорытындылаған. Ал, коммунизм тек қиял, сондықтан ақша болды, ақша бар
және одан әрi де бола бермек 2, 25б.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс қажеттiлiгi
олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы негiзiнде, яғни
өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады
Ал, қазiргi кездегi нарықтық экономикада ақшаның маңызы өте зор. Мен
өзiмнiң осы курстық жұмысымда – ақшаның экономикада қаншалықты маңызды рөл
алатынына тоқталып өттiм. Және де тек маңыздылығы на ғана емес, сонымен
қатар ақшаның атқаратын қызметтерiне, оған деген сұраныстың туу
себептерiне, ақша ұсынысына және ақша нарығындағы тепе-теңдiк жағдайларына
да тоқталып өттiм.

1. АҚШАНЫҢ ДАМУ ЭВОЛЮЦИЯСЫ, ҚЫЗМЕТТЕРI ЖӘНЕ НАРЫҚТАҒЫ РӨЛI

Ақшаның даму кезеңдерi, қызметтерi және экономикалық мағынасы

Ақша – ежелгi заманнан пайда болған ерекше тауар болып саналады. Олар
тауар өндiрiсiнiң дамуындағы өнiм болып табылады. Тауар – бұл сату немесе
айырбастау үшiн өндiрiлген еңбек өнiмi.
Әрбiр ерекше тауар мiндеттi түрде тұтыну құны ретiнде көрiнедi. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестiру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бiр немесе осы тауар формасының нақты қарама-қарсы
жақтары бола отырып, айырбас процесiнде бiр-бiрiн табады және өзара бiр-
бiрiне ауысады.
Тауар өндiрiсiнiң өсуiне байланысты неғұрлым жиi айырбасталатын
тауар – барлық басқа тауарлардың бiр-бiрiмен өзара айырбасталу құралы бола
алады. Тауар айналысының тарихи-эволюциялық даму процесiнде жалпы құндық-
эквивалеттiк немесе ресiмделмеген ақша формасын әр түрлi тауарлар
қабылдады. Әр елдiң географиялық орналасу жағдайына байланысты олардың
жалпы эквивалент рөлiндегi ақшалары әр түрлi болды.
Кейiн келе, жалпы эквивалент ретiнде – металл ақшалар қолданыла
бастады. Ежелгi Спартада, Жапонияда, Африкада темiр, мырыш, қорғасын, мыс,
күмiс, алтын түрiндегi ақшалар пайдаланды. Рим императоры Дионисий Сиракуз
және орта ғасырдағы ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйдырған. Қытайда
және кейбiр ежелгi мемлекеттерде мыс – ақша ретiнде пайдаланды. XVII
ғасырларда Солтүстiк Америкада ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелешiктер
қолданылды.
Кейiннен металдардың арасында басты рөл алтын мен күмiске өте
бастады, өйткенi олар жалпы эквивалент үшiн керек аса қажеттi сапаларға ие
едi.
Сөйтiп, монеталардың пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең
болып саналады.
Ақшаның түпкiлiктi мағынасын ұғыну үшiн, алдымен оның атқаратын
қызметтерiн айқындап алу керек. Ақшаның әрбiр қызметi – оның тауар
айырбастау процесiнен туындайтын, тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының
формасы ретiндегi әлеуметтiк-экономикалық маңызының белгiлi-бiр жағын
мiнездейдi. Мысалы, К.Маркс өзiнiң әйгiлi еңбегi (Капиталда(- ақшаның 3
формасын: алтын, қағаз, несие және 5 қызметiн: құн өлшемi, айналыс құралы,
төлем құралы, қор жинау және әлемдiк ақшалар деп атап көрсеткен. Ендi,
осылардың әрқайсысына тоқталып өтейiн.
Ақша – құн өлшемi ретiнде. Құнды өлшеу қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады. өзiнiң
жеке құны бар тауар ғана құн өлшемi бола алады.
Ақша – құн өлшемi қызметiн идеалды, оймен ойлау арқылы орындайды.
Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейiн орындалады.
Сөйтiп, құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшiн тауардың
бағасын белгiлеу қажет болғаны.
Сонымен, құн өлшеу қызметi – жалпы эквивалент ретiндегi ақшаның
тауарға деген қатынасын көрсетедi.
Айналыс құралы. Бұл тауар айналысындағы ақшаның атқаратын екiншi
қызметi. Бұл жерде тауарлар бiр-бiрiмен айырбасталғанда ақша делдалдық
қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейiн тiкелей тауар айырбастау (Т-Т(
тауар айналысы формасына (Т-А-Т( айналды. Бұнда екi акт бар: бiрiншiсi Т-А
- ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға айырбастау, ал екiншiсi А-Т –
ақшаға басқа қажеттi тауарды сатып алу. Ақшаның бұл қызметi тауар
айналымына сапалық өзгерiстер енгiздi. Атап айтқанда:
Бiрiншiден, Т-А – процесi өнiм өндiрушiнiң өнiмдi өндiруге жұмсаған
еңбегiн қоғам таныды деген мағынаны бiлдiредi.
Екiншiден, бiр нарықта тауарды сатып алып, басқа бiр нарыққа сатып,
ақша түрiне айналдырып алуға мүмкiндiк туады.
‡шiншiден, тауарды ақшаға айналдырып (Т-А(, қажет тауарды сатып
алғанға дейiн қалдыруға болады.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Төлем құралы. Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату
уақыты оған ақша төлеу уақытымен сәйкес келе бермейдi. Төлемдi кешiтiре
отырып, сатылған тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметiн
атқарады.

Ақшаның төлем құралы қызметi тек тауар айналысын қамтумен шектелiп
қана қоймай, сонымен бiрге ақша қаржылық және несиелiк қатынастарға да
қызмет етедi. Ақшаның төлем құралы қызметiнiң айналыс құралы қызметiнен
айырмашылығы, бұл қызметiнде ақша сату сатып алу процестерiн аяқтайды және
қолма-қол ақшамен қатар несие ақшалары да жүредi.

Дамыған нарық жағдайында iрi сауда келiсiмдерiнде ақша көбiне төлем
құралы ретiнде қолданылады. Несие қатынастарының дамуы қолма-қол ақшаны
қатыстырмастан қарыз мiндеттемелерiн (мысалы, вексель( өзара есепке алу
жолымен өтеуге мүмкiндiк туғызады.
Сөйтiп, ақшаның төлем құралы қызметi несие қатынастары мен несие
жүйесiн дамытты.
Қорлану және қазына жинау құралы. Ақшаның айналыс және төлем
құралдары қызметiн орындауы үшiн қажеттi мөлшерде белгiлi-бiр уақытта ақша
қорын жинау керек. Әр түрлi жағдайларға байланысты тауар айналысы (Т-А-Т(
тоқтап (Т-А( қалуы мүмкiн. Осының нәтижесiнде ақша айналысы да тоқтап,
белгiлi-бiр тауарларды сатқаннан соң ақша жиналып қалады. Әрине ақша қорын
жинау әр түрлi нақты себептерге байланысты.
Тауар айналымының үзiлiссiз бiрқалыпта жүруi үшiн қажеттi ақша
мөлшерi өзгерiп отырады. Сондықтан, бiр кезде айналысқа қосымша қосып,
кейде, керiсiнше ондағы ақшаны шығару қажет болады.
Қазiргi жағдайда, қазына жинау қызметi айналыстағы ақша массасын
реттегiш рөлiн атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттiң сақтандыру қоры
ретiнде болады. Алтын резервтерi мемлекетке экономикалық тәуелдiлiктiң
болуына кепiлдеме бередi. Қазiр Қазақстан Республикасының ¦лттық банктегi
алтын резерв қоры 7 млрд. 707 млн. теңгенi құрайды.
Қорыта айтқанда, ақшаның қор жинау және байлық құру құралы қызметi
арқылы ұлттық табысты қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу процестерi жүредi.
Дүниежүзiлiк ақша. Халықаралық еңбек бөлiнiсiнiң дамуы, шаруашылық
байланыстардың интернационалдануы тауар және ақша айналысының ұлттық
шеңберден шығып, әлемдiк нарықтың пайда болуына әсер еттi. Бұл экономикалық
қатынастар – ақшаның дүниежүзiлiк қызметiнiң алғы шарты. Сондықтан ақша
халықаралық сауда-саттыққа қызмет көрсетедi.
Кейбiр елдердiң ұлттық ақша белгiлерiнiiң дүниежүзiлiк ақша ретiнде
қолдануының себептерi:
Бiрiншiден, бұл елдердiң дүниежүзiлiк сауда мен несие қатынастарында
жоғары үлестi салмағы бар;
Екiншiден, бұл елдердiң басқа елдерге айтарлықтай несие беруге
мүмкiндiгi бар.
Бiр сөзбен айтқанда, экономикасы дамыған және әлемдiк нарықтағы
тауарларының үлес салмағы қомақты мемлекеттердiң ұлттық валютасы
дүниежүзiлiк ақша бiрлiгi ретiнде жүредi.
Жоғарыда айтып өткендей, ақша – бұл тарихи дамыған экономикалық
категория. Ол қоғам дамуының әрбiр сатысында өндiрiс және айырбас
процесiнде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастарды
бiлдiредi. Қоғам – экономиканың әр түрлi үлгiсiне өткенде ақшаның маңызы
арта түседi. Мысалы, орталықтанған жоспралы экономикада керiсiнше ақшаның
мәнi шектеулi болды.
Ал, қазiргi жағдайдағы нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор.
Себебi, әр түрлi меншiк жағдайында (мемлекеттiк, кооперативтiк, жеке( жұмыс
iстейтiн тауар өндiрушiлер өндiретiн және сататын өнiмнiң көлемiн, түрiн
және бағасын бекiтуге дербестiк алды.
Сондықтан да, ақша – нарықтық экономикада ақша-несиелiк реттеуде
айналыстағы ақша массасының өсуiн тежеу, инфляциялық процестердi жеңу және
өнiмдi ынталандыру бағытында қолданылады.

Ақша - өтiмдi актив ретiнде және оның нарықтық
экономикадағы рөлi

Ақша – бұл төлем құралын атқаратын активтер болып саналады. Ал,
өтiмдiлiк - өзiнiң номиналды құнын жоғалтпай тез, әрi ыңғайлы есеп айырысу
құралын атқаратын активтердi бейнелейдi. Яғни, ақша - өте өтiмдi активтер
болып табылады.
өтiмдi түсiнiгi – ақша категориясын анықтау үшiн маңызды. Қандай
болмасын мүлiктiң немесе активтiң өтiмдiлiгi дегенде, оның оңай сатылуы
және құнын жоғалтпай ақша түрiне айналу мүмкiндiгiн айтады. Демек,
активтердiң ең өтiмдi түрi – ақша болып табылады. Сол сияқты, жоғары өтiмдi
мүлiктерге: алтын, бағалы метелдар мен тастар, мұнай, өнер шығармалары
жатады. Ал, өтiмi төмендеу болатындарға: үйлер, құрал-жабдықтар
(бизнесмендер оларды (мұздатылған( құралдар деп те атайды( жатады.
Фирмалар, үй шаруашылығы немесе мемлекет иелiгiндегi кез-келген
мүлiктi сатуға болатындықтан, ал келген түсiмдердi басқа заттарды сатып
алуға жұмсауға болатындықтан, оны сатып алу мүмкiндiгiнiң қор жинау құралы
ретiнде қарастыруға болады. Әйткенмен де, ақшаның басқа ешқандай активтер
ие бола алмайтын 2 қасиетi бар:
Бiрiншiсi, ақша – жаратылысынан айналыс құралы болып табылатындықтан,
оны басқадай активтерге айырбастаудың қажеттiгi жоқ;
Екiншiсi, актив ретiндегi ајшаның бұл ерекшелiгi – олардың номиналды
құны не өсе алмайды, не азая алмайды. Бұл расында да осындай, себебi ақша
құн өлшемi болып табылады және барлық номиналды бағаларды анықтау үшiн
қолданылады.
Актив өтiмдiлiк қасиетiне ие болады, егер ол төлем құралы ретiнде
қолданылса немесе оңай төлем құралына айналса және өзiнiң номиналды құнын
жоғалтпаса. Бiрақ, ешқандай да актив ақша деңгейiндегiдей өтiмдiлiкке ие
емес және ие бола алмайды.
өнеркісiбi өркендеген мемлекеттерде ақша жиыны құрамын анықтау үшiн негiзгi
ақша агрегаттарының төмендегi жиынтығын пайдаланады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, тиындар, ал кейбiр
мемлекеттерде қазыналық билеттер( және банктiк ағымдағы шоттардағы салымдар
жатады;
М2 – М1 + мерзiмдi 4 жылға дейiнгi коммерциялық банктердегi мерзiмдi
және жинық салымдары жатады;
М3 - М2 + арнаулы несие мекемелерiндегi жинақ салымдары кiредi;
L – М3 + iрi коммерциялық банктердiң депозиттiк сертификаттары
қосылады;
Қорыта айтқанда, әрбiр ақша агрегаты өзiнен алдыңғылардың барлық
элементтерiн өзiне бiрiктiрiп үлкен ақша жиынын құрайды.
Ақшаға нарықтық экономикада өте маңызды үлесi тиедi. Оның негiзгi
төрт себебi бар:
Бiрiншiден, ақша – экономикалық жүйеде тауар өндiрушiлер
арасындағы қатынасты байланыстырушы құралы болып табылады;
Екiншiден, ол сапалы болып келетiн жаңа рөлге ие болады. Осылайша,
кәсiпорында өндiрiлетiн тауарлардың құны ақшалай көрiнiс табады және де құн
өлшемi мен ақша капиталы қызметiн атқарады;
Егер де кәсiпорын өнiмi нақты ақшаларға сатылып және түскен ақшаға
өндiрiске шикiзат сатып алынатын болса, онда ақша айналыс құралы мен
капитал қызметiн атқарады. Ал, егер өнiм несиеге алынып, белгiлi бiр мерзiм
көлемiнде ақшалай төленiп отыратын болса, онда ол төлем құралы болып
табылады.
‡шiншiден, ақшаның көмегiмен ұлттық табысты мемлекеттiк бюджет,
салық және заемдар арқылы құру және бөлу үрдiсi жүзеге асырылып отырады;
Төртiншiден, ақша – интернационалдау жағдайындағы шаруашылық
байланыстардың жұмыс күшi мен капитал алмасудың және тауар қозғалыс
үрдiстерiн жүзеге асырып отырады 6,100 б.
80-жылдарда әлемнiң басты елдерi монетарлық концепция көзқарасында
тұрған кездерi, экономиканы мемлекеттiк реттеуде ақша-несие саясаты ең
басты элемент болып тұрды, ал ақшаның рөлi одан әрi арта түстi.

