Жер салығының теориялық негіздерін зерттеу
Кіріспе
1 Жер салығының қалыптасуының теориялық негіздері
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығы: есептелу механизмі және бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлі
2.1 Қазақстан Республикасында жер салығын есептеу реті мен төлеу тәртібі
2.2 Жер салығының жергілікті бюджеттің кірістеріндегі алатын орны
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы Мемлекеттік кірістер басқармасы бойынша жер салығының түсімдеріне талдау
3 Жер салығының проблемалары және олардың шешу жолдары
3.1 Қазақстан Республикасының жер салығын салудағы кездесетін проблемалар
3.2 Жер салығын салуды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
1 Жер салығының қалыптасуының теориялық негіздері
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығы: есептелу механизмі және бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлі
2.1 Қазақстан Республикасында жер салығын есептеу реті мен төлеу тәртібі
2.2 Жер салығының жергілікті бюджеттің кірістеріндегі алатын орны
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы Мемлекеттік кірістер басқармасы бойынша жер салығының түсімдеріне талдау
3 Жер салығының проблемалары және олардың шешу жолдары
3.1 Қазақстан Республикасының жер салығын салудағы кездесетін проблемалар
3.2 Жер салығын салуды жетілдіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің біріне айналып отыр. Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы қажет. Мемлекеттің негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдер тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Нарықтық экономиканы тереңдету, қоғамдық өмiрiмiзге әрқилы жаңаша өзгерiстер енгiзе отырып, өзiнiң талабын қойып келедi. Президентiмiздiң «Қазақстан-2050» стратегиясында елiмiздiң экономикалық болашағына айрықша назар аударған. Өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу объектілері үшін қолайлы салық режімін енгізу қажет [1].
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдер тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Нарықтық экономиканы тереңдету, қоғамдық өмiрiмiзге әрқилы жаңаша өзгерiстер енгiзе отырып, өзiнiң талабын қойып келедi. Президентiмiздiң «Қазақстан-2050» стратегиясында елiмiздiң экономикалық болашағына айрықша назар аударған. Өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу объектілері үшін қолайлы салық режімін енгізу қажет [1].
1 Қазақстан Республикасының қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты «Қазақстан – 2050» , 2012ж.
2 С. Құлпыбаев, С.Ж. Ынтықбаева, В.Д. Мельников Қаржы//Оқулық, Алматы. 2011
3 Т. Н. Крамаренко, А. М. Қомбарова. Салық және салық салу//Оқулық. - Астана: Фолиант, 2007.
4 A. Д. Үмбeтaлиeв, Ғ. E. Кeрімбeк. Caлық жәнe caлық caлу//Оқулық.- Aлмaты. 2011 ж.
5 Iлиясов Қ.Қ., Зейнелгабдин А.Б.; Ермекбаева Б.Ж., "Салық және салық салу", Алматы 2005ж.
6 С.Н. Абиева, М.М.Алиева. Салық және салық салу//Оқулық, Алматы. 2012
7 А. А. Нұрымов. Салық және салық салу//Оқулық. Астана. 2009
8 А.С. Бекболсынова. Салық жүйесінің негіздері//Оқу құралы, Фолиант, 2007
9 Д.А. Тлеужанова, Г.Е. Жолдояқова, Г.А. Матайбаева, «Салық және салық салу» // Оқулық – Астана. 2012ж.
10 А. А. Нұрымов. Налоги и финансы рыночной экономики, А.: «Елорда», 2004
11 А. Сейсенова Налоговая политика Республики Казахстан и социальная защита населения / Саясат – 2011 - № 1
12 М. М. Алиева, «Салық және салық салу» // Оқу құралы, Алматы, 2012
13 ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) 2016ж
14 ҚР Парламентінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы ҚР Қаржы министрінің баяндамасы
15 ҚР Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми сайты. Мемлекеттік бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің нақты түсімдері, 2014-2016жж.
16 ҚР Қаржы министрлігінің ресми сайты. 2014-2016жж. статистикалық бюллетені.
17 Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша МКБ 1-Н ведомстволық есебі, 2014-2016жж
18 А. Д. Байдүйсенов Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер. //Финансы-Казакстана 2008. - №4 - 32 бет.
19 Т. А. Рик. Налог на недвижимость: итоги эксперимента и перспективы введения нового поимущественного налога. Право и экономика. 2008. № 12. С. 81-88.//elibrary.ru/item.asp?id=12850546
20 Н. М. Турбина. «Направления совершенствования налогового администрирования по региональным и местным налогам»,2013. № 5 (51). С. 196-199,https://elibrary.ru/item.asp?id=20190193
21 А. Д. Немоляев. Об обложении земельным налогом и заполнении налоговой декларации по земельному налогу. Официальные материалы для бухгалтера: Комментарии и консультации. 2008. № 2. С. 12-28.-//elibrary.ru/item.asp?id=9923450
22 А. Ю. Пантюхина. «Местные налоги», 2016. Т. 2. № 43. С. 105-107,https://elibrary.ru/item.asp?id=25915826
23 О. А. Савельева. Высшие учебные заведения: земельный налог и налог на имущество организаций (актуальные вопросы правоприменительной деятельности) Налоги- журнал. 2008. № 2. С. 9-10//elibrary.ru/item.asp?id=10025600
24 А. Н. Сыров. Актуальные вопросы мобилизации налоговых доходов местных бюджетов: земельный налог и налог на имущество физических лиц. Налоги и налогообложение. 2016. № 6. С. 466-473.- //elibrary.ru/item.asp?id=26301234
25 Hilber, Christian A. L. The Economic Implications of House Price Capitalization: A Synthesis REAL ESTATE ECONOMICS. Том: 45, Выпуск: 2, Стр.: 301-339 Опубликовано: SUM 2017
26 О. А. Савельева. Актуальные вопросы предоставления отсрочки по уплате земельного налога и налога на имущество организаций. Налоги-журнал. 2008. № 3. С. 18-21.- https://elibrary.ru/item.asp?id=11609696
27 Ф. Ф. Фаррахова. Об исчислении земельного налога при уплате единого сельскохозяйственного налога. Вестник Башкирского государственного аграрного университета. 2008. № 11. С. 55-56.- https://elibrary.ru/item.asp?id=16338103
28 Е. А. Бартанов. Пути повышения поступлений по земельному налогу. Вестник Забайкальского государственного университета. 2015. № 7 (122). С. 118-123.- https://elibrary.ru/item.asp?id=25107969
29 D. Santos, Alexandre Rosa; Paterlini, Ewerthon Mattos; Fiedler, Nilton Cesar; и др. Fuzzy logic applied to prospecting for areas for installation of wood panel industries. JOURNAL OF ENVIRONMENTAL MANAGEMENT Том: 193 Стр.: 345-359 Опубликовано: MAY 15 2017
30 Т. В. Зверева «Вопросы эффективности предоставления налоговых льгот по местным налогам», 2016. №4 (34). С.198-201,https://elibrary.ru/item.asp?id=26691319
2 С. Құлпыбаев, С.Ж. Ынтықбаева, В.Д. Мельников Қаржы//Оқулық, Алматы. 2011
3 Т. Н. Крамаренко, А. М. Қомбарова. Салық және салық салу//Оқулық. - Астана: Фолиант, 2007.
4 A. Д. Үмбeтaлиeв, Ғ. E. Кeрімбeк. Caлық жәнe caлық caлу//Оқулық.- Aлмaты. 2011 ж.
5 Iлиясов Қ.Қ., Зейнелгабдин А.Б.; Ермекбаева Б.Ж., "Салық және салық салу", Алматы 2005ж.
6 С.Н. Абиева, М.М.Алиева. Салық және салық салу//Оқулық, Алматы. 2012
7 А. А. Нұрымов. Салық және салық салу//Оқулық. Астана. 2009
8 А.С. Бекболсынова. Салық жүйесінің негіздері//Оқу құралы, Фолиант, 2007
9 Д.А. Тлеужанова, Г.Е. Жолдояқова, Г.А. Матайбаева, «Салық және салық салу» // Оқулық – Астана. 2012ж.
10 А. А. Нұрымов. Налоги и финансы рыночной экономики, А.: «Елорда», 2004
11 А. Сейсенова Налоговая политика Республики Казахстан и социальная защита населения / Саясат – 2011 - № 1
12 М. М. Алиева, «Салық және салық салу» // Оқу құралы, Алматы, 2012
13 ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) 2016ж
14 ҚР Парламентінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы ҚР Қаржы министрінің баяндамасы
15 ҚР Мемлекеттік кірістер комитетінің ресми сайты. Мемлекеттік бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің нақты түсімдері, 2014-2016жж.
16 ҚР Қаржы министрлігінің ресми сайты. 2014-2016жж. статистикалық бюллетені.
17 Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша МКБ 1-Н ведомстволық есебі, 2014-2016жж
18 А. Д. Байдүйсенов Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер. //Финансы-Казакстана 2008. - №4 - 32 бет.
19 Т. А. Рик. Налог на недвижимость: итоги эксперимента и перспективы введения нового поимущественного налога. Право и экономика. 2008. № 12. С. 81-88.//elibrary.ru/item.asp?id=12850546
20 Н. М. Турбина. «Направления совершенствования налогового администрирования по региональным и местным налогам»,2013. № 5 (51). С. 196-199,https://elibrary.ru/item.asp?id=20190193
21 А. Д. Немоляев. Об обложении земельным налогом и заполнении налоговой декларации по земельному налогу. Официальные материалы для бухгалтера: Комментарии и консультации. 2008. № 2. С. 12-28.-//elibrary.ru/item.asp?id=9923450
22 А. Ю. Пантюхина. «Местные налоги», 2016. Т. 2. № 43. С. 105-107,https://elibrary.ru/item.asp?id=25915826
23 О. А. Савельева. Высшие учебные заведения: земельный налог и налог на имущество организаций (актуальные вопросы правоприменительной деятельности) Налоги- журнал. 2008. № 2. С. 9-10//elibrary.ru/item.asp?id=10025600
24 А. Н. Сыров. Актуальные вопросы мобилизации налоговых доходов местных бюджетов: земельный налог и налог на имущество физических лиц. Налоги и налогообложение. 2016. № 6. С. 466-473.- //elibrary.ru/item.asp?id=26301234
25 Hilber, Christian A. L. The Economic Implications of House Price Capitalization: A Synthesis REAL ESTATE ECONOMICS. Том: 45, Выпуск: 2, Стр.: 301-339 Опубликовано: SUM 2017
26 О. А. Савельева. Актуальные вопросы предоставления отсрочки по уплате земельного налога и налога на имущество организаций. Налоги-журнал. 2008. № 3. С. 18-21.- https://elibrary.ru/item.asp?id=11609696
27 Ф. Ф. Фаррахова. Об исчислении земельного налога при уплате единого сельскохозяйственного налога. Вестник Башкирского государственного аграрного университета. 2008. № 11. С. 55-56.- https://elibrary.ru/item.asp?id=16338103
28 Е. А. Бартанов. Пути повышения поступлений по земельному налогу. Вестник Забайкальского государственного университета. 2015. № 7 (122). С. 118-123.- https://elibrary.ru/item.asp?id=25107969
29 D. Santos, Alexandre Rosa; Paterlini, Ewerthon Mattos; Fiedler, Nilton Cesar; и др. Fuzzy logic applied to prospecting for areas for installation of wood panel industries. JOURNAL OF ENVIRONMENTAL MANAGEMENT Том: 193 Стр.: 345-359 Опубликовано: MAY 15 2017
30 Т. В. Зверева «Вопросы эффективности предоставления налоговых льгот по местным налогам», 2016. №4 (34). С.198-201,https://elibrary.ru/item.asp?id=26691319
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Жер салығының қалыптасуының теориялық негіздері
6
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығы: есептелу механизмі және бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлі
17
2.1 Қазақстан Республикасында жер салығын есептеу реті мен төлеу тәртібі
17
2.2 Жер салығының жергілікті бюджеттің кірістеріндегі алатын орны
22
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы Мемлекеттік кірістер басқармасы бойынша жер салығының түсімдеріне талдау
32
3 Жер салығының проблемалары және олардың шешу жолдары
36
3.1 Қазақстан Республикасының жер салығын салудағы кездесетін проблемалар
36
3.2 Жер салығын салуды жетілдіру жолдары
41
Қорытынды
52
Қолданылған әдебиеттер тізімі
55
Қосымшалар
58
Кіріспе
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің біріне айналып отыр. Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы қажет. Мемлекеттің негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдер тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Нарықтық экономиканы тереңдету, қоғамдық өмiрiмiзге әрқилы жаңаша өзгерiстер енгiзе отырып, өзiнiң талабын қойып келедi. Президентiмiздiң Қазақстан-2050 стратегиясында елiмiздiң экономикалық болашағына айрықша назар аударған. Өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу объектілері үшін қолайлы салық режімін енгізу қажет [1].
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында еліміздің экономикасының еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып табылатын салықтар, сонымен қатар, салық жүйесінде өзіндік реттеушілік маңызы бар алымдар мен төлемдердің атқаратын рөлі жоғары.
Жер және жер ресурстарының терең тамыры бар және жалпы экономиканы дамытуда маңызды орын алады. Жер қандайда болмасын мемлекеттің негізгі байлығы, және Қазақстан территориясының әлемде тоғызыншы орында болуының өзі бізге көптеген мүмкіншіліктерді ашады. Ертеден еліміз аграрлық мемлекет, жерді дұрыс, ұқыпты пайдалану азаматтардың парызы. Ауыл шарушылығындағы өндірістің негізі де болып жер саналады. Олсыз әртүрлі салалардағы өндірісті жүргізу, азық - түлік пен шикізат өнімдерін өндіру мүмкін емес. Сол себепті қоғамдағы материалды байлықтың көзі де жер болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы өндіріске жер салығының мәні болып жерді негізгі өндіріс құралы ретінде пайдалануында, ал басқа салаларға - жер экономикалық белсенділікке кеңістік ретінде қолдануында.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Қазақстан Республикасындағы жер салығына салық салу жүйесін сандық және сапалық талдау әдістерін қолдану арқылы жетілдіру мәселелерін зерттеуге арналған.
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жерге салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- жер салығының теориялық негіздерін зерттеу мемлекеттік және жергілікті бюджетті қалыптастырудағы рөлін анықтау және ҚР - ның салық жүйесіндегі жер салығының есептеу механизмінің жетілдіру перспективаларын қарастыру.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылады:
- салық жүйесіндегі жер салығының экономикалық мәнін ашу;
- Жер салығын есептеу және төлеу тәртібін көрсету;
- Қазқстан Республикасының жергілікті бюджет кірісіндегі жер салығының түсімдеріне талдау жасау;
- Сарыарқа ауданы бойынша МКБ соңғы жылдардағы түскен жер салығының түрленуіне талдау жасау мен оның жергілікті бюджеттегі атқаратын рөлін анықтау;
- Жер салығын есептеудегі проблемаларды көрсету, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зeрттeу объeктіcі тeрриториялaрдың әлeумeттік-экономикaлық дaмуындa жер салығының қызмeт eту мeхaнизмі болып тaбылaды.
Зeрттeу пәні. Жeргілікті бюджeт кіріcтeрін қaлыптacтырудaғы жер caлықтaрдың қызмeтімeн бaйлaныcты қaржылық қaтынacтaр жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттарда жұмыстың теориялық маңыздылығы анықталады.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, Қаржы министрлігінің материалдары, жергілікті бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, Саоыарқа ауданы МКБ жылдық есептері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жергілікті бюджет кірісіндегі жер салығынң рөлін анықтай отырып, жер салығының қызмет ету механизмін жетілдіру бойынша нұсқаулар мен ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жумыстың құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Жер салығының қалыптасуының теориялық негіздері
Мемлекет қоғам өмірінің барлық жақтарында оның қызығушылықтарын қорғау мақсатымен экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және басқа да саясаттарды жүзеге асырады. Бұл жерде мемлекет әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеу барысында қаржы-бюджет және бағалық механизмдерді пайдаланады.
Салықтар өндірістің пайда болуымен, қоғамның кластарға бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды.
К. Маркс: Салық- мемлекеттің экономикалық өмір сүруіндегі бейнесі,- деді. Салықтар тауар өндірісі кезінде және қоғамның тапқа бөлінуі мен мелекеттің пайда болуындағы әскери қызметті, саудаларды шенеуніктер үшін қаражаттар қажеттігімен туындады. Салық адам өркениеті кезінде пайда болды. Салық жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясының авторы Б. Франклин: Өмірде өлім мен салықтан басқа құтыла алмайтын нәрсе жоқ,- деді. Қазақ халқының салық жүйесі ХVIІ ғасырдың аяқ кезі мен ХVIIІ ғасырдың басында Тәуке ханның (1680-1718 жж.) тұсында жасалған қазақтың әдет-ғұрыпының жинағында тарихи түбірімен көптеген ғасыр бойына өзінің ерекше дамуымен қалыптасқанын көреміз. Ұлыстар мен тайпаларда бұл міндеттерді сұлтандар мен билер орындаған [2].
1776 жылы салық салу теориясы негізін салушы А.Смит: Халық байлығының себептері мен табиғатын зерттеу деген кітабында: Салық салудың жалпыға бірдейлігінің керек екендігін және азаматтардың табыстарына сай салықты бөлудің біркелкілігі жайында жазған. Сондай-ақ А.Смит өз еңбектерінің бірінде: Салықтар оларды төлейтіндер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше, бостандықтың белгісі, - деді. А.Смиттің ойы бойынша салық ауыртпалығын төмендету мен күшейту емес, салық салу механизмін қолдану нәтижесінде салық салынбайтын құралдардан табыс табуымен, одан салық алу жолымен қазынаны салықтық жеңілдікпен толтыруда қосымша кіріс көзі ретінде қарастырды.
Американдық экономист Артур Лаффер мынадай тұжырымдама жасады: Жоғары салық ставкасы адамдардың экономикалық белсенділігін төмендетеді, тұрғындар салықтан жалтару жайын іздейді және қызметтен табыс алудан гөрі жәрдемақымен өмір сүргенді жеңіл санайды [3].
Салық прототиптері адам қоғамын басқаруда алғашқы ұйымдардың түрлерімен бірге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуын 3 кезеңге бөліп көрсетті. Олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері бар.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салуды проблемалары, әдістемелері пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теорияларды біреуінде фискалитет сұрақтарын айналып өтпеді. ХІХ ғасырды екінші жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пікірлерді тәжіребиде қолдануа қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдарды негізгі буынын салық реформалары құрады, олар І- ші Дүние жүзілік соғыстан кейін жүргізіліп салық салуды ғылыми принциптерімен негізделді. Осы уақытта қазіргі салық жүйелерді құрылымы қалыптасты. Мұнда тікелей салықтар және прогрессивті жеке табыс салық алғашқы орына ие бола бастады [4].
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып табылады Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады. Ал Қазақстан Республикасының Салық кодексі бойынша салықтар дегеніміз- мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді [5].
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар - заңды белгiленген ретпен тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер жүйесi. Табыстардың әр түрлi нысандарынан салық көздерi болып мыналар табылады: пайда, жалақы, дивиденд, рента т.б. Салықтардың мәжбүр ету сипатынан басқа ерекше қасиетi - олардың салықты өндiрiп алу ретiмен төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен алатын қызметтерi құнының арасындағы сәйкессiздiк болып табылады. Салық салудың мынадай негiзгi принциптерi бар:
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалды төлеу керек;
б) салықтар табыстың мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң жұмыс халiнiң дәрежесiнен тәуелдi болу керек.
Салық жүйесіндегі маңызды салықтардың бірі - жер салығы болып табылады.
Р. И. Жандосовтың Дамыған елдердегі жерге салық салу оқулығында жер салығының даму тарихына кеңірек тоқталған. Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырып келеді. Жерге салық салу тарихы ертеден жүргізіледі. Ресей империясы құрамында XVIII ғасырда салықтардың түрлері көбейіп, ставкалары да жоғары болды, бірақ жер салығы жеке салық ретінде болмады. Яғни мүлік салықтары болып есептелді. XIX ғасырдың басында да жерге салық салу деген болмады. Тек 1843-1856 жылдары аралығында патша үкіметі кадастрлық іс-шаралар жүргізіп, ең бастасы жер көлемдері, жер құңарлығы, қандай мақсатта қолданылуы туралы мағлұматтар жиналды. 1851 жылы Николай I Жер міндеттіліктері туралы Жарғы қабылдайды. Осы кезден бастап жерге салық салу процесі басталды, бірақ оның табыстылық, мақсаттына қарамастан жүргізілді. Александр II билік еткен жылдарда(1855-1881жж) жерге салық салу жаңа деңгейге көтерілді. 19 ақпан 1861 жылы Манифест және жағдай қабылданды. Мұнда шаруалардың жерге деген құқықтары, міндеттері және оны сатып алу туралы төлемдер көрсетілді. Төлем шаруалардан қазынаға 49 жылға дейін есептелінді. 1865-1879 жылдары аралығында 300 жуық жерге байланысты құжаттар енгізіліп, оның маңыздысы ретінде Жердің пайдаланудың артында қазыналық шаруалардың төлемі болды. Жерге алымдар әр губернияларға әр түрлі есептелінді, объектісі болып жер учаскелері мен сол жерден пайда мөлшері болды. 1917 жылғы Қазан төңкеріліснен кейін жер салығы 19.02.1918 ж. Жерді қоғамдастыру туралы декреті және 30.10.1918 Ауыл шаруашылығын натуралды салықтармен салу туралы декретіне сәйкес жерге салық салуды жою қаулысы шығады. Оның орнына Совет үкіметі ауыл шаруашылығына салық енгізіледі, объектісі - жер болып табылады [6].
А. Д. Умбеталиевтың Салық және салық салу оқулығында жер салығы жайлы былай деп жазылған: Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырып келеді. Қазақстан Республикасының кең байтақ жері бар. Жер салығын енгізу мынадай мақсаттарды көздейді:
- экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану;
oo Жердің құнарлығын арттыру;
oo Жерді қорғау жөніндегі шараларды енгізу үшін төлемдер төлеу;
oo Аумақтың әлеуметтік - мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.
Жер салығы - жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.
Жер салығы- меншікке салынатын салықтардың ішіндегі ең негізгі, ауқымды, маңызы жағынан ерекшесі. Жер салығы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына жатады. Ол - жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде қарастырылмайды, тек жер құны (баланстық құны) мүлікке салынатын салықтың жалпы сомасына енеді. Жер салығы жер телімі орналасқан бойынша төленеді, салық сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының салықты жинауға мүдделігін арттырады [7].
Жер телімі салық базасы болып табылады, ал базалық ставкалары осы жерді пайдалану мақсаттарына қарай анықталады. Жер салығының өлшем бірлігі шаруашылықты жүргізудің нәтижесі бойынша емес, ол жердің құнарлығына, орналасуына және сумен қамтамасыз етілуіне байланысты есептелінеді.
Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі факторы жерге деген меншіктің заң жүзінде бекітілуінде, жердің сапалығын сақтауда, жердің нәтижелігін жоғарлатуда және жерді тиімді пайдалануды жер салығының маңызы зор. Бұл төлем жер пайдалануның шаруашылық қызметінің нәтижесіне қарай алынбайды, оның көлемі жердің бонитет балына байланысты болады. Бонитет балы дегеніміз - жердің сапасын топырақтың және сумен қамтамасыз етілуімен сипаттайтын көрсеткіш. Ауыл шаруышылығы үшін жер салығының мағынасы негізі өндіріс ретінде жерді пайдалану болып табылады. Жерге дұрыс күтім жүргізудің нәтижесінде өнімділіктің мөлшері арта түседі. Жердің тұрақтылығы тұрақты шама емес. Егер күтімі ұтымды түрде жүргізілсе, жер өнімділігінің көлемі ұлғаяды, керісінше жерді пайдалану ұтымды емес болса, өнімділік төмендейді. Сондықтан жерді өңдеудің негізгі міндеті оның құнарлығын экономикалық жолмен кешенді түрде ұйымдастыру. Шаруашылық жүргізу үшін жер ресурстарын бағалау ең бірінші оның сапалық белгісінің сипаттамасы бойынша жүзеге асырылады.
Жер салығының экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдыратын шаруашылық жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым - қатынастарымен сипатталады, сондықтан, жер салығы экономикалық категория ретінде қаралады [8].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жер мемлекеттік меншік болып табылады. Осыған байланысты біздің елде жер учаскелерін жекелікке өткізу ақылы түрде жүргізіледі.
Жерге меншiк құқығының түрлерiне тоқталсақ жерге мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады. Меншiк құқығының субъектiлерi:
oo республика аумағындағы жерге мемлекеттiк меншiк құқығының субъектiсi - Қазақстан Республикасы;
oo жер учаскелерiне жеке меншiк құқығының субъектiсi - азаматтар және мемлекеттiк емес заңды тұлғалар.
Меншiк иесiнiң өзiне тиесiлi жер учаскесiн иеленуге, пайдалануға және оған билiк етуге құқығы бар. Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. Жер пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша, иелiктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулi немесе өтеусiз алынатын болуы мүмкiн.
Жер салығы Қазақстанда 1992 жылы 1 қаңтарда енгізілді.
Салықтардың жіктелуі бойынша жер салығының қай жіктемеге жататындығы келесі 1 суретте келтірілген.
Жер салығының жіктелуі
Салық салу объектісіне қарай
Жер салығы
тікелей
жанама
Объектінің экономикалық белгісіне қарай
Жер салығы
тұтынуға салынатын
табысқа салынатын
Салық түсетін бюджет деңгейіне қарай
республикалық
Жер салығы
жергілікті
Пайдалану ретіне қарай
Жер салығы
жалпы
арнайы
Салық төлеушілеріне қарай
заңды тұлғалардың
жеке тұлғалардың
Жер салығы
аралас
Сурет 1. Жер салығының жіктелуі
Ескерту - сурет автормен құрастырылған
Жер салығы түрінде алынған қаржылардың қандай басқару деңгейінде жинақталуындағы мәселе маңызды методологиялық мағынаға ие болады. Теориялық көзқарастар бұл мәселеде екі нұсқа болуы мүмкін деп тұжырымдайды.
Біріншісі, олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және әртүрлі, ауыл шаруашылығымен тікелей байланысы жоқ мақсаттарға жұмсалуы. Осыған байлпанысты Н. Суханов: Едәуір демократиялық елдердің өзінде жер рентасын "қазынаға беру" келешектегі жалпы мемлекеттік бюджеттің құраушы бөлігіне жер рентасының мемлекеттік жер салығына ауысуы міндетті емес- деп жазған. Бұл тағы да айтып өтетін жәйт, ол "қоғамның қажеттіліктеріне әлеуметтік салымдардың жолымен жер рентасының айналымы" формуласына сай нәтиже болмай отырғандығында [9].
Екінші нұсқасы, жер салығы түріндегі жиналған қаражаттардың көп бөлігін жергілікті бюджетке қалдыруы. Келешектегі ренталық салым жүйесі негізінде рентаның неғұрлым көп бөлігі жергілікті жерде қалу принципі жатыр. Осы нұсқаның бірқатар себептер бойынша едәуір ыңғайлы екенін атап өту қажет.
Біріншіден, ренталық табыстар, жер салықтары жергілікті бюджеттің тұрақталуына әсер етеді, жекелеген территорияларда өзін-өзі басқару процестерінің дамуына маңызды қаржылық тіректі құрайды.
Екіншіден, рентаның аймақтық бюджетке түсуі жер салығының негізделу деңгейін анықтауға маңызды құрал болады, өйткені жергілікті жерлерде шаруашылық жағдайының бар айырмашылықтарын жақсы бағалауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жер салығы түріндегі жинақталған қаражаттар тікелей сол берілген аймақ шегінде жалпы мемлекеттік қазыналардың жоғалып кетпеуіне, яғни ренталарды алу осы аймақ қажеттіліктеріне жұмсалуы маңызды.
Осыдан жергілікті бюджетке жер салығы түріндегі түсетін қаражаттар негізінде ауыл шаруашылық өндірісі қажеттіліктеріне шығындалуы керек деген тұжырым жасауға болады. Бірінші кезекте бұған жататындар: жерлердің құнарлылығын, олардың мелиорациясын көтеру, ауылдық жерлерде әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның дамуы бойынша шараларды жүргізу.
Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі қажет. Н. Суханов осыған байланысты: "Ренталық салу қоғамның және мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен бөлуді мақсат етуі қажет" - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді білдіреді [10].
Осылайша жердің құқықтық статусы жерге салық салу қызметі мен нұсқауларын қалыптастырады. Сонымен қатар жерге салық салу бюджет табысының маңызды бөлігі және салық қызметкерлерінің ерекше көңіл бөлу түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасы территориясында жер салығы мен жалдық ақы төлеушілер болып жер иелікке, пайдалануға немесе жалға берілген ұйымдар (олар өздерінің құрылу негіздері және меншік түрі мен ұйымдастырушылық-құқықтық түріне байланыссыз халықаралық үкіметтік емес ұйымдар мен кәсіпорындар, мекемелер) Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының қатысуымен біріккен кәсіпорындар, сонымен қатар Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар табылады. Қысқаша айтқанда, заң арқылы Қазақстан Республикасының жер салықтарынан толық босатылған немесе жеңілдік алған тұлғалардан басқа барлық жер иелері мен жалға алушылары, жер иеленушілермен жер пайдаланушылар жер салығын төлейді.
Жер салығын салу мен жалдық ақыны алу объектісі болып заңды тұлғалар мен жеке азаматтарға иелік етуге немесе пайдалануға, соның ішінде жалға берілген барлық жер учаскелері, жер учаскелерінің бөліктері, жер үлестері (жер учаскелері жалпы Үлестік меншік жағдайында болғанда) табылады.
Жер салығы жалдық есептегі көлем бірлігі үшін тұрақты төлем түрінде белгіленгендіктен, оның көлемі жер учаскесінің ауданы, сомасы, және орналасуына байланысты болады.
Жалдық төлемнің ақшалай және заттай түріндегі төлемінің мөлшері, шарттары және мерзімдері тек жалға алушы мен беруші арасындағы келісім арқылы ғана анықталады.
Мемлекеттік және муниципалды жерлерді жалға алғанда атқарушы биліктің сәйкес органдары жердің пайдалануы мен жалға алушылардың категориялары бойынша жалдық төлемнің базалық мөлшерін белгілейді.
Сыныптамаға сай жер салығы нақты салық болып табылады және оның мөлшері жер учаскесінің сапасы, орналасуы мен сумен қамтамасыз етілуіне қарай анықталады да жер иеленушінің және жер пайдаланушының шаруашылық немесе басқада қызметтерінің нәтижесіне байланысты болмайды. Жер салығы жер ауданының бірлігіне жыл сайынғы белгіленген төлем түрінде болады. Жер салығының ерекшелігі - ол оның мөлшерлемелерінің балл-бонитетке байланысты болуы. Балл-бонитет - ол жер салығының бағасы.
Топырақты бонитеттеу агротехникалық және жерді үдемелі пайдаланудың салыстырмалы жағдайында топырақтың құнарлылығы бойынша сыныпталатын, салыстырмалы сипатын көрсетеді. Бонитеттеу қандайда болмасын дағылды өсіруге неғұрлым қолайлы жерлерді анықтауға, мүмкіндік береді және бірдей өңдеу жағдайындағы дағылдардың "дұрыс өнімділігін, жерлердің агрономдық бағасын" береді. [11]
Жердің экономикалық бағалануы жалпы жердің өндіріс құралы ретіндегі экономикалық, шаруашылық құнын сипаттайды. Ол өте маңызды халық шаруашылық мәнге ие, ауыл шаруашылық мақсаттарға арналмаған жерлерді негізді бөлу үшін, ауыл шаруашылық дақылдарын орналастырғанда, ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін анықтауда, кәсіпорынның негізгі және айналым құралдарын пайдалану тиімділігін бағалағанда және тағы басқаларға керек.
Облыс немесе аймақтық жерлердің экономикалық бағалауының негізгі көзі - ауыл шаруашылық жерлердің 1 гектарға шаққандағы бірыңғай бағадағы жалпы ауыл шаруашылық өнімнің құны.
Жерлерді бағалауға 1 гектар жалпы өніммен бірге, шаруашылықта алынған таза табыс пен шығындардың өтелінуі (жалпы өнім құнының 1 теңгеге шаққандағы шығыны) қолданылады.
Экономикалық бағалау балдармен де ақшалай түрде де жүре береді. Соңғы айтылып кеткен жерлердің құрылысқа, гидротехникалық құрылғыларға, пайдалы қазбалардың ашық түрлерін пайдаланғандағы негіздеріне бөлінуіндегі бағалау нәтижелерін анықтауға неғұрлым қолайлы.
Осылайша, жерді экономикалық бағалау: ауыл шаруашылық мақсаттарға арналмаған жерлерді бөлуде ауыл шаруашылығы жоғалтқан шығындарын және оның ауыл шаруашылық өнімдері өндірісіне пайдаланудың тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы жер салығының экономикалық мәні: ол мемлекет өзінің қызметтермен міндеттерін жүзеге асыру үшін шаруашылық жүргізуші субъектілерден ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алып, жинақтайтын өндірістік қатынастардың бір бөлігі [12].
Қазіргі таңда нарықтық қатынастардың дамуы, жер пайдалану құқығының артуы, экологиялық жағдайдың шиеленісуі, сонымен қатар, күннен-күнге жер дауларының көптеп кездесуіне байланысты жерді пайдалану мен оны құқықтық қорғау саласындағы заңдарды реформалау барысы әлі де жалғасын табуда. Әрине, қоғам дамыған сайын мемлекеттің заңдары да заман талабына сай әзірленіп, реформалануы тиіс.
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығы: есептелу механизмі және бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлі
2.1 Қазақстан Республикасында жер салығын есептеу реті мен төлеу тәртібі
Жер салығы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына жатады. Ол жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде қарастырылмайды, тек жер құны мүлікке салынатын салықтың жалпы сомасына енеді.
Оның мақсаты - экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалануды қамтамсыз ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру, аумақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды жүзеге асыру үшін бюджетке түсетін табыстарды құрау.
Жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленеді, салық сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының салықты жинауға мүдделілігі арттырылады. Жер салығының негізгі базалық ставкаларын республика үкіметі, ал нақты төлем мөлшерін жергілікті мәслихат өз билігі шеңберінде белгілейді.
Жерге салық салу жердің бонитет балына байланысты. Бонитет балы - топырақтың табиғи құнарлылығы мен сапасын бағалау, ол жер учаскесінің орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз етілуіне, кірме жолдарға қолайлығына байланысты.
Жер салығын есептеуге негіз болып:
1) меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытына жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
2) жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері;
3) жер учаскесін иелену және пайдалану бойынша құқықты іс жүзінде жүзеге асырылуы табылады;
Жеке меншік және тұрақты пайдалануында немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу обьектілері бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.
Жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.
Жер учаскесі салық салу обьектісі болып табылады. Жер салығы бойынша салық салу обьектісіне мыналар енбейді:
oo Елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері;
oo Ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер учаскелері;
oo ҚР Үкіметінің шешімі бойынша консервацияланған обьектілер орналасқан жер учаскелері;
oo жалға берілетін үйлерді күтіп-ұстау үшін сатып алынған жер
учаскелері;
oo мемлекеттік ислам бағалы қағаздарын шығару талаптарына сәйкес
жасалған шарттар бойынша мемлекеттік ислам арнайы қаржы компаниясы иеленген ғимараттар, құрылыстар орналасқан жер учаскелері.
Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып табылады.
Қазақстанда әр түрлі жер санаттары бойынша жер салығын есептеу ерекшеліктері:
1) Ауыл шаруашылығы мұқтаждары үшін не осы мақсатқа арналған
жер ауыл шаруашылық мақсатындағы жерге жатады.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың сапасы бойынша сараланады. Жер салығының базалық ставкасы бойынша сараланады. Жер салығының базалық ставкасы республикасының жерге орналастыру органдары анықтайтын бонитет балы өлшемімен топырақтың табиғи құнарлығына негізделеді және ҚР екі аймағы бойынша сараланады.
2) Елді мекен жерлеріне салынатын салық.
Қалалық жергілікті өкімет органдарының қарауындағы қала мен поселке шегі шеңберінде орналасқан бүкіл жер қалалар мен поселкелердің жеріне жатады. Селолық (ауылдық) елді мекендердің жеріне осы мекендерге арналып жерге орналастыру тәртібі бойынша белгіленген шегі шеңберіндегі барлық жерлер жатады.
Елді мекеннің жерлері салық салу мақсаты үшін екі топқа бөлінген:
1) Тұрғын үй қоры, олардыі ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда, елді мекен жерлері;
2) Тұрғын үй қоры, олардыі ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер;
Елді мекендердің (үй іргесіндегі жер учаскелерін қоспағанда) жерлеріне салынатын салықтың базалық ставкалары бір шаршы метр алаңға есептелінеді.
3) Өнеркәсіп жерлеріне салынатын салыққа базалық салық
ставкалары елді мекендерден тыс орналасқан өнеркәсіп жерлеріне 1 гектарға есептеліп, бонитет балына бара-бар мөлшерде есептелінеді.
Автомобильге май құю станциялары, казино және автотұрақтар (паркингтер) орналасқан жер учаскелеріне салынатын салық орналасқан жерлеріне белгіленген базалық ставкалар бойынша 10 есе ұлғайтылған салық салынуы тиіс.
Жергілікті өкілді органның шешімі бойынша салық ставкасы кемітілуі мүмкін, бірақ ол елді мекен жерлеріне белгіленген ставкалардан кем болмауға тиіс.
Жергілікті өкілді органдар ҚР жер заңдарына сәйкес жүргізілетін жерлерді өңірлерге бөлу жобалары негізінде жер салығының ставкаларын белгіленген жер салығының базалық ставкаларынан 50%-тен аспайтындай етіп төмендетуге немесе жоғарылатуға құқығы бар. Жер салығының негізгі элементтері келесі суретте келтірілген.
Жер салығын есептеу механизмі
жеке тұлғалар төлеуге жататын жер салығын есептеудi салық органдары тиiстi салық мөлшерлемелері мен салық базасын негiзге ала отырып, ағымдағы жылдың 1 тамызынан кешіктірмей жүргiзедi.
Заңды тұлғалар жер салығының сомаларын салық базасына тиісті салық мөлшерлемесін қолдану арқылы дербес есептейді.
Ағымдағы төлемдердің сомасы ағымдағы жылдың 25 ақпанынан, 25 мамырынан, 25 тамызынан, 25 қарашасынан кешіктірілмей тең үлестермен төленуге жатады.
Елді мекендерден тыс орналасқан өнеркәсіп жерлеріне салынатын базалық салық мөлшерлемелері бір гектарға шаққанда бонитет балына барабар есептелінеді.
Елді мекендердің жерлеріне (үй іргесіндегі жер учаскелерін қоспағанда) салынатын базалық салық мөлшерлемелері алаңның бір шаршы метріне есептелінеді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге 1га есептелінеді және топырақтың сапасы бойынша сараланады
Жер учаскесі
Жеке меншік құқығында, тұрақты жер пайдалану құқығында және бастапқы өтеусіз құқығында салық салу объектілері бар жеке және заңды тұлғалар
Төлеушілері
Салық салу объектісі
Салық ставкасы
Салықты есептеу және төлеу мерзімі
Сурет 2. Жер салығын есептеу механизмі.
Ескерту- Сурет автормен құрастырылған.
Мынадай төлеушілер салықты есептеген кезде тиісті ставкаларға 0,1 коэффициенті қолданады:
1) Балалардың сауықтыру мекемелері, мемлекеттік табиғи қорықтар (биосфералық қорықтарды қоса алғанда), мемлекеттік табиғи резерваттар, мемлекеттік ұлттық табиғат парктері, мемлекеттік зоологиялық парктер, мемлекеттік ботаникалық парктер, мемлекеттік дендрологиялық парктер;
2) Коммерциялық емес ұйымдар;
3) Қызметінің негізгі түрі ормандардың өртке қарсы құрылғысы, өртке қарсы, орман зиянкестері мен ауруларына қарсы күрес, табиғи биологиялық ресурстарды ұдайы молайту, және ормандардың экологиялық әлеуетін арттыру жөніндегі жұмыстарды орындау болып табылатын мемлекеттік кәсіпорындар;
4) Балықты ұдайы молайту мақсатындағы мемлекеттік кәсіпорындар;
5) әлеуметтік салада қызметін жүзеге асыратын ұйымдар;
6) психоневрологиялық және туберкулез мекемелері жанындағы емдеу -өндірістік кәсіпорындары.
Осы жер салығын төлеушілер жер учаскесін не оның бір бөлігін жалға, өзге де негіздерде пайдалануға беру не коммерциялық мақсаттарда пайдалану кезінде салықты 0,1 коэфицентті қолданбай, жалпы белгіленген тәртіппен есептейді.
Жер салығын есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі. Жер салығы салық төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі.
Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша салық олардың осы жер учаскесіндегі үлесіне сәйкес есептеледі.
Заңды тұлғалар жер салығы сомаларын салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы дербес есептейді. Заңды тұлғалар салық кезеңі ішінде жер салығы бойынша ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге міндетті. Ағымдағы төлемдерді ағымдағы жылдың 25 ақпанынан, 25 мамырынан, 25 тамызынан және 25 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге тиіс.
Жыл ішінде жер салығын есептеу мен төлеу бойынша міндеттемелер туындаған кезде салық төлеушілер салық міндеттемелері туындаған күннен бастап 30 күн ішінде салық органдарына табыс етуге тиіс.
Жеке тұлғалар төлеуге жататын жер салығын есептеуді салық органдары тиісті салық ставкалары мен салық базасын негізге ала отырып, 1 тамыздан кешіктірмей жүргізіледі. Жеке тұлғалар бюджетке жер салығын ағымдағы жылдың 1 қазанынан кешіктірмей төлейді.
Жер салығын есептеу мен төлеу үшін салық кезеңі болып күнтізбелік жыл табылады.
Жер салығын төлеушілер осы салық бойынша декларацияны есеп берілетін жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық салу объектілері орналасқан жерлері бойынша салық органдарына табыс етеді [13].
Салық төлеуші салық кезеңінде декларация табыс ету мерзімі басталғаннан кейін 10 күн мерзімнен кешіктірмей біржолата есеп айырысуды жүргізіп, жер салығын төлейді.
2.2 Жер салығының жергілікті бюджеттің кірістеріндегі алатын орны
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер -- салықтар. Бюджет арнайы экономикалық нысандар-бюджет шығыстары мен кірістерінен қалыптасады. Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты әлеуметтік - экономикалық жағдайында жүзеге асырылатын бюджеттік және салықтық саясаттарының бағыттарына байланысты. ҚР мемлекеттік бюджетінің кірістерінің құрамы мен құрылымы салықтық төлемдер мен салықтық емес түсімдер жүйесі арқылы анықталады.
ҚР мемлекеттік бюджет кірісіндегі түсімдердің құрылымы 1 кестеде келтірілген.
Кесте 1
ҚР-ның мемлекеттік бюджетінің кіріс бөлігіне талдау, млн.тг
Кірістер
2014 ж
2015 ж
2016 ж
ауытқуы(+ ,-)
2015 ж
2016 ж
Салықтық түсімдер
5115743
4883912
6023262
-231831
1139350
Салықтық емес түсімдер
179487
224766
369423
45279
144657
Негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер
71045
69708
60224
-1337
-9484
Трансферттік түсімдер
1 955 000
2 456 416
2855574
501416
399158
Барлығы
7 321 276
7 634 804
9308485
313528
1673681
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
2016 жылғы мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер
9308485 млн. теңгені құрады және есепті кезеңге арналған жоспарға 100,2 %-ы орындалды. Оның ішінде салық түсімдері 6023262 млн. теңгені (109,1 %), салықтық емес түсімдер - 369423 млн. теңгені (109,4 %), негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер - 60224 млн.теңгені (81,9 %), трансферттер түсімдері - 2855574 млн. теңгені (89,3 %) құрады.
Республикалық бюджетке салықтық түсімдер жоспарда
3 918 018,8 млн.теңге болғанда 4 275 886,7 млн.теңгені немесе 109,1 % құрады,
357 867,9 млн.теңге сомаға артығымен орындау, өткен жылдың ұқсас кезеңіне өсу қарқыны 128,3% құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Салықтық емес түсімдер бойынша 272 651,7 млн. теңге жылдық жоспарында іс жүзінде 298 243,3 млн.теңге түсті, жоспарды орындау 109,4%-ды құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік меншік кірістері жоспардағы 91 630,4 млн.теңгенің орнына 92 167,9 млн.теңгені немесе 100,6 % құрады, оның ішінде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Республикалық меншіктегі акциялардың мемлекеттік пакетіне арналған дивидендтер бойынша 13 000,0 млн.теңгенің орнына
14 696,6 млн.теңге, немесе 113,1% түсті. Дивидендтер түсімдерінің
12 448,7 млн.теңгеге ұлғаюы акционерлік қоғамдар есебінен болды, олардың қаржылық-шаруашылық қызметі нәтижелері күтілетіннен асып кетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер есепті кезеңдегі
9 504,8 млн. теңге жоспарда 7 786,4 млн.теңгені немесе 81,9% құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мүлікті сатудан түскен түсімдер
450,0 млн. теңге жоспарда 549,4 млн.теңгені құрады. Артығымен орындау мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген сатылған объектілер санының ұлғаюына байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Трансферттердің түсімдері республикалық бюджетке салық түсімдерін асыра орындауға байланысты Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан жоспарланған кепілдік берілген трансферт толық көлемде тартылмау себебінен 3 448 187,6 млн.теңге жылдық жоспарда 3 080 303,9 млн.теңгені немесе 89,3 % құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы 3 суретте келтірілді.
Сурет 3. 2014- 2016жж мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы, %
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
3 суреттен көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджет кірісіндегі басым бөлікті салықтық түсімдер алып отыр. Оның үлесі 3 жылда орта есеппен 66,2 пайызды құрайды. 2016 жылы жалпы түсімдердің ішінде 64,7 пайызды алып отыр. Одан кейінгі үлесті трансферттік түсімдер алады, оның үлесі 2016 жылы 30,7 пайыз, 2015 жылмен салыстырғанда 4 пайызға артқан. Ең төменгі үлесті негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер алады, яғни 2016 жылы 0,6 пайыз.
Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтардың үлесі келесі кестеде келтірілген (Кесте 2).
Кесте 2
ҚР-ның бюджет деңгейлеріндегі салықтық түсімдердің динамикасы, млн.тг
Бюджеттер
2014 ж
2015 ж
2016 ж
сомасы
үлесі, %
сомасы
сомасы
үлесі, %
Мемлекеттік
5115743,4
100
4883912,8
100
6023262,7
100
Республикалық
3666092,6
71,7
3332925
68,2
4275886,7
71,0
Жергілікті
1449650,7
28,3
1550987
31,8
1747376
29,0
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
Салықтардың бюджет деңгейлерінде түсу жағдайын талдай келе, салықтардың басым бөлігі республикалық бюджетке түсетіні белгілі. 2016 жылы салықтар республикалық бюджеттің 71 пайызын құраса, жергілікті бюджетте 29 пайызды ғана құрайды. Бұл көрсеткіштер 2014 жылмен салыстырғанда түсіммен қоса артып отыр. Республикалық бюджетке ірі салықтардан түсетін түсімдер жатады: корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерінен түсетін акциз салығы, ойын бизнес салығы. Себебі, республикалық бюджет арқылы еліміздің басты экономикалық- әлеуметтік мәселелерді шешу, басты бағдарламаларды қаржыландыру жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігінің 30 пайызға жуығын ғана салықтар алады, қалған басым бөлігі трансферттік төлемдер арқылы толады. Жергілікті бюджетке салықтардың көп түрі түскенімен, олардан түсетін түсімдер жергілікті бюджеттердің қорын толтыра алмайды, өйткені ол салықтар бойынша салық мөлшерлемелері өте төмен болып табылады.
Жергілікті бюджет - мемлекеттегі әкімшілік-аумақтық бөліктердің өз әлеуметтік-экономикалық бағдарламасын қаржыландыруға арналған ақшалай қорлары. Жергілікті бюджет жыл сайын оған жергілікті салықтан түсетін түсімдер, одан төленетін шығындар, мемлекеттік бюджеттен берілетін субсидия, т.б. ескеріле отырып жасалады. Жергілікті бюджетті жергілікті маслихаттар бекітеді. Жергілікті бюджет шоғырланған ақшалай қаржылар ретінде жергілікті әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру үшін пайдаланылады [14].
Жергілікті бюджеттің жергілікті әлеуметтік проблемаларды шешудегі орны ерекше. Олардан әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік қамсыздандыру, оқу жүйесінің бағдарламалары, денсаулық сақтау бағдарламасының негізгі бөліктері қаржыландырылады. Сондықтан жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджеттің басты құрамдас бөлігі бола отырып, мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге тікелей қатысады.
Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтықтардың түсу жағдайы 3 кестеде келтірілген.
Кесте 3
Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдерге талдау, млн.тг
Салықтық түсімдер
2014 жыл
2015 жыл
2016 жыл
Ауытқуы
2015
2016
Салықтық түсімдер
5115743,4
4883913
6023263
-231830
1139350
Корпоративтік табыс салығы
1169666,8
1224645
1437365
54978,2
212720
Жеке табыс салығы
552280,2
598806,7
691778,1
46526,5
92971,4
Әлеуметтік салық
427984,8
464673,5
530439,9
36688,7
65766,4
Мүлік салығы
173154,5
208984,2
210616,4
35829,7
1632,2
Жер салығы
14299,9
14935
15255,1
635,1
320,1
Көлік салығы
38843,7
42277,8
46879,3
3434,1
4601,5
3 кестенің жалғасы
Біріңғай жер салығы
876,4
832,7
943,6
-43,7
110,9
Қосылған құн салығы
1198169,8
944438
1495682
-253732
551244
Акциздер
147056,5
161068
205230,9
14011,5
44162,9
Ойын бизнесіне салық
7597,8
9230,9
10517,6
1633,1
1286,7
Тіркелген салық
1290,6
1339,5
1358,6
48,9
19,1
Басқа да салықтер мен төлемдер
1384522,4
1212681
1377197
-171841
164516
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
3 кестеге сәйкес, мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің өскенін байқаймыз. 2016 жылы түсім 6023263 млн.тг құрады, өткен 2015 жылмен салыстырғанда 1139350 млн.тг артық түскен, яғни 1,2 есеге артық түскен.
Корпоративтік табыс салығы бойынша 1 294 242,6 млн.теңге жылдық жоспар кезінде іс жүзінде сомасы 1 437 364,5 млн.теңге немесе 111,1 % түсті. Жоспарды артығымен орындау макроэкономикалық көрсеткіштерді жақсартуға байланысты болды (мұнай секторының номиналды ЖҚҚ өсуі нақтыланған жоспарда қабылданған110,3% көлемдер орнына 2,5%, іс жүзінде 2016 жылғы 9 айда - 112,7%), олар ағымдағы жылдың аванстық төлемдерінің ұлғаюына әкеп соқты. Сондай-ақ жоспардың артығымен орындалуына бір жолғы сомалардың түсуі әсер етті, оның ішінде неғұрлым ірісі Корпорация Казақмыс ЖШС бойынша 2011-2013 жылдарға қосымша СЕН ұсынуға байланысты 4 700,0 млн.теңге мөлшерінде, ССГПО АҚ резидент еместерге дивидендтер төлеуге байланысты 5 300,0 млн.теңге аударылды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1 Жер салығының қалыптасуының теориялық негіздері
6
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығы: есептелу механизмі және бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлі
17
2.1 Қазақстан Республикасында жер салығын есептеу реті мен төлеу тәртібі
17
2.2 Жер салығының жергілікті бюджеттің кірістеріндегі алатын орны
22
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы Мемлекеттік кірістер басқармасы бойынша жер салығының түсімдеріне талдау
32
3 Жер салығының проблемалары және олардың шешу жолдары
36
3.1 Қазақстан Республикасының жер салығын салудағы кездесетін проблемалар
36
3.2 Жер салығын салуды жетілдіру жолдары
41
Қорытынды
52
Қолданылған әдебиеттер тізімі
55
Қосымшалар
58
Кіріспе
Қазақстан өз тәуелсізідігін алғалы бері нарықтық механизмді белсенді түрде енгізуге күш салды, сондықтан салық жүйесі ең маңызды мәселенің біріне айналып отыр. Кез-келген мемелекетке өзінің толыққанды тәуелсіздігін алуы үшін және өзін өзі жан-жақты қамтамасыз ету барысында мықты да тұрақты қаржы базасы қажет. Мемлекеттің негізгі қаржылық тірегі болып халықтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілерден жиналатын салықтар болып табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдер тек қана мемлекеттің қаржылық базасы ғана емес, сонымен қатар экономиканы мемлекеттік реттеудің күшті құралы болып табылады. Салықтар ұдайы өндірістік процесстерге әсер ете отырып, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор ретінде әрекет етеді.
Нарықтық экономиканы тереңдету, қоғамдық өмiрiмiзге әрқилы жаңаша өзгерiстер енгiзе отырып, өзiнiң талабын қойып келедi. Президентiмiздiң Қазақстан-2050 стратегиясында елiмiздiң экономикалық болашағына айрықша назар аударған. Өндіріс және жаңа технологиялар саласындағы салық салу объектілері үшін қолайлы салық режімін енгізу қажет [1].
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында еліміздің экономикасының еңсесін көтеруіне ықпал ететін, бюджеттің кіріс көзінің негізі болып табылатын салықтар, сонымен қатар, салық жүйесінде өзіндік реттеушілік маңызы бар алымдар мен төлемдердің атқаратын рөлі жоғары.
Жер және жер ресурстарының терең тамыры бар және жалпы экономиканы дамытуда маңызды орын алады. Жер қандайда болмасын мемлекеттің негізгі байлығы, және Қазақстан территориясының әлемде тоғызыншы орында болуының өзі бізге көптеген мүмкіншіліктерді ашады. Ертеден еліміз аграрлық мемлекет, жерді дұрыс, ұқыпты пайдалану азаматтардың парызы. Ауыл шарушылығындағы өндірістің негізі де болып жер саналады. Олсыз әртүрлі салалардағы өндірісті жүргізу, азық - түлік пен шикізат өнімдерін өндіру мүмкін емес. Сол себепті қоғамдағы материалды байлықтың көзі де жер болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы өндіріске жер салығының мәні болып жерді негізгі өндіріс құралы ретінде пайдалануында, ал басқа салаларға - жер экономикалық белсенділікке кеңістік ретінде қолдануында.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Қазақстан Республикасындағы жер салығына салық салу жүйесін сандық және сапалық талдау әдістерін қолдану арқылы жетілдіру мәселелерін зерттеуге арналған.
Жер салығын енгізудегі ең бастысы жерді және басқада ресурстарды ұтымды пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін арттыру және шығынға қарсы механизмді құру. Сонымен қатар ол жерде әртүрлі шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беруі қажет. Рентаны төлеу бұл жер үлесін пайдалануға төлем емес, ол жақсы учаскесі барлардың ерекше монополиясы мен артықшылықтарын пайдалануына төлем. Бұл барлық азаматтардың жерге деген құқықтарын теңестіру құралы болып табылады.
Жерге салынатын салықты енгізу мынандай мақсаттарды көздеген: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- жер салығының теориялық негіздерін зерттеу мемлекеттік және жергілікті бюджетті қалыптастырудағы рөлін анықтау және ҚР - ның салық жүйесіндегі жер салығының есептеу механизмінің жетілдіру перспективаларын қарастыру.
Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер қойылады:
- салық жүйесіндегі жер салығының экономикалық мәнін ашу;
- Жер салығын есептеу және төлеу тәртібін көрсету;
- Қазқстан Республикасының жергілікті бюджет кірісіндегі жер салығының түсімдеріне талдау жасау;
- Сарыарқа ауданы бойынша МКБ соңғы жылдардағы түскен жер салығының түрленуіне талдау жасау мен оның жергілікті бюджеттегі атқаратын рөлін анықтау;
- Жер салығын есептеудегі проблемаларды көрсету, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зeрттeу объeктіcі тeрриториялaрдың әлeумeттік-экономикaлық дaмуындa жер салығының қызмeт eту мeхaнизмі болып тaбылaды.
Зeрттeу пәні. Жeргілікті бюджeт кіріcтeрін қaлыптacтырудaғы жер caлықтaрдың қызмeтімeн бaйлaныcты қaржылық қaтынacтaр жиынтығы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттарда жұмыстың теориялық маңыздылығы анықталады.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, Қаржы министрлігінің материалдары, жергілікті бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, Саоыарқа ауданы МКБ жылдық есептері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жергілікті бюджет кірісіндегі жер салығынң рөлін анықтай отырып, жер салығының қызмет ету механизмін жетілдіру бойынша нұсқаулар мен ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Дипломдық жумыстың құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Жер салығының қалыптасуының теориялық негіздері
Мемлекет қоғам өмірінің барлық жақтарында оның қызығушылықтарын қорғау мақсатымен экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық және басқа да саясаттарды жүзеге асырады. Бұл жерде мемлекет әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеу барысында қаржы-бюджет және бағалық механизмдерді пайдаланады.
Салықтар өндірістің пайда болуымен, қоғамның кластарға бөлінуі мен мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болды.
К. Маркс: Салық- мемлекеттің экономикалық өмір сүруіндегі бейнесі,- деді. Салықтар тауар өндірісі кезінде және қоғамның тапқа бөлінуі мен мелекеттің пайда болуындағы әскери қызметті, саудаларды шенеуніктер үшін қаражаттар қажеттігімен туындады. Салық адам өркениеті кезінде пайда болды. Салық жүйесі мемлекетпен бірге дамып келеді.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясының авторы Б. Франклин: Өмірде өлім мен салықтан басқа құтыла алмайтын нәрсе жоқ,- деді. Қазақ халқының салық жүйесі ХVIІ ғасырдың аяқ кезі мен ХVIIІ ғасырдың басында Тәуке ханның (1680-1718 жж.) тұсында жасалған қазақтың әдет-ғұрыпының жинағында тарихи түбірімен көптеген ғасыр бойына өзінің ерекше дамуымен қалыптасқанын көреміз. Ұлыстар мен тайпаларда бұл міндеттерді сұлтандар мен билер орындаған [2].
1776 жылы салық салу теориясы негізін салушы А.Смит: Халық байлығының себептері мен табиғатын зерттеу деген кітабында: Салық салудың жалпыға бірдейлігінің керек екендігін және азаматтардың табыстарына сай салықты бөлудің біркелкілігі жайында жазған. Сондай-ақ А.Смит өз еңбектерінің бірінде: Салықтар оларды төлейтіндер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше, бостандықтың белгісі, - деді. А.Смиттің ойы бойынша салық ауыртпалығын төмендету мен күшейту емес, салық салу механизмін қолдану нәтижесінде салық салынбайтын құралдардан табыс табуымен, одан салық алу жолымен қазынаны салықтық жеңілдікпен толтыруда қосымша кіріс көзі ретінде қарастырды.
Американдық экономист Артур Лаффер мынадай тұжырымдама жасады: Жоғары салық ставкасы адамдардың экономикалық белсенділігін төмендетеді, тұрғындар салықтан жалтару жайын іздейді және қызметтен табыс алудан гөрі жәрдемақымен өмір сүргенді жеңіл санайды [3].
Салық прототиптері адам қоғамын басқаруда алғашқы ұйымдардың түрлерімен бірге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуын 3 кезеңге бөліп көрсетті. Олардың әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері бар.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салуды проблемалары, әдістемелері пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теорияларды біреуінде фискалитет сұрақтарын айналып өтпеді. ХІХ ғасырды екінші жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пікірлерді тәжіребиде қолдануа қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдарды негізгі буынын салық реформалары құрады, олар І- ші Дүние жүзілік соғыстан кейін жүргізіліп салық салуды ғылыми принциптерімен негізделді. Осы уақытта қазіргі салық жүйелерді құрылымы қалыптасты. Мұнда тікелей салықтар және прогрессивті жеке табыс салық алғашқы орына ие бола бастады [4].
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып табылады Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады. Ал Қазақстан Республикасының Салық кодексі бойынша салықтар дегеніміз- мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді [5].
Экономикалық мазмұны жағынан салықтар - заңды белгiленген ретпен тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын мiндеттi төлемдер жүйесi. Табыстардың әр түрлi нысандарынан салық көздерi болып мыналар табылады: пайда, жалақы, дивиденд, рента т.б. Салықтардың мәжбүр ету сипатынан басқа ерекше қасиетi - олардың салықты өндiрiп алу ретiмен төленген сомасының мөлшерi мен салық төлеушiлердiң мемлекеттен алатын қызметтерi құнының арасындағы сәйкессiздiк болып табылады. Салық салудың мынадай негiзгi принциптерi бар:
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалды төлеу керек;
б) салықтар табыстың мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң жұмыс халiнiң дәрежесiнен тәуелдi болу керек.
Салық жүйесіндегі маңызды салықтардың бірі - жер салығы болып табылады.
Р. И. Жандосовтың Дамыған елдердегі жерге салық салу оқулығында жер салығының даму тарихына кеңірек тоқталған. Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырып келеді. Жерге салық салу тарихы ертеден жүргізіледі. Ресей империясы құрамында XVIII ғасырда салықтардың түрлері көбейіп, ставкалары да жоғары болды, бірақ жер салығы жеке салық ретінде болмады. Яғни мүлік салықтары болып есептелді. XIX ғасырдың басында да жерге салық салу деген болмады. Тек 1843-1856 жылдары аралығында патша үкіметі кадастрлық іс-шаралар жүргізіп, ең бастасы жер көлемдері, жер құңарлығы, қандай мақсатта қолданылуы туралы мағлұматтар жиналды. 1851 жылы Николай I Жер міндеттіліктері туралы Жарғы қабылдайды. Осы кезден бастап жерге салық салу процесі басталды, бірақ оның табыстылық, мақсаттына қарамастан жүргізілді. Александр II билік еткен жылдарда(1855-1881жж) жерге салық салу жаңа деңгейге көтерілді. 19 ақпан 1861 жылы Манифест және жағдай қабылданды. Мұнда шаруалардың жерге деген құқықтары, міндеттері және оны сатып алу туралы төлемдер көрсетілді. Төлем шаруалардан қазынаға 49 жылға дейін есептелінді. 1865-1879 жылдары аралығында 300 жуық жерге байланысты құжаттар енгізіліп, оның маңыздысы ретінде Жердің пайдаланудың артында қазыналық шаруалардың төлемі болды. Жерге алымдар әр губернияларға әр түрлі есептелінді, объектісі болып жер учаскелері мен сол жерден пайда мөлшері болды. 1917 жылғы Қазан төңкеріліснен кейін жер салығы 19.02.1918 ж. Жерді қоғамдастыру туралы декреті және 30.10.1918 Ауыл шаруашылығын натуралды салықтармен салу туралы декретіне сәйкес жерге салық салуды жою қаулысы шығады. Оның орнына Совет үкіметі ауыл шаруашылығына салық енгізіледі, объектісі - жер болып табылады [6].
А. Д. Умбеталиевтың Салық және салық салу оқулығында жер салығы жайлы былай деп жазылған: Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Адамзат жерді пайдалану арқылы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырып келеді. Қазақстан Республикасының кең байтақ жері бар. Жер салығын енгізу мынадай мақсаттарды көздейді:
- экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану;
oo Жердің құнарлығын арттыру;
oo Жерді қорғау жөніндегі шараларды енгізу үшін төлемдер төлеу;
oo Аумақтың әлеуметтік - мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.
Жер салығы - жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері негізінде меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттарға сәйкес есептеледі.
Жер салығы- меншікке салынатын салықтардың ішіндегі ең негізгі, ауқымды, маңызы жағынан ерекшесі. Жер салығы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына жатады. Ол - жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде қарастырылмайды, тек жер құны (баланстық құны) мүлікке салынатын салықтың жалпы сомасына енеді. Жер салығы жер телімі орналасқан бойынша төленеді, салық сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының салықты жинауға мүдделігін арттырады [7].
Жер телімі салық базасы болып табылады, ал базалық ставкалары осы жерді пайдалану мақсаттарына қарай анықталады. Жер салығының өлшем бірлігі шаруашылықты жүргізудің нәтижесі бойынша емес, ол жердің құнарлығына, орналасуына және сумен қамтамасыз етілуіне байланысты есептелінеді.
Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастардың дамуының негізгі факторы жерге деген меншіктің заң жүзінде бекітілуінде, жердің сапалығын сақтауда, жердің нәтижелігін жоғарлатуда және жерді тиімді пайдалануды жер салығының маңызы зор. Бұл төлем жер пайдалануның шаруашылық қызметінің нәтижесіне қарай алынбайды, оның көлемі жердің бонитет балына байланысты болады. Бонитет балы дегеніміз - жердің сапасын топырақтың және сумен қамтамасыз етілуімен сипаттайтын көрсеткіш. Ауыл шаруышылығы үшін жер салығының мағынасы негізі өндіріс ретінде жерді пайдалану болып табылады. Жерге дұрыс күтім жүргізудің нәтижесінде өнімділіктің мөлшері арта түседі. Жердің тұрақтылығы тұрақты шама емес. Егер күтімі ұтымды түрде жүргізілсе, жер өнімділігінің көлемі ұлғаяды, керісінше жерді пайдалану ұтымды емес болса, өнімділік төмендейді. Сондықтан жерді өңдеудің негізгі міндеті оның құнарлығын экономикалық жолмен кешенді түрде ұйымдастыру. Шаруашылық жүргізу үшін жер ресурстарын бағалау ең бірінші оның сапалық белгісінің сипаттамасы бойынша жүзеге асырылады.
Жер салығының экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің қызметтері мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдыратын шаруашылық жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым - қатынастарымен сипатталады, сондықтан, жер салығы экономикалық категория ретінде қаралады [8].
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жер мемлекеттік меншік болып табылады. Осыған байланысты біздің елде жер учаскелерін жекелікке өткізу ақылы түрде жүргізіледі.
Жерге меншiк құқығының түрлерiне тоқталсақ жерге мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады. Меншiк құқығының субъектiлерi:
oo республика аумағындағы жерге мемлекеттiк меншiк құқығының субъектiсi - Қазақстан Республикасы;
oo жер учаскелерiне жеке меншiк құқығының субъектiсi - азаматтар және мемлекеттiк емес заңды тұлғалар.
Меншiк иесiнiң өзiне тиесiлi жер учаскесiн иеленуге, пайдалануға және оған билiк етуге құқығы бар. Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. Жер пайдалану құқығы тұрақты немесе уақытша, иелiктен шығарылатын немесе шығарылмайтын, өтеулi немесе өтеусiз алынатын болуы мүмкiн.
Жер салығы Қазақстанда 1992 жылы 1 қаңтарда енгізілді.
Салықтардың жіктелуі бойынша жер салығының қай жіктемеге жататындығы келесі 1 суретте келтірілген.
Жер салығының жіктелуі
Салық салу объектісіне қарай
Жер салығы
тікелей
жанама
Объектінің экономикалық белгісіне қарай
Жер салығы
тұтынуға салынатын
табысқа салынатын
Салық түсетін бюджет деңгейіне қарай
республикалық
Жер салығы
жергілікті
Пайдалану ретіне қарай
Жер салығы
жалпы
арнайы
Салық төлеушілеріне қарай
заңды тұлғалардың
жеке тұлғалардың
Жер салығы
аралас
Сурет 1. Жер салығының жіктелуі
Ескерту - сурет автормен құрастырылған
Жер салығы түрінде алынған қаржылардың қандай басқару деңгейінде жинақталуындағы мәселе маңызды методологиялық мағынаға ие болады. Теориялық көзқарастар бұл мәселеде екі нұсқа болуы мүмкін деп тұжырымдайды.
Біріншісі, олардың тікелей мемлекеттік бюджетке түсуі және әртүрлі, ауыл шаруашылығымен тікелей байланысы жоқ мақсаттарға жұмсалуы. Осыған байлпанысты Н. Суханов: Едәуір демократиялық елдердің өзінде жер рентасын "қазынаға беру" келешектегі жалпы мемлекеттік бюджеттің құраушы бөлігіне жер рентасының мемлекеттік жер салығына ауысуы міндетті емес- деп жазған. Бұл тағы да айтып өтетін жәйт, ол "қоғамның қажеттіліктеріне әлеуметтік салымдардың жолымен жер рентасының айналымы" формуласына сай нәтиже болмай отырғандығында [9].
Екінші нұсқасы, жер салығы түріндегі жиналған қаражаттардың көп бөлігін жергілікті бюджетке қалдыруы. Келешектегі ренталық салым жүйесі негізінде рентаның неғұрлым көп бөлігі жергілікті жерде қалу принципі жатыр. Осы нұсқаның бірқатар себептер бойынша едәуір ыңғайлы екенін атап өту қажет.
Біріншіден, ренталық табыстар, жер салықтары жергілікті бюджеттің тұрақталуына әсер етеді, жекелеген территорияларда өзін-өзі басқару процестерінің дамуына маңызды қаржылық тіректі құрайды.
Екіншіден, рентаның аймақтық бюджетке түсуі жер салығының негізделу деңгейін анықтауға маңызды құрал болады, өйткені жергілікті жерлерде шаруашылық жағдайының бар айырмашылықтарын жақсы бағалауға мүмкіндік туады.
Үшіншіден, жер салығы түріндегі жинақталған қаражаттар тікелей сол берілген аймақ шегінде жалпы мемлекеттік қазыналардың жоғалып кетпеуіне, яғни ренталарды алу осы аймақ қажеттіліктеріне жұмсалуы маңызды.
Осыдан жергілікті бюджетке жер салығы түріндегі түсетін қаражаттар негізінде ауыл шаруашылық өндірісі қажеттіліктеріне шығындалуы керек деген тұжырым жасауға болады. Бірінші кезекте бұған жататындар: жерлердің құнарлылығын, олардың мелиорациясын көтеру, ауылдық жерлерде әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның дамуы бойынша шараларды жүргізу.
Соңғы нәтижеде жер салығы түрінде алынған қаржылар халықтың өмірлік деңгейін көтеру, ауыр аграрлық дағдарысты бастан кешіруді қамтамасыз етуі қажет. Н. Суханов осыған байланысты: "Ренталық салу қоғамның және мемлекеттің міндеттерінің бірі, елдің бар халқына жер рентасын тең бөлікпен бөлуді мақсат етуі қажет" - деп белгілеген. Ал тәжірибе жүзінде бұл дегеніміз, жер салығы орталық бюджеттің толықтырылуына кетпей толығымен жергілікті билік органдарының бюджетіне аударылуы қажет дегенді білдіреді [10].
Осылайша жердің құқықтық статусы жерге салық салу қызметі мен нұсқауларын қалыптастырады. Сонымен қатар жерге салық салу бюджет табысының маңызды бөлігі және салық қызметкерлерінің ерекше көңіл бөлу түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасы территориясында жер салығы мен жалдық ақы төлеушілер болып жер иелікке, пайдалануға немесе жалға берілген ұйымдар (олар өздерінің құрылу негіздері және меншік түрі мен ұйымдастырушылық-құқықтық түріне байланыссыз халықаралық үкіметтік емес ұйымдар мен кәсіпорындар, мекемелер) Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының қатысуымен біріккен кәсіпорындар, сонымен қатар Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар табылады. Қысқаша айтқанда, заң арқылы Қазақстан Республикасының жер салықтарынан толық босатылған немесе жеңілдік алған тұлғалардан басқа барлық жер иелері мен жалға алушылары, жер иеленушілермен жер пайдаланушылар жер салығын төлейді.
Жер салығын салу мен жалдық ақыны алу объектісі болып заңды тұлғалар мен жеке азаматтарға иелік етуге немесе пайдалануға, соның ішінде жалға берілген барлық жер учаскелері, жер учаскелерінің бөліктері, жер үлестері (жер учаскелері жалпы Үлестік меншік жағдайында болғанда) табылады.
Жер салығы жалдық есептегі көлем бірлігі үшін тұрақты төлем түрінде белгіленгендіктен, оның көлемі жер учаскесінің ауданы, сомасы, және орналасуына байланысты болады.
Жалдық төлемнің ақшалай және заттай түріндегі төлемінің мөлшері, шарттары және мерзімдері тек жалға алушы мен беруші арасындағы келісім арқылы ғана анықталады.
Мемлекеттік және муниципалды жерлерді жалға алғанда атқарушы биліктің сәйкес органдары жердің пайдалануы мен жалға алушылардың категориялары бойынша жалдық төлемнің базалық мөлшерін белгілейді.
Сыныптамаға сай жер салығы нақты салық болып табылады және оның мөлшері жер учаскесінің сапасы, орналасуы мен сумен қамтамасыз етілуіне қарай анықталады да жер иеленушінің және жер пайдаланушының шаруашылық немесе басқада қызметтерінің нәтижесіне байланысты болмайды. Жер салығы жер ауданының бірлігіне жыл сайынғы белгіленген төлем түрінде болады. Жер салығының ерекшелігі - ол оның мөлшерлемелерінің балл-бонитетке байланысты болуы. Балл-бонитет - ол жер салығының бағасы.
Топырақты бонитеттеу агротехникалық және жерді үдемелі пайдаланудың салыстырмалы жағдайында топырақтың құнарлылығы бойынша сыныпталатын, салыстырмалы сипатын көрсетеді. Бонитеттеу қандайда болмасын дағылды өсіруге неғұрлым қолайлы жерлерді анықтауға, мүмкіндік береді және бірдей өңдеу жағдайындағы дағылдардың "дұрыс өнімділігін, жерлердің агрономдық бағасын" береді. [11]
Жердің экономикалық бағалануы жалпы жердің өндіріс құралы ретіндегі экономикалық, шаруашылық құнын сипаттайды. Ол өте маңызды халық шаруашылық мәнге ие, ауыл шаруашылық мақсаттарға арналмаған жерлерді негізді бөлу үшін, ауыл шаруашылық дақылдарын орналастырғанда, ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігін анықтауда, кәсіпорынның негізгі және айналым құралдарын пайдалану тиімділігін бағалағанда және тағы басқаларға керек.
Облыс немесе аймақтық жерлердің экономикалық бағалауының негізгі көзі - ауыл шаруашылық жерлердің 1 гектарға шаққандағы бірыңғай бағадағы жалпы ауыл шаруашылық өнімнің құны.
Жерлерді бағалауға 1 гектар жалпы өніммен бірге, шаруашылықта алынған таза табыс пен шығындардың өтелінуі (жалпы өнім құнының 1 теңгеге шаққандағы шығыны) қолданылады.
Экономикалық бағалау балдармен де ақшалай түрде де жүре береді. Соңғы айтылып кеткен жерлердің құрылысқа, гидротехникалық құрылғыларға, пайдалы қазбалардың ашық түрлерін пайдаланғандағы негіздеріне бөлінуіндегі бағалау нәтижелерін анықтауға неғұрлым қолайлы.
Осылайша, жерді экономикалық бағалау: ауыл шаруашылық мақсаттарға арналмаған жерлерді бөлуде ауыл шаруашылығы жоғалтқан шығындарын және оның ауыл шаруашылық өнімдері өндірісіне пайдаланудың тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.
Жалпы жер салығының экономикалық мәні: ол мемлекет өзінің қызметтермен міндеттерін жүзеге асыру үшін шаруашылық жүргізуші субъектілерден ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алып, жинақтайтын өндірістік қатынастардың бір бөлігі [12].
Қазіргі таңда нарықтық қатынастардың дамуы, жер пайдалану құқығының артуы, экологиялық жағдайдың шиеленісуі, сонымен қатар, күннен-күнге жер дауларының көптеп кездесуіне байланысты жерді пайдалану мен оны құқықтық қорғау саласындағы заңдарды реформалау барысы әлі де жалғасын табуда. Әрине, қоғам дамыған сайын мемлекеттің заңдары да заман талабына сай әзірленіп, реформалануы тиіс.
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі жер салығы: есептелу механизмі және бюджет кірісін қалыптастырудағы рөлі
2.1 Қазақстан Республикасында жер салығын есептеу реті мен төлеу тәртібі
Жер салығы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына жатады. Ол жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде қарастырылмайды, тек жер құны мүлікке салынатын салықтың жалпы сомасына енеді.
Оның мақсаты - экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалануды қамтамсыз ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру, аумақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды жүзеге асыру үшін бюджетке түсетін табыстарды құрау.
Жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленеді, салық сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының салықты жинауға мүдделілігі арттырылады. Жер салығының негізгі базалық ставкаларын республика үкіметі, ал нақты төлем мөлшерін жергілікті мәслихат өз билігі шеңберінде белгілейді.
Жерге салық салу жердің бонитет балына байланысты. Бонитет балы - топырақтың табиғи құнарлылығы мен сапасын бағалау, ол жер учаскесінің орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз етілуіне, кірме жолдарға қолайлығына байланысты.
Жер салығын есептеуге негіз болып:
1) меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытына жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
2) жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері;
3) жер учаскесін иелену және пайдалану бойынша құқықты іс жүзінде жүзеге асырылуы табылады;
Жеке меншік және тұрақты пайдалануында немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу обьектілері бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.
Жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.
Жер учаскесі салық салу обьектісі болып табылады. Жер салығы бойынша салық салу обьектісіне мыналар енбейді:
oo Елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері;
oo Ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер учаскелері;
oo ҚР Үкіметінің шешімі бойынша консервацияланған обьектілер орналасқан жер учаскелері;
oo жалға берілетін үйлерді күтіп-ұстау үшін сатып алынған жер
учаскелері;
oo мемлекеттік ислам бағалы қағаздарын шығару талаптарына сәйкес
жасалған шарттар бойынша мемлекеттік ислам арнайы қаржы компаниясы иеленген ғимараттар, құрылыстар орналасқан жер учаскелері.
Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып табылады.
Қазақстанда әр түрлі жер санаттары бойынша жер салығын есептеу ерекшеліктері:
1) Ауыл шаруашылығы мұқтаждары үшін не осы мақсатқа арналған
жер ауыл шаруашылық мақсатындағы жерге жатады.
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақтың сапасы бойынша сараланады. Жер салығының базалық ставкасы бойынша сараланады. Жер салығының базалық ставкасы республикасының жерге орналастыру органдары анықтайтын бонитет балы өлшемімен топырақтың табиғи құнарлығына негізделеді және ҚР екі аймағы бойынша сараланады.
2) Елді мекен жерлеріне салынатын салық.
Қалалық жергілікті өкімет органдарының қарауындағы қала мен поселке шегі шеңберінде орналасқан бүкіл жер қалалар мен поселкелердің жеріне жатады. Селолық (ауылдық) елді мекендердің жеріне осы мекендерге арналып жерге орналастыру тәртібі бойынша белгіленген шегі шеңберіндегі барлық жерлер жатады.
Елді мекеннің жерлері салық салу мақсаты үшін екі топқа бөлінген:
1) Тұрғын үй қоры, олардыі ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда, елді мекен жерлері;
2) Тұрғын үй қоры, олардыі ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер;
Елді мекендердің (үй іргесіндегі жер учаскелерін қоспағанда) жерлеріне салынатын салықтың базалық ставкалары бір шаршы метр алаңға есептелінеді.
3) Өнеркәсіп жерлеріне салынатын салыққа базалық салық
ставкалары елді мекендерден тыс орналасқан өнеркәсіп жерлеріне 1 гектарға есептеліп, бонитет балына бара-бар мөлшерде есептелінеді.
Автомобильге май құю станциялары, казино және автотұрақтар (паркингтер) орналасқан жер учаскелеріне салынатын салық орналасқан жерлеріне белгіленген базалық ставкалар бойынша 10 есе ұлғайтылған салық салынуы тиіс.
Жергілікті өкілді органның шешімі бойынша салық ставкасы кемітілуі мүмкін, бірақ ол елді мекен жерлеріне белгіленген ставкалардан кем болмауға тиіс.
Жергілікті өкілді органдар ҚР жер заңдарына сәйкес жүргізілетін жерлерді өңірлерге бөлу жобалары негізінде жер салығының ставкаларын белгіленген жер салығының базалық ставкаларынан 50%-тен аспайтындай етіп төмендетуге немесе жоғарылатуға құқығы бар. Жер салығының негізгі элементтері келесі суретте келтірілген.
Жер салығын есептеу механизмі
жеке тұлғалар төлеуге жататын жер салығын есептеудi салық органдары тиiстi салық мөлшерлемелері мен салық базасын негiзге ала отырып, ағымдағы жылдың 1 тамызынан кешіктірмей жүргiзедi.
Заңды тұлғалар жер салығының сомаларын салық базасына тиісті салық мөлшерлемесін қолдану арқылы дербес есептейді.
Ағымдағы төлемдердің сомасы ағымдағы жылдың 25 ақпанынан, 25 мамырынан, 25 тамызынан, 25 қарашасынан кешіктірілмей тең үлестермен төленуге жатады.
Елді мекендерден тыс орналасқан өнеркәсіп жерлеріне салынатын базалық салық мөлшерлемелері бір гектарға шаққанда бонитет балына барабар есептелінеді.
Елді мекендердің жерлеріне (үй іргесіндегі жер учаскелерін қоспағанда) салынатын базалық салық мөлшерлемелері алаңның бір шаршы метріне есептелінеді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге 1га есептелінеді және топырақтың сапасы бойынша сараланады
Жер учаскесі
Жеке меншік құқығында, тұрақты жер пайдалану құқығында және бастапқы өтеусіз құқығында салық салу объектілері бар жеке және заңды тұлғалар
Төлеушілері
Салық салу объектісі
Салық ставкасы
Салықты есептеу және төлеу мерзімі
Сурет 2. Жер салығын есептеу механизмі.
Ескерту- Сурет автормен құрастырылған.
Мынадай төлеушілер салықты есептеген кезде тиісті ставкаларға 0,1 коэффициенті қолданады:
1) Балалардың сауықтыру мекемелері, мемлекеттік табиғи қорықтар (биосфералық қорықтарды қоса алғанда), мемлекеттік табиғи резерваттар, мемлекеттік ұлттық табиғат парктері, мемлекеттік зоологиялық парктер, мемлекеттік ботаникалық парктер, мемлекеттік дендрологиялық парктер;
2) Коммерциялық емес ұйымдар;
3) Қызметінің негізгі түрі ормандардың өртке қарсы құрылғысы, өртке қарсы, орман зиянкестері мен ауруларына қарсы күрес, табиғи биологиялық ресурстарды ұдайы молайту, және ормандардың экологиялық әлеуетін арттыру жөніндегі жұмыстарды орындау болып табылатын мемлекеттік кәсіпорындар;
4) Балықты ұдайы молайту мақсатындағы мемлекеттік кәсіпорындар;
5) әлеуметтік салада қызметін жүзеге асыратын ұйымдар;
6) психоневрологиялық және туберкулез мекемелері жанындағы емдеу -өндірістік кәсіпорындары.
Осы жер салығын төлеушілер жер учаскесін не оның бір бөлігін жалға, өзге де негіздерде пайдалануға беру не коммерциялық мақсаттарда пайдалану кезінде салықты 0,1 коэфицентті қолданбай, жалпы белгіленген тәртіппен есептейді.
Жер салығын есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі. Жер салығы салық төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі.
Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша салық олардың осы жер учаскесіндегі үлесіне сәйкес есептеледі.
Заңды тұлғалар жер салығы сомаларын салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы дербес есептейді. Заңды тұлғалар салық кезеңі ішінде жер салығы бойынша ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге міндетті. Ағымдағы төлемдерді ағымдағы жылдың 25 ақпанынан, 25 мамырынан, 25 тамызынан және 25 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге тиіс.
Жыл ішінде жер салығын есептеу мен төлеу бойынша міндеттемелер туындаған кезде салық төлеушілер салық міндеттемелері туындаған күннен бастап 30 күн ішінде салық органдарына табыс етуге тиіс.
Жеке тұлғалар төлеуге жататын жер салығын есептеуді салық органдары тиісті салық ставкалары мен салық базасын негізге ала отырып, 1 тамыздан кешіктірмей жүргізіледі. Жеке тұлғалар бюджетке жер салығын ағымдағы жылдың 1 қазанынан кешіктірмей төлейді.
Жер салығын есептеу мен төлеу үшін салық кезеңі болып күнтізбелік жыл табылады.
Жер салығын төлеушілер осы салық бойынша декларацияны есеп берілетін жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық салу объектілері орналасқан жерлері бойынша салық органдарына табыс етеді [13].
Салық төлеуші салық кезеңінде декларация табыс ету мерзімі басталғаннан кейін 10 күн мерзімнен кешіктірмей біржолата есеп айырысуды жүргізіп, жер салығын төлейді.
2.2 Жер салығының жергілікті бюджеттің кірістеріндегі алатын орны
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер -- салықтар. Бюджет арнайы экономикалық нысандар-бюджет шығыстары мен кірістерінен қалыптасады. Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттің нақты әлеуметтік - экономикалық жағдайында жүзеге асырылатын бюджеттік және салықтық саясаттарының бағыттарына байланысты. ҚР мемлекеттік бюджетінің кірістерінің құрамы мен құрылымы салықтық төлемдер мен салықтық емес түсімдер жүйесі арқылы анықталады.
ҚР мемлекеттік бюджет кірісіндегі түсімдердің құрылымы 1 кестеде келтірілген.
Кесте 1
ҚР-ның мемлекеттік бюджетінің кіріс бөлігіне талдау, млн.тг
Кірістер
2014 ж
2015 ж
2016 ж
ауытқуы(+ ,-)
2015 ж
2016 ж
Салықтық түсімдер
5115743
4883912
6023262
-231831
1139350
Салықтық емес түсімдер
179487
224766
369423
45279
144657
Негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер
71045
69708
60224
-1337
-9484
Трансферттік түсімдер
1 955 000
2 456 416
2855574
501416
399158
Барлығы
7 321 276
7 634 804
9308485
313528
1673681
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
2016 жылғы мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер
9308485 млн. теңгені құрады және есепті кезеңге арналған жоспарға 100,2 %-ы орындалды. Оның ішінде салық түсімдері 6023262 млн. теңгені (109,1 %), салықтық емес түсімдер - 369423 млн. теңгені (109,4 %), негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер - 60224 млн.теңгені (81,9 %), трансферттер түсімдері - 2855574 млн. теңгені (89,3 %) құрады.
Республикалық бюджетке салықтық түсімдер жоспарда
3 918 018,8 млн.теңге болғанда 4 275 886,7 млн.теңгені немесе 109,1 % құрады,
357 867,9 млн.теңге сомаға артығымен орындау, өткен жылдың ұқсас кезеңіне өсу қарқыны 128,3% құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Салықтық емес түсімдер бойынша 272 651,7 млн. теңге жылдық жоспарында іс жүзінде 298 243,3 млн.теңге түсті, жоспарды орындау 109,4%-ды құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік меншік кірістері жоспардағы 91 630,4 млн.теңгенің орнына 92 167,9 млн.теңгені немесе 100,6 % құрады, оның ішінде:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Республикалық меншіктегі акциялардың мемлекеттік пакетіне арналған дивидендтер бойынша 13 000,0 млн.теңгенің орнына
14 696,6 млн.теңге, немесе 113,1% түсті. Дивидендтер түсімдерінің
12 448,7 млн.теңгеге ұлғаюы акционерлік қоғамдар есебінен болды, олардың қаржылық-шаруашылық қызметі нәтижелері күтілетіннен асып кетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер есепті кезеңдегі
9 504,8 млн. теңге жоспарда 7 786,4 млн.теңгені немесе 81,9% құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мүлікті сатудан түскен түсімдер
450,0 млн. теңге жоспарда 549,4 млн.теңгені құрады. Артығымен орындау мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген сатылған объектілер санының ұлғаюына байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Трансферттердің түсімдері республикалық бюджетке салық түсімдерін асыра орындауға байланысты Қазақстан Республикасы Ұлттық қорынан жоспарланған кепілдік берілген трансферт толық көлемде тартылмау себебінен 3 448 187,6 млн.теңге жылдық жоспарда 3 080 303,9 млн.теңгені немесе 89,3 % құрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы 3 суретте келтірілді.
Сурет 3. 2014- 2016жж мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы, %
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
3 суреттен көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджет кірісіндегі басым бөлікті салықтық түсімдер алып отыр. Оның үлесі 3 жылда орта есеппен 66,2 пайызды құрайды. 2016 жылы жалпы түсімдердің ішінде 64,7 пайызды алып отыр. Одан кейінгі үлесті трансферттік түсімдер алады, оның үлесі 2016 жылы 30,7 пайыз, 2015 жылмен салыстырғанда 4 пайызға артқан. Ең төменгі үлесті негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер алады, яғни 2016 жылы 0,6 пайыз.
Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтардың үлесі келесі кестеде келтірілген (Кесте 2).
Кесте 2
ҚР-ның бюджет деңгейлеріндегі салықтық түсімдердің динамикасы, млн.тг
Бюджеттер
2014 ж
2015 ж
2016 ж
сомасы
үлесі, %
сомасы
сомасы
үлесі, %
Мемлекеттік
5115743,4
100
4883912,8
100
6023262,7
100
Республикалық
3666092,6
71,7
3332925
68,2
4275886,7
71,0
Жергілікті
1449650,7
28,3
1550987
31,8
1747376
29,0
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
Салықтардың бюджет деңгейлерінде түсу жағдайын талдай келе, салықтардың басым бөлігі республикалық бюджетке түсетіні белгілі. 2016 жылы салықтар республикалық бюджеттің 71 пайызын құраса, жергілікті бюджетте 29 пайызды ғана құрайды. Бұл көрсеткіштер 2014 жылмен салыстырғанда түсіммен қоса артып отыр. Республикалық бюджетке ірі салықтардан түсетін түсімдер жатады: корпоративтік табыс салығы, қосылған құн салығы, акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерінен түсетін акциз салығы, ойын бизнес салығы. Себебі, республикалық бюджет арқылы еліміздің басты экономикалық- әлеуметтік мәселелерді шешу, басты бағдарламаларды қаржыландыру жүзеге асырылады. Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігінің 30 пайызға жуығын ғана салықтар алады, қалған басым бөлігі трансферттік төлемдер арқылы толады. Жергілікті бюджетке салықтардың көп түрі түскенімен, олардан түсетін түсімдер жергілікті бюджеттердің қорын толтыра алмайды, өйткені ол салықтар бойынша салық мөлшерлемелері өте төмен болып табылады.
Жергілікті бюджет - мемлекеттегі әкімшілік-аумақтық бөліктердің өз әлеуметтік-экономикалық бағдарламасын қаржыландыруға арналған ақшалай қорлары. Жергілікті бюджет жыл сайын оған жергілікті салықтан түсетін түсімдер, одан төленетін шығындар, мемлекеттік бюджеттен берілетін субсидия, т.б. ескеріле отырып жасалады. Жергілікті бюджетті жергілікті маслихаттар бекітеді. Жергілікті бюджет шоғырланған ақшалай қаржылар ретінде жергілікті әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру үшін пайдаланылады [14].
Жергілікті бюджеттің жергілікті әлеуметтік проблемаларды шешудегі орны ерекше. Олардан әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік қамсыздандыру, оқу жүйесінің бағдарламалары, денсаулық сақтау бағдарламасының негізгі бөліктері қаржыландырылады. Сондықтан жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджеттің басты құрамдас бөлігі бола отырып, мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге тікелей қатысады.
Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтықтардың түсу жағдайы 3 кестеде келтірілген.
Кесте 3
Мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдерге талдау, млн.тг
Салықтық түсімдер
2014 жыл
2015 жыл
2016 жыл
Ауытқуы
2015
2016
Салықтық түсімдер
5115743,4
4883913
6023263
-231830
1139350
Корпоративтік табыс салығы
1169666,8
1224645
1437365
54978,2
212720
Жеке табыс салығы
552280,2
598806,7
691778,1
46526,5
92971,4
Әлеуметтік салық
427984,8
464673,5
530439,9
36688,7
65766,4
Мүлік салығы
173154,5
208984,2
210616,4
35829,7
1632,2
Жер салығы
14299,9
14935
15255,1
635,1
320,1
Көлік салығы
38843,7
42277,8
46879,3
3434,1
4601,5
3 кестенің жалғасы
Біріңғай жер салығы
876,4
832,7
943,6
-43,7
110,9
Қосылған құн салығы
1198169,8
944438
1495682
-253732
551244
Акциздер
147056,5
161068
205230,9
14011,5
44162,9
Ойын бизнесіне салық
7597,8
9230,9
10517,6
1633,1
1286,7
Тіркелген салық
1290,6
1339,5
1358,6
48,9
19,1
Басқа да салықтер мен төлемдер
1384522,4
1212681
1377197
-171841
164516
Ескерту- ҚР Қаржы Министірлігінің статистикалық мәліметі негізінде автормен құрастырылған
3 кестеге сәйкес, мемлекеттік бюджет кірісіндегі салықтық түсімдердің өскенін байқаймыз. 2016 жылы түсім 6023263 млн.тг құрады, өткен 2015 жылмен салыстырғанда 1139350 млн.тг артық түскен, яғни 1,2 есеге артық түскен.
Корпоративтік табыс салығы бойынша 1 294 242,6 млн.теңге жылдық жоспар кезінде іс жүзінде сомасы 1 437 364,5 млн.теңге немесе 111,1 % түсті. Жоспарды артығымен орындау макроэкономикалық көрсеткіштерді жақсартуға байланысты болды (мұнай секторының номиналды ЖҚҚ өсуі нақтыланған жоспарда қабылданған110,3% көлемдер орнына 2,5%, іс жүзінде 2016 жылғы 9 айда - 112,7%), олар ағымдағы жылдың аванстық төлемдерінің ұлғаюына әкеп соқты. Сондай-ақ жоспардың артығымен орындалуына бір жолғы сомалардың түсуі әсер етті, оның ішінде неғұрлым ірісі Корпорация Казақмыс ЖШС бойынша 2011-2013 жылдарға қосымша СЕН ұсынуға байланысты 4 700,0 млн.теңге мөлшерінде, ССГПО АҚ резидент еместерге дивидендтер төлеуге байланысты 5 300,0 млн.теңге аударылды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz