Аймақтық басқарудың концепциялық негіздері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ...
1.1 Аймақ әлеуметтік.экономикалық басқарудың объектісі түрінде ... 4
1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және орталықсыздандыру (децентрализация) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің мінездемесі ... ... ... ... . 14
1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік тәсіл ... ... ... ... ... ... . 19
2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕР МЕН СТАНДАРТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.1 Ресей федерациясының аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.2 Ұлыбританияның жергілікті өкімет органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылатуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.3 Федеративтік Германия Республикасындағы федерация мен жерлердің өзара әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ЖАҢА ТҮРЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ ...
39
3.1 Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
3.2 Әлеуметтік.кәсіпкерлік корпорациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.3 Аймақтық басқарудың нәтижелілігі мен тиімділігін бағалау ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
ҚОСЫМША 58
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ...
1.1 Аймақ әлеуметтік.экономикалық басқарудың объектісі түрінде ... 4
1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және орталықсыздандыру (децентрализация) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің мінездемесі ... ... ... ... . 14
1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік тәсіл ... ... ... ... ... ... . 19
2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕР МЕН СТАНДАРТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.1 Ресей федерациясының аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24
2.2 Ұлыбританияның жергілікті өкімет органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылатуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.3 Федеративтік Германия Республикасындағы федерация мен жерлердің өзара әрекеттестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ЖАҢА ТҮРЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ ...
39
3.1 Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
3.2 Әлеуметтік.кәсіпкерлік корпорациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.3 Аймақтық басқарудың нәтижелілігі мен тиімділігін бағалау ... ... ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
ҚОСЫМША 58
КІРІСПЕ
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі. « Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат - Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары - барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс».
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты факторларының бірі болып табылады.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау. 1,2
Қойылған мақсатққа жету үшін келесі шаралар қолданылды:
- аймақтық басқарудың теориясын және халықаралық тәжірибесін талдау;
- аймақтық басқаруға жүйелі түрде жақын келу, зерттеу;
- жергілікті мемлекеттік басқарудың халықаралық стандарттарын зерттеу;
- жергілікті өкімет органдарының нәтижелілігін бағалау жолдарын анықтау;
- аймақтық басқару жаңа түрлері мен әдістерін суреттеу және талдау;
- аймақтық басқару нәтижелілігін Шығыс - Қазақстан облысының үлгісінде бағалау.
Осы проблеманы өңдеу библиографиялық және экономика - статистикалық талдау негізінде жүзеге асады. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың бірқатар маңызды жұмыстарының проблемаларын талдау олардың академизмі туралы және практикалық бағыттылығының жоқтығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көптеген авторлардың пайымдауынша, бұл облыста ғылыми - методологиялық база жасау және ғылыми зерттеулер мемлекеттік басқарудың нәтижелілігін жоғарылатуда әсерлі болады.
Бұл көзқараста, осы курстық жұмыс сөзсіз өзекті, жаңа және практикалық бағытты болады.
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу керектігі көрсетіледі. « Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат - Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары - барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс».
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты факторларының бірі болып табылады.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау. 1,2
Қойылған мақсатққа жету үшін келесі шаралар қолданылды:
- аймақтық басқарудың теориясын және халықаралық тәжірибесін талдау;
- аймақтық басқаруға жүйелі түрде жақын келу, зерттеу;
- жергілікті мемлекеттік басқарудың халықаралық стандарттарын зерттеу;
- жергілікті өкімет органдарының нәтижелілігін бағалау жолдарын анықтау;
- аймақтық басқару жаңа түрлері мен әдістерін суреттеу және талдау;
- аймақтық басқару нәтижелілігін Шығыс - Қазақстан облысының үлгісінде бағалау.
Осы проблеманы өңдеу библиографиялық және экономика - статистикалық талдау негізінде жүзеге асады. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың бірқатар маңызды жұмыстарының проблемаларын талдау олардың академизмі туралы және практикалық бағыттылығының жоқтығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көптеген авторлардың пайымдауынша, бұл облыста ғылыми - методологиялық база жасау және ғылыми зерттеулер мемлекеттік басқарудың нәтижелілігін жоғарылатуда әсерлі болады.
Бұл көзқараста, осы курстық жұмыс сөзсіз өзекті, жаңа және практикалық бағытты болады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымы туралы : Қазақстан Респ. 1993 ж. 8 желт. №2572-XII заңы// ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жергілікті басқару : Қазақстан Респ. 2001 ж. 23 қаңт. Заңы №148 // ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
3. Айтаханов Е. Қазақстан Республикасының аймақтық дамуының жоспарлау процесстерін басқару проблемалары /Е. Айтаханов //Вестник, Әль-Фараби ат.КазГУ. Сер. экон. - 2002. - №2(30). - б. 12-15.
4. Алдияров С. Қазақстан аймақтарының негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлары және дамуды жалпы бағалау әдісі /С.Алдияров, К. Кабдуалиева, Л. Елеусиз // Транзиттік экономика. - 2006. - №1. - б. 81-86.
5. Воронин А. Г. Муниципалды шаруашылықты басқару негіздері : оқу құралы/ А. Г Воронин, В. А.Лапин, А. Н. Широков. - М. : Дело, 1998. - 128 б.
6. Шығыс Қазақстан сан бойынша - 2005 : жыл сайынғы стат. жинақ - Өскемен: ШҚО статистика басқармасы, 2005. - 150 б.
7. Бердалиев К. Қазақстан экономикасын басқару негіздері /К. Бердалиев. - Алматы : Экономика, 1998. - 148 б.
8. Шығыс Қазақстан сан бойынша: стат. жинақ - Алматы : Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі, 2006. - 136 б.
9. Гаврилов А. И. Аймақтық экономика және басқару: жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. И. Гаврилов. - М. : ЮНИТИ - ДАНА, 2002. - 239 б.
10. Гамарник Г. Облыс экономикасын басқару жүйесін жетілдіру /Г. Гамарник, Н.Сердюк // Поиск. - 2002. - №2. - б. 98-100.
11. Гамарник Г. Н. Қазақстан экономикасын басқару : методология, әдістер, іске асыру жолдары : монография /Г. Н. Гамарник. - Алматы : Экономика, 2002. - 281сб.
12. Гранберг А. Аймақтық экономика негіздері : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы. /А. Гранберг. - 2-ші басылым. – М.: Мемл. ун-т Экономика жоғарғы мектебі, 2003. - 495 б.
13. Дорогов Н. Аймақтың экономикалық стратегия таңдауын негіздеу /Н.Дорогов // Басқарудың теориясы және практикасының проблемалары. - 1998. - № 3. - б. 18-21.
14. Игнатьева А. В. Басқару жүйелерін зерттеу : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. В. Игнатьева, М. М. Максимцов. - М. : Юнити-Дана, 2001. - 184 б.
15. Мамыров Н. К. Қазақстан жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу : оқу құралы / Н. К. Мамыров, Ж. Ихданов. - Алматы : Экономика, 1998. - 284 б.
16.
17. Минакир П. ФГР : федерация және жердің әрекеттесуі /П. Минакир //Басқару теориясы және практикасының проблемалары - 2001. - №2. - б. 93-97.
18. Мухамбетов Т. Мемлекеттік басқару кризисі /Т. Мухамбетов //Транзиттік экономика. - 2001. - № 3. - б. 53-56.
19. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан 2030. Барлық қазақстандықтар жағдайын гүлдендіру, қауіпсіздендіру және жақсарту : президенттің Қазақстан еліне жолдауынан //Казахстанская правда. - 1997. - 11 қазан.
20. Назарбаев Н. Ә. Жаңа елдегі жаңа Қазақстан: 2007 ж. 28 ақп. президенттің Қазақстан еліне жолдауынан //Каз. правда. - 2007. - 4 мамыр.
21. Қазақстан Республикасының Ұлттық Статистика Агенттігі //Қолдану режимі : http://www.kazstat.asdc.kz/
22. Нурашева К. Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік әдіс /К. Нурашева // Қазақстан қаржысы. - 2006. - №1. - б. 83-87.
23. Павлов К. Ресей аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдер тәжірибесі /К. Павлов //Басқару теориясы және практикасының проблемалары. - 1999. - №5. - б. 47-50.
24. Қазақстан аймақтары, 2003 жыл /А. Смаилов ред.. - А.: ҚР статистика агенттігі, 2003. - 394 б.
25. Рой О. М. Мемлекеттік және муниципалдық басқару жүйесі /О. М. Рой. - М.: Дело, 2003. - 254 б.
26. Рустемов Н. Аймақтық басқарудың функциясы мен әдісі /Н. Рустемов //Транзиттік экономика. - 2001. - №1. – б. 74-79.
27. Садлер Д. Жергілікті басқару органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылату: Ұлыбритания тәжірибесі /Д. Садлер //Басқару теориясы мен практикасының проблемасы. - 2001. - №2. - - 82-86. б.
28. Сапаргали Ш. Аймақтық тұрақты даму моделдерін жасудың әлемдік тәжірибесі / Ш. Сапаргали //Транзиттік экономика. - 2005. - №5-6. - 24-30. б.
29. Қазақстанның жылдық статистикасы /Б. Т. Султанов ред. //Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі : Алматы, 2006. - 488 б Уваров В. Н. ҚР мемлекеттік басқару теориясы /В. Н.Уваров. - Алматы : Заңгерлік әдеб., 2000. - 312 б.
30. Чагучиев М. Ч. Аймақтар, экономика және басқару /М.Ч.Чагучиев, М. М. Соколов. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2001. - 271 б.
31. Шыныбекова Д. Аймақтардың жергілікті дамуының бюджеттік бағдарламасының дамуын қаржылық /Д. Шыныбекова //Қазақстан қаржысы. - 2002.- № 3. - 33-36 б.
32. Қазақстан аймақтары бойынша халықтың экономикалық белсендігі : стат. жинақ /Султанов Б. ред. - Алматы: ҚР статистика агенттігі, 2006. - 360 б.
1. Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық құрылымы туралы : Қазақстан Респ. 1993 ж. 8 желт. №2572-XII заңы// ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жергілікті басқару : Қазақстан Респ. 2001 ж. 23 қаңт. Заңы №148 // ЮРИСТ [Электронды ресурс] : анықтама жүйе /Шығыс-Қазақстандық аймақтық орталық. - Өскемен : Юринфо, 2007.
3. Айтаханов Е. Қазақстан Республикасының аймақтық дамуының жоспарлау процесстерін басқару проблемалары /Е. Айтаханов //Вестник, Әль-Фараби ат.КазГУ. Сер. экон. - 2002. - №2(30). - б. 12-15.
4. Алдияров С. Қазақстан аймақтарының негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлары және дамуды жалпы бағалау әдісі /С.Алдияров, К. Кабдуалиева, Л. Елеусиз // Транзиттік экономика. - 2006. - №1. - б. 81-86.
5. Воронин А. Г. Муниципалды шаруашылықты басқару негіздері : оқу құралы/ А. Г Воронин, В. А.Лапин, А. Н. Широков. - М. : Дело, 1998. - 128 б.
6. Шығыс Қазақстан сан бойынша - 2005 : жыл сайынғы стат. жинақ - Өскемен: ШҚО статистика басқармасы, 2005. - 150 б.
7. Бердалиев К. Қазақстан экономикасын басқару негіздері /К. Бердалиев. - Алматы : Экономика, 1998. - 148 б.
8. Шығыс Қазақстан сан бойынша: стат. жинақ - Алматы : Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі, 2006. - 136 б.
9. Гаврилов А. И. Аймақтық экономика және басқару: жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. И. Гаврилов. - М. : ЮНИТИ - ДАНА, 2002. - 239 б.
10. Гамарник Г. Облыс экономикасын басқару жүйесін жетілдіру /Г. Гамарник, Н.Сердюк // Поиск. - 2002. - №2. - б. 98-100.
11. Гамарник Г. Н. Қазақстан экономикасын басқару : методология, әдістер, іске асыру жолдары : монография /Г. Н. Гамарник. - Алматы : Экономика, 2002. - 281сб.
12. Гранберг А. Аймақтық экономика негіздері : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы. /А. Гранберг. - 2-ші басылым. – М.: Мемл. ун-т Экономика жоғарғы мектебі, 2003. - 495 б.
13. Дорогов Н. Аймақтың экономикалық стратегия таңдауын негіздеу /Н.Дорогов // Басқарудың теориясы және практикасының проблемалары. - 1998. - № 3. - б. 18-21.
14. Игнатьева А. В. Басқару жүйелерін зерттеу : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы / А. В. Игнатьева, М. М. Максимцов. - М. : Юнити-Дана, 2001. - 184 б.
15. Мамыров Н. К. Қазақстан жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу : оқу құралы / Н. К. Мамыров, Ж. Ихданов. - Алматы : Экономика, 1998. - 284 б.
16.
17. Минакир П. ФГР : федерация және жердің әрекеттесуі /П. Минакир //Басқару теориясы және практикасының проблемалары - 2001. - №2. - б. 93-97.
18. Мухамбетов Т. Мемлекеттік басқару кризисі /Т. Мухамбетов //Транзиттік экономика. - 2001. - № 3. - б. 53-56.
19. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан 2030. Барлық қазақстандықтар жағдайын гүлдендіру, қауіпсіздендіру және жақсарту : президенттің Қазақстан еліне жолдауынан //Казахстанская правда. - 1997. - 11 қазан.
20. Назарбаев Н. Ә. Жаңа елдегі жаңа Қазақстан: 2007 ж. 28 ақп. президенттің Қазақстан еліне жолдауынан //Каз. правда. - 2007. - 4 мамыр.
21. Қазақстан Республикасының Ұлттық Статистика Агенттігі //Қолдану режимі : http://www.kazstat.asdc.kz/
22. Нурашева К. Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік әдіс /К. Нурашева // Қазақстан қаржысы. - 2006. - №1. - б. 83-87.
23. Павлов К. Ресей аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдер тәжірибесі /К. Павлов //Басқару теориясы және практикасының проблемалары. - 1999. - №5. - б. 47-50.
24. Қазақстан аймақтары, 2003 жыл /А. Смаилов ред.. - А.: ҚР статистика агенттігі, 2003. - 394 б.
25. Рой О. М. Мемлекеттік және муниципалдық басқару жүйесі /О. М. Рой. - М.: Дело, 2003. - 254 б.
26. Рустемов Н. Аймақтық басқарудың функциясы мен әдісі /Н. Рустемов //Транзиттік экономика. - 2001. - №1. – б. 74-79.
27. Садлер Д. Жергілікті басқару органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылату: Ұлыбритания тәжірибесі /Д. Садлер //Басқару теориясы мен практикасының проблемасы. - 2001. - №2. - - 82-86. б.
28. Сапаргали Ш. Аймақтық тұрақты даму моделдерін жасудың әлемдік тәжірибесі / Ш. Сапаргали //Транзиттік экономика. - 2005. - №5-6. - 24-30. б.
29. Қазақстанның жылдық статистикасы /Б. Т. Султанов ред. //Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі : Алматы, 2006. - 488 б Уваров В. Н. ҚР мемлекеттік басқару теориясы /В. Н.Уваров. - Алматы : Заңгерлік әдеб., 2000. - 312 б.
30. Чагучиев М. Ч. Аймақтар, экономика және басқару /М.Ч.Чагучиев, М. М. Соколов. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2001. - 271 б.
31. Шыныбекова Д. Аймақтардың жергілікті дамуының бюджеттік бағдарламасының дамуын қаржылық /Д. Шыныбекова //Қазақстан қаржысы. - 2002.- № 3. - 33-36 б.