1.3 Ақша - тауардың жалпы эквиваленті

Ақша кез келген тауар құнын бiлдiретiн ерекше тауар ролiн атқарады. Осыдан
қелiп ақшаның жаппай өктем күшi пайда болды. Ақшаның қоғамдағы мәнiн
К.Маркс "индивид өзiнiң қоғамдық билiгiн де, қоғаммен байланысын да өзiнiң
калтасына салып жүредi" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын
қөрiнедi:
Бiрiншiден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар коғамдық еңбектiң
нәтижесi екенiн анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауарлар айырбасында
делдалдық етуi арқылы қоғамдық еңбеқтiң сапалық деңгейi айқындалып, сандық
есебi жүргiзiледi.
Екiншiден, әр адамның еңбектегi, яғни қоғамдық өнiмдегi үлесiн де ақша
арқылы анықтауға болады. Себебi адамның қоғамдық еңбектегi үлесiн жалақы
ретiнде алғанда ақша төлем құралы қызметiн атқарғаны.
Үшiншiден, айырбас процесiнде ақшаның делдалдық етуiмен тауардың iшкi
қайшылықтары да шешiледi. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкiл
тауарлар тұтыну кұндары түрiнде айырбас қатынасының бiр жағында тұрады да,
ал екiншi жағында бүкiл тауарларға қарсы құннын тұлғасы ретiнде ақша қарсы
тұрады.
Тауарлар дүниесiнiң тауар және ақша болып екiге бөлiнуi оның тұтыну құнымен
құнының, яғни тауардың iшкi қарама-карсы жақтарының қайшылығын шешуге жол
салады. Өйткенi, егер тауар сатылса, оның тұтыну құнының бiреудiң қажетiн
өтеуге керек болғандығы. Бұл бiр жағынан, ал екiншi жағынан оның құнының
бар екендiгi дәлелденгенi.
Сатылған құн ендi ақша түрiнде тауар өндiрушiнiң қолына түседi. Сөйтiп,
тауар өндiрушiге түскен ақшаның мөлшерiне карай өз өндiрiсiне басқа кез
келген қажеттi тұтыну құнын алуға мүмкiндiк туады.
Қорыта айтқанда, құнның ақшалай формасының пайда болуы, яғни ақша -
тауардың жалпы эквивалентi болуы тауар өндiрiсiнiң ұлғайып, айырбас
қатынастарының алғашқы кездейсоқ жағдайдан нақтылы және үнемi қайталанатын
процеске айналып, кең көлемде өсуiне жол ашты.
Тауар өндiрiсiнiң тарихи даму барысында ақшаның ролiн әр түрлi тауарлар
атқарды. Әрбiр тауарлы өндiрiс тауардың жалпы эквивалентiн пайдаланды.
Қоғамдық еңбектiң бiрiншi iрi белiнуi нәтижесiнде малшы тайпалары пайда
болып, олар айырбас кұралы ретiнде малды қолданды. Оның нақты түрi
жергілiктi жердiң жаратылысына байланысты әр түрлi болды. Мысалы,
далалық жерлерде тауардың жалпы эквивалентi
ролiн жылкы, өгiз немесе кой атқарса, шел және шөлейт
жерлерде - түйе қысы ұзақ тундрада бұғы атқарды. Ақшаның
айырбас кұралы қызметiн мал атқаруы әр халықтардың ауыз
әдебиетiнде сақталғаны соншалық, кейiн металдан соғылған ақшаны да
мал атауларымен атаған. Мысалы, латын сөзi "пекус" "мал", ал
"пекуня" - "ақша"; үндiлердiң ақша өлшемi "рупия" "рупа" - "мал"
деген сөзден шыққан.
Қазiргi кезде көп қолданылып жүрген "капитал" деген сөздiң шығу тарихы да
мал атауымен байланысты көрiнедi, өйткенi ескi герман тiлiнде меншiгiнде
көптеген мал басы болса, оның байлығын "капитал" деп атаған.
Кейiнiрек қолөнер кәсiбi дами бастаған кезде әр түрлi
халықтардың айырбасқа қолданған алғашқы тауары сирек кездесетiн аңдардың
терiсi болған. Ертедегi скандинавтар мөлшерi әр түрлi тауарларды сатып
алғанда оларды түлкi, сусар, бұлғын терiлерiне айырбастаған. Сiбiр
халықтары айырбаста бұлғынның терiсiн қолданса, ал құндыздың терiсi
Солтүстiк Америкада жүрген. Сондай-ақ терi ақшаларын
Моңғолияда және Тибет пен Памир тауларының етегiн мекендеген халықтар кең
пайдаланған. Ертедегi Русьте сусар терiсi айырбастың басты құралы болған.
Оған дәлел мынандай мысал - 1610 жылы қарсыласының жаулап алған орыстың
әскери кассасында күмiс 5450 рубль және терiден жасалған 7000 рубль болған
екен.
Ал теңiздердiң жылы жағалауын мекендеген тайпалар айырбас құралы ретiнде
теңiзден шығатын қабыршақты (раковина) қолданған. Тарихта қабыршақтан
жасалған әшекей бұйымдарының бiраз атаулары сақталған. Солардың iшiнде ең
көп тарағаны ақшыл сары түстi, үлкендiгi түймедей -
каури деп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.