ШІЭТ экономикалық ақпаратты өңдеу әдістері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Тақырып 3: ШІЭТ экономикалық ақпаратты өңдеу әдістері

3. 1. Салыстыру әдісі

3. 2. Көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру әдістері

3. 3. Ақпаратты топтастыру әдістері

3. 4. Баланс әдісі

3. 1. ШІЭТ салыстыру әдісі кеңінен қолданылады. Оның мәні -беркілкі объектілерлдің арасындағы ұқсастығы немесе айырмашылықты анықтау мақсатымен салыстыру. Салыстыру көмегімен экономикалық құбылыстарда жалпы және ерекшелер анықталады, қарастырылып отырған объектілердің деңгейіндегі өзгерістер бекітіледі, олардың даму тенденциясы мен заңдалақтары зерттеледі.

ШІЭТ салыстырудың келесі түрлері қолданылады:

1. Алдынғы жылдың мәліметтерін нақты жеткен нәтижелермен салыстыру . Бұл жерде бүгінгі күннің нәтижелерін кешегімен, ағымдағы аймен, кварталмен, жылдың алдыңғымен салыстырады. Бұл қарастырылып отырған көрсеткіштердің өзгеру деңгейлерін бағалауға және экономикалық процестердің даму заңдылақтары мен тенденциясын анықтауға мүмкіндік береді (кесте 1)

Кесте 1 Негізгі көрсеткіштер динамикасы

жыл

Өнім өндіру көлемі

Жұмысшылар саны

1 жұмыс-н өнім өндіру

жыл:

Өнім өндіру көлемі: Мың теңге

Жұмысшылар саны: %базистік жылға

1 жұмыс-н өнім өндіру: адам

%базистік жылға

Мың теңге

%базистік жылға

жыл: хх 1

Өнім өндіру көлемі: 9500

Жұмысшылар саны: 100

1 жұмыс-н өнім өндіру: 1200

100

7, 9

100

жыл: хх 2

Өнім өндіру көлемі: 9690

Жұмысшылар саны: 102

1 жұмыс-н өнім өндіру: 1150

95, 8

8, 4

106, 3

жыл: хх 3

Өнім өндіру көлемі: 9600

Жұмысшылар саны: 101

1 жұмыс-н өнім өндіру: 1100

91, 7

8, 7

110, 1

жыл: хх 4

Өнім өндіру көлемі: 9975

Жұмысшылар саны: 105

1 жұмыс-н өнім өндіру: 1060

88, 3

9, 4

119, 0

жыл: хх 5

Өнім өндіру көлемі: 10500

Жұмысшылар саны: 110, 5

1 жұмыс-н өнім өндіру: 1000

83, 3

10, 5

132, 9

жыл: Кесте 1 Өнім өндіру көремінің өсу тенденциясы байқалады, жыл ішінде ол 10, 5 % өсті. Бұл өсу еңбек өнімділігіне жұмысшылар санының қысқаруымен негізделеді.

2. Есепте жылдағы мәліметтерді болжам мәліметтерімен салыстыру не орташа мәліметтерді бірнеше жыл бұрынғыларымен. Болжамды көрсеткіштердің өсуі мен жоспарланған осу деңгейін анықтауда қолданылады.

3. Нақты көрсеткіш деңгейін жоспарлы мен (болжамды) салыстыру .

Мұндай салыстыру жоспарды орындау деңгейін бағалау және кәсіпорынның пайдаланған резевтерін анықтау үшін қажет.

Кесте 2. мәліметтері жалпы кәсіпорын бойынша және әрбір өнімнің өндірісі бойынша жоспар қалай орындалғаны көрсетіледі. Басқа көрсеткіштер бойынша да салыстыру осылай жүргізіледі.