32. Қазақстан аймақтары бойынша халықтың экономикалық белсендігі : стат. жинақ /Султанов Б. ред. - Алматы: ҚР статистика агенттігі, 2006. - 360 б.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... 4
1.1 Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі түрінде ... 4
1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және
орталықсыздандыру 8
(децентрализация) ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің 14
мінездемесі ... ... ... ... .
1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік 19
тәсіл ... ... ... ... ... ... .
2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕР МЕН
СТАНДАРТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Ресей федерациясының аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және
дамыған елдердің 24
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Ұлыбританияның жергілікті өкімет органдарының жұмыс нәтижелілігін
жоғарылатуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ...
2.3 Федеративтік Германия Республикасындағы федерация мен жерлердің
өзара 32
әрекеттестігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ЖАҢА ТҮРЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ ... 39
3.1 Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 39
3.2 Әлеуметтік-кәсіпкерлік 42
корпорациялар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Аймақтық басқарудың нәтижелілігі мен тиімділігін 50
бағалау ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Қолданылған әдебиеттер 56
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
ҚОСЫМША 58
КІРІСПЕ
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық
экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету
үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер
жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін
жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың
нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және
тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар
қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық
тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу
керектігі көрсетіледі. Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару
принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат -
Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару
құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары -
барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс.
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру
проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты
факторларының бірі болып табылады.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың
шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі
тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика
облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын
шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы
бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол
аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында
тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді
құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін
экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының
ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты
терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық
басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау. 1,2
Қойылған мақсатққа жету үшін келесі шаралар қолданылды:
- аймақтық басқарудың теориясын және халықаралық тәжірибесін талдау;
- аймақтық басқаруға жүйелі түрде жақын келу, зерттеу;
- жергілікті мемлекеттік басқарудың халықаралық стандарттарын зерттеу;
- жергілікті өкімет органдарының нәтижелілігін бағалау жолдарын
анықтау;
- аймақтық басқару жаңа түрлері мен әдістерін суреттеу және талдау;
- аймақтық басқару нәтижелілігін Шығыс - Қазақстан облысының үлгісінде
бағалау.
Осы проблеманы өңдеу библиографиялық және экономика - статистикалық
талдау негізінде жүзеге асады. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың
бірқатар маңызды жұмыстарының проблемаларын талдау олардың академизмі
туралы және практикалық бағыттылығының жоқтығы туралы қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көптеген авторлардың пайымдауынша, бұл
облыста ғылыми - методологиялық база жасау және ғылыми зерттеулер
мемлекеттік басқарудың нәтижелілігін жоғарылатуда әсерлі болады.
Бұл көзқараста, осы курстық жұмыс сөзсіз өзекті, жаңа және практикалық
бағытты болады.
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі түрінде
Мемлекетті дамуытуда аймақтардың және олардың өкімет органдарының ролін
жоғарылату - маңызы зор дүниежүзілік тенденция болып келеді. Ол
(тенденция) бірнеше жағдайлармен ескертілген:
- шешуші роль өмірдің әлеуметтік аспектілеріне, адамдық факторларға
нықталып келеді;
- өзара территориялық байланыстың маңызы өсіп келеді;
- еңбек қорларының мобильділігі жоғарылайды;
- аймақтың өндіріс құрылымы және инфражүйесі күрделенеді;
- еңбектің территориялық бөлінуі тереңдетіліп, оның халықаралық
аспектісінің маңызы жоғарылап барады.
Бұл тенденцияның дамуы біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасындағы
басқару функцияларын лайықты қайта бөлуге және, екіншіден , мемлекеттік
территориялық басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды үйлесімді үйлестіру
қажеттілігіне әкеледі.
Бұл мінезде Қазақстанға лайық. Себебі, республикамызда мемлекеттікті
жасау экономикалық дамыған аймақтарсыз, тармақты әлеуметтік инфражүйесіз
мүмкін емес.
Аймақтық басқарудың методологиялық аспектілерін қарастыра отырып,
арнайы сөздікті анықтап алу маңызды. Ең алдымен аймақ ұғымын.
Шетелдік және біздің ғылыми әдебиетте аймақтық ғылымның анық анықтамасы
жоқ.Бұл сөзсіз, Қазақстанда және шет елдердегі аймақтық зерттеулер
бағыттарының және методологиялық концепциялардың әр алуандығы себептерінен.
Мысалы, аймақ ұғымының жүзден аса түсіндірулері бар. Экономикалық
әдебиетте барлығынан жиірек аймақтың екі ұғымы кездеседі. Аймақ және
аудан ұғымдарының арасында жиі теңдік белгісі қойылады. Міне осыдан да
ұғым анықтамасы екі жақты. аймақ. Осылай, Кожурин Ф. аймақтық басқаруды
толық жетілдіру кітапшасында біріншіден, аймақ ұғымында елдің
георгафиялық шарттармен ерекшеленетін табиғи мамандандырылған бөлігін
түсіндіреді. Бұл аудандар өндіріс – техникалық, дәл осылай экономикалық
жағынан салыстырмалы тұйық болып келеді. Екінші ұғым, елдің әкімшілік бөлу
бірлігі: облыс, қала көрсетеді.
Аймақтық экономика облысындағы белгілі маман Некрасов Н. өзін-өзі
басқару, яғни әкімшілік - территориялық бөлу категориясын назарға
қабылдамай, аймақты әлеуметтік - экономикалық позициядан анықтап қарайды.
Аймақ астында елдің ірі аумағы, біршама біркелкі табиғи шарттармен, ал ең
алдымен өндіріс күштерінің дамуы мінездемелі бағыттылығымен және
перспективалы әлеуметтік инфражүйемен ерекшеленеді - деп, Некрасов Н.
белгілеп қояды.
Біздің көзқарасымызша әлеуметтік - экономикалық басқару мақсаттарына
келетін аймақ ұғымының анықтамасы: аймақ - өндірістің белгілі құрылымын
сипаттайтын, әр түрлі меншік түрлері бар, халық концентрациясы, жұмыс
орындарды, сонымен қатар адамдардың белгілі бір рухани өмір ережелері бар;
аумақ тұрғындарының тіршілігін жеңілдететін өзін-өзі басқару және
жергілікті басқару органдары бар әлеуметтік - экономикалық кеңістік.
ҚР Қазақстан Республикасының әкімшілік - территориялық құрылғысы
туралы заңына сәйкес аймақ – республика қажеттілігіне құрылған және
басқарылатын бірнеше қоныстанған пунктілер қосылған республика
территориясының бір бөлігі. Республикалық әкімшілік - территориялық
құрылғының негізгі буындары ретінде облыс, аудан және ауылдық округ аймақ
болып келеді.
Тәуелсіз мемлекеттің аймақтық саясаттың айқын проблемасын анықтауы
заңды болып келеді . Бұл саясаттың негізі өндіруші мен тұтынушының
экономикалық және творчестволық қызметіне бостандық беру. Ақыр соңында,
тауар өндіруші тиісті экономикалық жауаптылықты ведомтствоның алдында емес,
тек қана тұтынушының алдында тартады.
Аймақ экономикасын басқару және барлық шаруашылық механизмі өзімен
территориясында жеке басқару деңгейі бар объектілері орналасқан
шаруашылықты басқарудың ұйымдық - экономикалық жүйесін құруы керек.
Аймақтардың және шаруашылық етуші бірліктердің өздігінен дамуына
арналған міндетті шарттары өзін-өзі басқару, серіктерді таңдау бостандығы,
өндіріс құралдары нарығы, валюталық құралдар және демонополизациланған
шаруашылық етудің басқа элементтері болу тиісті. Аймақтық басқару
облыстардың және республиканың бірбүтін ерекшеліктерінің барлық түрлерін
барынша есепке алады. Басқаруды стандарттау ұлттық өндірістің тарихи
құндылықтарын қиратуға бара-бар.
Аймақтау принципін және ұлттық шаруашылық ерекшеліктерін елемеу бұрынғы
ССРОда, орталықта бірыңғайлы басқаратын шешімдер іздеу және қабылдау
әрекеті үлкен зиян әкелді. Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысудың және
дамудың түбіріне балта шапты.
Кез-келген мемлекетте (федералды және унитарлы) иерархиясы ұлттық
деңгейден төмен территориялық құрылымдардың екі түрі бар болады :
- аралық территориялық құрылым және оларға лайықты өкімет және басқару
органдары;
- төменгі (негізгі) әкімшілік - территориялық бірліктер және жергілікті
өкімет және басқару органдары. Қабылданған терминологияда екі деңгейлердің
де басқару органдары жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жатады.
Басқарудың аралық органының кез-келген мемлекеттегі анықтамалары - оның
дербес болу мүмкіншілігі:
- автономдық бюджет;
- территориялық бөлімшелердің үстінен әкімшілік бақылау.
Осындай аралық органдар болып өз функцияларын орталық үкіметтің
ведомствосына қарастыбөлімінен тәуелсіз жүзеге асыратын аймақтардың,
облыстардың басқару органдары болып келеді. Ондай құрылымдар АҚШ, Германия,
Швейцария, Австрия сияқты федералды мемлекеттерде, сонымен қатар дәл осылай
Франция, Швеция, Жапония сияқты унитарлы мемлекеттерде болады.
Жергілікті өкімет органдары өз функциясын қалалық немесе ауылдық
аудандарда жүзеге асыратын төменгі әкімшілік бірлік болып келеді. Оларға
бағынышты аумақтар аралық территориялық құрылымдарға кіреді. Аралық және
жергілікті өкімет органдарын қаржыландыруда үш негізгі табыс көзі бар:
- салықтар - міндетті мемлекетке тегін төлемдер;
- салықсыз табыстар – салықтардан, жәрдем ақшадан (мемлекет немесе
қандай болмасын мекеме ұсынатын әдетте ақшалы жәрдемақы түрі) және
займдардан басқа барлық табыстар;
- субсидия - басқа өкімет органдарының қаражаттарынан пайызсыз тегін
жәрдем.
Қазақстан экономикасының нарықтық реформасымен байланысты маңызды
проблема - біртұтас халықшаруашылығы кешенінде әрбір аймақ нәтижелі жұмыс
жасауы тұрады. Қазіргі заманда аймақтық деңгейде басқарудың функциясы және
әдістері экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік көзқарасқа негізделген.
Нарықтық реттеу әдістері танымал маркетингі жүйелері және мемлекеттің
экономикалық рычагтардың және стимулдар арқылы арқылы реттеуінен шығады.
Аймақтық экономиканы аймақ аумағында орналасқан және онымен өзара
байланысқан шекаралас барлық экономикалық субъектілердің нәтижелі жұмысын
қамтамасыз ету позициясынан қарастыру керек. Жүйе мақсаттары жағынан
қарастырғанда аймақтық экономика өз құрылымымен қайшы. Ол ең алдымен барлық
республиканың пайдасына дамиды. Сонымен қатар аймақтың экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және басқа ерекшеліктерін ескере отырып,
аймақтықтарға қолдау көрсету керек. Осыған байланысты аймақтық экономика
тек аймақтық экономикалық субъектілердің назарларын қорғап қана емес,
сонымен қатар бөлек аймақтардың назарларын есепке алу механизмінің болуына
жағдай жасауы керек. Қазіргі уақытта европалық одақ елдерінде
территорияны ұйымдастыруда аймақтың дамуын тікелей мемлекеттік реттеудің
орнына аймақтарда автономиялық механизмдардың болуын ынталандыру сияқты
жаңа әдіс қолданылады және жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсетіледі. Бұл
механизмнің функциясы - аймақтың ішкі потенциалын сондай ынталандыру.
Тегістеу концепциясы нәтижелілік концепциясымен алмастырылған.
Қазақстандағы өткізілетін негізгі өзгертулердің бірі экономикалық
децентрализация, аймақтардың әлеуметтік - экономикалық даму сұрақтарын шешу
құқығын және жауаптылығын кеңейту болды. Біртұтас ауылшаруашылық кеңістігін
сақтауда республика аймақтары реформаларды өткізу екпіндігімен,
кәсіпкерліктің және нарық инфражүйелерінің дамуымен, сыртқы экономикалық
қызметттерімен, шетел капиталын тартуымен ерекшеленетінін еске алу маңызды.
Біздің ойымызша облысты басқару жүйесі тек қана шаруашылық етуші
субъектілердің өзара қатынастарына сай болып және жеке, корпоративті нарық
бөлігіне сәйкес келіп қана емес, сонымен бірге, өз элементарлық
әрекеттестігімен экономикалық нәтижелерінің және әлеуметтік аймақтық
өндіріс нәтижелілігінің жоғарылауын қамтамасыз ету керек.
Облысты басқару жүйелерінің кіріс мінездемелері ретінде талдап,
қорытындыланған, өткенді шолатын экономикалық және әлеуметтік ақпарат (5-6
жылдың бағаларын салыстыруға болатын) болуы керек.Сонымен қатар заттық -
техникалық, еңбектік , қаражаттық қорлардың сандық және сапалық
көрсеткіштері, белгілі бір уақыт аралығында басқару процесінде оларды
қолдануға кеткен шығын мөлшері. Облыс сияқты әкімшілік - территориялық
құрылымның әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы ақпараттың болуы, біздің
ойымызша, аймақпен басқару жүйелері элементтінің әрекеттестігін жан-
жақтыландырудың қажетті шарты. Ол алдағы ағымдағы, перспективалы және
стратегиялық әлеуметтік - экономикалық даму, өндіріс нәтижелілігін талдау,
тұтынылу қорларының экономикалық өсу резервтерін анықтауға мүмкіндік
береді.
Біздің көзқарасымызша, облысты басқару жүйесінде әрекеттестіктің
негізгі элементтері басқару түрлері (ағымдағы, перспективалы және
стратегиялық), басқару функциялары (жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу,
бақылау, есеп және талдау), функцияларды толтырылу мақсатындағы оларға
лайықты және бағытталған басқару әрекеттестігіне нақтылы іс-әрекеттер,
сонымен қатар әдістер‚ тәсілдер және облыстың әлеуметтік - экономикалық
дамуын басқару стратегиялары болу керек.1,2
Бір-бірімен әрекеттесетін облыстың дамуын басқару жүйесінің ресурстық
құраушысы ретінде барлық иерархия деңгейлерінің (олар: функцияларды
орындаудың аралық және тікелей процесіне қатысатын; облыстың әлеуметтік -
экономикалық дамуын басқарудың барлық түріне арналған негізгі қорлар,
материалдық, қаражаттық және ақпараттық қорлар). басқару персоналы шығады:
Облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару жүйесі
құрастырушысының қорлық әрекеттесуінің екінші нұсқасы, біздің
көзқарасымызша, мөлшері анағұрлым аз, тек қана облыс әкімі - әкімшілігі
деңгейінде басқаруға қатысушы қорлармен көрсетілуі мүмкін.
Сондықтан облысты басқару жүйесінің қорлық құрамын барлық иерархия
деңгейлерінің жиынтығы ретінде кеңірек қарастырғанда, элементтердің
әрекеттестігінің жүйелік талдауы әлеуметтік - экономикалық дамуды басқаруға
қатысушы қорлардың толық құрамын қосады.
Облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқарудың әртүрлі
деңгейлерінің қорлық құрастырушылары басқару жүйесінің басқа әрекеттесуші
элементтерімен әр түрлі деңгейде, бірақ тығыз байланысқан. Осылай, мысалы,
басқарудың әкімшілік - шешуші әдістері аймақты тікелей басқаруы керек. Осы
әдісті сипаттайтын кең таралған мазмұнды бөлімдері болып аймақтық және
республикалық сипаттағы нормативті – заңдық актілер, бұйрықтар, қаулылар
табылады.
Сондай әкіммен аймақтық деңгейде қабылданушы басқаратын шешімдерді
негіздеу мақсатында, мысалы, мына басқару тәсілдері: үйлесімді,
аналитикалық, еліктеу, болжаушылық, ұйымдық шешімдердің деңгейін көтеруге
мүмкіндік беретін аймақтық әлеуметтік - экономикалық дамуына реттеуші
шешімдер.
Аймақты басқарудың лайықты өлшеммен толықтырылған функцияларының әрбірі
(жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау, есеп және талдау) аймақтың
әлеуметтік - экономикалық дамуына тура және жанама басқаруға әсер етеді.
Барлық қажетті жоспарлау-есептеу негіздемелерінің барлық түрлері аймақтың
ауылшаруашылығының экономикалық және әлеуметтік өсуінің қажетті динамикасы
салыстырмалы даму жоспарлылығын сақтауға бағытталған.
Ақыр соңында, әлеуметтік - экономикалық саясат халықтың әл-ауқаттын
жоғарылатуға бағытталуы тиіс. Ол елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде
барлық аймақтардың талпыныстарын біріктіруі кезінде мүмкін.
Аймақты басқарудың әлеуметтік жағы әлеуметтік әділеттілік және
азаматтардың тең құқылығы сияқты демократиялық қоғам принциптарында
көрсетіледі. Мына позициядан балансталған аймақтық даму өмір сапасы
адамдарға өмір сүруге және жұмыс істеуге тура келетін аймақтан тәуелді
болмайтынына кепіл болуы тиісті.
Сайып келгенде, аймақтық саясатқа сай аймақ дискриминациясы үшін
әлеуметтік көзқараста, азаматтардың мекен-жайы бойынша құқықтарына шек
қоюларынан құтылуға қажеттілікпен ақталуы мүмкін. Сәйкесінше, аймақтық
саясат халық табыстарында, жұмыссыздық деңгейінде, әлеуметтік инфражүйеге,
транспорттық жүйеге, коммуникацияларда , қоршаған орта күй-жағдайында және
т.б. аймақ аралық ерекшеліктердің тегістеуіне тиісті бағытталған болу
керек.
1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және
орталықсыздандыру (децентрализация)
Ең алдымен, қолданылатын сөздік қорымен анықталып алу керек. Аймақтық
басқару және аймақтық менеджмент терминдері тепе-тең.
Аймақтық менеджмент (аймақтық басқару) арнайы менеджменттің бір түрі
ретінде өзімен принциптардың, әдістердің, аймақ шаруашылық қызметіне әсер
құралдарының және түрлерінің жиынтығын құрады.
Сонда:
- муниципальдық басқару - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қоғам қажеттіліктерін заңмен айқындалған муниципальдық шаруашылық арқылы
қанағаттандыруына бағытталған қызметі;
- муниципальдық білім - қалалық, ауылдық, жалпы аумақпен біріктірілген
бірнеше елді мекен, елді мекен бөлігі, ел заңына сәйкес басқа қоныстанған
аумақ шектерінде жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асатын, муниципальдық
меншігі бар, жергілікті қаражат және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау
органдары болады;
- муниципальдық шаруашылық - халықтың ұжымдық (қоғамдық)
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған муниципальдық білім
аумақтарына шаруашылық қызметті жүзеге асыратын мекеме және кәсіпорындардың
жиынтығы.
ҚР ҚРдағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқару - жергілікті өкілдік және атқару
органдармен мемлекеттік өткізу мақсаттарында лайықты аумақтарға жүзеге
асатын, қазіргі заңмен және басқа заң шығаратын актілермен айқындалған
қызмет. Бұл жағдайда, Қазақстанда аймақтық және жергілікті басқару
терминдері тепе-тең. Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы мемлекеттік
құрылым ерекшелігін, бөлек алынған елдің мемлекеттік басқаруының
қабылданған үлгісін көрсетеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару (local government ) ұғымы Ұлыбританияда,
классикалық муниципальдық түрлердің отанында, олардың басқа мемлекеттік
органдардан шек қою критерийі-ол олардың орталық өкіметке қарама-қарсы
жергілікті болуын көрсетеді Екінші белгі, мемлекеттік механизмда
муниципальдық буынның астын ерекше сызушы,- жергілікті басқару органдарының
ұйымдық және функционал дербестік айқындалған формалдық кепілдіктері.
Бірлестіктер сияқты оларға муниципалитет статусы жатады. Муниципальдық
бірлестік сауда, жеке және мемлекеттік бірлестіктерге қарағанда олардың
мемлекеттік-сауда функциясын ескере отырып құрылады. Муниципалитеттердің
формалдық кепілдіктері белгілі қаражат дербестігі және заңмен анықталған
шектердегі жергілікті норма жасаумен дәлелденеді. Муниципальдық
мекемелердің мемлекеттік аппараттың басқа буындарынан ұйымдық ерекшелігін
көрсеттін үшінші белгі, ол- әрбір муниципальдық бірлік басында халықпен
сайланушы орган тұру тиісті.
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың жергілікті орындарда басқарудан
алыстауын жеңу және олардың әлеуметтік және басқа да қажеттіліктерін
қызметтер кешенін беру жолымен барынша көп қанағаттандыру мүмкіншілігі.
Бірнеше елдер қатарында жергілікті мемлекеттік басқару ,
жергілікті өзін-өзі басқару және муниципальдық басқару терминдері тепе-
тең, ал Қазақстанда бұл ұғымдарды айырады.1,2
Аймақтық менеджментті нарықтық экономика шарттарында аймақтың
әлеуметтік - экономикалық процестерін басқару ғылымы және тәжірибесі сияқты
қарастыруға болады. Аймақтық менеджменттің ғылыми негіздері - бұл ғылыми
білімдер жүйесі, оның теориялық базасы: аймақтық менеджмент принциптері,
аймақтық менеджмент әдістері және үлгілері, аймақтық менеджмент
механизмдері, аймақтық менеджмент жүйесі. Біздің елімізде аймақтық
менеджмент ғылыми негіздері құрылу сатысында тұр. Үлкен кеңістіктерімен,
табиғи - климаттық, ұлттық, тарихи және басқа ерекшеліктердің әр
алуандығымен шетелдік тәжірибе Қазақстан территориялық ұйымдасуы
ерекшілігіне аз жарамды. Әйткенмен, нарықтық экономикасы бар елдерде
аймақтық менеджмент құру тәжірибесі біздің өзіміздің меншікті тәжірибемізді
талдау үшін, сонымен қатар оның кейбір элементтерін Қазақстанда аймақтық
менеджменттің қалыптасу жүйесі үшін қолдану мүмкін.
Басқару ғылымы ретінде аймақтық менеджменттің алдында аймақтық дамудың
мақсаттарына нәтижелі жетуді қамтамасыз ететін механизмдер, әдістер және
құралдарды табу және өңдеу мақсаты тұрады.
Шаруашылықты басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен аймақтық
басқаруға көшудің мәні осындай өзгертулерде:
- аймақтың дамуын әлеуметтік проблемалардың шешіміне, қоғамның жоғары
құндылығы ретінде адамның тіршілік әрекетінің жоғары дәрежесін және жоғары
сапасын қамтамасыз етуші шарттардың ұдайы өндірісіне бағыттау;
- экономикалық бостандық және шаруашылық дербестікгі принциптарын
аймақтың барлық шаруашылық етуші субъектілерімен орындауға арналған ұйымдық
- экономикалық шарттарды құру;
- аймақтың инвестициялық және құрылымдық саясатын нарықтың
қажеттіліктері мен сұранысына, тұтынушылардың ішкі және сыртқы аймақтық
сұранысына бағыттау, және аймақтың қаражаттық дербестігінің жоғарылауына
жағдай жасай алатын, аймақ аралық және шетелдік нарықта сұранысқа ие өнім
түрлерін өндіруді ұйымдастыру;
- аймақтың ағымдағы және стратегиялық дамуы бағдарламаларын өңдеу және
орындау негізі ретінде аймақтық маркетингті дамыту және құру;
- аймақтағы әлеуметтік - экономикалық, саяси және экологиялық жағдайды
бақылау және жүйелік талдауды жүзеге асыруға арналған заманға сай
ақпараттық база қолдануымен аймақтық статистикадан аймақтық мониторингіге
көшу;
- аймақтың экономикалық даму деңгейі және халықтың тіршілік әрекеті
деңгейі (әлеуметтік стандарттар , қаражаттық қамтамасыздық , табыстардың
құрылымы және жанұялардың шығыны, экология, демографиялық жағдай,
экологиялық қауіпсіздік және т.б.) дәрежесінің сәйкестіктеріне байланысты
аймақтық менеджменттің ақырғы нәтижесін бағалау.
Аймақтық басқару мақсаттары әр алуан. Шаруашылықты реттеудің жоспарлық
- орталықтандырылған жүйесінен нарықтық жүйеге көшу барысында вертикальді
байланыстар қиратылады, горизонтальді, ішкі және аймақ аралық байланыстар
пайда болады және тұрақтандырылады. Аймақ шаруашылығы бөлігін нарықтық
қатынастарға ауыстырғанда аймақтық басқару механизмінің құрылымдық
функциясы өзгереді. Бұл оның ұйымдық және иерархиялық құрылымдарының
деформациясына және қысқаруына әкеледі. Субъектілердің аралық әрекеттесу
әдістерінің және республикалық, аймақтық және муниципальдық басқару
объектілерінің ролі өкпек өседі, олардың шаруашылық байланыстары, меншікті
қолдану жөніндегі көзқарасы күрделенеді және т. б. Мынаның барлығы
территориялық басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен мақсаты бөлек
аймақтық менеджменттің қалыптасуы және дамуына объективті негіз болады.
Аймақтық басқарудың негізгі мақсаттарының ішіне кіреді:
- аймақ халқының тіршілік әрекеті шарттарын, өмір сапасын жоғары
дәрежеде қамтамасыз ету;
- аймақ шаруашылығының экономикалық және әлеуметтік трансформациясы,
талдау, болжау және аймақтық даму бағдарламалауы;
- қаражат ағымын ықшамдау, аймақтың экономикалық базасының және
муниципальдық білім берудің шарттарын және нығайту механизмдарын құру;
- аймақта экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоршаған ортаны
қорғау;
- аймақта құрылымдық, инвестициялық және ғылыми - техникалықтың саясат
құру және орындау, нарықтық инфражүйе жасау және дамыту.
Жоғарыда көрсетілген аймақтық басқарудың құрылымы мен мақсаттарының
мәнінен оның объектісін келесі негізгі белгілермен топтастыруға болады:
- объектіні белгілі бір меншік түріне жатқызуға болады;
- шаруашылық ету субъектісімен шығарылатын өнімнің немесе қызметтердің
мінездемесі;
- шаруашылық ету субъектісінің аймақтағы экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа процестерге әсер ету мінездемесі және дәрежесі.
- халықтың тіршілік әрекеті шарттарын жандандыру, адамдардың өндіріс
сферасы сыртындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Объектілердің келтірілген талдауы аймақтық басқару объектілеріне
аймақтың барлық шаруашылық бірліктерін жатқызуға болатынына қорытынды
жасатады. Бірақ, аймақтық басқарудың нағыз объектісіне мемлекет меншігі
саналатын кәсіпорындар және ұйымдар, сонымен қатар, қызметі өндіріс
сферасынан тыс халық тіршілігі әрекеті шарттарын жандандыруға бағытталған
инфраструктуралық буындар жатады. Көрсетілген объектілерге аймақтық басқару
тура, басқа барлық объектілерге - аралық әсер етеді.
Аймақта өтетін әлеуметтік - экономикалық процестерге әсер ететін
аймақтық басқарудың принциптардың, әдістердің, түрлердің және құралдарының
жиынтығы күрделі және әр түрлі. Шетелдік тәжірибелер, сонымен қатар
Қазақстандағы аймақтық менеджмент тәжірибесінің талдауы оның нәтижелілігі
көбінесе, айқын, нарықтық экономика заңдарымен ескертілген сыналған
принциптармен байланысты екенін көрсетеді.
Аймақтық басқарудың негізгі принциптарына жатады: децентрализация,
серіктік, субсидиарность, мобильділік және адаптивтілік, сонымен қатар
бөлінген хабардарлық принципі.
Децентрализация принципінің мәні шешімдерді қабылдауды орталық басқару
органыдарынан нарық агенттеріне ауыстыру болады. Бұл принцип аймақтық
басқарудың бүкіл билікке монополиясына шек қояды, аймақта шаруашылық ету
субъектілерінің экономикалық бостандығын және шешімдерді қабылдаудың
орталық саясаттандырылған жүйесін, және басқару функцияларының жоғарыдан
төмен алмасуын қамтамасыз етеді .
Серіктік принципі тіке қатты иерархиялық қоса бағынудан кетуді
болжайды. Ол объектілердің мінез-құлық ережелерін және аймақтық басқару
субъектілерінің заң бойынша тең серіктіктер әрекеттестіктері ретінде
әрекетін көрсетеді.
Субсидия принципі қаражат қорларын алдын ала айқындалған мақсатқа
бөлуде болады. Ол аймақтық басқаруда қаражаттық қорлардың қайта бөлу
механизмдарының құруы арқылы аймақ халқына ең аз мемлекеттік әлеуметтік
стандарттардың қамтамасыз ету мақсаттарында, сонымен қатар ең аз қаражаттық
қамтамасыздықтың іске асыру үшін жүзеге асырылады.
Мобильділік және адаптивтілік принципінің құрылымы болып аймақтық
басқару жүйесінің сыртқы орта өзгертулерін сергек сезінуі қабілеттілігі
болып келеді. Бұл принцип басқару субъектілеріне нарықтың жылдам алмасатын
шарттарына бейімделуге мүмкіндік беретін аймақтық менеджменттің функционал
және ұйымдық құрылымдарының тұрақты трансформациясы арқылы байқалады.
Бөлінген хабардарлық принципі (функциялардың шек қою принципінен
айырмашылығында) аймақтық басқару сфераларының аралығындағы функциялардың
дифференцациясында емес, олардың ішінде. Сондай принциппен федералды,
аймақтық және муниципальдық басқару субъектілерінің функциялардың қайта
бөлуін жүзеге асырады, сонымен қатар әрбір функцияның орындалуын қорлық
қамтамасыз етуін.
Басқарудың əр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн жəне өкiлеттiгiн
ой елегiнен қайта өткiзу жəне өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет
қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу əдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа
жəне ТМД елдерiндегi реформалардың тəжiрибесi орталықсыздандырудың
экономиканы жəне қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды
рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мəнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың
салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол
қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, əлеуметтiк, əкiмшiлiк, экономикалық жəне
мəдени əр түрлi қырларын қозғайды.
Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң тəжiрибесi
оның артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие
екендiгiн көрсетiп отыр.
Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы
бiлуiне мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының
проблемаларымен жəне қажеттерiмен жақсы танысады жəне тиiсiнше, саяси
шешiмдердi талдап жасауға жəне iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасалады, ол
елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен
функцияларды игере алады.
Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер
мен проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен
инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде
жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды,
сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi
үн қосатын болады.
Орталықсыздандыру үкiметтiң жəне орталық мемлекеттiк
органдардың жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды
жергіліктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады жəне назарды ел дамуының
стратегиялық мəселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде əр түрлi
бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас алғанда халықтың саяси
белсендiлiгiн одан əрi демократияландыруға жəне арттыруға түрткi болады.
Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым
ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан тəуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк
билiктi күштi орталықтандыру
өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң егемендiгiн нығайту, аумақтық
тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орташа мерзiмдi перспективада
билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан
артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.
Əлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң
демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын əзiрлеудi жеделдетудi
талап етедi. Əлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ
Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дəстүрлерiн
ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.
Күштi жақтар
Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
Жергiлiктi басқару институтының болуы. Республикада əр түрлi деңгейде
басқарудың оңтайлы модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде. Белгiлi бiр
функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық
Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi
жүзеге асырылуда. Əкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан
бiрсыпыра асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң
қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау
қажеттiгiн көрсетедi.
Əлсiз жақтар
Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың
қазiргi жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз
етпейдi.
Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы
салдарынан билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-
бiрiне арту мен тартыстар. Жергiлiктi өкiлдi органдардың əлсiздiгi жəне
олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тəуелдiлiгi. Жергiлiктi жерлерде
жəне аймақтық əкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының қайталануы.
Мүмкiндiктер
Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен
жергiлiктi мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн
демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы.
Əлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тəжiрибесiн
зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн демократияландыруды
талап ететiн əлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.
Қатерлер
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мəселелерi назар аударуды талап етедi.
Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде көшуге
жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң туындауына
дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар.
Аймақтардың əр түрлi экономикалық əлеуетiне байланысты ойластырылмаған
бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс əсерi болуы жəне аймақтардың
əлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.
СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi
мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап
етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз жəне басқару органдарының жұмысын
бақылаусыз əдiлеттi нарықтық бəсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде
шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi жəне экономикалық, əлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк
органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi
салалары үшiн жауапты болып қала бередi жəне жергiлiктi билiк органдарының
қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы
реттейдi.
Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
- билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар жəне
жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пəрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай
жасау;
- демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды
енгiзу.
1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің мінездемесі
Аймақтық басқару әдістері (менеджменттің) аймақтың нарық шаруашылығы
жүйесімен ескертілген. Аймақтық басқару әдістері астарында аймақтың
шаруашылық етуші субъектілеріне әсер етуші құралдар жиынтығын түсіну керек.
Аймақтық басқару әдістерінің топтастыруына келесі әдістер кіреді:
- әкімшілік (ұйымдастырушылық - басқарушылық);
- экономикалық;
- әлеуметтік – психологиялық;
- тәрбиелеушілік және т.б.
Басқару қызметі ақылменен әкімшілік әдістерді қолданусыз болмайды
(оларды жиі ұйымдастырушылық - әкімшілік немесе ұйымдастырушылық -
басқарушылық деп атайды). Олардың көмегімен тұрақты байланыстар және
арақатынастар, басқару аппараты бөлімшелерінің, бөлек қызметкерлердің
құқықтарын және жауаптылығын ескеретін жайлар түріндегі басқарудың негізгі
жүйелері қалыптасады.
Әкімшілік әдістер бастықтардың, меншік иелерінің өз қарамағындағыларына
тура әсер ету жолымен іске асады. Ол жасалған келісім-шарттар, әкімшілік
бұйрықтар арқылы, әртүрлі жайлар, ережелер, нормативтер және басқа
құжаттар, қарамағындағы адамдардың ұйымдық қызметін реттейтін, олардың
тиісті тәртіп және жауаптылықты қамтамасыз етуші айқын жұмысы негізінде
жүзеге аса алады. Әкімшілік әдістердің қолдану масштабтары басқарушы орган
мақсаттарымен, өндіріс ұйымдару деңгейімен, шешім қабылдаушы
қызметкерлердің мамандығы және мәдениетімен анықталады. Параметрлер
неғұрлым толық келтірілсе, соғұрлым әкімшілік араласуға қажеттілік азырақ.
Экономикалық басқару әдістерінде қажеттілік артуы заңды. Себебі, жеке
кәсіпкерлік дамуы шарттарында халықтың артып бара жатқан қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсаттарының күрделі жиынтығын әрқашан нұсқаулық әсер
арқылы шешу мүмкін емес. Экономикалық әдістердің мәні тұтынушы және
қызметкерлердің экономикалық назарларына баға, еңбек ақы төлеу, несие,
пайда, салықтардың және жұмыстың нәтижелі механизмын жасауға мүмкіндік
беретін басқа экономикалық рычагтар арқылы әсер ету. Экономикалық әдістер
басқарушы қызметкерлердің қабылданған шешімдерге жауаптылығын ескеретін,
қызметкерлердің қойылған мақсаттарды арнайы бұйрықсыз ынталы жүзеге
асыруына түрткі болушы стимулдарды қолдануға негізделеді.
Экономикалық басқару әдістерінің ерекшеліктері мынада:
- қорлармен маневр жасауға мүмкіндік беруші жалпы ережелерге
негізделеді;
- өндірушілерге және тұтынушыларға жанама әсер көрсетеді, арақатынас
жүйесі арқылы ұжым және бөлек қызметкерлердің назарларын ескереді;
- барлық деңгейлерде оған бір уақытта қабылданушы шешімге және
зардаптарына жауаптылық қойғанда кәсіпорын дербестігін болжайды;
- орындаушыларды баламалық шешімдерді дайындауға және олардан ұжым
назарына ең лайықтыларын таңдауға түрткі болады.
Қазіргі заманда экономика территориялық дамудың дифференцияциаланған
проблемасымен сипатталады , сол себепті мемлекетке аймақтардың дамуында
теңдікті қамтамасыз ету үшін, проблемалы аумақтардың сүйеуіне, аймақтық
бәсекені жөнге салуға, әлеуметтік - экономикалық дифференцация тегістеуіне
іс-әрекеттер өңдеу қажет. Осы проблема ел үшін жеткілікті ұзақ уақыт
сипатталады, бірақ қазіргі уақытта Қазақстанның экономикалық дамуына
нәтижелі аймақтық реформалар өткізуге рұқсат етеді.
Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау негізінде жататын маңызды
ұғымдарды қарастырайық.
экономикалық проблемаларды жою, басу, жұмсарту мақсаттарына бағытталған
басқару органдарымен өзара байланысты бағдарламалық жүйелер өңдіру және
өткізу (қатысушыларды, орындаушыларды тартумен) арқылы шешу тәсілі болып
табылады.
Бағдарламалық - мақсаттық жоспарлауға және басқаруға келесі
мінездемелер тән:
- мәселенің шешімін табу үшін жету керек мақсаттарды айқын көру және
жүйеге келтіру, оларды мақсаттар ағашы түрінде ұсыну;
- жүйелік ұйымдастырушы мақсаттар жиынтығынан мақсатты жүзеге асыру
әрекеті, оларды өткізу проблеманың әлсіреуіне немесе алынуына әкелетін
шаралар жүйесіне көшу;
- берілген мерзімде бағдарламалық шаралардың жүзеге асыруына арналған
құралдарды, қорларды және қорлардың түсу көзін құру;
- басқарудың ұйымдастырушылық - экономикалық механизмдарын айқындалған
іс-әрекетті орындаумен, олардың орындалуын басқару органдарының жағынан
бақылау және қамтамасыз етумен іске қосу.
Бағдарламалық - мақсаттық әдіс формуласын ең қысқа түрде мақсаттар -
жолдар - құралдар – орындалуды ұйымдастыру логикалық тізім түрінде ұсынуға
болады.
Қазіргі уақытта аймақ бастықтарының көпшілігі өз аумағының экономикалық
даму стратегияларын өңдеу қажеттілігін түсінуіне келді. Әдетте, аймақтың
әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасын бастап жасаушы әкімшілік болып
табылады, ал бағдарламаны таныстырушы құжат құрылымы мемлекет деңгейіне
лайықты құжаттардың құрылымымен сәйкес келеді. Аймақтық бағдарламаның
мақсаттары экономиканың ірі бағыттары мен бұтақтарына мақсат болып
декомпозицияланады, олардың орындалуы аймақ әкімшілігінің сәйкес құрылымдық
бөлімшелеріне жүктеледі. Соның өзінде тек екі субъекті ғана назарға
қабылданады: әкімшілік және мемлекеттің өзі. Бағдарлама мақсаттары жиірек
әкімшілік хабардарлық деңгейінен асып кетеді, бірақ, олар мемлекет
деңгейінде іске асырылуы мүмкін. Бірақ бір факт еленбейді - заңға сүйінген
мемлекетте шаруашылық етуші субъекті ретіндегі мемлекеттің хабардарлық
деңгейіне де шек қойылған. Сонымен қатар, көп жағдайда бар бағдарламалар
аймақтық әкімшіліктің ұсынулары олардың болашақ туралы көзқарасын
қайтарады. Жоғарғы деңгейден қосымша қорлар алу үмітінде өз мақсаттарын
өкімет органдарының мақсаттарымен сәйкестендіреді. Бұл жағдайлар осы
құжаттың пайда болуына әкелді. Негізгі мақсаттары 1 суретте келтірілген.
1 сурет Әлеуметтік - экономикалық даму аймақтық бағдарламаларының
мақсаттары.
Жоғарыда суреттелген бағдарлама құрастыру әдісі өмірге бейімді аймақтық
бағдарламаларды өңдеу және жасауға лайық әлемде танымал факторларды назарға
қабылдамайды:
- бағдарлама бастаушысынан тәуелсіз, оның табысы маңызды серіктердің
тең құқылығына және өзара толықтырылуына негізделеді, олардың келісу
деңгейімен және мінез-құлығымен, сонымен қатар олардың мүмкіншіліктерімен
толық анықталады;
- даму стратегиялық бағыттарының таңдауы аумақтың жалпы проблемаларын
шешуден емес, капитализациялауға болатын, аймақ бәсеке артықшылықтарынан
шығарылады;
- аймақтық бағдарлама - бұл мақсаттардың және олардың орындауына
арналған инвестициялық жобалардың жиынтығы емес, мақсаттық шаралардың
жоспары.
Аймақтық басқару механизмдарының бірі жоспарлау болуы тиісті. Тарихта
мемлекеттік бағдарламалардың көмегімен, жоспарлы жөнге салу әдістері арқылы
елдердің нарықтық экономикаға кіруінің бірнеше мысалы бар. Сондықтан
Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н .Ә. жоспарлау қажеттілігін
бірнеше мәрте айтып өткен. Нақтылап айтқанда, Кварталдан кварталға немесе
жылдан жылға дамудың үшжылдық немесе бесжылдық жоспарлары болмай өмір
сүруді тоқтату керек. Үкіметке дамудың индикативті бесжылдық және жылдық
жоспарларын жасау және ол жұмысқа барлық атқару өкіметін және жеке
сектордықосу қажет екендігін көрсетті.
Осы позиция президентің Қазақстан халықына жолдауында қайта көрсетілген
болатын ұзақ уақыттық болашақта елдің даму стратегияларын өңдеуді және
бес және он жылдық даму жоспарлары дайындауды кідірмей бастау .
Бұл жерде іс мемлекеттік жоспарлардың қатты, тотальдық жүйесін қайтару
туралы емес, ал жоспарлау арқылы экономикалық дамуды жөнге салуы иілгіш
динамикалық жүйесі туралы жүріп жатқандығын түсіну маңызды. Және де
жоспарлау басқару иерархияна, экономиканы басқару деңгейіне байланысты
дифференцияцияланған болуы тиіс.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму мақсаттарына жетуі басқару
алғашқы буындарының жұмыс жасауында өндіріс сферасында басталады. Осыған
байланысты басқару өзегі болып табылатын жоспарлау микродеңгейде үлкен
маңызға ие.
Республикада нарықтық қатынастардың құрылу шарттарында іс жоспарлау
микроэкономика деңгейінде күшейтілуі туралы, ұлттық бағдарламалардың
мақсаттарды орындаудың негізгі механизмы сияқты ішкі өндірістік және
фирмаішілік жоспарлау туралы жүруі тиіс.
Облыстарда жоспарлаудың міндетті элементтері болуы тиісті : халық
санының динамикасы және жұмыс бастылықты болжау, пайда болатын аймақтық
проблемалардың талдауы; үкімет құрылуымен және ұлттық (мемлекеттік)
мақсаттар контекстісінде облыстық басқару мақсаттарын анықтау; облыстық
және аудандық басқару буындарына арналған аймақтық саясат шараларын жасау.
Қазақстанда Германия үлгісімен, облыстардың және аудандардың басқару
органдары арасын байланыстырып тұратын буын ретінде аймақтық жоспарлау
жүйесін жасау керек. Сондай жоспарлаудың негізгі мақсаты барлық аймақтарда
өмір теңдігін қамтамасыз ету.
Аймақтық басқару әдістерінің бірі секторлық әдіс. Аумақтың бөлек
учаскелері аймақтық органдар жағынан белсенді мақсатта бағытталған әсер
объектілері болады .
Бұл әдісте барлық іс-әрекет жағымсыз аймақтық процесті немесе
сектордағы қызмет түрін тоқтатуға немесе тиым салуға көзделген. Жергілікті
басқару органдарының маңызды функцияларының бірі жергілікті шаруашылықтың
комплексті дамуын қамтамасыз ету болып келеді. Бүтіндей алғанда бұл әдіс
матрицалық (торлық) құрылымның аналогиясы.
Аймақтық саясат концепциясында республика аймақтарының дамуын жөнге
салудың әртүрлі механизмдарының қолдану қарастырылады. Аймақтарда
әлеуметтік - экономикалық жағдайды тұрақты бақылау мақсаттарында маңызды
параметрлердің негізінде аймақтардың дамуын рейтингтік бағалау жүйесі
қолданылады. Рейтингтік бағалау аймақтарда даму жағдайы туралы тұрақты
хабардар болуға көмектеседі. Сондай жүйе үкіметке жағдайдың өзгеруі кезінде
шапшаң қимылдауға рұқсат етеді.
Республика экономикасын макроэканомикалық тұрақтандыруда оның негізгі
параметрлерінің (өндіріс көлемдері және қажеттіліктердің қанағаттандыру
дәрежесі, табыстар және шығындар) балансталуын қамтамасыз ету үлкен роль
ойнайды. Мына проблема шешімінде экономиканы басқаруда теңдік әдісін
қолдану маңызды мағынаға ие болады.
Өтпелі кезеңде мақсаттық әдіс бағдарламасы маңызды болып келеді.
Аймақтың мақсаттық бағдарламасын қойылған мақсатқа жетуге бағытталған жүйе
ретінде мінездемелеуге болады. Мақсаттық бағдарламалар ішінде экономикалық
және әлеуметтік жүйелердің буындары арасындарды тек тік қана емес, сонымен
қатар горизонтальдық байланыстар анық орнату мүмкіншілікті болады. Осылайша
олардың жұмыс жасау нәтижелілігі жоғарылайды.
Халық шаруашылығының әр түрлі деңгейлерінде мақсаттық әдісті қолданудың
өз ерекшеліктері болады. Бұлар ерекшеліктер қамтылатын кеңістікті шешілуші
әкімшілік - территориялық және шаруашылық бірліктердің масштабтылығымен,
қорлық қамтамасыз ету көздерімен, басқару органдарының біліктілік
деңгейімен анықталады.
Аймақтық басқаруда мақсаттық территориялық бағдарламалар әдісін қолдану
бірқатар шек қоюлардан тұрады: қорлардың тапшылығы және оларды таратудағы
мүмкіншіліктердің шектелуі. Осыған байланысты мақсаттық тапсырмаларды және
облыстық, аудандық бағдарламалардың бағдарламалық шараларын
жалпымемлекеттік әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасына міндетті
қосу қажеттілігі көрінеді.1,2
Аймақ приоритеттеріне кейбір құрастырушылармен көрсетілетін оның жұмыс
жасау механизмін апаруға болады:
- сыртқы нарыққа арналған өнім шығаруының орталықтандырылған
тапсырмаларын орындайтын аймақ кәсіпорындарының территориялық
кооперирациясы;
- халыққа қызмет көрсетуге және халыққа арналған тауарларды шығаруға
жергілікті шешім;
- өндіріс құралдарының бірге қолдануы;
- әлеуметтік инфражүйенің жұмыс жасау механизмі және т. б.
Басқаратын процестерді жүзеге асыруда аймақтың дамуы өлшенерлік
категория екенін ескеру қажет. Даму процесін әрқашан сандық түрде және
бірыңғай әмбебаб көрсеткішпен көрсетуге болады, бірақ оған қарамастан оның
кейбір аспектілеріне сандық бағалау беру мүмкін.
1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік тәсіл
Аймақтық экономиканы басқару күрделі және көп қырлы проблема болып
келеді.Онда ұйымдық, экономикалық, әлеуметтік сұрақтар шырмалады, олардың
шешіміне жүйелік әдісті қолдану лайықты. Сондықтан жүйелік талдау аймақты
басқаруда әмбебап методология бола алады. Ол барлық сыртқы және ішкі орта
құбылыстарын бірлікте қарастыратын ойлау бейнесін қалыптастырады. Соның
өзінде аймақты жүйелік басқару барлық құбылыстарды бірыңғай бүтін сияқты
қамтуы болжайды, олардың объективті бағалауын, барлық өзгергіштердің
есебін, жаңа тенденциялардың болжауын.
Жүйелік талдау әдістері ғылымдарда жиі қолданылады. Рационал емес
әрекеттерді қақпалауға арналған, әртүрлі шешімдердің зардаптарын табу
мақсатымен процедураларды қолдану жаңалық болып келеді. Мысалы, облыс әкімі
қаланың ескі бөлігін бұзуға және жерді жарыс сауда арқылы таңдаулы үйлерді
тұрғызуға кәсіпкерлерге беру туралы шешім қабылдады. Бұл микроаудан
тұрғындарының митингілеріне әкелді. Жүйенің бөлігі ретіндегі (қаланың) ішкі
жүйе бұзылу фактісі көз алдымызда (микроауданның). Бұл жағдайда жүйелік
талдауды қолдану даулардан құтылуға немесе болған әрекеттердің зардаптарын
азайтуға көмектеседі.
Жүйені бірнеше белгі мінездемелейді: эмердженттілік; синергеттілік;
мультипликаттілік, сыйысушылық, құрылымдардың болуы және кері байланыс.
Эмердженттілік жүйе мақсатының оның бөлімдеріне кіруші бөліктердің
мақсаттарымен сәйкес келумеуін білдіреді. Дәл осылай, мысалы, жергілікті
өкімет органдары жүйесінің мақсаты салық түсімінің барынша көп көлемін
алуда түзеледі, ал кәсіпорындардың және ұйымдардың ішкі жүйелерінің мақсаты
өз табысын максимизациялау, төленетін салықты минимизациялау. Ішкі
жүйелердің элементтердің мақсаттары жүйелер мақсаттармен сәйкес келмейтіні
анық. Бұл жағдайда басқару өнері компромис табуда.
Синергеттілік әрекеттердің бірбағыттылығын анықтайды, жүйе рамкаларында
тырысу интеграциясын болжайды, ол ақырғы нәтиже өсуіне ертіп әкеледі.
Аймақтық экономиканы басқаруда синергеттілік өмір жағдайын жақсартуға
ұмтылуда аймақ халқының саналы бір жаққа бағыталған қызметін білдіреді.
Аймақты басқару жүйесі синергетикалық әсерді қамтамасыз ететін
байланыстарға ие екендігін анықтау маңызды, яғни әрбір компонент бөлек
әрекеттескенге қарағанда беру жиынтығы жоғарырақ нәтиже береді. Жүйенің
барлық құрастырушыларын өзара байланыстыратын, дербестік және
субординацияның, құқықтардың және міндеттердің теңдігін қамсыздандыру үшін
жұмыс істейтін айқын механизм бар болуы тиісті.
Мультипликативтілік жүйе жасаушы белгі ретінде жүйе нәтижелілігін
көбейтуге бағытталған басқарушы әрекеттерді білдіреді. Мысалы, жергілікті
басқару және өзін-өзі басқару жүйесін реформалауды ойластыру саясаты
тұрақты экономикалық өсу шегіне жетуге көмектеседі, ол, ақыр соңында, жалпы
ұлттық өнімді үлкейтеді, демек, инвестиция құралдарын, әлеуметтік
бағдарламаны.
Жүйе бөлімдерінің өзара икемделушілігін және адаптивтілігін сәйкестілік
мінездемелейді. Мемлекет деңгейінде күрделі жүйеле ретінде ұлттық экономика
мен аймақтардың экономикасы арасындасәйкестілік проблемалары көрінеді.
Мысалы, Қазақстанда, бай табиғи қорлары немесе аса тиімді өндірісі бар
донор - аймақтар өз табысының бір бөлігін амалсыз орталыққа беруі тиіс.
Оларды аяғында дотациялық аудандардың мұқтаждықтарына бағыттайды, ал бұл
болса трансферттерді және аймақ аралық басқа құралдарды таратуда әртүрлі
қайшылықтарға алып келеді. Тек қана аймақтардың қаражаттық
мүмкіншіліктердің терең жүйелік талдауы резервтерді айқындауға және дамудың
нәтижелі жолдарын табуға көмектеседі.
Жүйенің келесі белгісі обьектілер және элементтердің реттілігін,
олардың арасындағы байланыстардың тұрақтылығын және иерархияны анықтайтын
басқару құрылымының болуы. Әрбір ұйымдастырушылық түр оған қойылған жүйе
элементін басқару функциясын тек қана сапалы орындап қана қоймай, сонымен
қатар шапшаңдықпен, әрекеттердің үйлестігіне қабілеттілікпен, басқаратын
шешімдердің сапасымен, ең аз шығындармен сипатталатын үйлесімді ішкі
құрылымы болу керек.
Басқарудың аймақтық құрылымы жататын күрделі жүйелердің түпкі қасиеті
кері байланыс құру боп табылады. Ол ақпарат жүйе шығуынан сол жүйенің
кіруіне түсетінін білдіреді, бұл дегеніміз, тұрақты түрде талдау жасау және
айқындалған мақсаттармен салыстыруға, стратегиялық шешімдер қабылдауға
рұқсат етеді.
Аймақтық экономиканы басқаруға жүйелік жақын келудің негізгі мазмұны
болып басқару функциялары (жоспарлау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... 4
1.1 Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі түрінде ... 4
1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және
орталықсыздандыру 8
(децентрализация) ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің 14
мінездемесі ... ... ... ... .
1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік 19
тәсіл ... ... ... ... ... ... .
2 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕЛЕР МЕН
СТАНДАРТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Ресей федерациясының аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және
дамыған елдердің 24
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Ұлыбританияның жергілікті өкімет органдарының жұмыс нәтижелілігін
жоғарылатуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ...
2.3 Федеративтік Германия Республикасындағы федерация мен жерлердің
өзара 32
әрекеттестігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ЖАҢА ТҮРЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ ... 39
3.1 Қазақстан Республикасында бірлескен басқаруды дамыту
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 39
3.2 Әлеуметтік-кәсіпкерлік 42
корпорациялар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Аймақтық басқарудың нәтижелілігі мен тиімділігін 50
бағалау ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Қолданылған әдебиеттер 56
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
ҚОСЫМША 58
КІРІСПЕ
Мемлекеттің алдында тұрған негізгі мақсат - халықтың әл-ауқатын ұлттық
экономиканы тұрақты дамыту негізінде жоғарылату. Қойылған мақсатқа жету
үшін Қазақстан Республикасының атқару өкіметімен бірқатар приоритеттер
жиынтығы айқындалған. Солардың бірі - аймақтық басқарудың нәтижелілігін
жоғарылату. Тәуелсіздік алғалы ел басшылығымен мемлекеттік басқарудың
нәтижелі жүйесін құруда қазіргі заманға сай мемлекеттікті және
тәуелсіздікті нығайту, нарықтық қатынастарды дамыту сияқты бірқатар
қадамдар қатары жасалды.
Президенттің 2007 жылғы Қазақстан халқына Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан жолдауында мемлекеттің негізгі мақсаттарының бірі - халықаралық
тәжірибені есепке ала отырып, жылдамдатылған әкімшілік реформа жүргізу
керектігі көрсетіледі. Біз мемлекеттік басқарудың бірлескен басқару
принципіндегі қоғамға ашық сапалы жаңа үлгісін жасаймыз. Біздің мақсат -
Үкіметті жаңарту , жоғары сапалы мемлекеттік қызмет және нәтижелі басқару
құрылымдарын құру. Олар мемлекеттік қызметтердің негізгі тұтынушылары -
барлық азаматтар мен кәсіпкерліктердің талаптарына бағынуы тиіс.
Осыған байланысты, мемлекеттік басқару жүйесін толық жетілдіру
проблемасын зерттеу - стратегиялық мақсаттардың орындалуының табысты
факторларының бірі болып табылады.
Республиканың экономикалық ғылымы нақтылы бір облыс, аудан және қаланың
шаруашылығының дамуымен байланысты құбылыстар мен процестерді зерттеуі
тиіс. Бұл бірқатар жағдайлармен ескеріледі:
-тотальдік жүйе кезеңінде орталықтандырылған басқару жағынан республика
облыстарының назарлары толық дерлік еленбеді;
-қашанда бір күшті болған салалық басқарудың қирауы болды;
-республика экономикасында өндірістің ерекше шарттарымен сипатталатын
шаруашылық бірліктердің біркелкі сапалы топтары жоғала бастады;
-тәуелсіздендіру процесі, әсіресе экономикалық, халық шаруашылығы
бұтақтарының жаңа республикалық топтастыруын жасаумен бірге жүреді. Ол
аймақтарда өндірісті қадағалауға және осы негізде халық шаруашылығында
тұрақты өндіріс байланыстарын орнатуға, макроэкономиканың үйлесімді
құрылымын жоспарлауға көмектеседі;
-нарықтық механизмдер - өзегі аймақтық басқару болып келетін
экономикалық машина моторы болып келеді.
Бұл жағдайда аймақтық басқару проблемасы жергілікті өкімет органдарының
ғылыми - негізделген Концепциясының жұмыс жасауын қарастыратын жан-жақты
терең теориялық ұғынуын талап етеді.
Зерттеу объектісі - аймақтық басқару жүйесі. Зерттеуге арқау - аймақтық
басқарудың жаңа түрлері мен әдістерін жасау. 1,2
Қойылған мақсатққа жету үшін келесі шаралар қолданылды:
- аймақтық басқарудың теориясын және халықаралық тәжірибесін талдау;
- аймақтық басқаруға жүйелі түрде жақын келу, зерттеу;
- жергілікті мемлекеттік басқарудың халықаралық стандарттарын зерттеу;
- жергілікті өкімет органдарының нәтижелілігін бағалау жолдарын
анықтау;
- аймақтық басқару жаңа түрлері мен әдістерін суреттеу және талдау;
- аймақтық басқару нәтижелілігін Шығыс - Қазақстан облысының үлгісінде
бағалау.
Осы проблеманы өңдеу библиографиялық және экономика - статистикалық
талдау негізінде жүзеге асады. Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың
бірқатар маңызды жұмыстарының проблемаларын талдау олардың академизмі
туралы және практикалық бағыттылығының жоқтығы туралы қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көптеген авторлардың пайымдауынша, бұл
облыста ғылыми - методологиялық база жасау және ғылыми зерттеулер
мемлекеттік басқарудың нәтижелілігін жоғарылатуда әсерлі болады.
Бұл көзқараста, осы курстық жұмыс сөзсіз өзекті, жаңа және практикалық
бағытты болады.
1 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ КОНЦЕПЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аймақ әлеуметтік-экономикалық басқарудың объектісі түрінде
Мемлекетті дамуытуда аймақтардың және олардың өкімет органдарының ролін
жоғарылату - маңызы зор дүниежүзілік тенденция болып келеді. Ол
(тенденция) бірнеше жағдайлармен ескертілген:
- шешуші роль өмірдің әлеуметтік аспектілеріне, адамдық факторларға
нықталып келеді;
- өзара территориялық байланыстың маңызы өсіп келеді;
- еңбек қорларының мобильділігі жоғарылайды;
- аймақтың өндіріс құрылымы және инфражүйесі күрделенеді;
- еңбектің территориялық бөлінуі тереңдетіліп, оның халықаралық
аспектісінің маңызы жоғарылап барады.
Бұл тенденцияның дамуы біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасындағы
басқару функцияларын лайықты қайта бөлуге және, екіншіден , мемлекеттік
территориялық басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруды үйлесімді үйлестіру
қажеттілігіне әкеледі.
Бұл мінезде Қазақстанға лайық. Себебі, республикамызда мемлекеттікті
жасау экономикалық дамыған аймақтарсыз, тармақты әлеуметтік инфражүйесіз
мүмкін емес.
Аймақтық басқарудың методологиялық аспектілерін қарастыра отырып,
арнайы сөздікті анықтап алу маңызды. Ең алдымен аймақ ұғымын.
Шетелдік және біздің ғылыми әдебиетте аймақтық ғылымның анық анықтамасы
жоқ.Бұл сөзсіз, Қазақстанда және шет елдердегі аймақтық зерттеулер
бағыттарының және методологиялық концепциялардың әр алуандығы себептерінен.
Мысалы, аймақ ұғымының жүзден аса түсіндірулері бар. Экономикалық
әдебиетте барлығынан жиірек аймақтың екі ұғымы кездеседі. Аймақ және
аудан ұғымдарының арасында жиі теңдік белгісі қойылады. Міне осыдан да
ұғым анықтамасы екі жақты. аймақ. Осылай, Кожурин Ф. аймақтық басқаруды
толық жетілдіру кітапшасында біріншіден, аймақ ұғымында елдің
георгафиялық шарттармен ерекшеленетін табиғи мамандандырылған бөлігін
түсіндіреді. Бұл аудандар өндіріс – техникалық, дәл осылай экономикалық
жағынан салыстырмалы тұйық болып келеді. Екінші ұғым, елдің әкімшілік бөлу
бірлігі: облыс, қала көрсетеді.
Аймақтық экономика облысындағы белгілі маман Некрасов Н. өзін-өзі
басқару, яғни әкімшілік - территориялық бөлу категориясын назарға
қабылдамай, аймақты әлеуметтік - экономикалық позициядан анықтап қарайды.
Аймақ астында елдің ірі аумағы, біршама біркелкі табиғи шарттармен, ал ең
алдымен өндіріс күштерінің дамуы мінездемелі бағыттылығымен және
перспективалы әлеуметтік инфражүйемен ерекшеленеді - деп, Некрасов Н.
белгілеп қояды.
Біздің көзқарасымызша әлеуметтік - экономикалық басқару мақсаттарына
келетін аймақ ұғымының анықтамасы: аймақ - өндірістің белгілі құрылымын
сипаттайтын, әр түрлі меншік түрлері бар, халық концентрациясы, жұмыс
орындарды, сонымен қатар адамдардың белгілі бір рухани өмір ережелері бар;
аумақ тұрғындарының тіршілігін жеңілдететін өзін-өзі басқару және
жергілікті басқару органдары бар әлеуметтік - экономикалық кеңістік.
ҚР Қазақстан Республикасының әкімшілік - территориялық құрылғысы
туралы заңына сәйкес аймақ – республика қажеттілігіне құрылған және
басқарылатын бірнеше қоныстанған пунктілер қосылған республика
территориясының бір бөлігі. Республикалық әкімшілік - территориялық
құрылғының негізгі буындары ретінде облыс, аудан және ауылдық округ аймақ
болып келеді.
Тәуелсіз мемлекеттің аймақтық саясаттың айқын проблемасын анықтауы
заңды болып келеді . Бұл саясаттың негізі өндіруші мен тұтынушының
экономикалық және творчестволық қызметіне бостандық беру. Ақыр соңында,
тауар өндіруші тиісті экономикалық жауаптылықты ведомтствоның алдында емес,
тек қана тұтынушының алдында тартады.
Аймақ экономикасын басқару және барлық шаруашылық механизмі өзімен
территориясында жеке басқару деңгейі бар объектілері орналасқан
шаруашылықты басқарудың ұйымдық - экономикалық жүйесін құруы керек.
Аймақтардың және шаруашылық етуші бірліктердің өздігінен дамуына
арналған міндетті шарттары өзін-өзі басқару, серіктерді таңдау бостандығы,
өндіріс құралдары нарығы, валюталық құралдар және демонополизациланған
шаруашылық етудің басқа элементтері болу тиісті. Аймақтық басқару
облыстардың және республиканың бірбүтін ерекшеліктерінің барлық түрлерін
барынша есепке алады. Басқаруды стандарттау ұлттық өндірістің тарихи
құндылықтарын қиратуға бара-бар.
Аймақтау принципін және ұлттық шаруашылық ерекшеліктерін елемеу бұрынғы
ССРОда, орталықта бірыңғайлы басқаратын шешімдер іздеу және қабылдау
әрекеті үлкен зиян әкелді. Халықаралық еңбек бөлінісіне қатысудың және
дамудың түбіріне балта шапты.
Кез-келген мемлекетте (федералды және унитарлы) иерархиясы ұлттық
деңгейден төмен территориялық құрылымдардың екі түрі бар болады :
- аралық территориялық құрылым және оларға лайықты өкімет және басқару
органдары;
- төменгі (негізгі) әкімшілік - территориялық бірліктер және жергілікті
өкімет және басқару органдары. Қабылданған терминологияда екі деңгейлердің
де басқару органдары жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жатады.
Басқарудың аралық органының кез-келген мемлекеттегі анықтамалары - оның
дербес болу мүмкіншілігі:
- автономдық бюджет;
- территориялық бөлімшелердің үстінен әкімшілік бақылау.
Осындай аралық органдар болып өз функцияларын орталық үкіметтің
ведомствосына қарастыбөлімінен тәуелсіз жүзеге асыратын аймақтардың,
облыстардың басқару органдары болып келеді. Ондай құрылымдар АҚШ, Германия,
Швейцария, Австрия сияқты федералды мемлекеттерде, сонымен қатар дәл осылай
Франция, Швеция, Жапония сияқты унитарлы мемлекеттерде болады.
Жергілікті өкімет органдары өз функциясын қалалық немесе ауылдық
аудандарда жүзеге асыратын төменгі әкімшілік бірлік болып келеді. Оларға
бағынышты аумақтар аралық территориялық құрылымдарға кіреді. Аралық және
жергілікті өкімет органдарын қаржыландыруда үш негізгі табыс көзі бар:
- салықтар - міндетті мемлекетке тегін төлемдер;
- салықсыз табыстар – салықтардан, жәрдем ақшадан (мемлекет немесе
қандай болмасын мекеме ұсынатын әдетте ақшалы жәрдемақы түрі) және
займдардан басқа барлық табыстар;
- субсидия - басқа өкімет органдарының қаражаттарынан пайызсыз тегін
жәрдем.
Қазақстан экономикасының нарықтық реформасымен байланысты маңызды
проблема - біртұтас халықшаруашылығы кешенінде әрбір аймақ нәтижелі жұмыс
жасауы тұрады. Қазіргі заманда аймақтық деңгейде басқарудың функциясы және
әдістері экономикалық, әлеуметтік, әкімшілік көзқарасқа негізделген.
Нарықтық реттеу әдістері танымал маркетингі жүйелері және мемлекеттің
экономикалық рычагтардың және стимулдар арқылы арқылы реттеуінен шығады.
Аймақтық экономиканы аймақ аумағында орналасқан және онымен өзара
байланысқан шекаралас барлық экономикалық субъектілердің нәтижелі жұмысын
қамтамасыз ету позициясынан қарастыру керек. Жүйе мақсаттары жағынан
қарастырғанда аймақтық экономика өз құрылымымен қайшы. Ол ең алдымен барлық
республиканың пайдасына дамиды. Сонымен қатар аймақтың экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және басқа ерекшеліктерін ескере отырып,
аймақтықтарға қолдау көрсету керек. Осыған байланысты аймақтық экономика
тек аймақтық экономикалық субъектілердің назарларын қорғап қана емес,
сонымен қатар бөлек аймақтардың назарларын есепке алу механизмінің болуына
жағдай жасауы керек. Қазіргі уақытта европалық одақ елдерінде
территорияны ұйымдастыруда аймақтың дамуын тікелей мемлекеттік реттеудің
орнына аймақтарда автономиялық механизмдардың болуын ынталандыру сияқты
жаңа әдіс қолданылады және жеке кәсіпкерлікке қолдау көрсетіледі. Бұл
механизмнің функциясы - аймақтың ішкі потенциалын сондай ынталандыру.
Тегістеу концепциясы нәтижелілік концепциясымен алмастырылған.
Қазақстандағы өткізілетін негізгі өзгертулердің бірі экономикалық
децентрализация, аймақтардың әлеуметтік - экономикалық даму сұрақтарын шешу
құқығын және жауаптылығын кеңейту болды. Біртұтас ауылшаруашылық кеңістігін
сақтауда республика аймақтары реформаларды өткізу екпіндігімен,
кәсіпкерліктің және нарық инфражүйелерінің дамуымен, сыртқы экономикалық
қызметттерімен, шетел капиталын тартуымен ерекшеленетінін еске алу маңызды.
Біздің ойымызша облысты басқару жүйесі тек қана шаруашылық етуші
субъектілердің өзара қатынастарына сай болып және жеке, корпоративті нарық
бөлігіне сәйкес келіп қана емес, сонымен бірге, өз элементарлық
әрекеттестігімен экономикалық нәтижелерінің және әлеуметтік аймақтық
өндіріс нәтижелілігінің жоғарылауын қамтамасыз ету керек.
Облысты басқару жүйелерінің кіріс мінездемелері ретінде талдап,
қорытындыланған, өткенді шолатын экономикалық және әлеуметтік ақпарат (5-6
жылдың бағаларын салыстыруға болатын) болуы керек.Сонымен қатар заттық -
техникалық, еңбектік , қаражаттық қорлардың сандық және сапалық
көрсеткіштері, белгілі бір уақыт аралығында басқару процесінде оларды
қолдануға кеткен шығын мөлшері. Облыс сияқты әкімшілік - территориялық
құрылымның әлеуметтік - экономикалық дамуы туралы ақпараттың болуы, біздің
ойымызша, аймақпен басқару жүйелері элементтінің әрекеттестігін жан-
жақтыландырудың қажетті шарты. Ол алдағы ағымдағы, перспективалы және
стратегиялық әлеуметтік - экономикалық даму, өндіріс нәтижелілігін талдау,
тұтынылу қорларының экономикалық өсу резервтерін анықтауға мүмкіндік
береді.
Біздің көзқарасымызша, облысты басқару жүйесінде әрекеттестіктің
негізгі элементтері басқару түрлері (ағымдағы, перспективалы және
стратегиялық), басқару функциялары (жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу,
бақылау, есеп және талдау), функцияларды толтырылу мақсатындағы оларға
лайықты және бағытталған басқару әрекеттестігіне нақтылы іс-әрекеттер,
сонымен қатар әдістер‚ тәсілдер және облыстың әлеуметтік - экономикалық
дамуын басқару стратегиялары болу керек.1,2
Бір-бірімен әрекеттесетін облыстың дамуын басқару жүйесінің ресурстық
құраушысы ретінде барлық иерархия деңгейлерінің (олар: функцияларды
орындаудың аралық және тікелей процесіне қатысатын; облыстың әлеуметтік -
экономикалық дамуын басқарудың барлық түріне арналған негізгі қорлар,
материалдық, қаражаттық және ақпараттық қорлар). басқару персоналы шығады:
Облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару жүйесі
құрастырушысының қорлық әрекеттесуінің екінші нұсқасы, біздің
көзқарасымызша, мөлшері анағұрлым аз, тек қана облыс әкімі - әкімшілігі
деңгейінде басқаруға қатысушы қорлармен көрсетілуі мүмкін.
Сондықтан облысты басқару жүйесінің қорлық құрамын барлық иерархия
деңгейлерінің жиынтығы ретінде кеңірек қарастырғанда, элементтердің
әрекеттестігінің жүйелік талдауы әлеуметтік - экономикалық дамуды басқаруға
қатысушы қорлардың толық құрамын қосады.
Облыстың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқарудың әртүрлі
деңгейлерінің қорлық құрастырушылары басқару жүйесінің басқа әрекеттесуші
элементтерімен әр түрлі деңгейде, бірақ тығыз байланысқан. Осылай, мысалы,
басқарудың әкімшілік - шешуші әдістері аймақты тікелей басқаруы керек. Осы
әдісті сипаттайтын кең таралған мазмұнды бөлімдері болып аймақтық және
республикалық сипаттағы нормативті – заңдық актілер, бұйрықтар, қаулылар
табылады.
Сондай әкіммен аймақтық деңгейде қабылданушы басқаратын шешімдерді
негіздеу мақсатында, мысалы, мына басқару тәсілдері: үйлесімді,
аналитикалық, еліктеу, болжаушылық, ұйымдық шешімдердің деңгейін көтеруге
мүмкіндік беретін аймақтық әлеуметтік - экономикалық дамуына реттеуші
шешімдер.
Аймақты басқарудың лайықты өлшеммен толықтырылған функцияларының әрбірі
(жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, бақылау, есеп және талдау) аймақтың
әлеуметтік - экономикалық дамуына тура және жанама басқаруға әсер етеді.
Барлық қажетті жоспарлау-есептеу негіздемелерінің барлық түрлері аймақтың
ауылшаруашылығының экономикалық және әлеуметтік өсуінің қажетті динамикасы
салыстырмалы даму жоспарлылығын сақтауға бағытталған.
Ақыр соңында, әлеуметтік - экономикалық саясат халықтың әл-ауқаттын
жоғарылатуға бағытталуы тиіс. Ол елдің тұрақты экономикалық дамуы негізінде
барлық аймақтардың талпыныстарын біріктіруі кезінде мүмкін.
Аймақты басқарудың әлеуметтік жағы әлеуметтік әділеттілік және
азаматтардың тең құқылығы сияқты демократиялық қоғам принциптарында
көрсетіледі. Мына позициядан балансталған аймақтық даму өмір сапасы
адамдарға өмір сүруге және жұмыс істеуге тура келетін аймақтан тәуелді
болмайтынына кепіл болуы тиісті.
Сайып келгенде, аймақтық саясатқа сай аймақ дискриминациясы үшін
әлеуметтік көзқараста, азаматтардың мекен-жайы бойынша құқықтарына шек
қоюларынан құтылуға қажеттілікпен ақталуы мүмкін. Сәйкесінше, аймақтық
саясат халық табыстарында, жұмыссыздық деңгейінде, әлеуметтік инфражүйеге,
транспорттық жүйеге, коммуникацияларда , қоршаған орта күй-жағдайында және
т.б. аймақ аралық ерекшеліктердің тегістеуіне тиісті бағытталған болу
керек.
1.2 Аймақтық басқарудың маңызы, мақсаттары, принциптері және
орталықсыздандыру (децентрализация)
Ең алдымен, қолданылатын сөздік қорымен анықталып алу керек. Аймақтық
басқару және аймақтық менеджмент терминдері тепе-тең.
Аймақтық менеджмент (аймақтық басқару) арнайы менеджменттің бір түрі
ретінде өзімен принциптардың, әдістердің, аймақ шаруашылық қызметіне әсер
құралдарының және түрлерінің жиынтығын құрады.
Сонда:
- муниципальдық басқару - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қоғам қажеттіліктерін заңмен айқындалған муниципальдық шаруашылық арқылы
қанағаттандыруына бағытталған қызметі;
- муниципальдық білім - қалалық, ауылдық, жалпы аумақпен біріктірілген
бірнеше елді мекен, елді мекен бөлігі, ел заңына сәйкес басқа қоныстанған
аумақ шектерінде жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асатын, муниципальдық
меншігі бар, жергілікті қаражат және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау
органдары болады;
- муниципальдық шаруашылық - халықтың ұжымдық (қоғамдық)
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған муниципальдық білім
аумақтарына шаруашылық қызметті жүзеге асыратын мекеме және кәсіпорындардың
жиынтығы.
ҚР ҚРдағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқару - жергілікті өкілдік және атқару
органдармен мемлекеттік өткізу мақсаттарында лайықты аумақтарға жүзеге
асатын, қазіргі заңмен және басқа заң шығаратын актілермен айқындалған
қызмет. Бұл жағдайда, Қазақстанда аймақтық және жергілікті басқару
терминдері тепе-тең. Жергілікті өзін-өзі басқару ұғымы мемлекеттік
құрылым ерекшелігін, бөлек алынған елдің мемлекеттік басқаруының
қабылданған үлгісін көрсетеді.
Жергілікті өзін-өзі басқару (local government ) ұғымы Ұлыбританияда,
классикалық муниципальдық түрлердің отанында, олардың басқа мемлекеттік
органдардан шек қою критерийі-ол олардың орталық өкіметке қарама-қарсы
жергілікті болуын көрсетеді Екінші белгі, мемлекеттік механизмда
муниципальдық буынның астын ерекше сызушы,- жергілікті басқару органдарының
ұйымдық және функционал дербестік айқындалған формалдық кепілдіктері.
Бірлестіктер сияқты оларға муниципалитет статусы жатады. Муниципальдық
бірлестік сауда, жеке және мемлекеттік бірлестіктерге қарағанда олардың
мемлекеттік-сауда функциясын ескере отырып құрылады. Муниципалитеттердің
формалдық кепілдіктері белгілі қаражат дербестігі және заңмен анықталған
шектердегі жергілікті норма жасаумен дәлелденеді. Муниципальдық
мекемелердің мемлекеттік аппараттың басқа буындарынан ұйымдық ерекшелігін
көрсеттін үшінші белгі, ол- әрбір муниципальдық бірлік басында халықпен
сайланушы орган тұру тиісті.
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың жергілікті орындарда басқарудан
алыстауын жеңу және олардың әлеуметтік және басқа да қажеттіліктерін
қызметтер кешенін беру жолымен барынша көп қанағаттандыру мүмкіншілігі.
Бірнеше елдер қатарында жергілікті мемлекеттік басқару ,
жергілікті өзін-өзі басқару және муниципальдық басқару терминдері тепе-
тең, ал Қазақстанда бұл ұғымдарды айырады.1,2
Аймақтық менеджментті нарықтық экономика шарттарында аймақтың
әлеуметтік - экономикалық процестерін басқару ғылымы және тәжірибесі сияқты
қарастыруға болады. Аймақтық менеджменттің ғылыми негіздері - бұл ғылыми
білімдер жүйесі, оның теориялық базасы: аймақтық менеджмент принциптері,
аймақтық менеджмент әдістері және үлгілері, аймақтық менеджмент
механизмдері, аймақтық менеджмент жүйесі. Біздің елімізде аймақтық
менеджмент ғылыми негіздері құрылу сатысында тұр. Үлкен кеңістіктерімен,
табиғи - климаттық, ұлттық, тарихи және басқа ерекшеліктердің әр
алуандығымен шетелдік тәжірибе Қазақстан территориялық ұйымдасуы
ерекшілігіне аз жарамды. Әйткенмен, нарықтық экономикасы бар елдерде
аймақтық менеджмент құру тәжірибесі біздің өзіміздің меншікті тәжірибемізді
талдау үшін, сонымен қатар оның кейбір элементтерін Қазақстанда аймақтық
менеджменттің қалыптасу жүйесі үшін қолдану мүмкін.
Басқару ғылымы ретінде аймақтық менеджменттің алдында аймақтық дамудың
мақсаттарына нәтижелі жетуді қамтамасыз ететін механизмдер, әдістер және
құралдарды табу және өңдеу мақсаты тұрады.
Шаруашылықты басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен аймақтық
басқаруға көшудің мәні осындай өзгертулерде:
- аймақтың дамуын әлеуметтік проблемалардың шешіміне, қоғамның жоғары
құндылығы ретінде адамның тіршілік әрекетінің жоғары дәрежесін және жоғары
сапасын қамтамасыз етуші шарттардың ұдайы өндірісіне бағыттау;
- экономикалық бостандық және шаруашылық дербестікгі принциптарын
аймақтың барлық шаруашылық етуші субъектілерімен орындауға арналған ұйымдық
- экономикалық шарттарды құру;
- аймақтың инвестициялық және құрылымдық саясатын нарықтың
қажеттіліктері мен сұранысына, тұтынушылардың ішкі және сыртқы аймақтық
сұранысына бағыттау, және аймақтың қаражаттық дербестігінің жоғарылауына
жағдай жасай алатын, аймақ аралық және шетелдік нарықта сұранысқа ие өнім
түрлерін өндіруді ұйымдастыру;
- аймақтың ағымдағы және стратегиялық дамуы бағдарламаларын өңдеу және
орындау негізі ретінде аймақтық маркетингті дамыту және құру;
- аймақтағы әлеуметтік - экономикалық, саяси және экологиялық жағдайды
бақылау және жүйелік талдауды жүзеге асыруға арналған заманға сай
ақпараттық база қолдануымен аймақтық статистикадан аймақтық мониторингіге
көшу;
- аймақтың экономикалық даму деңгейі және халықтың тіршілік әрекеті
деңгейі (әлеуметтік стандарттар , қаражаттық қамтамасыздық , табыстардың
құрылымы және жанұялардың шығыны, экология, демографиялық жағдай,
экологиялық қауіпсіздік және т.б.) дәрежесінің сәйкестіктеріне байланысты
аймақтық менеджменттің ақырғы нәтижесін бағалау.
Аймақтық басқару мақсаттары әр алуан. Шаруашылықты реттеудің жоспарлық
- орталықтандырылған жүйесінен нарықтық жүйеге көшу барысында вертикальді
байланыстар қиратылады, горизонтальді, ішкі және аймақ аралық байланыстар
пайда болады және тұрақтандырылады. Аймақ шаруашылығы бөлігін нарықтық
қатынастарға ауыстырғанда аймақтық басқару механизмінің құрылымдық
функциясы өзгереді. Бұл оның ұйымдық және иерархиялық құрылымдарының
деформациясына және қысқаруына әкеледі. Субъектілердің аралық әрекеттесу
әдістерінің және республикалық, аймақтық және муниципальдық басқару
объектілерінің ролі өкпек өседі, олардың шаруашылық байланыстары, меншікті
қолдану жөніндегі көзқарасы күрделенеді және т. б. Мынаның барлығы
территориялық басқарудың жоспарлы - нұсқаулық жүйелерінен мақсаты бөлек
аймақтық менеджменттің қалыптасуы және дамуына объективті негіз болады.
Аймақтық басқарудың негізгі мақсаттарының ішіне кіреді:
- аймақ халқының тіршілік әрекеті шарттарын, өмір сапасын жоғары
дәрежеде қамтамасыз ету;
- аймақ шаруашылығының экономикалық және әлеуметтік трансформациясы,
талдау, болжау және аймақтық даму бағдарламалауы;
- қаражат ағымын ықшамдау, аймақтың экономикалық базасының және
муниципальдық білім берудің шарттарын және нығайту механизмдарын құру;
- аймақта экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоршаған ортаны
қорғау;
- аймақта құрылымдық, инвестициялық және ғылыми - техникалықтың саясат
құру және орындау, нарықтық инфражүйе жасау және дамыту.
Жоғарыда көрсетілген аймақтық басқарудың құрылымы мен мақсаттарының
мәнінен оның объектісін келесі негізгі белгілермен топтастыруға болады:
- объектіні белгілі бір меншік түріне жатқызуға болады;
- шаруашылық ету субъектісімен шығарылатын өнімнің немесе қызметтердің
мінездемесі;
- шаруашылық ету субъектісінің аймақтағы экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа процестерге әсер ету мінездемесі және дәрежесі.
- халықтың тіршілік әрекеті шарттарын жандандыру, адамдардың өндіріс
сферасы сыртындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Объектілердің келтірілген талдауы аймақтық басқару объектілеріне
аймақтың барлық шаруашылық бірліктерін жатқызуға болатынына қорытынды
жасатады. Бірақ, аймақтық басқарудың нағыз объектісіне мемлекет меншігі
саналатын кәсіпорындар және ұйымдар, сонымен қатар, қызметі өндіріс
сферасынан тыс халық тіршілігі әрекеті шарттарын жандандыруға бағытталған
инфраструктуралық буындар жатады. Көрсетілген объектілерге аймақтық басқару
тура, басқа барлық объектілерге - аралық әсер етеді.
Аймақта өтетін әлеуметтік - экономикалық процестерге әсер ететін
аймақтық басқарудың принциптардың, әдістердің, түрлердің және құралдарының
жиынтығы күрделі және әр түрлі. Шетелдік тәжірибелер, сонымен қатар
Қазақстандағы аймақтық менеджмент тәжірибесінің талдауы оның нәтижелілігі
көбінесе, айқын, нарықтық экономика заңдарымен ескертілген сыналған
принциптармен байланысты екенін көрсетеді.
Аймақтық басқарудың негізгі принциптарына жатады: децентрализация,
серіктік, субсидиарность, мобильділік және адаптивтілік, сонымен қатар
бөлінген хабардарлық принципі.
Децентрализация принципінің мәні шешімдерді қабылдауды орталық басқару
органыдарынан нарық агенттеріне ауыстыру болады. Бұл принцип аймақтық
басқарудың бүкіл билікке монополиясына шек қояды, аймақта шаруашылық ету
субъектілерінің экономикалық бостандығын және шешімдерді қабылдаудың
орталық саясаттандырылған жүйесін, және басқару функцияларының жоғарыдан
төмен алмасуын қамтамасыз етеді .
Серіктік принципі тіке қатты иерархиялық қоса бағынудан кетуді
болжайды. Ол объектілердің мінез-құлық ережелерін және аймақтық басқару
субъектілерінің заң бойынша тең серіктіктер әрекеттестіктері ретінде
әрекетін көрсетеді.
Субсидия принципі қаражат қорларын алдын ала айқындалған мақсатқа
бөлуде болады. Ол аймақтық басқаруда қаражаттық қорлардың қайта бөлу
механизмдарының құруы арқылы аймақ халқына ең аз мемлекеттік әлеуметтік
стандарттардың қамтамасыз ету мақсаттарында, сонымен қатар ең аз қаражаттық
қамтамасыздықтың іске асыру үшін жүзеге асырылады.
Мобильділік және адаптивтілік принципінің құрылымы болып аймақтық
басқару жүйесінің сыртқы орта өзгертулерін сергек сезінуі қабілеттілігі
болып келеді. Бұл принцип басқару субъектілеріне нарықтың жылдам алмасатын
шарттарына бейімделуге мүмкіндік беретін аймақтық менеджменттің функционал
және ұйымдық құрылымдарының тұрақты трансформациясы арқылы байқалады.
Бөлінген хабардарлық принципі (функциялардың шек қою принципінен
айырмашылығында) аймақтық басқару сфераларының аралығындағы функциялардың
дифференцациясында емес, олардың ішінде. Сондай принциппен федералды,
аймақтық және муниципальдық басқару субъектілерінің функциялардың қайта
бөлуін жүзеге асырады, сонымен қатар әрбір функцияның орындалуын қорлық
қамтамасыз етуін.
Басқарудың əр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн жəне өкiлеттiгiн
ой елегiнен қайта өткiзу жəне өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет
қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу əдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа
жəне ТМД елдерiндегi реформалардың тəжiрибесi орталықсыздандырудың
экономиканы жəне қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды
рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мəнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың
салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол
қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, əлеуметтiк, əкiмшiлiк, экономикалық жəне
мəдени əр түрлi қырларын қозғайды.
Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң тəжiрибесi
оның артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие
екендiгiн көрсетiп отыр.
Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы
бiлуiне мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының
проблемаларымен жəне қажеттерiмен жақсы танысады жəне тиiсiнше, саяси
шешiмдердi талдап жасауға жəне iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасалады, ол
елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен
функцияларды игере алады.
Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер
мен проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен
инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде
жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды,
сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi
үн қосатын болады.
Орталықсыздандыру үкiметтiң жəне орталық мемлекеттiк
органдардың жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды
жергіліктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады жəне назарды ел дамуының
стратегиялық мəселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде əр түрлi
бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас алғанда халықтың саяси
белсендiлiгiн одан əрi демократияландыруға жəне арттыруға түрткi болады.
Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым
ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан тəуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк
билiктi күштi орталықтандыру
өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң егемендiгiн нығайту, аумақтық
тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орташа мерзiмдi перспективада
билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан
артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.
Əлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң
демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын əзiрлеудi жеделдетудi
талап етедi. Əлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ
Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дəстүрлерiн
ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.
Күштi жақтар
Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
Жергiлiктi басқару институтының болуы. Республикада əр түрлi деңгейде
басқарудың оңтайлы модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде. Белгiлi бiр
функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық
Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi
жүзеге асырылуда. Əкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан
бiрсыпыра асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң
қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау
қажеттiгiн көрсетедi.
Əлсiз жақтар
Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың
қазiргi жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз
етпейдi.
Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы
салдарынан билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-
бiрiне арту мен тартыстар. Жергiлiктi өкiлдi органдардың əлсiздiгi жəне
олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тəуелдiлiгi. Жергiлiктi жерлерде
жəне аймақтық əкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының қайталануы.
Мүмкiндiктер
Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен
жергiлiктi мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн
демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы.
Əлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тəжiрибесiн
зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн демократияландыруды
талап ететiн əлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.
Қатерлер
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мəселелерi назар аударуды талап етедi.
Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде көшуге
жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң туындауына
дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар.
Аймақтардың əр түрлi экономикалық əлеуетiне байланысты ойластырылмаған
бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс əсерi болуы жəне аймақтардың
əлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.
СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi
мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап
етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз жəне басқару органдарының жұмысын
бақылаусыз əдiлеттi нарықтық бəсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде
шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi жəне экономикалық, əлеуметтiк өмiрдiң
субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк
пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк
органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi
салалары үшiн жауапты болып қала бередi жəне жергiлiктi билiк органдарының
қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы
реттейдi.
Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
- билiктiң əр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар жəне
жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пəрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай
жасау;
- демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды
енгiзу.
1.3 Аймақтық экономиканы басқару әдістерінің мінездемесі
Аймақтық басқару әдістері (менеджменттің) аймақтың нарық шаруашылығы
жүйесімен ескертілген. Аймақтық басқару әдістері астарында аймақтың
шаруашылық етуші субъектілеріне әсер етуші құралдар жиынтығын түсіну керек.
Аймақтық басқару әдістерінің топтастыруына келесі әдістер кіреді:
- әкімшілік (ұйымдастырушылық - басқарушылық);
- экономикалық;
- әлеуметтік – психологиялық;
- тәрбиелеушілік және т.б.
Басқару қызметі ақылменен әкімшілік әдістерді қолданусыз болмайды
(оларды жиі ұйымдастырушылық - әкімшілік немесе ұйымдастырушылық -
басқарушылық деп атайды). Олардың көмегімен тұрақты байланыстар және
арақатынастар, басқару аппараты бөлімшелерінің, бөлек қызметкерлердің
құқықтарын және жауаптылығын ескеретін жайлар түріндегі басқарудың негізгі
жүйелері қалыптасады.
Әкімшілік әдістер бастықтардың, меншік иелерінің өз қарамағындағыларына
тура әсер ету жолымен іске асады. Ол жасалған келісім-шарттар, әкімшілік
бұйрықтар арқылы, әртүрлі жайлар, ережелер, нормативтер және басқа
құжаттар, қарамағындағы адамдардың ұйымдық қызметін реттейтін, олардың
тиісті тәртіп және жауаптылықты қамтамасыз етуші айқын жұмысы негізінде
жүзеге аса алады. Әкімшілік әдістердің қолдану масштабтары басқарушы орган
мақсаттарымен, өндіріс ұйымдару деңгейімен, шешім қабылдаушы
қызметкерлердің мамандығы және мәдениетімен анықталады. Параметрлер
неғұрлым толық келтірілсе, соғұрлым әкімшілік араласуға қажеттілік азырақ.
Экономикалық басқару әдістерінде қажеттілік артуы заңды. Себебі, жеке
кәсіпкерлік дамуы шарттарында халықтың артып бара жатқан қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсаттарының күрделі жиынтығын әрқашан нұсқаулық әсер
арқылы шешу мүмкін емес. Экономикалық әдістердің мәні тұтынушы және
қызметкерлердің экономикалық назарларына баға, еңбек ақы төлеу, несие,
пайда, салықтардың және жұмыстың нәтижелі механизмын жасауға мүмкіндік
беретін басқа экономикалық рычагтар арқылы әсер ету. Экономикалық әдістер
басқарушы қызметкерлердің қабылданған шешімдерге жауаптылығын ескеретін,
қызметкерлердің қойылған мақсаттарды арнайы бұйрықсыз ынталы жүзеге
асыруына түрткі болушы стимулдарды қолдануға негізделеді.
Экономикалық басқару әдістерінің ерекшеліктері мынада:
- қорлармен маневр жасауға мүмкіндік беруші жалпы ережелерге
негізделеді;
- өндірушілерге және тұтынушыларға жанама әсер көрсетеді, арақатынас
жүйесі арқылы ұжым және бөлек қызметкерлердің назарларын ескереді;
- барлық деңгейлерде оған бір уақытта қабылданушы шешімге және
зардаптарына жауаптылық қойғанда кәсіпорын дербестігін болжайды;
- орындаушыларды баламалық шешімдерді дайындауға және олардан ұжым
назарына ең лайықтыларын таңдауға түрткі болады.
Қазіргі заманда экономика территориялық дамудың дифференцияциаланған
проблемасымен сипатталады , сол себепті мемлекетке аймақтардың дамуында
теңдікті қамтамасыз ету үшін, проблемалы аумақтардың сүйеуіне, аймақтық
бәсекені жөнге салуға, әлеуметтік - экономикалық дифференцация тегістеуіне
іс-әрекеттер өңдеу қажет. Осы проблема ел үшін жеткілікті ұзақ уақыт
сипатталады, бірақ қазіргі уақытта Қазақстанның экономикалық дамуына
нәтижелі аймақтық реформалар өткізуге рұқсат етеді.
Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау негізінде жататын маңызды
ұғымдарды қарастырайық.
экономикалық проблемаларды жою, басу, жұмсарту мақсаттарына бағытталған
басқару органдарымен өзара байланысты бағдарламалық жүйелер өңдіру және
өткізу (қатысушыларды, орындаушыларды тартумен) арқылы шешу тәсілі болып
табылады.
Бағдарламалық - мақсаттық жоспарлауға және басқаруға келесі
мінездемелер тән:
- мәселенің шешімін табу үшін жету керек мақсаттарды айқын көру және
жүйеге келтіру, оларды мақсаттар ағашы түрінде ұсыну;
- жүйелік ұйымдастырушы мақсаттар жиынтығынан мақсатты жүзеге асыру
әрекеті, оларды өткізу проблеманың әлсіреуіне немесе алынуына әкелетін
шаралар жүйесіне көшу;
- берілген мерзімде бағдарламалық шаралардың жүзеге асыруына арналған
құралдарды, қорларды және қорлардың түсу көзін құру;
- басқарудың ұйымдастырушылық - экономикалық механизмдарын айқындалған
іс-әрекетті орындаумен, олардың орындалуын басқару органдарының жағынан
бақылау және қамтамасыз етумен іске қосу.
Бағдарламалық - мақсаттық әдіс формуласын ең қысқа түрде мақсаттар -
жолдар - құралдар – орындалуды ұйымдастыру логикалық тізім түрінде ұсынуға
болады.
Қазіргі уақытта аймақ бастықтарының көпшілігі өз аумағының экономикалық
даму стратегияларын өңдеу қажеттілігін түсінуіне келді. Әдетте, аймақтың
әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасын бастап жасаушы әкімшілік болып
табылады, ал бағдарламаны таныстырушы құжат құрылымы мемлекет деңгейіне
лайықты құжаттардың құрылымымен сәйкес келеді. Аймақтық бағдарламаның
мақсаттары экономиканың ірі бағыттары мен бұтақтарына мақсат болып
декомпозицияланады, олардың орындалуы аймақ әкімшілігінің сәйкес құрылымдық
бөлімшелеріне жүктеледі. Соның өзінде тек екі субъекті ғана назарға
қабылданады: әкімшілік және мемлекеттің өзі. Бағдарлама мақсаттары жиірек
әкімшілік хабардарлық деңгейінен асып кетеді, бірақ, олар мемлекет
деңгейінде іске асырылуы мүмкін. Бірақ бір факт еленбейді - заңға сүйінген
мемлекетте шаруашылық етуші субъекті ретіндегі мемлекеттің хабардарлық
деңгейіне де шек қойылған. Сонымен қатар, көп жағдайда бар бағдарламалар
аймақтық әкімшіліктің ұсынулары олардың болашақ туралы көзқарасын
қайтарады. Жоғарғы деңгейден қосымша қорлар алу үмітінде өз мақсаттарын
өкімет органдарының мақсаттарымен сәйкестендіреді. Бұл жағдайлар осы
құжаттың пайда болуына әкелді. Негізгі мақсаттары 1 суретте келтірілген.
1 сурет Әлеуметтік - экономикалық даму аймақтық бағдарламаларының
мақсаттары.
Жоғарыда суреттелген бағдарлама құрастыру әдісі өмірге бейімді аймақтық
бағдарламаларды өңдеу және жасауға лайық әлемде танымал факторларды назарға
қабылдамайды:
- бағдарлама бастаушысынан тәуелсіз, оның табысы маңызды серіктердің
тең құқылығына және өзара толықтырылуына негізделеді, олардың келісу
деңгейімен және мінез-құлығымен, сонымен қатар олардың мүмкіншіліктерімен
толық анықталады;
- даму стратегиялық бағыттарының таңдауы аумақтың жалпы проблемаларын
шешуден емес, капитализациялауға болатын, аймақ бәсеке артықшылықтарынан
шығарылады;
- аймақтық бағдарлама - бұл мақсаттардың және олардың орындауына
арналған инвестициялық жобалардың жиынтығы емес, мақсаттық шаралардың
жоспары.
Аймақтық басқару механизмдарының бірі жоспарлау болуы тиісті. Тарихта
мемлекеттік бағдарламалардың көмегімен, жоспарлы жөнге салу әдістері арқылы
елдердің нарықтық экономикаға кіруінің бірнеше мысалы бар. Сондықтан
Қазақстан Республикасының президенті Назарбаев Н .Ә. жоспарлау қажеттілігін
бірнеше мәрте айтып өткен. Нақтылап айтқанда, Кварталдан кварталға немесе
жылдан жылға дамудың үшжылдық немесе бесжылдық жоспарлары болмай өмір
сүруді тоқтату керек. Үкіметке дамудың индикативті бесжылдық және жылдық
жоспарларын жасау және ол жұмысқа барлық атқару өкіметін және жеке
сектордықосу қажет екендігін көрсетті.
Осы позиция президентің Қазақстан халықына жолдауында қайта көрсетілген
болатын ұзақ уақыттық болашақта елдің даму стратегияларын өңдеуді және
бес және он жылдық даму жоспарлары дайындауды кідірмей бастау .
Бұл жерде іс мемлекеттік жоспарлардың қатты, тотальдық жүйесін қайтару
туралы емес, ал жоспарлау арқылы экономикалық дамуды жөнге салуы иілгіш
динамикалық жүйесі туралы жүріп жатқандығын түсіну маңызды. Және де
жоспарлау басқару иерархияна, экономиканы басқару деңгейіне байланысты
дифференцияцияланған болуы тиіс.
Қоғамның әлеуметтік - экономикалық даму мақсаттарына жетуі басқару
алғашқы буындарының жұмыс жасауында өндіріс сферасында басталады. Осыған
байланысты басқару өзегі болып табылатын жоспарлау микродеңгейде үлкен
маңызға ие.
Республикада нарықтық қатынастардың құрылу шарттарында іс жоспарлау
микроэкономика деңгейінде күшейтілуі туралы, ұлттық бағдарламалардың
мақсаттарды орындаудың негізгі механизмы сияқты ішкі өндірістік және
фирмаішілік жоспарлау туралы жүруі тиіс.
Облыстарда жоспарлаудың міндетті элементтері болуы тиісті : халық
санының динамикасы және жұмыс бастылықты болжау, пайда болатын аймақтық
проблемалардың талдауы; үкімет құрылуымен және ұлттық (мемлекеттік)
мақсаттар контекстісінде облыстық басқару мақсаттарын анықтау; облыстық
және аудандық басқару буындарына арналған аймақтық саясат шараларын жасау.
Қазақстанда Германия үлгісімен, облыстардың және аудандардың басқару
органдары арасын байланыстырып тұратын буын ретінде аймақтық жоспарлау
жүйесін жасау керек. Сондай жоспарлаудың негізгі мақсаты барлық аймақтарда
өмір теңдігін қамтамасыз ету.
Аймақтық басқару әдістерінің бірі секторлық әдіс. Аумақтың бөлек
учаскелері аймақтық органдар жағынан белсенді мақсатта бағытталған әсер
объектілері болады .
Бұл әдісте барлық іс-әрекет жағымсыз аймақтық процесті немесе
сектордағы қызмет түрін тоқтатуға немесе тиым салуға көзделген. Жергілікті
басқару органдарының маңызды функцияларының бірі жергілікті шаруашылықтың
комплексті дамуын қамтамасыз ету болып келеді. Бүтіндей алғанда бұл әдіс
матрицалық (торлық) құрылымның аналогиясы.
Аймақтық саясат концепциясында республика аймақтарының дамуын жөнге
салудың әртүрлі механизмдарының қолдану қарастырылады. Аймақтарда
әлеуметтік - экономикалық жағдайды тұрақты бақылау мақсаттарында маңызды
параметрлердің негізінде аймақтардың дамуын рейтингтік бағалау жүйесі
қолданылады. Рейтингтік бағалау аймақтарда даму жағдайы туралы тұрақты
хабардар болуға көмектеседі. Сондай жүйе үкіметке жағдайдың өзгеруі кезінде
шапшаң қимылдауға рұқсат етеді.
Республика экономикасын макроэканомикалық тұрақтандыруда оның негізгі
параметрлерінің (өндіріс көлемдері және қажеттіліктердің қанағаттандыру
дәрежесі, табыстар және шығындар) балансталуын қамтамасыз ету үлкен роль
ойнайды. Мына проблема шешімінде экономиканы басқаруда теңдік әдісін
қолдану маңызды мағынаға ие болады.
Өтпелі кезеңде мақсаттық әдіс бағдарламасы маңызды болып келеді.
Аймақтың мақсаттық бағдарламасын қойылған мақсатқа жетуге бағытталған жүйе
ретінде мінездемелеуге болады. Мақсаттық бағдарламалар ішінде экономикалық
және әлеуметтік жүйелердің буындары арасындарды тек тік қана емес, сонымен
қатар горизонтальдық байланыстар анық орнату мүмкіншілікті болады. Осылайша
олардың жұмыс жасау нәтижелілігі жоғарылайды.
Халық шаруашылығының әр түрлі деңгейлерінде мақсаттық әдісті қолданудың
өз ерекшеліктері болады. Бұлар ерекшеліктер қамтылатын кеңістікті шешілуші
әкімшілік - территориялық және шаруашылық бірліктердің масштабтылығымен,
қорлық қамтамасыз ету көздерімен, басқару органдарының біліктілік
деңгейімен анықталады.
Аймақтық басқаруда мақсаттық территориялық бағдарламалар әдісін қолдану
бірқатар шек қоюлардан тұрады: қорлардың тапшылығы және оларды таратудағы
мүмкіншіліктердің шектелуі. Осыған байланысты мақсаттық тапсырмаларды және
облыстық, аудандық бағдарламалардың бағдарламалық шараларын
жалпымемлекеттік әлеуметтік - экономикалық даму бағдарламасына міндетті
қосу қажеттілігі көрінеді.1,2
Аймақ приоритеттеріне кейбір құрастырушылармен көрсетілетін оның жұмыс
жасау механизмін апаруға болады:
- сыртқы нарыққа арналған өнім шығаруының орталықтандырылған
тапсырмаларын орындайтын аймақ кәсіпорындарының территориялық
кооперирациясы;
- халыққа қызмет көрсетуге және халыққа арналған тауарларды шығаруға
жергілікті шешім;
- өндіріс құралдарының бірге қолдануы;
- әлеуметтік инфражүйенің жұмыс жасау механизмі және т. б.
Басқаратын процестерді жүзеге асыруда аймақтың дамуы өлшенерлік
категория екенін ескеру қажет. Даму процесін әрқашан сандық түрде және
бірыңғай әмбебаб көрсеткішпен көрсетуге болады, бірақ оған қарамастан оның
кейбір аспектілеріне сандық бағалау беру мүмкін.
1.4 Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік тәсіл
Аймақтық экономиканы басқару күрделі және көп қырлы проблема болып
келеді.Онда ұйымдық, экономикалық, әлеуметтік сұрақтар шырмалады, олардың
шешіміне жүйелік әдісті қолдану лайықты. Сондықтан жүйелік талдау аймақты
басқаруда әмбебап методология бола алады. Ол барлық сыртқы және ішкі орта
құбылыстарын бірлікте қарастыратын ойлау бейнесін қалыптастырады. Соның
өзінде аймақты жүйелік басқару барлық құбылыстарды бірыңғай бүтін сияқты
қамтуы болжайды, олардың объективті бағалауын, барлық өзгергіштердің
есебін, жаңа тенденциялардың болжауын.
Жүйелік талдау әдістері ғылымдарда жиі қолданылады. Рационал емес
әрекеттерді қақпалауға арналған, әртүрлі шешімдердің зардаптарын табу
мақсатымен процедураларды қолдану жаңалық болып келеді. Мысалы, облыс әкімі
қаланың ескі бөлігін бұзуға және жерді жарыс сауда арқылы таңдаулы үйлерді
тұрғызуға кәсіпкерлерге беру туралы шешім қабылдады. Бұл микроаудан
тұрғындарының митингілеріне әкелді. Жүйенің бөлігі ретіндегі (қаланың) ішкі
жүйе бұзылу фактісі көз алдымызда (микроауданның). Бұл жағдайда жүйелік
талдауды қолдану даулардан құтылуға немесе болған әрекеттердің зардаптарын
азайтуға көмектеседі.
Жүйені бірнеше белгі мінездемелейді: эмердженттілік; синергеттілік;
мультипликаттілік, сыйысушылық, құрылымдардың болуы және кері байланыс.
Эмердженттілік жүйе мақсатының оның бөлімдеріне кіруші бөліктердің
мақсаттарымен сәйкес келумеуін білдіреді. Дәл осылай, мысалы, жергілікті
өкімет органдары жүйесінің мақсаты салық түсімінің барынша көп көлемін
алуда түзеледі, ал кәсіпорындардың және ұйымдардың ішкі жүйелерінің мақсаты
өз табысын максимизациялау, төленетін салықты минимизациялау. Ішкі
жүйелердің элементтердің мақсаттары жүйелер мақсаттармен сәйкес келмейтіні
анық. Бұл жағдайда басқару өнері компромис табуда.
Синергеттілік әрекеттердің бірбағыттылығын анықтайды, жүйе рамкаларында
тырысу интеграциясын болжайды, ол ақырғы нәтиже өсуіне ертіп әкеледі.
Аймақтық экономиканы басқаруда синергеттілік өмір жағдайын жақсартуға
ұмтылуда аймақ халқының саналы бір жаққа бағыталған қызметін білдіреді.
Аймақты басқару жүйесі синергетикалық әсерді қамтамасыз ететін
байланыстарға ие екендігін анықтау маңызды, яғни әрбір компонент бөлек
әрекеттескенге қарағанда беру жиынтығы жоғарырақ нәтиже береді. Жүйенің
барлық құрастырушыларын өзара байланыстыратын, дербестік және
субординацияның, құқықтардың және міндеттердің теңдігін қамсыздандыру үшін
жұмыс істейтін айқын механизм бар болуы тиісті.
Мультипликативтілік жүйе жасаушы белгі ретінде жүйе нәтижелілігін
көбейтуге бағытталған басқарушы әрекеттерді білдіреді. Мысалы, жергілікті
басқару және өзін-өзі басқару жүйесін реформалауды ойластыру саясаты
тұрақты экономикалық өсу шегіне жетуге көмектеседі, ол, ақыр соңында, жалпы
ұлттық өнімді үлкейтеді, демек, инвестиция құралдарын, әлеуметтік
бағдарламаны.
Жүйе бөлімдерінің өзара икемделушілігін және адаптивтілігін сәйкестілік
мінездемелейді. Мемлекет деңгейінде күрделі жүйеле ретінде ұлттық экономика
мен аймақтардың экономикасы арасындасәйкестілік проблемалары көрінеді.
Мысалы, Қазақстанда, бай табиғи қорлары немесе аса тиімді өндірісі бар
донор - аймақтар өз табысының бір бөлігін амалсыз орталыққа беруі тиіс.
Оларды аяғында дотациялық аудандардың мұқтаждықтарына бағыттайды, ал бұл
болса трансферттерді және аймақ аралық басқа құралдарды таратуда әртүрлі
қайшылықтарға алып келеді. Тек қана аймақтардың қаражаттық
мүмкіншіліктердің терең жүйелік талдауы резервтерді айқындауға және дамудың
нәтижелі жолдарын табуға көмектеседі.
Жүйенің келесі белгісі обьектілер және элементтердің реттілігін,
олардың арасындағы байланыстардың тұрақтылығын және иерархияны анықтайтын
басқару құрылымының болуы. Әрбір ұйымдастырушылық түр оған қойылған жүйе
элементін басқару функциясын тек қана сапалы орындап қана қоймай, сонымен
қатар шапшаңдықпен, әрекеттердің үйлестігіне қабілеттілікпен, басқаратын
шешімдердің сапасымен, ең аз шығындармен сипатталатын үйлесімді ішкі
құрылымы болу керек.
Басқарудың аймақтық құрылымы жататын күрделі жүйелердің түпкі қасиеті
кері байланыс құру боп табылады. Ол ақпарат жүйе шығуынан сол жүйенің
кіруіне түсетінін білдіреді, бұл дегеніміз, тұрақты түрде талдау жасау және
айқындалған мақсаттармен салыстыруға, стратегиялық шешімдер қабылдауға
рұқсат етеді.
Аймақтық экономиканы басқаруға жүйелік жақын келудің негізгі мазмұны
болып басқару функциялары (жоспарлау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz