Қылмыстық құрамдардың белгілері

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

§3. Қылмыстық құрамдардың белгілері

Қылмыстық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімі нормалары-ның диспозицияларында қолданылатын белгілерге зер салсақ, олар-дың біркелкі сапада емес екендігін байқауға болады. қылмыстық құрамдарды сипаттайтын белгілерге негізінде қылмысты іс-әрекеттердің түрін бейнелейтін, объективтік жақтың белгілері тән болған-мен, олардың ішінде субъективтік жақты, тіпті субъектіні сипаттай-тын белгілер де кездеседі. Мұндай қылмыс құрамының әртүрлі эле-менттеріне жататын белгілердің норма диспозицияларында кездесіп отыру себебі, ол диспозициялардың қылмыс түсінігін, оның басты сипаттамасын, өзге қылмыстардан басты айырмашылығын білдіру кезіндегі қажеттілік деп түсіну керек. Құрамдардың белгілерін бірне-ше критерийлерде бөліп келтіруге болады.

Қылмыс қү-рамдарының белгілері генесологиялық мағына-да 1) объективтік және 2) субъективтік деп екі топқа бөлінеді.

Объективтік белгілер қылмыс құрамының объектісін және объективтік жағын сипаттайтын белгілерді білдіреді. Субъективтік белгілер - қылмыс құрамының субъективтік жағын және субъектісін си-паттайтын белгілер болып табылады.

Қылмыс құрамының қоғамға қауіптілік дәрежесін сипат-тайтын белгілерді үш топқа бөлуге болады. 1) Негізгі немесе конститутивтік; 2) ауырлататын немесе сараланған; 3) жеңіл-дететін;

Негізгі немесе конститутивтік белгілер деп қылмыстық құрам-дардың негізгі немесе ауырлататын құрамдарына, сондай-ақ жеңіл-дететін құрамдарына да тән белгілерді айтамыз. Мысалы қасақана түрде басқа адамға қаза келтіру белгісі 96 баптың 1 бөлімі бойынша квалификацияланатын жай кісі өлтірудің және ауырлататын кісі өлтірудің түрлеріне, сондай-ақ 97, 98, 99, 100 баптардағы кінәні жеңілдететін жағдайларға қарсы бағытталған қылмыстардың негізгі белгісі болып табылады.

Ауырлататын белгілер қылмыстың құрамында тікелей келтірілген ауырлататын жағдайларды білдіреді. Ол ауырлататын жағдайлар қылмыстық құрамды сипаттайтын белгілердің түрлерінде кездеседі, яғни зардаптың көлеміне, қылмысты жасау орыны, уақыты, тәсілі жағдайы, құралына қарай және ниетімен мақсаттың, қылмыс субьектісінің түріне қарай ауырлатады. Мысалы 96 баптың екінші бөлімі «3» пунктіндегі пайдақорлық ниетпен кісі өлтіруде «пайдақорлық» ниет ауырлататын белгі болып табылады. Бұл белгінің адам өміріне қарсы қылмыстарда неліктен кінәні ауырлатады деген сұрақ туындауы мүмкін. Себебі пай-дақорлық қасақаналықпен жасалатын көптеген қылмыстарға тән ниеттің бірі болып табылады. Мысалы ұрлық, тонау, қарақшылық, алаяқтық, қорқытып алушылық т. б осы тәріздес қылмыстарға пайдақорлық тән белгі. Бірақ бұл қылмыстарда пайдақорлық ниет кінәні ауырлатпайды. Ал кісі өлтіру қылмысында пайдақорлықтың ауырлату себебі, ол кінәлінің пайда табу ниетін іске асыру үшін келтіретін зардабының түрі аса ауыр болуына байланысты. Басқаша айтқанда, ол пайда табуы үшін біреу өлуі керек. Бұл қылмыскердің қоғамға қауіптілігін бірден айғақтайды және аса қауіпті адам етіп көрсетеді.

Қылмыстық құрамдар кінәні жеңілдететін қылмыс түрі ретінде бағалануы үшін, ол жеңілдететін белгі құрамның мазмұнында келтірі-леді. Мұндай жағдайда да ауырлататын құрамдардағы сияқты кінәні жеңілдететін белгі қылмыстық құрамның міндетті белгісі ретінде норма диспозициясында тікелей көрсетіледі. Қылмыстық кодексте кінәні жеңілдететін қылмыс құрамдары көп емес. Ондай құрамдар бар болғ-аны жетеу ғана және барлығыда жеке адамға қарсы қылмыстар тарау-ында келтірілген. Оларға әйелдің баласын босану уақытындағы, қажетті қорғану, ашу шегінен, қылмыскерді ұстау шаралары шегінен шығуы жағдайларында өміріне немесе ден-саулығына зардап келтіруді қарас-тыратын құрамдар жатады. Бұл қылмыстарда кінә қылмыс жасау уақыты-на және жағдайына қарай жеңілдетіледі.

Жеңілдететін құрамдар мен жеңілдетін белгілер бір ұғым деп түсінуге болмайды. Кінәні немесе жауаптылықты жеңілдететін белгілер Қ. К. 53 бабында келтірілген. Ол белгілер мысалы кінәлінің жүкті әйел, кэме-летке толмаған т. б. болуы қасақаналықпен немесе абайсыздықпен жа-салған қылмыстарда кездеседі және қылмысты квалификациялауда әсер етпейді. Жеңілдететін белгі баптың атауында немесе диспозициясында тікелей көрсетілгенде ғана құрамның міндетті белгісі ретінде бағала-нып, қылмыс осы белгісіне қарай квалификацияланады.

Қылмыстық құрамның белгілері анықталу дәрежесіне қарай екіге бөлінеді: 1) анықталған; 2) бағаланатын;

Анықталған белгінің мағынасын түсіну, қылмыс құрамын анықтай-тын белгінің бар немесе жоқ екендігін анықтауда қиындық тудырмайды және мұндай белгілер заң баптарының өзінде келтіріледі немесе оның түсінігі ашылады. Мысалы, 103 бап- денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіруді білдіретін белгілер.

Бағаланатын белгілердің түсінігі немесе оның анықталу дәрежесі дис-позицияда келтірілмейді. Мұндай топқа жататын белгілерді практикада квалификация жүргізуші субьектілер өз көз-қарасымен немесе құқықтық санасымен анықтайды.

Заң баптарында бағаланатын белгілер әдетте мынандай түрлерде кел-тіріледі: ұдайы немесе үнемі (мысалы 107 бап-Азаптау «Ұдайы ұрып соғу»), елеулі (мысалы 307 бап-Қызымет өкілеттігін теріс пайдалану « . . . азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдде-лерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға экеп соқса») көрінеу (мысалы 308 бап-Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану « . . . өзінің құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін . . . ») 108 бап-Көрінеу қылмыс-тық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, анық құрметте-меу, ерекше арсыздық (мысалы 257 бап-бұзақылық), эдепсіз (мысалы 130 бап-Қорлау « . . . эдепсіз түрде кемсіту . . . »), нұқсан келтіретін (мысалы 129 бап-жала жабу), қатігездік немесе жауыздық (276 бап- жануар-ларға қатігездік жасау), селқос (381 бап-қызметке селқос қарау) т. б. Мұндай ұғымдардың ауырлық дәрежесі тергеуші немесе соттардың қызметінде жеке өз көз-қарасымен бағалай отырып анықталады.

Бағаланатын ұғымдардың заңда өмір сүру себебі, әрекеттердің көріністері әр түрлі деңгейде болатындығына және көп түрлі мазмұнды иеленетіндігіне, соған сәйкес әр жағдайдағы қауіптілік дәрежесін заңда бейнелеу мүмкін еместігіне және нақты қылмыстың сол кездегі жағдайларына қарай анықтау қажеттілігіне байланысты болып табылады. Қылмыстық заңда бағаланатын ұғымдардың кездесуі, ол тек практика қызыметкерлерін ғана емес, заң шығару қызметін де кейде қателіктер-ге ұрындырады. Мысалы 1998 жылға дейін қолданылған қылмыстық заң бойынша бұзақылық қылмысы жай, кәнігі және аса кәнігі бұзақы-лық деп бөлінетін. Ұсақ бұзақылық әкімшілік тәртіпте қаралатын. Кейінен жай бұзақылықты да қылмыс қатарынан шығарып, әкімшілік құқық бұзушылыққа ауыстырды. Қазіргі қылмыстық заңның 258 бабында бұза-қылықтың кәнігі және аса кәнігі түрлеріне ғана жауаптылық қарасты-рылған. Яғни бағалаушы ұғымдар іс-әрекеттің қылмыстылығын белгі-леуде анық емес пайымдауларға соқтырып, нәтижесінде заңның жиі өзгеріп отыруына, оның тұрақтылығына да әсер ете алады.

Соттар, тергеушілер бағаланушы белгілер кездесетін заң баптары бойынша іс-әрекетті қылмысты деп бағаланғанда оны құжаттарда не-гіздеп көрсетуі керек немесе фактілерді келтіре отырып, дәлелдеуі қажет. Себебі, бағаланушы белгілердің мағынасын, оның көлемін дұрыс түсіну-де құқық қолданушы қызметкер ақиқат болмысынан, оның шындығы-нан ауытқып кетуі мүмкін. Соның нәтижесінде шын мэнінде қылмыс деп немесе қылмысты емес әрекет қылмыс деп бағалануы мүмкін. Осы тәріздес кемшіліктерден қутылу үшін қылмыстық заңның кейде баға-ланушы ұғымдардың әр түрлі көріністерін немесе көлемін анықтауға тырысу бағытын ұстанатындығын байқауға болады. Оны мынандай үш жағдайда байқауға болады. Біріншіден ұғымның мағынасын, көлемін ашу үшін, сол бапта ескертпе келтіру. Мысалы кейбір баптарда «ірі мөлшер» деген белгі қолданылады. Мысалы 193 баптың (заңсыз жол-мен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті заңдастыру) 3 бөлімінде ірі мөлшердегі қаражатты заңдастыру үшін жауаптылық көзделген. Бұл бапта «ірі мөлшер» деген белгінің көлемін анықтау және сот-тергеу қызыметін бір ізділікке келтіру мақсатында ескертпе келтірілген.

Баптарға арнайы ескертпе келтірілгенде, оны бағаланушы ұғымның мағынасын ашу үшін келтірілген екен деп барлық кезде түсінуге бол-майды. Ескертпелер кейде қылмысты іс-әрекет жасаған адамды кейін-нен қылмысты ашуға, оның өзге қатысушыларын табуға, сондай-ақ ауыр зардаптар туындамай тұрып мемлекеттік органдардың талабын орын-дап, қылмысты әрекеттердің жалғасуын өз еркімен тоқтатқан адамды қылмыстық жауаптылықтан босату немесе жемқорлық жасаған адам-дарды эшкерлеу мақсатында т. б себептерге қарай келтіріледі. Бағала-нушы ұғымдардың түсінігін, көлемін анығырақ заңда көрсету мақсатындағы екінші бағыт ретінде, нормалардың диспозицияларында келтіріліп отырған осындай белгілерді анықталған белгілермен ауыс-тыруды айтуға болады. Мұндай жағдайлар әрине, қылмысты квалификациялау барысындағы сот-тергеу қызметкерлерінің нақты жағдайлар-да өз бағалауы бойынша жұмыс істеу мүмкіндігін шектейді. Бірақ оның есесіне құқық қорғау органдарының қызметінде заң терминдерін әр келкі түсіну шектеліп, заңдылық қағидасының сақталуы арта түседі.

Бағаланушы ұғымдарды бір келкі деңгейде түсіну бағытындағы үшінші бағыт ретінде, қылмыстық істер бойынша қабылданылған Қ. Р Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларын келтіруге болады. Мұндай қаулыларда қылмысқа квалификацияны дұрыс жүргізу үшін қылмыс-тық кодекстің диспозицияларында келтірілген, бағаланушы белгілердің мағынасын дұрыс, әрі біркелкі анықтау үшін жетекші түсініктер бері-леді. Мысалы 1995 жылғы 21 шілдеде қабылданған «Бұзақылық туралы істер бойынша сот практикасы жөніндегі» Қ. Р. Жоғарғы Соты қаулы-сының 3 пунктінде «ерекше арсыздық ретінде жалпы адамгершілікті менсінбегендікті көрсетуді білдіретін бұзақылық әрекеттерді түсіну керек, мысалы ргтсыздық көрсету, ауру, қарт, дәрменсіз адамдарды ма-зақтау т. б. » деп түсіндірме берген. Сонымен бірге осы қаулының 4 бөлімінде «ерекше өрескел» белгісінің мағынасы қарастырылып, «ерекше өрескелдік белгісін білдіретін бұзақылық ретінде, адамдарды кемсітумен, қоғамдық тәртіпті ұзақ және белсенді түрде безумен, бөтеннің мүлкін бүлдірумен немесе жоюмен, көпшілік шараларды тоқ-татып тастаумен, кәсіпорындар мен мекемелердің немесе қоғамдық көліктердің жұмысын уақытша тоқтатумен және тұрақты еңбек қабілет-тігінен айырмаған немесе денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуына соқтырмаған жеңіл дене жарақаттарын келтіру жағдайларымен ұштасқан көрінеу қоғамды сыйламауды білдіретін қылмысты түрде қоғамдық тәртіпті бұзу» деп түсіндіреді. 1

Қылмыс қү. рамдарының белгілері қылмыстық-қү_қықтық маңыздылығына қарай: 1) позитивтік және негативтік деп екі топқа бөлінеді.

Қылмыс құрамдарында кездесетін белгілер мағынасы, маңыздылығы бойынша көбінесе растап тұрса, ал кейбіреулері теріс мағынада түсіндіру қызметін атқарады. Позитивтік белгілер-бұл қылмыс құрамының бар екендігін ия деген мағынада білдіреді. Ал негативтік белгілер қылмыс құрамының белгілеріне екінші белгілерді қарсы қойып түсіндіреді. Мысалы «жатпайтын, өзге жағдайларда, бар болмағанда» деген сөздерді қолдану арқылы кездеседі, сонымен қатар қылмыс құрамының жоқ екендігін білдіретін белгілер түрінде көрінеді. Қылмыс құрамының жоқ екендігін білдіретін белгілер Ерекше бөлім баптарының ескертпелері-нде кездеседі. Мысалы, 251 баптағы қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды заңсыз алу, беру, өткізу, сақ-тау, тасымалдау немесе алып жүру қылмысының ескертпесіндегі «өз еркімен тапсырған адам» деген белгіні айтуға болады. Мұндай ескерт-пелер терроризм, кепілге алу, парақорлық, қылмысты жасыру, хабар-ламау қылмыстарында кездеседі. Сонымен қатар негативтік белгілер Жалпы бөлімнің баптарының атауларында немесе диспозицияларында да кездеседі. Мысалы 23-бап-жазықсыз зиян келтіру, 16-бап- есі дұрыс еместік. Л. Д. Гаухман «терминологиялық белгілердің мұндай бағытта қолданылуы іс-әрекетте қылмыс құрамының бар немесе жоқтығын белгілеу кезінде пайда болатындығында, эйтпесе жалпы социологиялық тұрғыдан алғанда бұлардың мағыналары қарама-қарсы болады, яғни ондай жағдайда позитивтік немесе оңды белгілер қылмыс құрамының жоқтығын білдірсе, ал негативтік белгілер қылмыс құрамының бар екендігін білдіреді» дейді. 2

Сборник постановлений Президума Верховного Суда Каз ССР, нормативных постановленный Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2003 годы) . Алма-

ты, 2004г. С. 135.

Гаухман Л. Д. Аталған еңбекте, 52 бет.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.