Кесте 2. Өнім өндіру бойынша жоспардың орындалуы

Өнім түрі

Өндірістің көлемі, мың теңге

Жоспардан ауытқу

жоспар

нақты

Абсолютті, мың теңге

Салыстырмалы, %

Өнім түрі: А

Өндірістің көлемі, мың теңге: 600

Жоспардан ауытқу: 624

+24

+4, 0

Өнім түрі: Б

Өндірістің көлемі, мың теңге: 400

Жоспардан ауытқу: 360

-40

-10, 0

Өнім түрі: В

Өндірістің көлемі, мың теңге: 500

Жоспардан ауытқу: 600

+100

+20, 0

Өнім түрі: Т. б.

Өндірістің көлемі, мың теңге:

Жоспардан ауытқу:

Өнім түрі: Барлығы

Өндірістің көлемі, мың теңге: 1600

Жоспардан ауытқу: 1720

+120

+7, 5

4. Аналитикалық жұмыс тәжірибесінде кеңінен ресурстардың бекітілген шығын нормаларымен салыстыру қолданылады. Мұндай салыстыру (кесте 3) экономиканы немесе өнімді өндіруде ресурстарды қайта шығындауын анықтау үшін қажет. Оларды өндіріс процесінің қолдануында тиімділігін бағалау және өнімді шығаруда өсу мүмкіндігін жоғалтқаны мен өзіндік құнының төмендеуін анықтау үшін қажет.

Кесте 3. Кәсіпорынның материалдық ресурстарын қолдану туралы мәлімет

Түрі

Шығыны, т

Нормативтен ауытқуы (+, -)

Норма бойынша нақты өнім көлеміне

нақты

Абсолютті, т

Салыстырмалы %

Түрі: Мұндай өнімдері

Шығыны, т: 800

Нормативтен ауытқуы (+, -): 832

+32

+4, 0

Түрі: Шикізат

Шығыны, т: 1800

Нормативтен ауытқуы (+, -): 1750

-50

-2, 8

Түрі: Отын

Шығыны, т: 500

Нормативтен ауытқуы (+, -): 550

-50

10, 0

Түрі: Т. б.

Шығыны, т:

Нормативтен ауытқуы (+, -):

5. Жұмыстың ең жақсы нәтижелерімен салыстыру , ғылым мен техниканың жаңа жетістіктері тәжірибе табуға және кәсіпорынның жаңа мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді.

6. Талдауда қарастырылып отырған кәсіпорынның көрсеткіштері жиі орта салалық мәліметтермен немесе министрлік, серіктестік, концерлік және т. б. орталармен салыстырылады. Мұндай салыстыру басқа шаруашылық субъектілердің нақты бір саласында талданып отырған кәсіпорынның рейтингін анықтай үшін және оның шаруашылық қызметінің нәтижесін анықтайтын жалпы және спецификалық факторларды қарастыру мен оның даму деңгейін бағалау үшін қажет.

7. ШІЭТ параллель және динамикалық реттерді салыстыру қолданылады. Ол әртүрлі көрсеткіштер арасындағы формаларды негіздеу мен бағыттардың байланысын анықтау үшін қажет. Осы мақсатпен көрсеткіштің біреуін сипаттайтын санды өсу немесе кему реті бойынша орналастыру керек. Сөйтіп басқа қарастырылып отырған көрсеткіштер өсеме немесе кемиді ма екенін көру керек (кесте 4)

Кесте 4-те 10 кәсіпорын бойынша еңбек қорқамтылуы жұмысшымен өнім өндіру мәліметтері келтірілген. Қарастырылып отырған көрсеткіштер арасындағы тығыз байланыс бізді осы мәліметтерді салыстыру міндеттейді. Деңгейінің өсуінен жұмысшылардың еңбек өнімділігі де өседі және керісінше. Бұл жерде байланыс түзу және ол түзусызықты сипатта.

Кесте 4

№

№: х

1: 3, 1

2: 3, 4

3: 3, 6

4: 3, 8

5: 3, 9

6: 4, 1

7: 4, 2

8: 4, 4

9: 4, 6

10: 4, 9

№: у

1: 4, 5

2: 4, 4

3: 4, 8

4: 5, 0

5: 5, 5

6: 5, 6

7: 5, 8

8: 6, 0

9: 6, 1

10: 6, 5

8. Экономикалық шешімдерді шешудің әртүрлі варианттарын салыстыру оның ішінде ең таңдауға мүмкіндік береді және сонымен кәсіпорынның мүмкіндіктерін толығымен қолдануға. Ол көбінесе кеңінен жоспарлар мен басқару шешімдерін негіздеуде алдыңғы талдауда қолданылады.

Қызметтің бір факторының өзгергенге дейінгі және өзгергеннен кейінгі нәтижелерін салыстыру кеңінен факторлардың әсер етуіне есептегенде және резерв шамасын анықтағанда қолданылады.

3. 2. Талдауда маңызды шарттардың бірі-көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету қажеттігі, өйткені тек сапалы біркелкі шамаларды салыстыруға болады.

Көрсеткіштердің салыстырмаулылығы бағалардың әртүрлі деңгейімен, өндірістің әртүрлі көлемімен, құрылымдық өзгерістермен, көрсеткіштерді есептеу методикасындағы әртүрлілік және т. б. факторлармен болуы мүмкін.

Салыстырынбайтын көрсеткіштерді салыстыру талдау нәтижесінде дұрыс емес қорытындыға әкеледі. Сондықтан салыстыруды жүргізбей тұрып көрсеткіштерді салыстырмалы түрге келтіру керек.

Егер көрсеткіштердің сәйкес келмеуі құндық бағаның әртүрлі деңгейімен болса, онда осы көрсеткіштердің факторын бірдей бағада көрсетеді. Салыстыру үшін мысалы, жалпы өнімнің салыстырмалылығын қамтамасыз ету үшін, оның есепте жылдағы физиканың көлемдерін базистік жылдағы бағамен көрсетеді:

∑ q1Po

І жө = ∑ qoPo

Мұнда q1 мен qo - і-түріндегі өнімнің есепті және базистік жылдағы өндірістің физикалық көлемі

Ро -базистік жылдағы і түріндегі өнім бағасы

Көптеген көрсеткіштер кәсіпорын қызметінде масштабтарының өзгеруіне байланысты сәйкес келмейді .

Мысалы, есепті жылдағы шығын суммасын (∑ q1в1+а1)

Базистік жылдағы шығындармен (∑ qoВо+ао) салыстырмалық, онда бұл көрсеткіштердің айырмасы тек қана өнімнің өзіндік құн деңгейінің өзгеруімен ғана негізделмейді, сонымен қатар өнім өндірісінің көлеміндегі өзгерістерге де байланысты. Шығындарды салыстырмалы түрге келтіру үшін көлем факторының әсерін жою қажет, ол базистік жылдағы шығын суммасын есепті жылдағы өнім өндірісінің көлеміне қайта есептеу керек (∑ q1Вo + ао), одан кейін есепті жылдағы шығын суммасымен салыстыру керек:

∑ q1В1+а1

І жө = ∑ q1Po+ао

Мұнда в -і-түріндегі өнімнің бірлігіне ауыспалы шығындар;

а - қарастырылып отырған жылдағы бүкіл өнім шығарудағы тұрақты шығындар

Сапалы фактордың әсер етуін жою үшін алынған өнім көлемін стандартты салаға келтіреді, тиісінше оның санын өсіреді немесе кемітеді. Мысалы, сүттің майлығының өзгеруі.

Кесте 4. Сүттің өндіріс көлемі мен өзіндік құнына сапасының әсер етуін жою

Көрсеткіш

Алдынғы жыл

Есепті жыл

Есепті жыл, алдыңғыға %

Көрсеткіш: Сүт өндірісіне кеткен шығын, мың т.

Алдынғы жыл: 15000

Есепті жыл: 19800

Есепті жыл, алдыңғыға %: 132

Көрсеткіш: Сүттің майлылығы, %

Алдынғы жыл: 3, 5

Есепті жыл: 3, 3

Есепті жыл, алдыңғыға %: 94, 3

Көрсеткіш: Базистік майлылығы, %

Алдынғы жыл: 3, 4

Есепті жыл: 3, 4

Есепті жыл, алдыңғыға %: 100

Көрсеткіш: Сүт өндірісінің көлемі, ц

Алдынғы жыл:

Есепті жыл:

Есепті жыл, алдыңғыға %:

Көрсеткіш: Нақты майлылығы

Алдынғы жыл: 25000

Есепті жыл: 3

Есепті жыл, алдыңғыға %: 120

Көрсеткіш: Базистік майлылығы

Алдынғы жыл: 25735

Есепті жыл: 29117

Есепті жыл, алдыңғыға %: 113, 1

Көрсеткіш: 1 ц. сүт өзіндік құны, мың теңге

Алдынғы жыл:

Есепті жыл:

Есепті жыл, алдыңғыға %:

Көрсеткіш: Нақты майлылығы

Алдынғы жыл: 600

Есепті жыл: 660

Есепті жыл, алдыңғыға %: 110

Көрсеткіш: Базистік майлылығы

Алдынғы жыл: 583

Есепті жыл: 680

Есепті жыл, алдыңғыға %: 116, 6

Кесте 4-тен көріп отырғанымыздай, сүттің майлылығын есепке алып отырған көрсеткіштер бұл факторды есепке алмаған көрсеткіштерден ажыратылады: сүттің өндіріс көлемі нақты майлылығы бойынша алдыңғы жылға қарағанда 20 % жоғары, ал базистік майлылығын есептегенде 13, 1 %-ға. Сүттің өзіндік құнының нақты деңгейі, оның нақты майлылығында 660 м. т. құрайды, ал базистікте-680 м. т. 1-ші жағдайда ол алдыңғы жылға қарағанда 10 %, 2-ші де 16, 6 % жоғары.

ШІЭТ ақпаратты топтастыру кеңінен қолданылады, бұл қарастырылып отырған объекттер жиынтығын сәйкес белгілері бойынша сандық біркелкі топтарға массасын бөлу. Талдаудың мақсатына байланысты типологиялық құрылымдық және аналитикалық (себепті-тергеу) топтастыруды қолданылады.

Типологиялық топтастыруының м-ры, қызмет түріне байланысты тұрғындар тобы, меншік формасына қарай кәсіпорындар тобы және т. б.

Құрылымыдық топтастыру көрсеткіштердің ішкі құрылысын, олардың басқа бөліктерінің сәйкестігін қарастыруға мүмкіндік береді. Олардың көмегімен жұмысшының мамандығы бойынша құрамын, жұмыс стажы, жасын, өнім өндіруде жоспардың орындалу деңгейі бойынша кәсіпорын құрамы, өнімнің өзіндік құнының құрамы және т. б. қарастырады.

Аналитикалық (себепті-тергеу) топтастыруды қарастырылып отырған көрсеткіштер арасындағы байланыстың бар болуын, бағытын және формасын анықтауда қолданылады. Аналитикалық топтастыру белгілік сипатына қарау сандық және сапалық болуы мүмкін.

Күрделі құрылысына қарай топтастырудың 2 түрін ажыратады: жай және құрама . Жай топтастыру арқылы белгілі бір белгі бойынша топтастырылған құбылыстар арасындағы өзара байланыс қарастырылады. Құрама топтастыруда қарастырылып отырған жиынтық алдымен бір белгі бойынша, одан кейін әр топтың ішінде басқа белгісі бойынша бөлінеді. Осындай әдіспен 2-3 деңгейлі топтастырулар, олар әртүрлі және күрделі өзара байланысуды зерттейді.

Кесте 4. мәліметтерін қолданып кәсіпорындарды еңбек деңгейі бойынша топтастырайық, сөйтіп осы фактордың еңбек өнімділігімен арасындағы өзара байланысында бағыты мен формасының бар екенін анықтайық (кесте 5)

Кесте 5. Еңбек бойынша кәсіпорындарды топтастыру

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.