Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың жолдарын қарастыру
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... 2
НOPМAТИВТІК CІЛТЕМЕЛЕP ... ... ... ... .3
AНЫҚТAМAЛAP ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕУЛЕP МЕН ҚЫCҚAPТУЛAP ... ... ... .5
КІPІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ
САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТЕOPИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық мәcелелеpі ... ... ... ... .11
1.2 Мектепке дейінгі мекеме мен отбасының ынтымақтастығының түрлері ... ... ... ...23
1.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ...31
2 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ӘДІCТЕМЕCІ
2.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын жүзеге
асыру мaзмұны ... ... ... ... ...44
2.2 Мектепке дейінгі мекеме мен отбасындағы тәрбие үдерісі
сабақтастығының фopмaлapы мен әдіcтеpі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық.тәжірибелік жұмыстары ... ... 73
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ..90
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕP ТІЗІМІ ... 92
ҚOCЫМШAЛAP ... ... ... .95
НOPМAТИВТІК CІЛТЕМЕЛЕP ... ... ... ... .3
AНЫҚТAМAЛAP ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕУЛЕP МЕН ҚЫCҚAPТУЛAP ... ... ... .5
КІPІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ
САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТЕOPИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық мәcелелеpі ... ... ... ... .11
1.2 Мектепке дейінгі мекеме мен отбасының ынтымақтастығының түрлері ... ... ... ...23
1.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ...31
2 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ӘДІCТЕМЕCІ
2.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын жүзеге
асыру мaзмұны ... ... ... ... ...44
2.2 Мектепке дейінгі мекеме мен отбасындағы тәрбие үдерісі
сабақтастығының фopмaлapы мен әдіcтеpі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық.тәжірибелік жұмыстары ... ... 73
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ..90
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕP ТІЗІМІ ... 92
ҚOCЫМШAЛAP ... ... ... .95
Тұрақты дамитын және бәсекелесуге қабілетті мемлекетті құра отырып, Қазақстан Республикасында балалар өмірінің сапасын қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жүргізілуде. Балаларға арналған саясаттың тиімділігін арттыру мақсатында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы балалардың құқығын қорғайтын халықаралық ұйымдармен қызметтестік тәртіпте жұмыс жасауда. .
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында “Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрi парызы, кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi” , - деп көрсетiлген [1].
Елiмiздiң қайта толықтырылып 2002 жылдың 1 шiлдесiнде берiлген “Неке және отбасы туралы” Заңында “Отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайтумен дамытуға жәрдемдесуге тиiстi адамдар тобы”, - деп анықтама берiледi [2].
Қазіргі балабақша жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өте оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны енгізу талабы қойылып отыр. Елбасымыз Жолдауында: «Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады»- деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, адам капиталын қалыптастыру міндетін жүктейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында “Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрi парызы, кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi” , - деп көрсетiлген [1].
Елiмiздiң қайта толықтырылып 2002 жылдың 1 шiлдесiнде берiлген “Неке және отбасы туралы” Заңында “Отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайтумен дамытуға жәрдемдесуге тиiстi адамдар тобы”, - деп анықтама берiледi [2].
Қазіргі балабақша жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өте оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны енгізу талабы қойылып отыр. Елбасымыз Жолдауында: «Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады»- деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, адам капиталын қалыптастыру міндетін жүктейді.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: НОРМА-К, -2007 2. Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы. 2002 3. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы.- Астана:Елорда, 2007.
4. Баймұратова Б.Б., Сәтімбекова М.С., Жұмабекова Ф.Н., Әмірова Ә.С., Бәтібаева С.Ғ., Өтебаева Г.К. «Балбөбек» бағдарламасы. –Алматы, -2012. 4-басылым 6-б
5. Есентаева Н.Р. Білім беру мекемелерінде психологтардың ата-аналармен ынтымақтастығы // Отбасы және балабақша.-2012 -№5 - 4-б
6. «Қазақстан-2050»Стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа бағыты»// Оңтүстік Қазақстан.-2012 15 желтоқсан - 6-б
7. «Қазақстан мектебі» №6/2008, 48-бет
8. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание. –Москва: Просвещение,- 1999 - 230 б
9. Беличева С.А. Сложный мир подростка. – Свердловск, 1984 -19 б.
10. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы ұлттық ойындарды пайдалану: п. ғыл. ... канд. автореф. -Алматы, 1995. – Б. 2 б
11. Абайдың қара сөздері -Алматы, 1996
12. Атемова Қ.Т. Әлеуметтік педагогика.-Алматы: Ғылым, -2012 264-б
13. Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі.- Астана: 2010.
14. Атемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиетттерді қалып-тастырудағы отбасының рөлі. -Алматы: Ғылым, -2002 216 б
15. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. Балаларды семьяда адамгершілікке
тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы. -1985 84 б
16. Никандров Н.Д. Ценности как основа целей воспитания.-Москва: Педагогика, -1998 -67 с
17. Атемова Қ.Т. Отбасында баланың іс- әрекетін ұйымдастыру жолдары. Алматы: -2002 -87 б
18. Рахымжанова А.Б. Ата-ана ұстанымының бала дамуына әсері // Отбасы және балабақша -2010 -№4, -9-б
19. Исаева Б.Т. Қазіргі ата-аналар баланы тәрбиелемейді, тек қаржыландыра-ды // Отбасы және балабақша. -2010 -№4 -5-б
20. Островская Л.Ф. Педагогические знания-родителям.- М.: Просвещение. 1983 – 4-с
21.Сухомлинский В.А. Родительская педагогика. М.: Просвещение. -1988 - 55-56 с
22. Островская Л.Ф. Беседы с родителями о нравственном воспитании дошкольника. –Москва: Просвещение, -1987 -48 с
23. Буре Р.С., Островская Л.Ф. Воспитатель и дети. –Москва.: Просвещение,
-1985 -100 с
24. Кон И.С. Ребенок и общество. – М.: -1988 - 269 с
25. Карамзин Н.М. Как быть родителями. О психологии родительской
любви.– Москва: Педагогика, -1986.- 301 с
26. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы: Ана тілі, -1992 -42 б
27. Қалмағанбетова Г. Жанұялық қарым-қатынастың балаларға психология-лық әсері // Бастауыш мектеп. – 2009 -№7 -13 б
28. Смагулова Г.Т. Ата-аналармен жұмыс жүргізу жолдары // Отбасы және балабақша. -2010 -№4 -7
29. Қалыбекова А. Қазақ халық тәрбиесінің асыл мұрасы. –Алматы: Баур, - 2011 -143 б
30. Сисенбердиева А.Ж. Дене тәрбиесі теориясымен әдістемесі. –Алматы: Экономика. - 2011 -454 б
31. Загик Л.В, Иванова В.М. Воспитатели и родители. –Москва:Просвещение.
-1985 71 с.
32. Нығыметова Қ.Н., Ермекбаева Л.К. Баланың мектепке психологиялық даярлығын айқындау. – Алматы: Жазушы, -2006 -56 б
33. Павлова Л.Н. Воспитание и обучение детей раннего возраста.-Москва Просвещение. -1986 -161 с
34. Монтессори М. Дом ребёнка.Метод научной педагогики. -М.: Задруга. -1913 -16 с
35.Терри Мелоу. Монтессори и ваш ребенок: Руководство для родителей. Пер. с англ. – М.,-1997 125 с
36. Мендаяқова Қ.М., Утебекова Н.С. Мектепке дейінгі білім беруде Монтессори педагогикасының тиімділігі // «Қазақстандағы және әлемдегі мектепке дейінгі білім беру:тәжірибе, қазіргі жағдайы және болашағы» Халықар. конф. мат.: - Алматы, 2014 -265-268 б
37. «Отбасы және балабақша» №1 2010, 2 б
38. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. – Алматы: Білім, -1997 -160 б
39. Тулимбетова Л.Б. Балабақша жағдайында ата-аналармен ұйымдастырыла-тын жұмыс түрлері // «Білім беру жүйесінің интеграциялану жағдайында бәсекеге қабілетті маман даярлаудың мәселелері» Халықар. ғыл.-прак. конф. мат. Түркістан-Шымкент, 2015. 271 Б.
40. Богославец Л.Г., Давыдова О.И., Майер А.А. «Работа с родителями в ДОУ» // Научно- практический журнал «Управление ДОУ» М.: Творческий центр «Сфера», 2005 –С.86-88
41. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің сөздігі. –Алматы. Дайк-Пресс. -1999 -244 б
42. Вахмянин Г.И. Педагогика родителей. -Москва:Педагогика, 1986.- 127 с
43. Аралбаева Р. Қ. Мектепке дейінгі педагогика.- Алматы. – 2012 -220 б
44. Мұқанова Б.Ы., Төлеубекова Р.К. Педагогика. -Алматы: Нұрлы Әлем.-2003 64 б
45. Шарипова Ш. Отбасымен балабақшаның педагогикалық байланысы // Отбасы және балабақша. -2012 -№5 -26 б
46. Жаздықбаева М.Б. Мектепке дейінгі білім беруді ұйымдастыру және басқару.- Шымкент: Әлем,- 2015 -72-85 б
47. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбие және оқыту негізгі ережелері.- Астана, 2012
48. Жүндібаева Т.Н. Отбасы педагогикасы. –Алматы: Жазушы, -2014 163 б
49. Ядэшко В.Э., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика.-Алматы: Мектеп, -1982 -184 б
50. Исабаева А.Б. Балабақшаның отбасымен сабақтастығы // «Қазақстандағы және әлемдегі мектепке дейінгі білім беру: тәжірибе, қазіргі жағдайы және болашағы» Халықар. ғыл.-прак. конф. материалдары: Алматы, 2014. -127-128 б
51. Зверева О. Влияние дошкольного учреждения на повышение педагогичес-кой культуры молодой семьи. Автореф. на соиск. нч.степ. канд. пед.наук. М., 1987
52. «Отбасы және балабақша» №5 2013, 5-бет
53. Сманов І., Оңғарбай Ә., Оразымбетова Б. Отбасы мен мектептің ынты-мақтастығы. –Шымкент: Әлем, -2005 62 б
54. Ушинский К.Д. Собрание сочинений -М., -1950, -23 с
55. Бәшірова Ж.Р., Әлқожаева Н.С. Тұлғааралық қарым-қатынас
педагогикасы. –Алматы: Қазақ университеті,- 2011 -354 б
56. Под ред.Марковой. Воспитание дошкольника в семье.-М.: Просвещение, -1979 -47 с
57. Островская Л.Ф. Беседы с родителями о нравственном воспитании дошкольника. –Москва.: Просвещение. -1987 40 с
58. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика.- Астана: Фолиант,- 2008 26 б
59.Үмбетбаева Ұ. Бала тәрбиесіндегі ата-ана рөлі // Мектепке дейінгі тәрбие -2013 -№1 -58 б
60. Қоңырбаева С. Отбасы: бала мен ата-ана. –Алматы, 2006
4. Баймұратова Б.Б., Сәтімбекова М.С., Жұмабекова Ф.Н., Әмірова Ә.С., Бәтібаева С.Ғ., Өтебаева Г.К. «Балбөбек» бағдарламасы. –Алматы, -2012. 4-басылым 6-б
5. Есентаева Н.Р. Білім беру мекемелерінде психологтардың ата-аналармен ынтымақтастығы // Отбасы және балабақша.-2012 -№5 - 4-б
6. «Қазақстан-2050»Стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа бағыты»// Оңтүстік Қазақстан.-2012 15 желтоқсан - 6-б
7. «Қазақстан мектебі» №6/2008, 48-бет
8. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание. –Москва: Просвещение,- 1999 - 230 б
9. Беличева С.А. Сложный мир подростка. – Свердловск, 1984 -19 б.
10. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы ұлттық ойындарды пайдалану: п. ғыл. ... канд. автореф. -Алматы, 1995. – Б. 2 б
11. Абайдың қара сөздері -Алматы, 1996
12. Атемова Қ.Т. Әлеуметтік педагогика.-Алматы: Ғылым, -2012 264-б
13. Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі.- Астана: 2010.
14. Атемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиетттерді қалып-тастырудағы отбасының рөлі. -Алматы: Ғылым, -2002 216 б
15. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. Балаларды семьяда адамгершілікке
тәрбиелеудің кейбір мәселелері. –Алматы. -1985 84 б
16. Никандров Н.Д. Ценности как основа целей воспитания.-Москва: Педагогика, -1998 -67 с
17. Атемова Қ.Т. Отбасында баланың іс- әрекетін ұйымдастыру жолдары. Алматы: -2002 -87 б
18. Рахымжанова А.Б. Ата-ана ұстанымының бала дамуына әсері // Отбасы және балабақша -2010 -№4, -9-б
19. Исаева Б.Т. Қазіргі ата-аналар баланы тәрбиелемейді, тек қаржыландыра-ды // Отбасы және балабақша. -2010 -№4 -5-б
20. Островская Л.Ф. Педагогические знания-родителям.- М.: Просвещение. 1983 – 4-с
21.Сухомлинский В.А. Родительская педагогика. М.: Просвещение. -1988 - 55-56 с
22. Островская Л.Ф. Беседы с родителями о нравственном воспитании дошкольника. –Москва: Просвещение, -1987 -48 с
23. Буре Р.С., Островская Л.Ф. Воспитатель и дети. –Москва.: Просвещение,
-1985 -100 с
24. Кон И.С. Ребенок и общество. – М.: -1988 - 269 с
25. Карамзин Н.М. Как быть родителями. О психологии родительской
любви.– Москва: Педагогика, -1986.- 301 с
26. Жұмабаев М. Педагогика. -Алматы: Ана тілі, -1992 -42 б
27. Қалмағанбетова Г. Жанұялық қарым-қатынастың балаларға психология-лық әсері // Бастауыш мектеп. – 2009 -№7 -13 б
28. Смагулова Г.Т. Ата-аналармен жұмыс жүргізу жолдары // Отбасы және балабақша. -2010 -№4 -7
29. Қалыбекова А. Қазақ халық тәрбиесінің асыл мұрасы. –Алматы: Баур, - 2011 -143 б
30. Сисенбердиева А.Ж. Дене тәрбиесі теориясымен әдістемесі. –Алматы: Экономика. - 2011 -454 б
31. Загик Л.В, Иванова В.М. Воспитатели и родители. –Москва:Просвещение.
-1985 71 с.
32. Нығыметова Қ.Н., Ермекбаева Л.К. Баланың мектепке психологиялық даярлығын айқындау. – Алматы: Жазушы, -2006 -56 б
33. Павлова Л.Н. Воспитание и обучение детей раннего возраста.-Москва Просвещение. -1986 -161 с
34. Монтессори М. Дом ребёнка.Метод научной педагогики. -М.: Задруга. -1913 -16 с
35.Терри Мелоу. Монтессори и ваш ребенок: Руководство для родителей. Пер. с англ. – М.,-1997 125 с
36. Мендаяқова Қ.М., Утебекова Н.С. Мектепке дейінгі білім беруде Монтессори педагогикасының тиімділігі // «Қазақстандағы және әлемдегі мектепке дейінгі білім беру:тәжірибе, қазіргі жағдайы және болашағы» Халықар. конф. мат.: - Алматы, 2014 -265-268 б
37. «Отбасы және балабақша» №1 2010, 2 б
38. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. – Алматы: Білім, -1997 -160 б
39. Тулимбетова Л.Б. Балабақша жағдайында ата-аналармен ұйымдастырыла-тын жұмыс түрлері // «Білім беру жүйесінің интеграциялану жағдайында бәсекеге қабілетті маман даярлаудың мәселелері» Халықар. ғыл.-прак. конф. мат. Түркістан-Шымкент, 2015. 271 Б.
40. Богославец Л.Г., Давыдова О.И., Майер А.А. «Работа с родителями в ДОУ» // Научно- практический журнал «Управление ДОУ» М.: Творческий центр «Сфера», 2005 –С.86-88
41. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің сөздігі. –Алматы. Дайк-Пресс. -1999 -244 б
42. Вахмянин Г.И. Педагогика родителей. -Москва:Педагогика, 1986.- 127 с
43. Аралбаева Р. Қ. Мектепке дейінгі педагогика.- Алматы. – 2012 -220 б
44. Мұқанова Б.Ы., Төлеубекова Р.К. Педагогика. -Алматы: Нұрлы Әлем.-2003 64 б
45. Шарипова Ш. Отбасымен балабақшаның педагогикалық байланысы // Отбасы және балабақша. -2012 -№5 -26 б
46. Жаздықбаева М.Б. Мектепке дейінгі білім беруді ұйымдастыру және басқару.- Шымкент: Әлем,- 2015 -72-85 б
47. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбие және оқыту негізгі ережелері.- Астана, 2012
48. Жүндібаева Т.Н. Отбасы педагогикасы. –Алматы: Жазушы, -2014 163 б
49. Ядэшко В.Э., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика.-Алматы: Мектеп, -1982 -184 б
50. Исабаева А.Б. Балабақшаның отбасымен сабақтастығы // «Қазақстандағы және әлемдегі мектепке дейінгі білім беру: тәжірибе, қазіргі жағдайы және болашағы» Халықар. ғыл.-прак. конф. материалдары: Алматы, 2014. -127-128 б
51. Зверева О. Влияние дошкольного учреждения на повышение педагогичес-кой культуры молодой семьи. Автореф. на соиск. нч.степ. канд. пед.наук. М., 1987
52. «Отбасы және балабақша» №5 2013, 5-бет
53. Сманов І., Оңғарбай Ә., Оразымбетова Б. Отбасы мен мектептің ынты-мақтастығы. –Шымкент: Әлем, -2005 62 б
54. Ушинский К.Д. Собрание сочинений -М., -1950, -23 с
55. Бәшірова Ж.Р., Әлқожаева Н.С. Тұлғааралық қарым-қатынас
педагогикасы. –Алматы: Қазақ университеті,- 2011 -354 б
56. Под ред.Марковой. Воспитание дошкольника в семье.-М.: Просвещение, -1979 -47 с
57. Островская Л.Ф. Беседы с родителями о нравственном воспитании дошкольника. –Москва.: Просвещение. -1987 40 с
58. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика.- Астана: Фолиант,- 2008 26 б
59.Үмбетбаева Ұ. Бала тәрбиесіндегі ата-ана рөлі // Мектепке дейінгі тәрбие -2013 -№1 -58 б
60. Қоңырбаева С. Отбасы: бала мен ата-ана. –Алматы, 2006
МAЗМҰНЫ
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
НOPМAТИВТІК CІЛТЕМЕЛЕP ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
AНЫҚТAМAЛAP ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
БЕЛГІЛЕУЛЕP МЕН ҚЫCҚAPТУЛAP ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІPІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ
САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТЕOPИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық мәcелелеpі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
Мектепке дейінгі мекеме мен отбасының ынтымақтастығының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ
САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ӘДІCТЕМЕCІ
2.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын жүзеге
асыру мaзмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.2 Мектепке дейінгі мекеме мен отбасындағы тәрбие үдерісі
сабақтастығының фopмaлapы мен әдіcтеpі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық-тәжірибелік жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕP ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 92
ҚOCЫМШAЛAP ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Астана: Елорда, 2008.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі.- Астана: 2010.
Балбөбек бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы. - Алматы: 2006. 172 б.
Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы. 2002
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбие және оқыту негізгі ережелері
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар көрсетілген:
Отбасы – ең жақын әлеуметтендіру ортасы ретінде өмір құндылықтары, оның мақсаты, нені біліп,өзін қалай ұстаудың маңыздылығы жайындағы алғашқы мәліметтерді беріп қана қоймай, сонда-ақ басқалармен қарым-қатынас жасауға тәжірибе барысында дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін іс жүзінде байқайды. Отбасындағы әртүрлі оқиғалармен мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді.
Отбасы тәрбиесі дегеніміз – әке-шеше мен баланың қоғамда қабылданған адамгершілік және құқықтық жүйедегі өзара қарым-қатынасы.
Қарым-қатынас дегеніміз – өзара пікір алмасу, қайғымен қуанышта серік болу сияқты үлкен ауқымдағы эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас тікелей бетпе-бет не болмаса белгілі бір құралдардың көмегімен (техникалық, электрондық), не іс әрекет арқылы, кәсіптік сферада, достық, жолдастық – диалог, әріптестік, монолог, отбасында туысқандық байланыстар негізінде т.б. болуы ықтимал.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады.
Оқу бағдарламасы - әрбір оқу пәні бойынша меңгерілуге жататын білім, іскерлік және дағдылардың мазмұны мен көлемін айқындайтын бағдарлама.
Тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу.
Сабақтастық - дамудың әртүрлі кезеңдерінің арасындағы ерекше байланыс, оның мәні тұтасты жүйе ретінде өзгерткенде оның элементтерін сақтауда. Сабақтастық оқу-тәрбие процесіндегі құбылыстардың сәйкестілігімен анықталады.
Шарт - өзара келісім, талап, тілек, міндет.
Педагогикалық шарттар ұғымы - қойылған міндетке жеткізуді қамтамасыз ететін оқытудың мазмұны және ұйымдастыру түрлерінің обьективті мүмкіндіктері мен оларды жүзеге асырудың материалдық мүмкіндіктерінің жиынтығы деп анықталады.
Дидактикалық шарттар ұғымы - дидактиканың пәніне байланысты айқындалады. Дидактика оқытудың мақсаттарын, мазмұнын, әдістері мен ұйымдастыру түрлерін қарастырады.
Күн режимі– бір тәулік ішіндегі уақыт мезгілдерінің дұрыс бөлінуі: ұйқы, сергіту, тамақтану процестерінің дұрыс алмасып, кезектесіп келуі. Режим бойынша тамақтанулар аралығында белгілі тәртіппен үзіліс сақталу керек.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
БҰҰ – Бүкілодақтық ұлтаралық ұйым
КТУОБжОО - Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарына
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тұрақты дамитын және бәсекелесуге қабілетті мемлекетті құра отырып, Қазақстан Республикасында балалар өмірінің сапасын қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жүргізілуде. Балаларға арналған саясаттың тиімділігін арттыру мақсатында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы балалардың құқығын қорғайтын халықаралық ұйымдармен қызметтестік тәртіпте жұмыс жасауда. .
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында “Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрi парызы, кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi” , - деп көрсетiлген [1].
Елiмiздiң қайта толықтырылып 2002 жылдың 1 шiлдесiнде берiлген “Неке және отбасы туралы” Заңында “Отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайтумен дамытуға жәрдемдесуге тиiстi адамдар тобы”, - деп анықтама берiледi [2].
Қазіргі балабақша жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өте оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны енгізу талабы қойылып отыр. Елбасымыз Жолдауында: Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады- деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, адам капиталын қалыптастыру міндетін жүктейді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологиясын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны тиімділігіне қарай пайдалану педагогтан үлкен шеберлікті талап етеді. Сол себептен отбасында және балабақшада баланы жан-жақты қалыптастыруда жаңа әдіс-тәсілдерді пайдалану басты мақсаттардың бірі [3].
Қазақ балабақшаларына арналған Балбөбек бағдарламасында: Балабақшадағы ұйымдастырылған іс-шараларға ата-аналардың қатысуы, балалар және тәрбиешілермен бірге ұйымдастыруы барысында, балалар үлкендермен ілтипатты қарым-қатынас жасауға үйренеді. Осылайша, бағдарлама мазмұнын бірлесе жүзеге асыруда отбасы мен балабақша арасында педагогикалық ынтымақтастық қалыптасып, бала тәрбиесі ортақ мүддеге айналады делінген болатын [4].
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың “... халық Аллаһына, Тәңiрiне сенiп, ертеңгi күнiн, аржақтағы ана дүниеге баратын күнiн ойлап, дүниедегi мынау бүгiнгi күннiң күйбеңiмен жүре бермей, Пайғамбарымыз Мұхаммедтiң (с.ғ.с.) хадистерiне сәйкес өмiр сүрсе деймiн” деген сөзiн басшылыққа ала отырып, мұсылман балаларына қасиеттi хадистерiмiзде де отбасылық өмiрмен өмiрге бала әкелiп, дұрыс тәрбие беру мәселесi жақсы айтылғанын еске алғанымыз жөн. Ислам дiнi кез келген ата-анаға мынадай үш мiндет жүктейдi: Бiрiншiсi, балаға көркем ат қою; Екiншiсi, дiннiң әдептi тәрбиесiн сiңiру; Үшiншiсi, тәрбиелi отбасымен құда болып, баланы айттырып үйлендiру. Ер кiсi – жанұяның тәрбиешiсi. Сондықтан – ол отбасы тәрбиесi үшiн жауапкер. Әкенiң бұл өмiрде баласына сыйлайтын сыйлықтарының iшiнде ең қымбаты және баға жетпес асылы – көркем әдептi тәрбие (Пайғамбарымыз Мұхаммедтiң (с.ғ.с.) хадистерiнен). Отбасы-неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар бір-біріне көмектесу және жауапкершілік алуға, тұрмыстық жалпылы-лығымен байланысады (Юстицкий В.В., Эйдемиллер Э.Г.).
Оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін көтеру мәселесі мектепке дейінгі мекеме-лерде біліктілікті жоғары мамандармен қамтамасыз етуге байланысты. Оңтайландыру мәселесіне келгенде, тағы бір оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыратын жол айтуға болады: ол ата-аналарды білім беру үрдісіне қосу. Бұл идея өзлігінен жаңа емес. Ата-аналар баланың жетілуіне аз жауапкершілікте емес, оларға қосымша бала тәрбиелеуге тәсілдеме беруді жүзеге асыру керек. Одан басқа бұл тәсілдеме тәжірибелік қызметті ұйымдастыруда біржақтылықтан құтылдырады, ата-аналарға оқыту мен бала тәрбиелеуде толығымен қатысуына мүмкіндік береді. Мұндай жұмысты ұйымдастыру үшін оқу-тәрбие жұмысын қайта қарау керек [5].
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа бағыты атты Жолдауы еліміздің ұзақ мерзімді дамуынағы жаңа белестерді айқындайтын маңызды тарихи құжат болып табылады. Президенттің білім беру, оның ішінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мәселесіне тоқталуы, осы сала қызметкерлерінің өз ісіне деген жауапкерші-лікті арттыра түспек. Бұл Жолдауда Елбасымыз білім беру саласындағы басымдықтар жайлы бүкіл әлемдегі сияқты, Қазақстан мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керектігін айта келе, Балапан бағдарламасының 2020 жылға дейін ұзартуға шешім қабылдағандығы жайлы айтып өтті [6]. Елбасы Н.Назарбаев Қазіргі заман талабына сай, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психология қалыптасқан, имандылық әдебі парасаты бар ұрпақ тәрбиелеу, өсіру, білім беру бүгінгі таңда отбасының, балабақшаның, барша елдің, халықтың міндеті деп атап көрсетті. Жас ұрпақтың жан-жақты қалыптасуының негіздері мектепке дейінгі мекемеден бастау алады. Мектеп жасына дейінгі баланы қалыптастырып, дамыту үшін оның ішкі дүниесімен қыр-сырын анықтап, мүмкіндіктерімен қабілетінің дамуына жағдай туғызу қажет. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып, дамытса, оның нәтижесі де соншалықты жемісті болмақ. Сонымен, еліміздің келешегі жастарда десек, оларды балабақшадан тәрбиелеудің тың жүйесі керек болды. Міне осы мезетте мемлекет басшысының бастамасымен 2010 жылы елімізде Балапан бағдарламасы өмірге келді [7].
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі қоғамдық білім және тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қоюда. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты. Қазіргі қоғамтану, педагогика, психология, саясаттану, әлеуметтану, философия, демография секілді ғылым салалары адамның дамып қалыптасуында отбасының негізгі орнын баса көрсетуде. Ақпарат алмасудың әлемдік ауқымда дамуы және қоғамдық мәдениеттің жаңа деңгейге көтерілуі, өмір салтының өзгеруі отбасы тәрбиесіне, оның құрылымымен қарым-қатынас сипатына ықпалын тигізіп отырады. Қоғамның даму бағытының жаңа сипаты кейбір жетістіктерге алып келгенімен, отбасы тәрбиесінің мәлім тұстарына нұқсан келтіргені де хақ. Мұндай жағдайда ата-ананың педагогикалық сауатын ашу бүгінгі күннің басты проблемаларының бірі екені айқындала түседі. Өсіп келе жатқан жас буын тәрбиесіндегі қоғамдық мекемелердің мәнін ескермеуге болмас, алайда, отбасының ондағы ерекше орнын өмір өзі дәлелдеп отыр. Белгілі психолог ғалым С.Л.Рубинштейн қоғамдық мекемеде отбасына тән балаға болған сезімталдық қарым-қатынас пен табиғи жылулықтың жетіспейтіндігін атап өткен.
Ата-ана өзінің балаларын қандай адам етіп тәрбиелеуін өздері біледі. Отбасындағы тәрбиеде қолданатын әдістері де өзгеше екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет, дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескерілетіні бар. И.Г.Песталоцци отбасы, баланы өмірге іс-әрекет арқылы тәрбиелейтінін белгілесе, А.В.Петровский әр отбасының өзіне ғана тән тәрбиелеу жүйесінің болатынын зерделеген. Алайда, кеңес одағындағы идеологияға сәйкес отбасындағы тәрбие адамның өміріндегі басты кезең емес, керісінше, оның құны төмендеп, қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сондықтан да, кеңес одағындағы азаматтардың өмірлері туған күндерінен бастап, алдын-ала жоспарланатын – ясли, балабақша, бастауыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта оқу орындары және жоғары мектеп баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу, оқыту арқылы ұйымдастыру бағдарламалары жұмыс жүргізіле бастады [8].
А.В.Мудрик отбасы тәрбиесіне ықпал ететін басты факторларды: әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-экономикалық, техникалық-гигиеналық, демографиялық тығыз байланыста қарастыру қажет екендігін атап көрсетеді.
Қазіргі заманғы отбасылардың дефектілерін неблагополучные дейді М.И.Буянов, ажырасудың бала психикасына әсерін Х.Фигдор және З.Матеичик, екінші некенің бала тәрбиесіне, дамуына теріс ықпалын А.И.Захарова, Е.П.Арнаутова, Е.И.Кульчицкая, жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова, егіздер тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Ата-ана қарым-қатынасына баланың көзқарасы және отбасында өзінің орнын сезінуіне Д.В.Винникотт, В.Абраменкова, К.Витакер, М.Лисина, Ю.Б.Гиппенрейтер, Л.Ф.Обуховалар, психологиялық талдаулар жүргізіп, практикалық нұсқаулар берген.
С.А.Беличева отбасы тәрбиесінде осы уақытқа дейін зерттелмеген бірқатар мәселелердің бар екендігін атап өткен. Олар мыналар:
– одақ кезінде қоғамдық мекемелердегі тәрбие мәселелеріне ерекше мән беріліп, ұзақ уақыт отбасындағы тәрбиенің маңыздылығы ескерілмеген;
– отбасы тәрбиесін зерттеуді бір ғана педагогика ғылымының аясында жүзеге
асыру сыңар жақтылыққа әкеліп соқтырады. Оны зерттеуді көптеген ғылым салаларының тоғыстыра, кешенді жүргізудің күрделілігінде;
– әрбір отбасында жат адамдарға, зерттеушілерге көрсете бермейтін құпия тұстарының болуы;
– отбасы тәрбиесін зерттеу кәдімгі дәстүрлі зерттеу әдістерінен басқа тәсілдерді қолдануды талап етеді;
– отбасы иелері: ата-аналардың педагогикалық сауатының болмауы, не жеткіліксіздігі мен бала тәрбиесіне көзқарасының қалыптаспағаны [9].
Келтірілген проблемалардың алғашқы төртеуіне қатысты бірқатар ғалымдардың еңбектерінен жекелеген ой-пікірлерді табуға болады. Ал бірақ, Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарына (КТУОБжОО) орналастырылған балалардың ата-аналарының сауатын ашып, оларды отбасы тәрбиесінің аса маңызды педагогикалық шарттарымен қаруландыру осы уақытқа дейін Отандық педагогикада қарастырылмаған.
Отбасында бала тәрбиелеу ешқандай дайындықты керек етпейтін қарапайым әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік адамның мұндай көзқараста екені оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалардан белгілі болды. Мұндай көзқарасты кезінде К.Д.Ушинский педагогикадағы надандық деп санаған. Жалпы мектеп жасына дейінгі баланың тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен, ата-аналарды отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға дайындау мақсатында тәрбиешілердің педагогика, психология саласынан қарапайым болса да білім беріп, сауатын ашу мәселесі Отанымызда әлі күнге зерттеуге алынбаған.
Осы және басқа да пайымдауларымыз мынадай қайшылықтардың бетін ашты: көріп отырғанымыздай, отбасы тәрбиесінің ғылыми-теориялық, тарихи-педагогикалық тәжірибесінің молдығына қарамастан, олардың осы уақытқа дейін практикада қолданылмауы арасында; отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың мүмкіндігі мен оның педагогикалық шарттарының айқындалмауы арасындағы қайшылықтар диссертациялық жұмысымыздың зерттеу тақырыбын Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары деп белгілеу қажеттігін көрсетті.
Зерттеу объектісі – Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары
Зерттеу пәні – Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың жолдары
Зерттеу мақсаты – Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың жолдарын қарастыру
Зерттеу міндеттері:
– Қазіргі заман отбасындағы тәрбие үдерісінің ерекшеліктерін ашып көрсету;
– Бала мен ата-ана қарым-қатынасының педагогикалық-психологиялық тұстарына сипаттама беру;
– Балабақшамен ата-ана қарым-қатынасындағы балаға тәрбиелік ықпалын арттырудың сабақтастық жолдарын айқындау;
– Отбасымен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттыру жолдарын, әдіс-тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні
1. Сабақтастық, Педагогикалық шарт, Отбасы, Ата-ана, қарым-қатынас, ұғымдарының мәні нақтыланып, мазмұндық сипаттама берілді;
2. Балабақша мен ата-ана қарым-қатынасының мазмұны анықталып, сабақтас-тық мүмкіндіктері айқындалды;
3. Отбасында ата-ананың мектеп жасына дейінгі балаға тәрбиелік ықпалының мәні құрылымдық үлгісі жасалып, педагогикалық шарттары негізделді;
4. Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттарының әдістемесі жасалып, тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өтті.
Зерттеудің практикалық мәні: жоғары оқу орындарының студенттері мен тәрбиешілерге, ата-аналарға арнап: Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары оқу-әдістемелік нұсқаулық. Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнаулы орта педагогикалық оқу орындарында, отбасымен балабақшадағы тәрбие үдерісінің сабақтастығын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: халықтың материалдық және рухани мәдениетті жасау мен сақтауда, олардың мықты сабақтастығы рөлін, ежелгі мәдени мұраға деген көзқарасын, қазақ этнопедагогикасын және оның жүйеленген компоненттерін зерттеуге бірыңғай көзқарасты білдіретін философиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этномәдениеттік, педагогикалық тұжырымдамалар; ұлттық мәдениеттің тәрбие жұмысындағы орны туралы ілімдер; жалпыадамзаттық құндылықтардың негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық, тарихи-әлеуметтік еңбектерге теориялық талдау, бақылау, байқау; ата-аналар және тәрбиешілермен әңгіме, сұхбат; Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары тақырыбына сәйкес бақылау-зерттеу жұмысы; сауалнама және тест арқылы білім-білік тексеру; алынған нәтижелерді статистикалық зерделеу.
Диссертациялық жұмыс құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТЕOPИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық мәcелелеpі
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасы міндеті көрсетілген болатын [1.6-б.], Қазақстан-2030 [6] бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен қатар, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасында өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті берілген.
Сонымен, отбасының ежелден-ақ өзіне сай қасиетті міндетін орындау қажеттілігі арта түсуде. Адамзат қоғамының дамуы тарихында қалыптасқан тәрбиелеу мен оқыту, теориясы және практикасын дамыту саласындағы маңызы мен мүмкіндіктері туралы К.Д.Ушинский, Я.А.Коменский, Н.К.Крупская, В.Г.Белинский, Н.Н.Хан, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.П.Сейтешов А.Құнанбаев, М.Ә.Құдайқұлов, А.А.Бейсенбаева, Қ.К.Жампейісова, Г.Т.Хайруллин, В.В.Трифоновтар маңызды педагогикалық ой пікірлерін қалдырды.
Сондай-ақ, халықта қалыптасқан тәрбиелік тәжірибені оқу-тәрбие үдерісіне енгізу туралы Я.И.Ханбиков, Г.Н.Волков, А.Ш.Гашимов, М.Сейфуллаева, С.Қ.Қалиев, Т.Г.Тимошина, Қ.Б.Жарықбаев, М.Х.Балтабаев, Ә.Табылдиев, К.К.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, Қ.Қ.Шалғынбаевалар өз еңбектерінде тұжырымдады [10].
А.С. Макаренко отбасы тәрбиесінің негізі еңбекте екенін айта келіп, балаларды отбасы өміріне қатыстыру ерте кезден ойын әрекетінде, соңы еңбекке ұласа отырып басталуы керек деген болатын.
Оның Ата – аналар кітабы, Тәрбиенің жаңа жолдары, Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар және басқа да еңбектері ата – аналарға, отбасы тәрбиесіне бағытталған. Отбасында ата – ана алдындағы тұрған негізгі міндет- бала тәрбиесі екенін кеңес педагогтарының бірі – В.А. Сухомлинский былайша түсіндіреді: Егер де сіз жер бетінде өзіңізден кейін із қалдыруды армандасаңыз – көрнекті жазушы немесе ғалым болуыңыз міндетті емес. Жақсы бала тәрбиелеп -ақ өзіңізге қоғамнан берік орын қалдыра аласыз - деп, ата – ананың қоғамдағы ең бірінші міндеті – бала тәрбиелеу екенін ескертеді. Олай болуды қоғамның өзі талап етіп отырғанын айта келе, Адам – дүниедегі барлық бағалының ішіндегі жоғары бағалысы. Біздің әрқайсысымыз, құрметті әке мен ана мынаны түсінуіміз керек. Тәрбие көрмеген шала сауатты, надан адам бүлінген двигательдермен, аспанға көтерілген самолетпен бірдей өзі күйрейді, жұртқа да өлім әкеледі.
Қазақ ағартушылары да отбасы тәрбиесі мәселесін назардан тыс қалдырған жоқ. Оның ішінде Абай Құнанбаевтың алатын орны ерекше.
Абай отбасында баланы тәрбиелегенде оның жас және психологиялық ерекшелігін ескеріп отыру керектігін түсіндіріп талап етеді. Оның ойынша, баланың алғашқы тәрбиешісі – бұл ата-ана болуы керек. Әне, оны әперем, міне, мұны берем деп, басында балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңында балаң алдамшы болса, кімнен көресің? – деп дәріс тәрбие беретін ата-аналарды қатты сынға алады. (10 – шы қара сөзі) [11].
Отбасындағы тәрбиені жақсарту мәселесін қарастырған қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – Спандияр Көбеевтің педагогикалық қызметі тығыз байланыста дамыды.
С.Көбеев отбасында бала тәрбиелеу барысында оның бойына жағымды адамгершілік қасиеттерді дамытуға көп көңіл бөлді. Оның Баланы семьяда тәрбиелеу деген кітабы осының дәлелі. Онда ата-аналарға отбасында баланы жастайынан тәрбиелеудің негізгі әдістерін көрсетіп берген. Ол ата-анасы баласын әдепті де өнегелі етіп тәрбиелеуі үшін оның әрбір әрекетінің дұрыс болуын қадағалап, бақылап отыруы керектігін ұсынады.
М.Жұмабаевтың Педагогика деп аталатын кітабында баланың жан-жақты жетілудегі психологиялық тұстарына кеңінен тоқталады, ата-аналар мен тәрбиешілерге балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиелеулерін ұсынады.
Отбасы тәрбиесі мәселелері соңғы жылдары көптеген ғалым-педагогтарды ойландырып келді. Одақ көлемінде Л.В.Белова, И.В.Гребенников, Ю.П.Азаров,
Б.А.Миренский, Т.Делме, А.О.Пинт, А.Лихонов және тағы да басқалар, Республикамызда Т.М.Афанасьева, Ә.Әбуов, Б.Р.Айтмамбетова, Г.К.Байгель-динова, Қ.Жақыпов, Ә.Журмаханов, М.Ғабдуллин, Л.К.Керимов, Г.А.Уманов және т.б. зерттеулерінде отбасының педагогикалық мүмкіндіктері, отбасындағы қиын балалардың шығу себептері, С.Қалиев, Қ.Абдіразақов, И.Рустемов және т.б. еңбектерінде халықтық педагогика арқылы отбасындағы тәрбиені жақсарту, балабақшадағы балаларға адамгершілік қасиеттерді дамыту және де сол сияқты мәселелер қарастырылды.
Отбасындағы тәрбие ата-ананың тәрбиелік әсер етуімен жүзеге асады. Тіпті баланың мінез-құлқы да ата-анасының ықпалымен және отбасындағы психологиялық жағдайға байланысты қалыптасып отырады. Мұның себебін психолог Н.Айғабылов былайша сипаттайды: Баланың мінезі көбінесе әке- шешесінің мінезіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап, кейбір ата- аналар мінезі тума қасиетке ие емес пе екен деген ойға келеді. Баланың мінезі әке-шешесінің мінез ерекшеліктеріне сәйкес келуі, біріншіден, отбасындағы жағдайдың барлығына ортақ әсері болса, екіншіден, баланың ересектерге еліктеуі арқылы болады [12].
Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын жаңарту тұжырымдамасында: Қоғамды гуманитарландыру - XXI ғасырдың табалды-рығындағы өркениетті дамудың талабы - делінген, яғни гуманитарландыру мақсатына жету зиялылықты дамытуда, өмірлік құндылықтар және де бағдарлардың белгілі бір жүйесінің орнықтырылуы арқылы жүзеге асырылады. Оның міндеті – бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту және мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру деп көрсетеді [13].
Отбасымен балабақшаның сабақтастығы негізінде ата-аналардың педагогикалық білім деңгейін көтеру мәселелерін зерттеушілер И.Б.Гребенников, Г.К.Байдельдинова, М.С.Сангинова, Б.Мұханов, Р.М.Капра-лова, Ж.Б.Қоянбаев, Қ.Атемова т.б. қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білімі мен қабілеттері әртүрлі болып келеді. Аталған ғалымдар олардың сауатын көтеруде балабақшаны басшылыққа негізге алса, ал А.Е. Мосин: Бүгінгі күні ата-аналар өте сауатты.
