Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің терминденуі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ӘӨЖ 811. 512. 122 ’ 373. 45 Қолжазба құқығында

ЖИЕКБАЕВА АЙГҮЛ БАЙМОЛДАҚЫЗЫ

Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің терминденуі

10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу

үшін дайындаған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде орындалды

Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,

профессор Ш. Құрманбайұлы

Ресми оппоненттері: филология ғылымдарының докторы,

профессор А. Алдашева

филология ғылымдарының кандидаты

Г. Имашева

Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық

педагогикалық университеті

Диссертация 2010 жылы « 12 » наурызда сағат 14. 00 -де

А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанындағы 10. 02. 06 - түркі тілдері және 10. 02. 02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53. 38. 01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады (050010 Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) .

Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28) .

Автореферат 2010 жылы « 12 » ақпанда таратылды.

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, филология

ғылымдарының докторы, профессор Ж. А. Манкеева

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Тіл - қоғам дамуының айнасы. Атап айтқанда, ғылым мен техниканың қарқынды дамуы, қоғамдық, саяси, мәдени және экономикалық өзгерістер мен жаңалықтармен бірге жаңа ұғымдар да толассыз қолданысқа еніп жатыр. Осымен байланысты жаңа ұғымдарды атау, жаңа терминжасам үдерісі қазіргі таңда бұрын-соңды болмаған қарқынмен дамып, терминшығармашылығы өрісінде белсенді әрекеттерді талап етуде. Саяси-әлеуметтік өзгерістермен бірге ұлттық сана да жаңғырды, ұлттық тілдің қалыптасу, даму тарихы ұлттық тілді дамытудың болашақ бағыттарына сай үрдісін тереңірек зерттеп, анықтауды қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі ретінде белгілейді. Соған сәйкес ұлттық құндылықтардың ең негізгісі - ана тілін ғылым тіліне айналдыру үдерісі жандана бастады. Осы жолда тілдің даму тарихын зерттеп, термин қалыптастырудың тәжірибесіне үңіліп, оның озық жақтарын басшылыққа алу, бүгінгі қажетімізге жарату - маңызды міндет.

Соңғы уақытта қазақ тіл білімінде, атап айтсақ, Ә. Қайдардың, Ө. Айтбайұлының, Ш. Құрманбайұлының, Б. Қалиевтың, Е. Әбдірәсіловтің, С. Исақованың, Қ. Айдарбектің еңбектерінде терминология мәселесі пәрменді түрде зерттеліп, ұлттық ғылым тілінің қалыптасу кезеңдері анықталып, оны дамытудың бағыттары мен негізгі қағидаттары белгіленді.

Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне сай ұлт тілінде салалық терминдер жасау, ұлттық терминологияны қалыптастыру өзекті мәселеге айналып, орыс тілінен аударылған терминдерді жүйелеу, салалық терминдер сөздігін жасау секілді практикалық жұмыстар қарқын ала бастағаны белгілі. Сонымен бірге жеке қаламгерлер мен қоғам қайраткерлері шығармашылығында, ғылымның жеке салаларында қолданыста жүрген терминдерді зерделеуге де назар аударыла бастады. Бұл жұмыстардың бәрінде араб, парсы сөздерінің терминдену тетігіне жеткілікті дәрежеде мән берілмей, лексикалық деңгейде сөз етіліп, көпшілікке бұрыннан белгілі пікірлер қайталанып келеді. Бұл жағдай ұлттық терминдер жүйесін жасаудағы көздердің бірі - араб, парсы тілдік бірліктерінің терминжасамға қатысты мәселелерін зерттеуді сол тілді білетін кәсіби мамандардың айналысуы қажеттігін туғызып отыр.

Қазақ тіліндегі терминдердің қалыптасуы мен дамуындағы араб, парсы бірліктерінің қызметін жеке зерттеудің қажеттігі осы тақырыптың өзектілігін белгілейді.

Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі барлық салалық терминдер жүйесіндегі араб, парсы кірме сөздері тікелей зерттеу нысанына айналды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты - қазақ тілі терминологиясындағы араб, парсы тілдік қабатын анықтап, оған ғылыми сипаттама беру. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:

ғылымның әртүрлі саласындағы араб, парсы сөздерінің үлес салмағының әртүрлі болуының экстралингвистикалық және лингвистикалық себептерін айқындау;
араб, парсы лексикасының терминдену ерекшеліктері мен ену арналарын айқындау;
араб, парсы сөздерінің ғылыми терминологиядағы үлес-салмағын анықтау;
жаңадан жасалған терминдер негізінде кірме сөздерді терминдер жүйесін дамытудың бір көзі ретінде көрсету;
кірме терминдердің құрылымдық және сөзжасамдық ерекшеліктерін сипаттап, ең өнімді терминжасау үлгілерін айқындау;
араб, парсы сөздерінің терминжасамдағы негізгі дыбыстық, графикалық, морфологиялық, сөзжасамдық, синтаксистік, семантикалық негізгі белгілерін анықтау;
араб, парсы тілдері арқылы қалыптасқан терминдердің мазмұнындағы көп мағыналылық, синонимия, омонимия құбылысын талдау;
қазақ терминжүйесіндегі орыс тілі арқылы енген, бірақ генетикалық төркіні жағынан шығыс тілдеріне қатысты терминдерді нақты және жаратылыстану ғылымдарының терминдері, шығыстың өмір-салтына қатысты баламасы жоқ лексика негізінде жасалған терминдер деп жіктеп көрсету;
халықаралық терминдер қатарына араб, парсы сөздерінің енуі олардың терминдік мағынасының кеңеюіне байланысты екенін дәлелдеу;
түсіндірме және терминдер сөздіктеріндегі кірме сөздерге берілген анықтамаларды салыстыру, осы мағыналар арасындағы семантикалық-мағыналық байланыс дәрежесін айқындау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеуде араб, парсы бірліктерінің терминденуі ғылыми деректерге негізделіп, кешенді түрде арнайы зерттеу нысаны ретінде қаралды.

ғылымның түрлі салалары тіліндегі араб, парсы тілдік қабаты анықталып, олардың терминдер жүйесінде орын алуының экстралингвистикалық, лингвистикалық себептері анықталды;
алғаш рет араб, парсы тілдік элементтерінің терминдену процесіндегі кезеңдері белгіленді;
араб, парсы сөздерінің ғылымның әртүрлі салаларындағы үлесі анықталып, оның ішінде қоғамдық ғылымдар терминдерінің қатарындағы араб, парсы сөздері екі үлкен топқа бөліп қарастырылды: 1) жалпы ғылыми сипатымен ерекшеленетін, қоғамдық ғылымдар салаларының бірнешеуіне ортақ терминдер; 2) терминологиялық лексика, яғни терминдер жүйесіне енгізілген атаулар жиынтығы.
кірме сөздердің терминжасамдағы әлеуеті бағаланып, қателіктер ашылып көрсетілді;
ғылыми айналымға енді түсіп жатқан араб, парсы тілдерінен енген, бірақ қазіргі кезде «байырғы элемент» деп қарастырылып жүрген терминдер табиғаты, оның түпнұсқа тілдердегі мағыналары мен қазақ тіліндегі мағыналары салғастырылып, ерекшеліктері ашылып көрсетілді.
ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында пайда болған жаңа терминдердің араб, парсылық төркіні мен мағынасы анықталды.

Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сипаттау, компонентті талдау, құрылымдық-семантикалық, салыстырмалы-тарихи, статистикалық, лексикографиялық сипаттау, синхрондық сипаттау әдістері қолданылды. Жаңадан жасалған терминдерді анықтауда ғылыми зерттеулер, оқулықтар, баспасөз құралдарына шолу жасалды.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдар қазақ тіл біліміндегі кірме сөздерді зерттеу мәселесін толықтыруға өз деңгейінде үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін араб-парсы-қазақ тілдерінің салғастырмалы грамматикасы курсын дайындауда қолдануға болады. Қазақ әдеби тілінің тарихы, терминтану сияқты теориялық курстардан дәріс оқуда пайдалануға болады. Зерттеу барысында жиналған деректерді терминдер сөздігін, этимологиялық сөздік құрастыруда, қолданбалы терминологияның практикалық мәселелерін шешуде пайдалануға болады. Зерттеу жұмысы терминтану, мәдениеттану пәндері бойынша оқу құралдарын, оқулықтар құрастыруда, арнайы курстар оқуда көмекші құрал бола алады.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:

Терминология - ақпарат алмасу көзі, мамандықты меңгерудегі құрал, техникалық прогресті жылдамдату тәсілі ретінде адамдар арасындағы қарым-қатынаста маңызды фактор;
ХХІ ғасырдың шапшаң өзгеріп жатқан өмір шындығында әрбір индивид өзінің кәсіби біліктілігі арқылы, белгілі бір арнайы тілдің (ғылым саласының) иесі ретінде танылады. Бұл білім беру саласында терминдердің мәнін дұрыс түсіндіру, олардың табиғатын тану мәселесін өзектендіреді;
Терминология - ақпарат көзі, сонымен бірге терминология - лексиканың сыртқы өзгерістерге сезімтал, онымен тығыз байланысты бөлігі. Терминологиядан қоғамдағы тарихи өзгерістердің кезеңдерін, себептерін, өркениеттердің тегін, тілдің мәдени, ғылыми, техникалық әлеуетін тануға болады;
Адам қызметінің белгілі бір арнайы саласының, ғылымның көрінісі ретінде терминдер жүйесі сол білім мен ғылымның қаншалықты меңгерілгенін танытады;
Ғылыми ұғым ғылыми ойлаумен байланысты. Сөз ғылыми ұғымды білдіру үшін қолданылған жағдайда ғана ол термин ретінде қарастырылады.
Терминологияның қалыптасуы мен дамуында араб, парсы тілдерінің лексикалық бірліктерімен қатар сөзжасамдық үлгілері (модельдері) маңызды рөл атқарып келеді.

Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысының дереккөзі ретінде ҚР Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминология комитеті бекіткен 31 томдық салалық ғылыми қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздіктері, арабша-орысша, парсыша-орысша екі тілдік сөздіктер және әр жылдары жарық көрген салалық терминдердің түсіндірме сөздіктері пайдаланылды.

Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі мазмұны төмендегідей халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалды: «Қазақстандық арабтану ғылымы: тууы және дамуы» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (2005 ж., 12 желтоқсан), «Исламтану және араб филологиясы мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (2005 ж., қаңтар), «Ахмет Байтұрсынұлы оқулары» атты республикалық І ғылыми-теориялық конференцияда (2006 ж., 30-31 наурыз) . Диссертация Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының терминология бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып (2010ж., қаңтар), қорғауға ұсынылды.

Зерттеу жұмысының мазмұнын ашатын 8 мақала жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді, оның мақсаты мен міндеттері белгіленеді, жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы айқындалады. Араб, парсы сөздерінің зерттелу дәрежесі, зерттеу әдістері мен ғылыми жаңалығы тұжырымдалады.

«Лингвомәдени байланыс қазақ тілі лексикалық жүйесі дамуының әлеуметтік-тарихи контексінде» деп аталатын 1-тарауда қазақ тіл білімінде араб, парсы сөздерінің зерттелуі, қазақ тілі мен араб, парсы тілдерінің байланысы, кірме бірліктердің тілімізге енуінің тарихи-лингвистикалық себептері қарастырылады және араб, парсы сөздерінің терминдену кезеңдері сипатталады.

Бірінші тараудың алғашқы тармағы «Терминологиядағы кірме элементтердің және қазақ тіл біліміндегі араб, парсы сөздерінің зерттелу жайы» деп аталады. Қазақ терминологиясын зерттеу мәселесінде Ә. Қайдаров, Ө. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш. Құрманбайұлы сынды ғалымдардың терминдік лексиканың нормалық қасиеттері туралы ой-тұжырымдары, Б. Момынованың газет лексикасын, ондағы қоғамдық-саяси атауларды ерекше номинативтік әрі функционалды бірлік ретінде қарайтын ізденістері тілдік норманың қолданыстағы қырларын айқындауға негіз болады.

Қазіргі кезеңдегі тез өзгеріп тұратын ұғымдар мен үнемі даму үстіндегі терминдер заманында кірме терминдердің ұлттық терминологияны дамытудағы рөлі үлкен. Қазақ тілі сөздік қоры әдеби тілінің тілдік қабаттарының бірі болып саналатын араб және парсы кірме сөздері қазақ тілші-ғалымдарының назарында болып келеді, олар біршама зерттеу жұмыстарында әр қырынан қарастырылып зерттеліп жүр. Бұл тұрғыдан келгенде академик Р. Сыздық, Л. Рүстемов, Ж. Оңдасынов сынды ғалымдардың сүбелі еңбектерін еске алуға болады. Академик Р. Сыздықова Абай шығармаларының араб, парсылық қабатына толық тоқталып, олардың қолданысындағы ерекшеліктерді ашып көрсетеді. Сонымен қатар араб, парсы тілдік элементтердің түрлі кезеңдер мен әртүрлі қаламгерлер шығармаларындағы көрінісіне Ж. Есеналиеваның, Г. Құлназарованың, Б. Жұбатованың, Г. Бүркітбайдың кандидаттық диссертацияларында сипаттама берілген.

Араб, парсы кірме сөздерінің терминологияны байытудағы қызметіне арналған еңбектер туысқан түркі тілдерінде, атап айтқанда әзірбайжан тіл білімінде бар. Атап айтар болсақ, Э. Р. Мамедов әзірбайжан тілі техникалық терминологиясындағы араб сөздерін зерттесе, В. Б. Будагов әзірбайжан тілінің лингвистикалық терминологиясындағы араб сөздерін қарастырады.

«Араб, парсы сөздерінің қазақ тіліне енуінің тарихи- лингвистикалық себептері» деп аталатын екінші тармақта қазақ-араб, қазақ-парсы тілдерінің байланысына тарихи тұрғыдан сипаттама беріледі. Кез келген кірме элементтің тілде орын алуы - лингвомәдени қарым-қатынастардың нәтижесі. Тікелей аралас-құраластық, қоныстас болу не болмаса мәдени-әлеуметтік беделге ие тілдегі жазбаша ескерткіштерінің тарауы - осының бәрі тілдік қарым-қатынастың, тілдік бірліктердің ауысуына алып келеді. Мұндай ауысулар, әрине, бір жақты болған емес, мәдени байланыс нәтижесінде қарым-қатынасқа түскен екі жақ та кірме бірліктерді қабылдайды.

Түркі халықтарының арабтармен, парсылармен қарым-қатынаста болып келгені тарихта белгілі. Бұл қарым-қатынас, негізінен, парсы тілі арқылы жүзеге асып отырған. Егер иран тілдес халықтар мен түркі халықтарының тілдік-мәдени қарым-қатынасы тым ертеден басталса, VIII ғасырда Орта және Орталық Азияға ислам дінінің келуімен бірге бұл территорияда араб тілінің ықпалы орнай бастайды. Мавреннахрдың Араб халифатының құрамына енуі бұл аймақта ислам дінінің тарауына және осы діннің жаны болған классикалық араб тілінің тарауына себеп болды. Араб тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болып, діннің тілі ретінде қызмет атқарады. Түркі тілдеріне осы кезде араб тілінен діни және әкімшілік саласының сөздері ене бастайды. Араб тілі ғылым тілі ретінде танылады. Ислам дінінің таралуы мен оның идеологиялық ұстанымдарының күшеюіне байланысты Хорасан мен Мавреннахрда араб тілі әкімшілік тілі, ғылыми айналымдағы тіл және діни қызмет атқарған тіл ретінде орнықты. Бұл кезеңде ғылыми шығармаларды араб әдеби тілінде жазу ортақ нормаға айналады. Араб тілінің ықпалында болған парсы тілі араб элементтерінің түркі тілдеріне ену процесінде аралық тіл қызметін атқарды. Араб Халифаты өз құрамына енген халықтардың мәдениетіндегі ең озық үлгілерді алып, мәдени синтез жасады. Осы мәдениеттер арасындағы байланыста Персия мен Орта Азия дәнекерші, байланыстырушы буын болғанын айту керек. Осылайша, Персия арқылы түркілер араб мәдениетін, араб тілін таныды [1, 57б. ] . Бұл мәдениетті жасауға түркілер де атсалысты. Ғаламға есімдері әйгілі әл-Фараби, Ибн Сина, Ұлықбек, әл-Хорезми сынды ғалымдар осы түркі даласынан шыққан, бірақ араб тілінде еңбектер жазып қалдырған даналар. Егер мұсылман әлемінде ХІІІ ғасырға дейін араб тілі үстем, беделді тіл болса, ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап оның орнын парсы тілі ала бастайды. Парсы тілі поэзия, дерекнама, әкімшілік және көркем әдебиет тілі ретінде алдыңғы қатарға шығады. Бұхара мен Қоқан хандықтарында парсы тілі мемлекеттік іс-қағаздар мен мәдениет тілі дәрежесіне ие болып, Орта Азияда ХХ ғасырдың басына дейін қолданылады [2, 4б. ] . Қазақ халқының ата-бабалары арабтармен тікелей қарым-қатынасқа түспеген, олардың арасындағы байланыс жанама түрде, мәдени дүниелер мен жазба кітаптар деңгейінде болғандығын, осы қарым-қатынас нәтижесі - араб кірме сөздерінің табиғаты байқатады. Қазақ тіліндегі араб кірме сөздері дерексіз, көбіне рухани дүниеге қатысты лексиканы түзеді екен. Мысалы, ақыл, дәулет, зейін, парасат, назым, рух, рухани, тәлім, қадір, қасиет, әзиз, дін, иман, пайым, есеп және т. б. абстракт сөздердің түп-төркіні араб тіліне тіреледі. Орта ғасырлардағы түркі-араб тілдік байланысын көрсететін тағы да бір дерек - бұл орта ғасырлық түркі жазба ескерткіштері. Орта ғасырлардағы түркі әдебиетінің көрнекті өкілі ХІІ ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Ясауидің «Хикметтерінің» генетикалық қабаты түркі, араб және парсы сөздерінен тұрады. Соның ішінде араб пен парсы сөздері ескерткіш лексикасының 44, 8%-ын құрайды екен [3, 69б. ] .

Орта ғасырлардағы түркі-қазақ және парсы мәдени байланыстары жөніндегі деректерді Мұхаммед Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінен де мол табамыз.

Дешті Қыпшақтағы араб, парсы және түркі тілдерінің ықпалдастығын Қадырғали Жалайыридің «Жамиат тауарих» атты шежіресінің (ХVII ғ. ) тілінен көруге болады.

Осы тараудың «Қазақ терминологиясы дамуындағы тарихи кезеңдер және араб, парсы сөздерінің терминдену ерекшеліктері» деген үшінші тармағында араб, парсы сөздерінің терминдену кезеңдері алғаш рет белгіленіп, олардың сол кезеңдердегі терминдену ерекшеліктері сөз болады. Қазақ терминологиясын қалыптастырудағы араб және парсы тілдері бірліктерінің алғаш рет зерттеу жұмысының нысаны болып отырғандықтан, қазақ терминологиясын зерттеп жүрген ғалымдардың ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, біз де араб, парсы кірме элементтерінің қазақ тіліндегі терминдену процесіне қатысы тұрғысынан бірнеше кезеңге бөліп қарастырдық.

Бірінші кезең XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейінгі аралықты қамтиды;

Екінші кезең ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап, 1990 жылдарға дейінгі аралықты қамтиды;

Үшінші кезең ХХ ғасырдың 90-жылдарынан кейінгі мерзім.

Бұл кезеңге бөлудегі басты сипат араб және парсы бірліктерінің жандануына, дамуына, оның тілдегі қызметіне байланысты болып отыр. Әрине, кірме элементтердің жандануының экстралингвистикалық және лингвистикалық себептері болатыны анық. Енді осы кезеңдердің ерекшеліктеріне тоқталалық.

Қазақ лексикасы терминденуінің алғашқы кезеңін XIX ғасырдың екінші жартысынан бастаудың себептері алғашқы қазақ газеттерінің, қазақ тіліндегі оқулықтардың, ғылыми еңбектердің жарық көріп, ғылым салаларының саралана бастауымен байланысты. Әрине, бұл терминдену кезеңіне дейін халықтық терминология болды, алайда ғылыми терминологияға негіз болған бұл қор арнайы зерттелмей келе жатқаны айтылып келеді. Бұл жөнінде профессор Ш. Құрманбайұлының мына пікірін келтіре кеткен жөн: « халықтық терминология деген ұғымның өзінің мәнін толық ашу мен оның жалпы лексикадан айырмашылығын айқындау үшін арнайы қарастырудың қажет екенін айтқан жөн. Сонда ғана халықтық терминология мен терминологияны салыстыра зерттеп, олардың ерекшелігі мен ұқсастығын және өзара сабақтастығын көрсету мүмкіндігі туындайды. Әзірге бұл мәселе төңірегінде сөз қозғаған Ә. Қайдаров, Ғ. Қоңқашбаев сияқты ғалымдардың ғана еңбектерін атай аламыз» [4, 8б. ] .

Осы кезеңдегі тілдік ахуалды сипаттаған еңбектер «кітаби тіл» деген терминге соқпай кетпейді. Бұл тілдің барлық ерекшелігі академик Р. Сыздықова еңбегінде сипатталады. Кітаби тілдің бірден-бір ерекшелігі онда араб және парсы сөздері барынша мол пайдаланылды. Алғашқы қазақ кітаптарының тілінде кітабилық сипат басым болды. XIX ғасырдың екінші жартысында Қазан, Ташкент, Орынбор баспаларынан көптеген кітаптар жарық көрді. XIX ғасырдың аяғынан XX ғасырдың бас кезіне дейінгі аралықта осы қалалардан орта есеппен мыңнан аса қазақ кітаптары басылып шыққан екен. Бұл кітаптардың мазмұны әртүрлі болды: діни және ғашықтық қиссалар да, діни уағыздар да, ветеринарлық, медициналық кеңестер де бар болатын. Бұл жазба дүниелердің араб, парсы сөздерін неліктен шамадан көп қолданылды деген мәселеге келетін болсақ, оның да бірқатар себептері болды. Ең алдымен қазақ жазба әдеби тілі қалыптасып үлгермеген кезеңде шыққан бұл дүниелер ортаазиялық жазба әдеби тіл - шағатай тілінің дәстүріне иек артты, екіншіден бұл кітаптың авторлары мұсылманша сауатты, діни білімі бар азаматтар болатын, сондықтан да Шығыс әдебиетінің үлгілерінен сусындаған олардың қолданысында кірме сөздердің мол қолданыс табуы түсінікті де. Үшіншіден, баспа ісінің басы-қасында жүрген редакторлар, түзетушілер, терушілер татар және өзбек ағайындар еді, ал ол тілдерде араб тілінің ықпалы қазақ тіліне қарағанда күштірек екені мәлім, сондықтан олар қазақ кітаптары тіліне сол тілдердің ықпалы болғаны айқын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.