Сондықтан да олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларға қатыстыра отырып пайдалану маңызды - деген пікірді ұсынады.
Тәрбиешінің ата-аналармен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеуі өте ұзақ мерзімді қажет етеді. Ол үшін отбасыны және отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері мен жағдайын жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Тәрбиеші ата-аналармен бірлесе отырып жұмыс істеудегі маңыздылығы:
- бала өмірін ұйымдастыру , оның тәрбиесіне қатысты мәселелерді шешуде ортақ көзқарастың болуында;
- баланың отбасы мен балабақшадағы өсіп-тәрбиеленуін тиімді ұйымдастыру мақсатында тәрбиенің бірыңғай ұстанымдарын қоюда;
- баланың әлеуметтік – педагогикалық және психологиялық даму жағдайын ескере отырып, тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін дұрыс анықтау, оларды жүзеге асырудың болуында;
- баланы жан-жақты дамыту үшін тәрбиелік ықпалды тиімді және нәтижелі ұйымдастыруда;
- балаға ықпал етудің жалпы тәсілі мен техникасын ойластыруда, әртүрлі өмір жағдайында оның тұлғасына әсер етуде күш-жігерді біріктіру үшін т.с.с.
Соңғы жылдары педагогикалық әдебиеттерде “ата-аналарды тәрбиелеу” деген ұғым пайда болуда. Бұл ата-аналардың бала тәрбиесіне тиісті педагогикалық кеңесті, оқуды ұйымдастыру, соған сай олардың педагогикалық білімдерін жетілдіріп отыру мақсатын көздейді.
Кеңес педагогтарының бірі В.А.Сухомлинскийдің идеясы мен іс-тәжірибелерін балабақша өмірінде қолдану тиімді нәтиже береді. Ол мектепке дейінгі балаларды мектепке дайындауда сыныпта отырмай, табиғат аясында білім беретін “Қуаныш мектебін” ашты. 1-жылды оқушыларды зерттеу жылы деп есептеп, әр баланың ерекшелігіне көңіл бөлді, мінез-құлықтарымен қызығушылықтарын анықтайды. Сонымен қатар ол оқушыларының ата-аналары кімдер, баланың үйде тәрбиеленуіне жағдайы бар ма, соны да білу тәрбиеде өте маңызды” – деп санайды. Осылайша ол тәрбиені алдымен отбасы жағдайын зерттеуден бастады. Балалардың жан-жақты тәрбие алып, дамуына ерекше көңіл бөлді. Балалардың сөздік қорын дамытуға, табиғат сұлулығынан әсер алуға, айналадағы болып жатқан құбылыстардың сырын ұғынып, өзгелермен сыпайы қарым-қатынас жасай білуге мүмкіндіктер жасайды [14].
Ежелгі грек философтары Көптеген әртүрлі радиустағы шеңберлердің түйіскен дәл ортасында адам тұр, ол шеңбердің адамға ең жақыны отбасы – әже мен ата, ері мен әйелі, балалары; екінші шеңбер – жақын және алыс туысқандары; үшінші шеңбер – ол өмір сүрген елдегі азаматтар; төртінші шеңбер – бүкіл адамзат қауымы деген екен. Осының өзі адамның басқа адамдармен бөлінбестей тығыз байланыста екенін көрсетеді. Бұл байланыстар адамды қоршаған әлеуметтік ортадағы жағдайлар мен шарттар ретінде оның өмірі рухани дүниесінің қалыптасуына ықпалын тигізеді. Соның аса маңыздысы – отбасы.
Отбасы – ең жақын әлеуметтендіру ортасы ретінде өмір құндылықтары, оның мақсаты, нені біліп, өзін қалай ұстаудың маңыздылығы жайындағы алғашқы мәліметтерді беріп қана қоймай, сонда-ақ басқалармен қарым-қатынас жасауға тәжірибе барысында дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін іс жүзінде байқайды. Отбасындағы әртүрлі оқиғалармен мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Ата-ана беретін үгіт-насихаты, түсіндіруі және үлгі-өнегелері, үйдегі жағдай, арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды ажырата алуы, қалыптасуымен бірге не үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық туралы ұғынып түсінеді. Өзінің күнделікті өмір салты мен отбасы, балаларды еңбек, білім-ғылым, құқық және қоғамдық міндеттер жүйесіне ендіреді. Дүниеге келген жас баланың тұлға болып қалыптасуына балабақша, мектеп, студенттік өмір, еңбек ұжымы, баспа сөз, телекөрсету тағы да басқа жағдайлардың ықпалы қаншалықты күшті болса да, отбасының рөлін кеміте алмайды. Отбасы адам тұлғасының қалыптасуының іргетасын қалайтын, ықпалы пәрменді, ұрымтал орта. Ата-аналардың қоғамдық орны, өзара бір-бірімен туысқандары, әріптестерімен, көрші-қолаңмен болған мәмілелері бала үшін қарым-қатынас моделі, үлгісі ретінде қабылданады, Бала отбасының шынайы, кейде тіпті, басқалар байқай бермейтін сыр-сипатының суреті, бейнесі болып табылады - дейді С.А. Беличева [9, 48-б.].
Қазіргі таңда отбасы міндеті жіктемесі толық жасалмаған. Мысалға алатын болсақ, Г.М.Свердлов пен В.Л.Ресенцев (1958) отбасының негізгі міндетін ұрпақ жалғастыру, тәрбие беру, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Қазіргі заман отбасындағы қарым-қатынасты тәлім-тәрбиелік ықпалы тұрғысынан қарастырсақ, онда бұл отбасының іргесін нығайтатын тұрақты, күнделікті өмірдегі өзара түсіністік, келісім, достық сипатындағы байланыстар деуге болады. Бұның ерекшелігі достық, жолдастық, сүйіспеншілік сезімдеріне негізделуінде. Сөйтіп, бүгінгі отбасындағы қарым-қатынас сипатын – біреудің ерекше орынға ие болуы, билік және психологиялық жақындыққа негізделген деп айқындауға болады [15].
70-шы жылдарда тұлғаның қалыптасу процесінде отбасының алатын орны жайлы А.Г.Харчев, Б.П.Парыгин зерттеу жасады. 70-ші жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік қатынастарды зерттеп анықтаған Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді З.И.Янкова қарастырды. Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын Ю.П.Азарова, И.В.Гребенников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгіленген [16].
Отбасындағы тәрбиеге қатысты тәлім-тәрбиелік ойлар қазақ халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әл-Фараби еңбектерінде, Жүсіп Баласағұни, Сайф Сараи еңбектерінде, Ыбырай Алтынсаринның еңбектерінде, Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев мұраларынан да маңызды орын алғанымен, әлі де болса толық зерттеле қойған жоқ. Соңғы кездері отбасы тәрбиесіне байланысты З.Әбілова Х. Арғынбаев, К. Оразбекова, Г. Уманов, Ж. Қоянбаев, т.б. еңбектері жарық көруде.
Ата-ана — алғашқы тәрбиешілер, балаға ең үлкен әсер етушілер. Жан Жак Руссо: “Балаға соңғы тәрбиешінің әсерінен гөрі алдыңғысынікі көбірек”, - деп ой түйіндеген. Бүгінгі таңда отбасылық дағдарыстардың шиеленісуі, әке мен бала, ана мен қыздың тіл табыса алмауы нәтижесінде қақтығыстар, үйден кету жағдайлары орын алуда. Оның себебі, отбасылық жылулықтың, татулықтың жетіспеушілігі, мәдениеттің төмендігі. Мұның өзі уақыт талабына сай ізгіліктік негізінде отбасылық жағымды қарым-қатынасты қалыптастыру қажеттілігі мен психология практикасында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасында қарама-қайшылықты тудырады.
Қазіргі таңда зерттеулер көрсеткендей, отбасының әртүрлі аспектілерін көрсетуге болады: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдерін зерттеуші ғалымдар Фельдштейн, Д.Л.Кондратьев, тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктерін шетелдік ғалымдардан И.С.Кон, Р.Дубровина зерттеді, ал жас ерекшелік дағдарысының құрылымын зерттегендер Г.П.Гаврилова, Т.В.Драгунова және т.б, танымдық эмоциялық – еріктік және мінез-құлықтың ерекшеліктерін С.Кучинский, жеке тұлғаның өзіндік сананың құрылымы мен қызметін В.В.Баруалкина зерттеді.
Отбасы туралы басқа да көзқарастар А.И.Захаров еңбектерінде көрініс табады. Әлеуметтік психологияда Бастапқы топ деген ұғым бар. Бұл топтағы байланыстар топ ісіне оның мүшелерінің тікелей келісімдеріне, эмоционалдық әсерлерінен құрылады, оның қатысушыларының жоғары дәрежедегі бірігуін қамтамасыз етеді. Мұндай бастапқы топ — отбасы болып табылады, ол жаңа мүшелердің сырттай тәсілдерінің арасында емес, балалардың дүниеге келуі арасында көбейіп, өсетін жалғыз топ.
Отбасы қатынасы жайлы берілген анықтамаларының ішінде А.Г. Харчевтың берген анықтамасы: Отбасы - бұл шағын топ ретінде ата-аналар мен балалардың өзара қарым-қатынасының нақты жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынаспен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген әлеуметтік қажеттілік [12, 126-б.].
Отбасы тәрбиесінде ата-ананың орны жайлы Абай Құнанбаев, адамның адамдық қасиеттерге ие болмағы, әуелі, ақыл ғылыммен болса, ол қызығу, денсаулыққа байланысты, қалғаны жақсы ата, жақсы ана үлгі, өнегесі деген. Бұдан ұғатынымыз баланың бойында адамдық жақсы қасиеттердің болуы ата-ананың ықпалына әбден тәуелді екені. Сонда осы ықпал дегеніміз не? Ықпал - бір адамның екінші бір адамға, не бір заттың екінші бір затқа ететін әсері. Ықпал сөзінің мәнісі осы бір адамның екінші бір адамға әсерінен соңғы оның салдары болса, тағы бір мәні ол себеп те бола алады. Демек ықпал, тек әсер ету үрдісі емес, сонымен бірге, оның салдары кейде себепте бола алады. Осы сөздердің мәнісін талдай келе ықпал ету арқылы, бір заттың не адамның екіншісіне ықпалы тиген не әсері тигенде адам немесе зат жаңа сапаға ие болуы, езгеруі заңды құбылыс. Мұндай өзгерістер кебінесе сол заттың не адамның жаңа сапаға ауысып, жаңа сипатқа ие болуымен белгіленеді, содан көрінеді.
Балалардың кетірген қателіктері ата-ананың тәрбиеде жіберген кемшілігі, егер бала көңілдегідей болмай шықса, бұған әке мен шеше өздері кінәлі екенін саналы мойындамайынша отбасы тәрбиесі, демек, ата-ананың ықпалы межелі нәтиже бермейді. Педагог-журналист В.Е.Храпов Тәрбиешіні кім тәрбиелейді деген еңбегінде өз баласына ақыл-кеңес бере келіп, Сен жіберген қателіктерге алдымен мен кінәлімін, ал менің қателіктеріме менің әке-шешем және басқа ересектер кінәлі - дейді де, осы кеткен кемшіліктерді болашақ ұрпаққа өткізбей жолын кесу – менің міндетім - деп, педагог ретінде алдына үлкен де күрделі мақсат қояды. Ол, отбасы тәрбиесінде болатын кейбір қасаңдықтар ересектердің нашар үлгі-өнегесінен, дәлірек айтсақ, тәрбиенің дұрыс болмауынан деп қорытады [17].
Отбасындағы қарым-қатынастның дұрыс болмауынан туындайтын тәрбиедегі кемшіліктер былайша жіктеледі:
– баланың қуанышы, күйзелісі, қайғысы сияқты ішкі жан-дүниесінде болып жататын толқыныстарды біле тұра мән бермеу, немесе оны байқамау.
– қазымырлықпен бір елі таса қалмай бақылау, бұл әсіреқамқорлық деп аталады. Мұндай тәрбие алған бала өскен соң еркіндікті қалайды да, оған қолы жеткен кезден бастап, жүгенсіз кеткен жылқы сияқты алды-артына қарамастан әр түрлі жағымсыз жағдайларға ұшырайды.
– Баланың жүріс-тұрысына бақылау жасамау, кетірген қателіктерін ескерту жасап отырмау, тиымсыздық, тойымсыздық балаларда қанағатсыздыққа, тез сынып қалатын жігерсіздікке алып келеді.
– Ауруды сылтаулатып ата-анаға айтқанын орындату – өзімшілдік пен бағасын арттыру сияқты қылықтардың пайда болуына алып келеді. Сондықтан да, егер бала ауырса, оған назар аударуды мөлшерлеу өте маңызды.
– Бала өзін қажетсіз сезінсе, ешкімге керек емес екенін түйсініп сезінсе, тұрлаусыз секем алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады және талма ауруына бейімділігін арттырады.
– Балаға шамасы келмейтіен міндеттер жүктеп, одан ерекше үміт күту – баласының сағын сындырып, өзіне сенімсіздік, кінәмшілдік сезімін тудырады. Өйткені ол ата-анасының күткен үмітін ақтай алмаймын деген үрейде болып, шамасы келмейтініне көзі жеткендіктен өзін нашар, әлсіз сезінеді.
– Баланы тәрбиелеудегі қарама-қайшылық, әкесі мен шешесінің ойларының бір жерден шықпауы, тәрбиеші олардың екеуін де құптамауы нәтижесінде бала қайсының тілін аларын білмей, кімнің айтқаны дұрыс, кімдікі қате екенін білмей, соңында өз білгенін істеп кетеді. Осылайша, бала ешкімнің ақылын тыңдамайтын, үлкендердің ойымен санаспайтын, тілазар бала болып қалыптасады. Бұл жағдай жақсылыққа апармайды. Жанұяда мұндай келеңсіздіктерді тудырмаудың бір амалы баламен болатын қарым-қатынастың мақсатын анықтап алу, соған сәйкес ықпал ету тәсілін тиімді таңдау [18].
Қазіргі ата-аналар балаларына барлық жағдайды жасауға тырысады. Сұрағанын, аузынан шыққанын алдына тосуға әзір. Тәрбиенің орнына байлықтың, мансаптың дәмін татып үлгерген тентек бала дүниеңіздің парқын да біле бермесі анық. Ол аз болғандай, баланың күні бойы, теледидар мен компьютердің алдында қозғалмай отыруды әдетке айналдырғанына да мән бермейтін болдық. Өкінішке орай біз қазіргі таңда балаға тәлім беріп, теледидардан алшақ ұстаудың орнына, жығылғанға жұдырық етіп, DVD , не болмаса, компьютер ойындарын сатып алып береміз. Бір зиялы адам: Қазіргі таңда әке-шешелер балаларына тәрбие бермейді, тек қаржыландырады деген екен.
Канадалық мәдениеттанушы ғалым Маклюен бала тәрбиелеу- баланы теледидар көрмейтіндей, көрсе де көргенін қабылдамайтындай етіп қалыптастыру дейді. Нәрестені бұл деңгейге жеткізу жұмысы оның құлағына бесік жырын сіңіруден басталса керек. Сонда ғана рухани тәрбиенің сәби жүрегіне әсері болары сөзсіз. Дегенмен, баланы тек қаржыландыруды емес, оның бойындағы жағымды қасиеттерді қалыптастыру отбасының, қоғам мен балабақшаның міндеті болмақ [19].
Тәрбиеші өз мамандығын жетік білетініне сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың даму заңдылықтарын жақсы біледі және жас отбасылардың педагогикалық білімін жоғарылатуға көмек береді. Бала тәрбиесіне қатысты әр түрлі мәселелерді шешеу жұмыстарына қатыса отырып, ата-аналар өздерінің іс-әрекеттеріне баға береді және тәрбие үдерісін мақсатқа бағытталған, мұқияттылықты қажет ететін процесс екенін түсініп жетеді.
...Таңертеңгілік қабылдау кезінде Сәуле әжесіне қарап аяқ киімін шешуін бұйырып жатыр:
-Шеш деймін! Өзім шешкім келмейді!
Әжесі еңкейіп аяқ киімінің бауын шешіп жатыр. Болған соң қызды өзіне қаратады да, бетін сүйіп, құнды байлығы секілді тәрбиешіге тапсырады.
-Біздің Сәуле барлығын істейді, өйткені ол үлкен қыз болды, - тәрбиеші қызды мақтайды, -Үйде де әжесіне көмектесетін шығар?
-Көмектесуге әлі ерте ғой! Міне, өссін- сонда, -жауап береді әжесі.
Әжесі еріксіз ернін тістейді де, кері айналып, шығуға бағытталады.
Ал немересі топқа кіріп бара жатып:
-Мен тек балабақшада көмектесемін – жауап береді Сәуле.
-Ал үйде ше?
-Үйде әжем бар ғой!
Сәуленің отбасындағы ересек адамдар: Еңбек-ересектердің жұмысы, ал балаға әлі ерте, Балаға жұмыс істетіп қоюға бола ма екен? деп есептейді. Бұл жағдайда айта кететін жайт - еңбек ету адамның өмірі барысында қалыптасады.Уақытында берілмеген еңбек тәрбиесі баланы жалқаулыққа және талап қоюшылыққа алып келеді. А.С.Макаренко ата-аналарға кеңес береді: Еңбек әрқашан да адам өмірінің негізі болған. Сондықтан бала тәрбиесінде еңбек негізгі элементтердің бірі болуға тиіс. Еңбекке тәрбиелеу – бұл болашақ азаматтарды тәрбиелеп қана қою емес, сонымен қатар жоғары деңгейде өмір сүре алатын азаматты тәрбиелеу [20].
...Жүрегі тас балалар еңбекшіл адамдардың отбасынан да шығады. Ондай отбасыларда ата-аналар баласына барын беріп, есесіне ештеңе талап етпейді. Баланың мейірімсіз болып өсуінің себебі ол өзінің қажеттіліктерін талап етеді, оның өмірінің қуанышы айтқан талабын орындату, отбасы тәрбиесінің ең қауіптісі осында.
Кейде бала қорыққанынан өтірік айтады. Қатал болудың кері әсері жайлы революционер Ф.Э.Дзержинский: Шектен тыс қаталдық, дене жазасы баланың жүрегімен баланың намысына тимей қоймайды. Ол баланың жүрегінде қалып қояды. Балаңызды ұрмаңыз. Сіздің ашуыңызды балаңызға деген махаббатыңыз жеңсін. Олар өскен соң олардан жылулық күтпеңіз. Өйткені оған өзіңіз себепшісіз.
Ми-ақыл-ой қабілеттерінің материалдық негізі. Осы негіз баланың ана құрсағында пайда болғаннан қалыптаса бастайды. Баланың денсаулығына әсер ететін әдет- ата-ананың ішкілікке берілуі. Ондай ата-аналардан денсаулығында ауытқуы бар балалар туылады. Мұндай балалардың ойлау процесі баяу, есте сақтау қабілеті нашар болады. Жеңіл ойлы әке – шешесінің іс-әрекетінен өмір есінің енді ашқан бала өмір бойына ауыр жаза алып өтуге мәжбүр болады [21].
Көптеген ата-аналар жалғыз баланы да ойдағыдай тәрбиелей алады, бұл әрине, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне байланысты. Ал жалғыз бала ұғымы көпбалалы отбасыларда да кезедеседі. Тұңғыш бала інісінің не қарындасының дүниеге келуіне дейін жалғыз болып өседі. Алайда баланың толыққанды дамуы үшін оның қажеттіліктерін отбасындағы жайдайлармен шектеп қоюға болмайды. Оған жолдас керек. Аға-қарындас қарым-қатынас ортасын ол балабақшада да өзінің мінезіне сай келетін балаларды тауып, онымен тіл табысып кетуіне болады. Егер ол балабақшада да өзіне жақын баланы таба алмаса, бөтен бала болып, топтан алшақтайды да, оның басқалармен қарым-қатынасқа түсуі қиынға соғады [20, 48-б.].
Егер бала бір нәрсе жайлы білгісі келсе, өзінен үлкен адамға жүгіріп барып, не таң қалдырғанын, тез арада біліп алғысы келген нәрсені сұрауға тырысады.
Неге? Неге? Неге?... Бала тыңдайды, қарайды, зерттейді, салыстырады. Қоршаған ортаны тануға тырысу - бұл ерте жаста пайда болатын азамзаттың құнды қасиеті. Баланың алғаш рет Бұл не? деген сұрағы өзіндік ақыл-ойының дамуының алғышарты болып табылады. Кішкентай баланың қоршаған ортаны танып білуіне ересектер қалай көмек береді? Кейбір ата-аналар былай жауап береді: Күте тұр, Кейін, қазір уақыт жоқ, Неге Негелеп қалдың?, т.б. Егер күн сайын осылай айтыла беретін болса, бала ересектермен қарым-қатынас жасауды азайтады. Ересектердің балаларға беретін жауабы оның қызығушылығын қанағаттандыратындай ақпарат көзі болуға тиіс. Баланың Неге? деген сұрағына сауатты, түсінікті, шыншыққа жанасатындай жауапберу керек. Кейде ересектер беретін жауаптарын күрделендіріп жібереді: Жуылмаған жемісті жеуге болмайды, онда микробтар болады. Олар адам көзіне көрінбейтін организмдер... Барлығы дұрыс сияқты, бірақ... Біз баланың жас ерекшелігін ұмытып қалдық. Бала бізді түсінбеуі мүмкін.
Бес жасқа толғаның енді, барлығын білгің келеді! - мұны балаға үлкендердің, туысқандардың көзінше айтып жатады. Бұл баланың танымдық қызығушылығын арттыратын Неге? деген сұрағын тежеп тастайды. Кішкентай баламен жұмыс жасау біздерден төзімділікті, сауаттылықты талап етеді, олай болмаған жағдайда біз баланың мың рет қайталайтын Неге? деген сұрағына жауап бере алмаймыз.
Кейде дайын жауапты бере салу да дұрыс емес.Баланың өздігінен ізденуіне де мүмкіндік жасау қажет. Өзің қалай ойлайсың? баланың өзі шындықты іздеуге тырысып көрсін. Бұл оның зерттеу жасауына түрткі болады. Оның берген жауабы сіздің абыройыңызды оның алдында түсірмейді, қайта сіздің мұқият тыңдауыныз оған назар аударып тұрғаныңызды бірдіреді [22].
Егер отбасында бала ересектер тарапынан үнемі бақылау, сую, еркелетуің ортасында жүрсе, балабақшада бала көпшіліктің ішінде өзін көрсете алады; отбасында балаға өзіне қызмет етуге көмектесетін болса, балабақшада ол өзіне-өзі қызмет ете бастайды; отбасында бала ойыншықтарына өзі ие болып, тек өзі ойнайтын болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
НOPМAТИВТІК CІЛТЕМЕЛЕP ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
AНЫҚТAМAЛAP ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
БЕЛГІЛЕУЛЕP МЕН ҚЫCҚAPТУЛAP ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІPІCПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ
САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТЕOPИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық мәcелелеpі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
Мектепке дейінгі мекеме мен отбасының ынтымақтастығының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ
САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ӘДІCТЕМЕCІ
2.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын жүзеге
асыру мaзмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.2 Мектепке дейінгі мекеме мен отбасындағы тәрбие үдерісі
сабақтастығының фopмaлapы мен әдіcтеpі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының
педагогикалық-тәжірибелік жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
ҚOPЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕP ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 92
ҚOCЫМШAЛAP ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Астана: Елорда, 2008.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі.- Астана: 2010.
Балбөбек бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясы. - Алматы: 2006. 172 б.
Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы. 2002
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбие және оқыту негізгі ережелері
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар көрсетілген:
Отбасы – ең жақын әлеуметтендіру ортасы ретінде өмір құндылықтары, оның мақсаты, нені біліп,өзін қалай ұстаудың маңыздылығы жайындағы алғашқы мәліметтерді беріп қана қоймай, сонда-ақ басқалармен қарым-қатынас жасауға тәжірибе барысында дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін іс жүзінде байқайды. Отбасындағы әртүрлі оқиғалармен мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді.
Отбасы тәрбиесі дегеніміз – әке-шеше мен баланың қоғамда қабылданған адамгершілік және құқықтық жүйедегі өзара қарым-қатынасы.
Қарым-қатынас дегеніміз – өзара пікір алмасу, қайғымен қуанышта серік болу сияқты үлкен ауқымдағы эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас тікелей бетпе-бет не болмаса белгілі бір құралдардың көмегімен (техникалық, электрондық), не іс әрекет арқылы, кәсіптік сферада, достық, жолдастық – диалог, әріптестік, монолог, отбасында туысқандық байланыстар негізінде т.б. болуы ықтимал.
Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасы мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуын, олардың мектепке дайындығын қарастырады.
Оқу бағдарламасы - әрбір оқу пәні бойынша меңгерілуге жататын білім, іскерлік және дағдылардың мазмұны мен көлемін айқындайтын бағдарлама.
Тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу.
Сабақтастық - дамудың әртүрлі кезеңдерінің арасындағы ерекше байланыс, оның мәні тұтасты жүйе ретінде өзгерткенде оның элементтерін сақтауда. Сабақтастық оқу-тәрбие процесіндегі құбылыстардың сәйкестілігімен анықталады.
Шарт - өзара келісім, талап, тілек, міндет.
Педагогикалық шарттар ұғымы - қойылған міндетке жеткізуді қамтамасыз ететін оқытудың мазмұны және ұйымдастыру түрлерінің обьективті мүмкіндіктері мен оларды жүзеге асырудың материалдық мүмкіндіктерінің жиынтығы деп анықталады.
Дидактикалық шарттар ұғымы - дидактиканың пәніне байланысты айқындалады. Дидактика оқытудың мақсаттарын, мазмұнын, әдістері мен ұйымдастыру түрлерін қарастырады.
Күн режимі– бір тәулік ішіндегі уақыт мезгілдерінің дұрыс бөлінуі: ұйқы, сергіту, тамақтану процестерінің дұрыс алмасып, кезектесіп келуі. Режим бойынша тамақтанулар аралығында белгілі тәртіппен үзіліс сақталу керек.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
БҰҰ – Бүкілодақтық ұлтаралық ұйым
КТУОБжОО - Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарына
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тұрақты дамитын және бәсекелесуге қабілетті мемлекетті құра отырып, Қазақстан Республикасында балалар өмірінің сапасын қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жүргізілуде. Балаларға арналған саясаттың тиімділігін арттыру мақсатында соңғы жылдары Қазақстан Республикасы балалардың құқығын қорғайтын халықаралық ұйымдармен қызметтестік тәртіпте жұмыс жасауда. .
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында “Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттiң қорғауында, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрi парызы, кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi” , - деп көрсетiлген [1].
Елiмiздiң қайта толықтырылып 2002 жылдың 1 шiлдесiнде берiлген “Неке және отбасы туралы” Заңында “Отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайтумен дамытуға жәрдемдесуге тиiстi адамдар тобы”, - деп анықтама берiледi [2].
Қазіргі балабақша жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өте оқыту мен тәрбиелеудің соңғы әдіс-тәсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны енгізу талабы қойылып отыр. Елбасымыз Жолдауында: Ұлттың бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады- деген байламы жеке адамның құндылығын арттыру, адам капиталын қалыптастыру міндетін жүктейді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологиясын таңдауда көпнұсқалық қағидасы бекітілген, білім мекемелерінің педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны тиімділігіне қарай пайдалану педагогтан үлкен шеберлікті талап етеді. Сол себептен отбасында және балабақшада баланы жан-жақты қалыптастыруда жаңа әдіс-тәсілдерді пайдалану басты мақсаттардың бірі [3].
Қазақ балабақшаларына арналған Балбөбек бағдарламасында: Балабақшадағы ұйымдастырылған іс-шараларға ата-аналардың қатысуы, балалар және тәрбиешілермен бірге ұйымдастыруы барысында, балалар үлкендермен ілтипатты қарым-қатынас жасауға үйренеді. Осылайша, бағдарлама мазмұнын бірлесе жүзеге асыруда отбасы мен балабақша арасында педагогикалық ынтымақтастық қалыптасып, бала тәрбиесі ортақ мүддеге айналады делінген болатын [4].
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың “... халық Аллаһына, Тәңiрiне сенiп, ертеңгi күнiн, аржақтағы ана дүниеге баратын күнiн ойлап, дүниедегi мынау бүгiнгi күннiң күйбеңiмен жүре бермей, Пайғамбарымыз Мұхаммедтiң (с.ғ.с.) хадистерiне сәйкес өмiр сүрсе деймiн” деген сөзiн басшылыққа ала отырып, мұсылман балаларына қасиеттi хадистерiмiзде де отбасылық өмiрмен өмiрге бала әкелiп, дұрыс тәрбие беру мәселесi жақсы айтылғанын еске алғанымыз жөн. Ислам дiнi кез келген ата-анаға мынадай үш мiндет жүктейдi: Бiрiншiсi, балаға көркем ат қою; Екiншiсi, дiннiң әдептi тәрбиесiн сiңiру; Үшiншiсi, тәрбиелi отбасымен құда болып, баланы айттырып үйлендiру. Ер кiсi – жанұяның тәрбиешiсi. Сондықтан – ол отбасы тәрбиесi үшiн жауапкер. Әкенiң бұл өмiрде баласына сыйлайтын сыйлықтарының iшiнде ең қымбаты және баға жетпес асылы – көркем әдептi тәрбие (Пайғамбарымыз Мұхаммедтiң (с.ғ.с.) хадистерiнен). Отбасы-неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар бір-біріне көмектесу және жауапкершілік алуға, тұрмыстық жалпылы-лығымен байланысады (Юстицкий В.В., Эйдемиллер Э.Г.).
Оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін көтеру мәселесі мектепке дейінгі мекеме-лерде біліктілікті жоғары мамандармен қамтамасыз етуге байланысты. Оңтайландыру мәселесіне келгенде, тағы бір оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыратын жол айтуға болады: ол ата-аналарды білім беру үрдісіне қосу. Бұл идея өзлігінен жаңа емес. Ата-аналар баланың жетілуіне аз жауапкершілікте емес, оларға қосымша бала тәрбиелеуге тәсілдеме беруді жүзеге асыру керек. Одан басқа бұл тәсілдеме тәжірибелік қызметті ұйымдастыруда біржақтылықтан құтылдырады, ата-аналарға оқыту мен бала тәрбиелеуде толығымен қатысуына мүмкіндік береді. Мұндай жұмысты ұйымдастыру үшін оқу-тәрбие жұмысын қайта қарау керек [5].
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа бағыты атты Жолдауы еліміздің ұзақ мерзімді дамуынағы жаңа белестерді айқындайтын маңызды тарихи құжат болып табылады. Президенттің білім беру, оның ішінде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мәселесіне тоқталуы, осы сала қызметкерлерінің өз ісіне деген жауапкерші-лікті арттыра түспек. Бұл Жолдауда Елбасымыз білім беру саласындағы басымдықтар жайлы бүкіл әлемдегі сияқты, Қазақстан мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керектігін айта келе, Балапан бағдарламасының 2020 жылға дейін ұзартуға шешім қабылдағандығы жайлы айтып өтті [6]. Елбасы Н.Назарбаев Қазіргі заман талабына сай, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психология қалыптасқан, имандылық әдебі парасаты бар ұрпақ тәрбиелеу, өсіру, білім беру бүгінгі таңда отбасының, балабақшаның, барша елдің, халықтың міндеті деп атап көрсетті. Жас ұрпақтың жан-жақты қалыптасуының негіздері мектепке дейінгі мекемеден бастау алады. Мектеп жасына дейінгі баланы қалыптастырып, дамыту үшін оның ішкі дүниесімен қыр-сырын анықтап, мүмкіндіктерімен қабілетінің дамуына жағдай туғызу қажет. Баланың қабілетін қаншалықты ерте ашып, дамытса, оның нәтижесі де соншалықты жемісті болмақ. Сонымен, еліміздің келешегі жастарда десек, оларды балабақшадан тәрбиелеудің тың жүйесі керек болды. Міне осы мезетте мемлекет басшысының бастамасымен 2010 жылы елімізде Балапан бағдарламасы өмірге келді [7].
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың сипатының өзгеруі қоғамдық білім және тәрбие институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қоюда. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты. Қазіргі қоғамтану, педагогика, психология, саясаттану, әлеуметтану, философия, демография секілді ғылым салалары адамның дамып қалыптасуында отбасының негізгі орнын баса көрсетуде. Ақпарат алмасудың әлемдік ауқымда дамуы және қоғамдық мәдениеттің жаңа деңгейге көтерілуі, өмір салтының өзгеруі отбасы тәрбиесіне, оның құрылымымен қарым-қатынас сипатына ықпалын тигізіп отырады. Қоғамның даму бағытының жаңа сипаты кейбір жетістіктерге алып келгенімен, отбасы тәрбиесінің мәлім тұстарына нұқсан келтіргені де хақ. Мұндай жағдайда ата-ананың педагогикалық сауатын ашу бүгінгі күннің басты проблемаларының бірі екені айқындала түседі. Өсіп келе жатқан жас буын тәрбиесіндегі қоғамдық мекемелердің мәнін ескермеуге болмас, алайда, отбасының ондағы ерекше орнын өмір өзі дәлелдеп отыр. Белгілі психолог ғалым С.Л.Рубинштейн қоғамдық мекемеде отбасына тән балаға болған сезімталдық қарым-қатынас пен табиғи жылулықтың жетіспейтіндігін атап өткен.
Ата-ана өзінің балаларын қандай адам етіп тәрбиелеуін өздері біледі. Отбасындағы тәрбиеде қолданатын әдістері де өзгеше екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет, дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескерілетіні бар. И.Г.Песталоцци отбасы, баланы өмірге іс-әрекет арқылы тәрбиелейтінін белгілесе, А.В.Петровский әр отбасының өзіне ғана тән тәрбиелеу жүйесінің болатынын зерделеген. Алайда, кеңес одағындағы идеологияға сәйкес отбасындағы тәрбие адамның өміріндегі басты кезең емес, керісінше, оның құны төмендеп, қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сондықтан да, кеңес одағындағы азаматтардың өмірлері туған күндерінен бастап, алдын-ала жоспарланатын – ясли, балабақша, бастауыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта оқу орындары және жоғары мектеп баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу, оқыту арқылы ұйымдастыру бағдарламалары жұмыс жүргізіле бастады [8].
А.В.Мудрик отбасы тәрбиесіне ықпал ететін басты факторларды: әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-экономикалық, техникалық-гигиеналық, демографиялық тығыз байланыста қарастыру қажет екендігін атап көрсетеді.
Қазіргі заманғы отбасылардың дефектілерін неблагополучные дейді М.И.Буянов, ажырасудың бала психикасына әсерін Х.Фигдор және З.Матеичик, екінші некенің бала тәрбиесіне, дамуына теріс ықпалын А.И.Захарова, Е.П.Арнаутова, Е.И.Кульчицкая, жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова, егіздер тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Ата-ана қарым-қатынасына баланың көзқарасы және отбасында өзінің орнын сезінуіне Д.В.Винникотт, В.Абраменкова, К.Витакер, М.Лисина, Ю.Б.Гиппенрейтер, Л.Ф.Обуховалар, психологиялық талдаулар жүргізіп, практикалық нұсқаулар берген.
С.А.Беличева отбасы тәрбиесінде осы уақытқа дейін зерттелмеген бірқатар мәселелердің бар екендігін атап өткен. Олар мыналар:
– одақ кезінде қоғамдық мекемелердегі тәрбие мәселелеріне ерекше мән беріліп, ұзақ уақыт отбасындағы тәрбиенің маңыздылығы ескерілмеген;
– отбасы тәрбиесін зерттеуді бір ғана педагогика ғылымының аясында жүзеге
асыру сыңар жақтылыққа әкеліп соқтырады. Оны зерттеуді көптеген ғылым салаларының тоғыстыра, кешенді жүргізудің күрделілігінде;
– әрбір отбасында жат адамдарға, зерттеушілерге көрсете бермейтін құпия тұстарының болуы;
– отбасы тәрбиесін зерттеу кәдімгі дәстүрлі зерттеу әдістерінен басқа тәсілдерді қолдануды талап етеді;
– отбасы иелері: ата-аналардың педагогикалық сауатының болмауы, не жеткіліксіздігі мен бала тәрбиесіне көзқарасының қалыптаспағаны [9].
Келтірілген проблемалардың алғашқы төртеуіне қатысты бірқатар ғалымдардың еңбектерінен жекелеген ой-пікірлерді табуға болады. Ал бірақ, Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарына (КТУОБжОО) орналастырылған балалардың ата-аналарының сауатын ашып, оларды отбасы тәрбиесінің аса маңызды педагогикалық шарттарымен қаруландыру осы уақытқа дейін Отандық педагогикада қарастырылмаған.
Отбасында бала тәрбиелеу ешқандай дайындықты керек етпейтін қарапайым әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік адамның мұндай көзқараста екені оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалардан белгілі болды. Мұндай көзқарасты кезінде К.Д.Ушинский педагогикадағы надандық деп санаған. Жалпы мектеп жасына дейінгі баланың тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен, ата-аналарды отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға дайындау мақсатында тәрбиешілердің педагогика, психология саласынан қарапайым болса да білім беріп, сауатын ашу мәселесі Отанымызда әлі күнге зерттеуге алынбаған.
Осы және басқа да пайымдауларымыз мынадай қайшылықтардың бетін ашты: көріп отырғанымыздай, отбасы тәрбиесінің ғылыми-теориялық, тарихи-педагогикалық тәжірибесінің молдығына қарамастан, олардың осы уақытқа дейін практикада қолданылмауы арасында; отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың мүмкіндігі мен оның педагогикалық шарттарының айқындалмауы арасындағы қайшылықтар диссертациялық жұмысымыздың зерттеу тақырыбын Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары деп белгілеу қажеттігін көрсетті.
Зерттеу объектісі – Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары
Зерттеу пәні – Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың жолдары
Зерттеу мақсаты – Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттырудың жолдарын қарастыру
Зерттеу міндеттері:
– Қазіргі заман отбасындағы тәрбие үдерісінің ерекшеліктерін ашып көрсету;
– Бала мен ата-ана қарым-қатынасының педагогикалық-психологиялық тұстарына сипаттама беру;
– Балабақшамен ата-ана қарым-қатынасындағы балаға тәрбиелік ықпалын арттырудың сабақтастық жолдарын айқындау;
– Отбасымен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығын арттыру жолдарын, әдіс-тәсілдерін көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні
1. Сабақтастық, Педагогикалық шарт, Отбасы, Ата-ана, қарым-қатынас, ұғымдарының мәні нақтыланып, мазмұндық сипаттама берілді;
2. Балабақша мен ата-ана қарым-қатынасының мазмұны анықталып, сабақтас-тық мүмкіндіктері айқындалды;
3. Отбасында ата-ананың мектеп жасына дейінгі балаға тәрбиелік ықпалының мәні құрылымдық үлгісі жасалып, педагогикалық шарттары негізделді;
4. Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттарының әдістемесі жасалып, тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен өтті.
Зерттеудің практикалық мәні: жоғары оқу орындарының студенттері мен тәрбиешілерге, ата-аналарға арнап: Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары оқу-әдістемелік нұсқаулық. Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнаулы орта педагогикалық оқу орындарында, отбасымен балабақшадағы тәрбие үдерісінің сабақтастығын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: халықтың материалдық және рухани мәдениетті жасау мен сақтауда, олардың мықты сабақтастығы рөлін, ежелгі мәдени мұраға деген көзқарасын, қазақ этнопедагогикасын және оның жүйеленген компоненттерін зерттеуге бірыңғай көзқарасты білдіретін философиялық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этномәдениеттік, педагогикалық тұжырымдамалар; ұлттық мәдениеттің тәрбие жұмысындағы орны туралы ілімдер; жалпыадамзаттық құндылықтардың негізіндегі тәрбие тұжырымдамаларын анықтайтын құжаттар болып табылады.
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық, тарихи-әлеуметтік еңбектерге теориялық талдау, бақылау, байқау; ата-аналар және тәрбиешілермен әңгіме, сұхбат; Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық шарттары тақырыбына сәйкес бақылау-зерттеу жұмысы; сауалнама және тест арқылы білім-білік тексеру; алынған нәтижелерді статистикалық зерделеу.
Диссертациялық жұмыс құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ОТБАСЫ МЕН БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІ САБАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТЕOPИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасы мен балабақшадағы тәрбие үдерісі сабақтастығының педагогикалық мәcелелеpі
Қазақстан Республикасының Конституциясында Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасы міндеті көрсетілген болатын [1.6-б.], Қазақстан-2030 [6] бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен қатар, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасында өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті берілген.
Сонымен, отбасының ежелден-ақ өзіне сай қасиетті міндетін орындау қажеттілігі арта түсуде. Адамзат қоғамының дамуы тарихында қалыптасқан тәрбиелеу мен оқыту, теориясы және практикасын дамыту саласындағы маңызы мен мүмкіндіктері туралы К.Д.Ушинский, Я.А.Коменский, Н.К.Крупская, В.Г.Белинский, Н.Н.Хан, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.П.Сейтешов А.Құнанбаев, М.Ә.Құдайқұлов, А.А.Бейсенбаева, Қ.К.Жампейісова, Г.Т.Хайруллин, В.В.Трифоновтар маңызды педагогикалық ой пікірлерін қалдырды.
Сондай-ақ, халықта қалыптасқан тәрбиелік тәжірибені оқу-тәрбие үдерісіне енгізу туралы Я.И.Ханбиков, Г.Н.Волков, А.Ш.Гашимов, М.Сейфуллаева, С.Қ.Қалиев, Т.Г.Тимошина, Қ.Б.Жарықбаев, М.Х.Балтабаев, Ә.Табылдиев, К.К.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева, Ж.Ж.Наурызбай, Қ.Қ.Шалғынбаевалар өз еңбектерінде тұжырымдады [10].
А.С. Макаренко отбасы тәрбиесінің негізі еңбекте екенін айта келіп, балаларды отбасы өміріне қатыстыру ерте кезден ойын әрекетінде, соңы еңбекке ұласа отырып басталуы керек деген болатын.
Оның Ата – аналар кітабы, Тәрбиенің жаңа жолдары, Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар және басқа да еңбектері ата – аналарға, отбасы тәрбиесіне бағытталған. Отбасында ата – ана алдындағы тұрған негізгі міндет- бала тәрбиесі екенін кеңес педагогтарының бірі – В.А. Сухомлинский былайша түсіндіреді: Егер де сіз жер бетінде өзіңізден кейін із қалдыруды армандасаңыз – көрнекті жазушы немесе ғалым болуыңыз міндетті емес. Жақсы бала тәрбиелеп -ақ өзіңізге қоғамнан берік орын қалдыра аласыз - деп, ата – ананың қоғамдағы ең бірінші міндеті – бала тәрбиелеу екенін ескертеді. Олай болуды қоғамның өзі талап етіп отырғанын айта келе, Адам – дүниедегі барлық бағалының ішіндегі жоғары бағалысы. Біздің әрқайсысымыз, құрметті әке мен ана мынаны түсінуіміз керек. Тәрбие көрмеген шала сауатты, надан адам бүлінген двигательдермен, аспанға көтерілген самолетпен бірдей өзі күйрейді, жұртқа да өлім әкеледі.
Қазақ ағартушылары да отбасы тәрбиесі мәселесін назардан тыс қалдырған жоқ. Оның ішінде Абай Құнанбаевтың алатын орны ерекше.
Абай отбасында баланы тәрбиелегенде оның жас және психологиялық ерекшелігін ескеріп отыру керектігін түсіндіріп талап етеді. Оның ойынша, баланың алғашқы тәрбиешісі – бұл ата-ана болуы керек. Әне, оны әперем, міне, мұны берем деп, басында балаңды алдағаныңа мәз боласың. Соңында балаң алдамшы болса, кімнен көресің? – деп дәріс тәрбие беретін ата-аналарды қатты сынға алады. (10 – шы қара сөзі) [11].
Отбасындағы тәрбиені жақсарту мәселесін қарастырған қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – Спандияр Көбеевтің педагогикалық қызметі тығыз байланыста дамыды.
С.Көбеев отбасында бала тәрбиелеу барысында оның бойына жағымды адамгершілік қасиеттерді дамытуға көп көңіл бөлді. Оның Баланы семьяда тәрбиелеу деген кітабы осының дәлелі. Онда ата-аналарға отбасында баланы жастайынан тәрбиелеудің негізгі әдістерін көрсетіп берген. Ол ата-анасы баласын әдепті де өнегелі етіп тәрбиелеуі үшін оның әрбір әрекетінің дұрыс болуын қадағалап, бақылап отыруы керектігін ұсынады.
М.Жұмабаевтың Педагогика деп аталатын кітабында баланың жан-жақты жетілудегі психологиялық тұстарына кеңінен тоқталады, ата-аналар мен тәрбиешілерге балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбиелеулерін ұсынады.
Отбасы тәрбиесі мәселелері соңғы жылдары көптеген ғалым-педагогтарды ойландырып келді. Одақ көлемінде Л.В.Белова, И.В.Гребенников, Ю.П.Азаров,
Б.А.Миренский, Т.Делме, А.О.Пинт, А.Лихонов және тағы да басқалар, Республикамызда Т.М.Афанасьева, Ә.Әбуов, Б.Р.Айтмамбетова, Г.К.Байгель-динова, Қ.Жақыпов, Ә.Журмаханов, М.Ғабдуллин, Л.К.Керимов, Г.А.Уманов және т.б. зерттеулерінде отбасының педагогикалық мүмкіндіктері, отбасындағы қиын балалардың шығу себептері, С.Қалиев, Қ.Абдіразақов, И.Рустемов және т.б. еңбектерінде халықтық педагогика арқылы отбасындағы тәрбиені жақсарту, балабақшадағы балаларға адамгершілік қасиеттерді дамыту және де сол сияқты мәселелер қарастырылды.
Отбасындағы тәрбие ата-ананың тәрбиелік әсер етуімен жүзеге асады. Тіпті баланың мінез-құлқы да ата-анасының ықпалымен және отбасындағы психологиялық жағдайға байланысты қалыптасып отырады. Мұның себебін психолог Н.Айғабылов былайша сипаттайды: Баланың мінезі көбінесе әке- шешесінің мінезіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап, кейбір ата- аналар мінезі тума қасиетке ие емес пе екен деген ойға келеді. Баланың мінезі әке-шешесінің мінез ерекшеліктеріне сәйкес келуі, біріншіден, отбасындағы жағдайдың барлығына ортақ әсері болса, екіншіден, баланың ересектерге еліктеуі арқылы болады [12].
Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу және білім беру мазмұнын жаңарту тұжырымдамасында: Қоғамды гуманитарландыру - XXI ғасырдың табалды-рығындағы өркениетті дамудың талабы - делінген, яғни гуманитарландыру мақсатына жету зиялылықты дамытуда, өмірлік құндылықтар және де бағдарлардың белгілі бір жүйесінің орнықтырылуы арқылы жүзеге асырылады. Оның міндеті – бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту және мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру деп көрсетеді [13].
Отбасымен балабақшаның сабақтастығы негізінде ата-аналардың педагогикалық білім деңгейін көтеру мәселелерін зерттеушілер И.Б.Гребенников, Г.К.Байдельдинова, М.С.Сангинова, Б.Мұханов, Р.М.Капра-лова, Ж.Б.Қоянбаев, Қ.Атемова т.б. қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білімі мен қабілеттері әртүрлі болып келеді. Аталған ғалымдар олардың сауатын көтеруде балабақшаны басшылыққа негізге алса, ал А.Е. Мосин: Бүгінгі күні ата-аналар өте сауатты.
Сондықтан да олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларға қатыстыра отырып пайдалану маңызды - деген пікірді ұсынады.
Тәрбиешінің ата-аналармен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеуі өте ұзақ мерзімді қажет етеді. Ол үшін отбасыны және отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері мен жағдайын жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Тәрбиеші ата-аналармен бірлесе отырып жұмыс істеудегі маңыздылығы:
- бала өмірін ұйымдастыру , оның тәрбиесіне қатысты мәселелерді шешуде ортақ көзқарастың болуында;
- баланың отбасы мен балабақшадағы өсіп-тәрбиеленуін тиімді ұйымдастыру мақсатында тәрбиенің бірыңғай ұстанымдарын қоюда;
- баланың әлеуметтік – педагогикалық және психологиялық даму жағдайын ескере отырып, тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін дұрыс анықтау, оларды жүзеге асырудың болуында;
- баланы жан-жақты дамыту үшін тәрбиелік ықпалды тиімді және нәтижелі ұйымдастыруда;
- балаға ықпал етудің жалпы тәсілі мен техникасын ойластыруда, әртүрлі өмір жағдайында оның тұлғасына әсер етуде күш-жігерді біріктіру үшін т.с.с.
Соңғы жылдары педагогикалық әдебиеттерде “ата-аналарды тәрбиелеу” деген ұғым пайда болуда. Бұл ата-аналардың бала тәрбиесіне тиісті педагогикалық кеңесті, оқуды ұйымдастыру, соған сай олардың педагогикалық білімдерін жетілдіріп отыру мақсатын көздейді.
Кеңес педагогтарының бірі В.А.Сухомлинскийдің идеясы мен іс-тәжірибелерін балабақша өмірінде қолдану тиімді нәтиже береді. Ол мектепке дейінгі балаларды мектепке дайындауда сыныпта отырмай, табиғат аясында білім беретін “Қуаныш мектебін” ашты. 1-жылды оқушыларды зерттеу жылы деп есептеп, әр баланың ерекшелігіне көңіл бөлді, мінез-құлықтарымен қызығушылықтарын анықтайды. Сонымен қатар ол оқушыларының ата-аналары кімдер, баланың үйде тәрбиеленуіне жағдайы бар ма, соны да білу тәрбиеде өте маңызды” – деп санайды. Осылайша ол тәрбиені алдымен отбасы жағдайын зерттеуден бастады. Балалардың жан-жақты тәрбие алып, дамуына ерекше көңіл бөлді. Балалардың сөздік қорын дамытуға, табиғат сұлулығынан әсер алуға, айналадағы болып жатқан құбылыстардың сырын ұғынып, өзгелермен сыпайы қарым-қатынас жасай білуге мүмкіндіктер жасайды [14].
Ежелгі грек философтары Көптеген әртүрлі радиустағы шеңберлердің түйіскен дәл ортасында адам тұр, ол шеңбердің адамға ең жақыны отбасы – әже мен ата, ері мен әйелі, балалары; екінші шеңбер – жақын және алыс туысқандары; үшінші шеңбер – ол өмір сүрген елдегі азаматтар; төртінші шеңбер – бүкіл адамзат қауымы деген екен. Осының өзі адамның басқа адамдармен бөлінбестей тығыз байланыста екенін көрсетеді. Бұл байланыстар адамды қоршаған әлеуметтік ортадағы жағдайлар мен шарттар ретінде оның өмірі рухани дүниесінің қалыптасуына ықпалын тигізеді. Соның аса маңыздысы – отбасы.
Отбасы – ең жақын әлеуметтендіру ортасы ретінде өмір құндылықтары, оның мақсаты, нені біліп, өзін қалай ұстаудың маңыздылығы жайындағы алғашқы мәліметтерді беріп қана қоймай, сонда-ақ басқалармен қарым-қатынас жасауға тәжірибе барысында дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім және қандай екенін іс жүзінде байқайды. Отбасындағы әртүрлі оқиғалармен мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Ата-ана беретін үгіт-насихаты, түсіндіруі және үлгі-өнегелері, үйдегі жағдай, арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды ажырата алуы, қалыптасуымен бірге не үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық туралы ұғынып түсінеді. Өзінің күнделікті өмір салты мен отбасы, балаларды еңбек, білім-ғылым, құқық және қоғамдық міндеттер жүйесіне ендіреді. Дүниеге келген жас баланың тұлға болып қалыптасуына балабақша, мектеп, студенттік өмір, еңбек ұжымы, баспа сөз, телекөрсету тағы да басқа жағдайлардың ықпалы қаншалықты күшті болса да, отбасының рөлін кеміте алмайды. Отбасы адам тұлғасының қалыптасуының іргетасын қалайтын, ықпалы пәрменді, ұрымтал орта. Ата-аналардың қоғамдық орны, өзара бір-бірімен туысқандары, әріптестерімен, көрші-қолаңмен болған мәмілелері бала үшін қарым-қатынас моделі, үлгісі ретінде қабылданады, Бала отбасының шынайы, кейде тіпті, басқалар байқай бермейтін сыр-сипатының суреті, бейнесі болып табылады - дейді С.А. Беличева [9, 48-б.].
Қазіргі таңда отбасы міндеті жіктемесі толық жасалмаған. Мысалға алатын болсақ, Г.М.Свердлов пен В.Л.Ресенцев (1958) отбасының негізгі міндетін ұрпақ жалғастыру, тәрбие беру, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Қазіргі заман отбасындағы қарым-қатынасты тәлім-тәрбиелік ықпалы тұрғысынан қарастырсақ, онда бұл отбасының іргесін нығайтатын тұрақты, күнделікті өмірдегі өзара түсіністік, келісім, достық сипатындағы байланыстар деуге болады. Бұның ерекшелігі достық, жолдастық, сүйіспеншілік сезімдеріне негізделуінде. Сөйтіп, бүгінгі отбасындағы қарым-қатынас сипатын – біреудің ерекше орынға ие болуы, билік және психологиялық жақындыққа негізделген деп айқындауға болады [15].
70-шы жылдарда тұлғаның қалыптасу процесінде отбасының алатын орны жайлы А.Г.Харчев, Б.П.Парыгин зерттеу жасады. 70-ші жылдардың аяғына қарай отбасы мен неке психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік қатынастарды зерттеп анықтаған Ю.Е.Алешина, қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді З.И.Янкова қарастырды. Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын Ю.П.Азарова, И.В.Гребенников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгіленген [16].
Отбасындағы тәрбиеге қатысты тәлім-тәрбиелік ойлар қазақ халық педагогикасында Қорқыт ата кітабында, Әл-Фараби еңбектерінде, Жүсіп Баласағұни, Сайф Сараи еңбектерінде, Ыбырай Алтынсаринның еңбектерінде, Абай Құнанбаев, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев мұраларынан да маңызды орын алғанымен, әлі де болса толық зерттеле қойған жоқ. Соңғы кездері отбасы тәрбиесіне байланысты З.Әбілова Х. Арғынбаев, К. Оразбекова, Г. Уманов, Ж. Қоянбаев, т.б. еңбектері жарық көруде.
Ата-ана — алғашқы тәрбиешілер, балаға ең үлкен әсер етушілер. Жан Жак Руссо: “Балаға соңғы тәрбиешінің әсерінен гөрі алдыңғысынікі көбірек”, - деп ой түйіндеген. Бүгінгі таңда отбасылық дағдарыстардың шиеленісуі, әке мен бала, ана мен қыздың тіл табыса алмауы нәтижесінде қақтығыстар, үйден кету жағдайлары орын алуда. Оның себебі, отбасылық жылулықтың, татулықтың жетіспеушілігі, мәдениеттің төмендігі. Мұның өзі уақыт талабына сай ізгіліктік негізінде отбасылық жағымды қарым-қатынасты қалыптастыру қажеттілігі мен психология практикасында бұл мәселенің жеткілікті зерттелмеуі арасында қарама-қайшылықты тудырады.
Қазіргі таңда зерттеулер көрсеткендей, отбасының әртүрлі аспектілерін көрсетуге болады: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдерін зерттеуші ғалымдар Фельдштейн, Д.Л.Кондратьев, тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктерін шетелдік ғалымдардан И.С.Кон, Р.Дубровина зерттеді, ал жас ерекшелік дағдарысының құрылымын зерттегендер Г.П.Гаврилова, Т.В.Драгунова және т.б, танымдық эмоциялық – еріктік және мінез-құлықтың ерекшеліктерін С.Кучинский, жеке тұлғаның өзіндік сананың құрылымы мен қызметін В.В.Баруалкина зерттеді.
Отбасы туралы басқа да көзқарастар А.И.Захаров еңбектерінде көрініс табады. Әлеуметтік психологияда Бастапқы топ деген ұғым бар. Бұл топтағы байланыстар топ ісіне оның мүшелерінің тікелей келісімдеріне, эмоционалдық әсерлерінен құрылады, оның қатысушыларының жоғары дәрежедегі бірігуін қамтамасыз етеді. Мұндай бастапқы топ — отбасы болып табылады, ол жаңа мүшелердің сырттай тәсілдерінің арасында емес, балалардың дүниеге келуі арасында көбейіп, өсетін жалғыз топ.
Отбасы қатынасы жайлы берілген анықтамаларының ішінде А.Г. Харчевтың берген анықтамасы: Отбасы - бұл шағын топ ретінде ата-аналар мен балалардың өзара қарым-қатынасының нақты жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынаспен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген әлеуметтік қажеттілік [12, 126-б.].
Отбасы тәрбиесінде ата-ананың орны жайлы Абай Құнанбаев, адамның адамдық қасиеттерге ие болмағы, әуелі, ақыл ғылыммен болса, ол қызығу, денсаулыққа байланысты, қалғаны жақсы ата, жақсы ана үлгі, өнегесі деген. Бұдан ұғатынымыз баланың бойында адамдық жақсы қасиеттердің болуы ата-ананың ықпалына әбден тәуелді екені. Сонда осы ықпал дегеніміз не? Ықпал - бір адамның екінші бір адамға, не бір заттың екінші бір затқа ететін әсері. Ықпал сөзінің мәнісі осы бір адамның екінші бір адамға әсерінен соңғы оның салдары болса, тағы бір мәні ол себеп те бола алады. Демек ықпал, тек әсер ету үрдісі емес, сонымен бірге, оның салдары кейде себепте бола алады. Осы сөздердің мәнісін талдай келе ықпал ету арқылы, бір заттың не адамның екіншісіне ықпалы тиген не әсері тигенде адам немесе зат жаңа сапаға ие болуы, езгеруі заңды құбылыс. Мұндай өзгерістер кебінесе сол заттың не адамның жаңа сапаға ауысып, жаңа сипатқа ие болуымен белгіленеді, содан көрінеді.
Балалардың кетірген қателіктері ата-ананың тәрбиеде жіберген кемшілігі, егер бала көңілдегідей болмай шықса, бұған әке мен шеше өздері кінәлі екенін саналы мойындамайынша отбасы тәрбиесі, демек, ата-ананың ықпалы межелі нәтиже бермейді. Педагог-журналист В.Е.Храпов Тәрбиешіні кім тәрбиелейді деген еңбегінде өз баласына ақыл-кеңес бере келіп, Сен жіберген қателіктерге алдымен мен кінәлімін, ал менің қателіктеріме менің әке-шешем және басқа ересектер кінәлі - дейді де, осы кеткен кемшіліктерді болашақ ұрпаққа өткізбей жолын кесу – менің міндетім - деп, педагог ретінде алдына үлкен де күрделі мақсат қояды. Ол, отбасы тәрбиесінде болатын кейбір қасаңдықтар ересектердің нашар үлгі-өнегесінен, дәлірек айтсақ, тәрбиенің дұрыс болмауынан деп қорытады [17].
Отбасындағы қарым-қатынастның дұрыс болмауынан туындайтын тәрбиедегі кемшіліктер былайша жіктеледі:
– баланың қуанышы, күйзелісі, қайғысы сияқты ішкі жан-дүниесінде болып жататын толқыныстарды біле тұра мән бермеу, немесе оны байқамау.
– қазымырлықпен бір елі таса қалмай бақылау, бұл әсіреқамқорлық деп аталады. Мұндай тәрбие алған бала өскен соң еркіндікті қалайды да, оған қолы жеткен кезден бастап, жүгенсіз кеткен жылқы сияқты алды-артына қарамастан әр түрлі жағымсыз жағдайларға ұшырайды.
– Баланың жүріс-тұрысына бақылау жасамау, кетірген қателіктерін ескерту жасап отырмау, тиымсыздық, тойымсыздық балаларда қанағатсыздыққа, тез сынып қалатын жігерсіздікке алып келеді.
– Ауруды сылтаулатып ата-анаға айтқанын орындату – өзімшілдік пен бағасын арттыру сияқты қылықтардың пайда болуына алып келеді. Сондықтан да, егер бала ауырса, оған назар аударуды мөлшерлеу өте маңызды.
– Бала өзін қажетсіз сезінсе, ешкімге керек емес екенін түйсініп сезінсе, тұрлаусыз секем алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады және талма ауруына бейімділігін арттырады.
– Балаға шамасы келмейтіен міндеттер жүктеп, одан ерекше үміт күту – баласының сағын сындырып, өзіне сенімсіздік, кінәмшілдік сезімін тудырады. Өйткені ол ата-анасының күткен үмітін ақтай алмаймын деген үрейде болып, шамасы келмейтініне көзі жеткендіктен өзін нашар, әлсіз сезінеді.
– Баланы тәрбиелеудегі қарама-қайшылық, әкесі мен шешесінің ойларының бір жерден шықпауы, тәрбиеші олардың екеуін де құптамауы нәтижесінде бала қайсының тілін аларын білмей, кімнің айтқаны дұрыс, кімдікі қате екенін білмей, соңында өз білгенін істеп кетеді. Осылайша, бала ешкімнің ақылын тыңдамайтын, үлкендердің ойымен санаспайтын, тілазар бала болып қалыптасады. Бұл жағдай жақсылыққа апармайды. Жанұяда мұндай келеңсіздіктерді тудырмаудың бір амалы баламен болатын қарым-қатынастың мақсатын анықтап алу, соған сәйкес ықпал ету тәсілін тиімді таңдау [18].
Қазіргі ата-аналар балаларына барлық жағдайды жасауға тырысады. Сұрағанын, аузынан шыққанын алдына тосуға әзір. Тәрбиенің орнына байлықтың, мансаптың дәмін татып үлгерген тентек бала дүниеңіздің парқын да біле бермесі анық. Ол аз болғандай, баланың күні бойы, теледидар мен компьютердің алдында қозғалмай отыруды әдетке айналдырғанына да мән бермейтін болдық. Өкінішке орай біз қазіргі таңда балаға тәлім беріп, теледидардан алшақ ұстаудың орнына, жығылғанға жұдырық етіп, DVD , не болмаса, компьютер ойындарын сатып алып береміз. Бір зиялы адам: Қазіргі таңда әке-шешелер балаларына тәрбие бермейді, тек қаржыландырады деген екен.
Канадалық мәдениеттанушы ғалым Маклюен бала тәрбиелеу- баланы теледидар көрмейтіндей, көрсе де көргенін қабылдамайтындай етіп қалыптастыру дейді. Нәрестені бұл деңгейге жеткізу жұмысы оның құлағына бесік жырын сіңіруден басталса керек. Сонда ғана рухани тәрбиенің сәби жүрегіне әсері болары сөзсіз. Дегенмен, баланы тек қаржыландыруды емес, оның бойындағы жағымды қасиеттерді қалыптастыру отбасының, қоғам мен балабақшаның міндеті болмақ [19].
Тәрбиеші өз мамандығын жетік білетініне сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың даму заңдылықтарын жақсы біледі және жас отбасылардың педагогикалық білімін жоғарылатуға көмек береді. Бала тәрбиесіне қатысты әр түрлі мәселелерді шешеу жұмыстарына қатыса отырып, ата-аналар өздерінің іс-әрекеттеріне баға береді және тәрбие үдерісін мақсатқа бағытталған, мұқияттылықты қажет ететін процесс екенін түсініп жетеді.
...Таңертеңгілік қабылдау кезінде Сәуле әжесіне қарап аяқ киімін шешуін бұйырып жатыр:
-Шеш деймін! Өзім шешкім келмейді!
Әжесі еңкейіп аяқ киімінің бауын шешіп жатыр. Болған соң қызды өзіне қаратады да, бетін сүйіп, құнды байлығы секілді тәрбиешіге тапсырады.
-Біздің Сәуле барлығын істейді, өйткені ол үлкен қыз болды, - тәрбиеші қызды мақтайды, -Үйде де әжесіне көмектесетін шығар?
-Көмектесуге әлі ерте ғой! Міне, өссін- сонда, -жауап береді әжесі.
Әжесі еріксіз ернін тістейді де, кері айналып, шығуға бағытталады.
Ал немересі топқа кіріп бара жатып:
-Мен тек балабақшада көмектесемін – жауап береді Сәуле.
-Ал үйде ше?
-Үйде әжем бар ғой!
Сәуленің отбасындағы ересек адамдар: Еңбек-ересектердің жұмысы, ал балаға әлі ерте, Балаға жұмыс істетіп қоюға бола ма екен? деп есептейді. Бұл жағдайда айта кететін жайт - еңбек ету адамның өмірі барысында қалыптасады.Уақытында берілмеген еңбек тәрбиесі баланы жалқаулыққа және талап қоюшылыққа алып келеді. А.С.Макаренко ата-аналарға кеңес береді: Еңбек әрқашан да адам өмірінің негізі болған. Сондықтан бала тәрбиесінде еңбек негізгі элементтердің бірі болуға тиіс. Еңбекке тәрбиелеу – бұл болашақ азаматтарды тәрбиелеп қана қою емес, сонымен қатар жоғары деңгейде өмір сүре алатын азаматты тәрбиелеу [20].
...Жүрегі тас балалар еңбекшіл адамдардың отбасынан да шығады. Ондай отбасыларда ата-аналар баласына барын беріп, есесіне ештеңе талап етпейді. Баланың мейірімсіз болып өсуінің себебі ол өзінің қажеттіліктерін талап етеді, оның өмірінің қуанышы айтқан талабын орындату, отбасы тәрбиесінің ең қауіптісі осында.
Кейде бала қорыққанынан өтірік айтады. Қатал болудың кері әсері жайлы революционер Ф.Э.Дзержинский: Шектен тыс қаталдық, дене жазасы баланың жүрегімен баланың намысына тимей қоймайды. Ол баланың жүрегінде қалып қояды. Балаңызды ұрмаңыз. Сіздің ашуыңызды балаңызға деген махаббатыңыз жеңсін. Олар өскен соң олардан жылулық күтпеңіз. Өйткені оған өзіңіз себепшісіз.
Ми-ақыл-ой қабілеттерінің материалдық негізі. Осы негіз баланың ана құрсағында пайда болғаннан қалыптаса бастайды. Баланың денсаулығына әсер ететін әдет- ата-ананың ішкілікке берілуі. Ондай ата-аналардан денсаулығында ауытқуы бар балалар туылады. Мұндай балалардың ойлау процесі баяу, есте сақтау қабілеті нашар болады. Жеңіл ойлы әке – шешесінің іс-әрекетінен өмір есінің енді ашқан бала өмір бойына ауыр жаза алып өтуге мәжбүр болады [21].
Көптеген ата-аналар жалғыз баланы да ойдағыдай тәрбиелей алады, бұл әрине, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне байланысты. Ал жалғыз бала ұғымы көпбалалы отбасыларда да кезедеседі. Тұңғыш бала інісінің не қарындасының дүниеге келуіне дейін жалғыз болып өседі. Алайда баланың толыққанды дамуы үшін оның қажеттіліктерін отбасындағы жайдайлармен шектеп қоюға болмайды. Оған жолдас керек. Аға-қарындас қарым-қатынас ортасын ол балабақшада да өзінің мінезіне сай келетін балаларды тауып, онымен тіл табысып кетуіне болады. Егер ол балабақшада да өзіне жақын баланы таба алмаса, бөтен бала болып, топтан алшақтайды да, оның басқалармен қарым-қатынасқа түсуі қиынға соғады [20, 48-б.].
Егер бала бір нәрсе жайлы білгісі келсе, өзінен үлкен адамға жүгіріп барып, не таң қалдырғанын, тез арада біліп алғысы келген нәрсені сұрауға тырысады.
Неге? Неге? Неге?... Бала тыңдайды, қарайды, зерттейді, салыстырады. Қоршаған ортаны тануға тырысу - бұл ерте жаста пайда болатын азамзаттың құнды қасиеті. Баланың алғаш рет Бұл не? деген сұрағы өзіндік ақыл-ойының дамуының алғышарты болып табылады. Кішкентай баланың қоршаған ортаны танып білуіне ересектер қалай көмек береді? Кейбір ата-аналар былай жауап береді: Күте тұр, Кейін, қазір уақыт жоқ, Неге Негелеп қалдың?, т.б. Егер күн сайын осылай айтыла беретін болса, бала ересектермен қарым-қатынас жасауды азайтады. Ересектердің балаларға беретін жауабы оның қызығушылығын қанағаттандыратындай ақпарат көзі болуға тиіс. Баланың Неге? деген сұрағына сауатты, түсінікті, шыншыққа жанасатындай жауапберу керек. Кейде ересектер беретін жауаптарын күрделендіріп жібереді: Жуылмаған жемісті жеуге болмайды, онда микробтар болады. Олар адам көзіне көрінбейтін организмдер... Барлығы дұрыс сияқты, бірақ... Біз баланың жас ерекшелігін ұмытып қалдық. Бала бізді түсінбеуі мүмкін.
Бес жасқа толғаның енді, барлығын білгің келеді! - мұны балаға үлкендердің, туысқандардың көзінше айтып жатады. Бұл баланың танымдық қызығушылығын арттыратын Неге? деген сұрағын тежеп тастайды. Кішкентай баламен жұмыс жасау біздерден төзімділікті, сауаттылықты талап етеді, олай болмаған жағдайда біз баланың мың рет қайталайтын Неге? деген сұрағына жауап бере алмаймыз.
Кейде дайын жауапты бере салу да дұрыс емес.Баланың өздігінен ізденуіне де мүмкіндік жасау қажет. Өзің қалай ойлайсың? баланың өзі шындықты іздеуге тырысып көрсін. Бұл оның зерттеу жасауына түрткі болады. Оның берген жауабы сіздің абыройыңызды оның алдында түсірмейді, қайта сіздің мұқият тыңдауыныз оған назар аударып тұрғаныңызды бірдіреді [22].
Егер отбасында бала ересектер тарапынан үнемі бақылау, сую, еркелетуің ортасында жүрсе, балабақшада бала көпшіліктің ішінде өзін көрсете алады; отбасында балаға өзіне қызмет етуге көмектесетін болса, балабақшада ол өзіне-өзі қызмет ете бастайды; отбасында бала ойыншықтарына өзі ие болып, тек өзі ойнайтын болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz