Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарықтық жүйесі

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе ... ... ... 3
І.Бөлім. Бағалы қағаздар рыногінің қалыптасуы
1.1 Бағалы қағаздар рыногінің қызметі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ..20
ІІ.Бөлім. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
2.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар рыногінің пайда болуы ... .22
2.2 Бағалы қағаздар рыногін дамытудың негізі.жекеменшіктендіру ... ... ... .23

ІІІ.Бөлім.
3.1 Бағалы қағаздар рыногінің даму жолдары

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ..26

Қолданылған әдебиеттер ... 28

Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық эконо-микаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастарды өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы-несие институттары демократиялық негізінде құралған қазіргі нарық – адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары, басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І-Бөлім. Бағалы қағаздар рыногінің қалыптасуы
1. Бағалы қағаздар рыногінің қызметі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..6
3. Бағалы қағаздарды шығару және олардың эмитенттері ... ... ... ... ... ..20

ІІ-Бөлім. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
2.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар рыногінің пайда болуы ... .22
2. Бағалы қағаздар рыногін дамытудың негізі-жекеменшіктендіру ... ... ... .23

ІІІ-Бөлім.
3.1 Бағалы қағаздар рыногінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Кіріспе

Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық эконо-
микаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертуде. Олар – меншік
қатынастары; шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету
механизмі; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне мүдделігінің дәрежесі.
Қоғамдағы соңғы 6-7 жылда болған өзгерістер – Қазақстан Республикасының
нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір
кезеңдерінің өзгерістері. Нарық қатынастарды өркениетті елдерде ежелден
дамып, соңғы 70-жылда социализм мен капитализм деген екі жүйенің
бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін
дәлелдеді. Сол капитализм экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын
қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық
шаруашылық құра білді. Қаржы-несие институттары демократиялық негізінде
құралған қазіргі нарық – адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі
даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалық құрылымдары,
басқару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа
қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне
әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.
Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік-экономикалық қажеттілікті де
және тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде басқарып,
меншікті тек жалпыхалықтық меншік тұрғысынан қарап, халықтың қажеттілігін
өтей алмады.
Нарық – күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтысa,
екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы
нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың
өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм
несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың басым
көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері –
экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық
механизмге негізделенеді. Бұл бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп
қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды
орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге
асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының
ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең
субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және олардың реттейтін құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 жылдардың басында құрала бастады.
90 жылдардың экономикалық тәжиребесі дәлеллдегеніндей шаруашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы – бағалы ғағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, затты капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап,
қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның
үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай
іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы
меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің ұлттық
бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін
жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындардың ақционерлік қоғамдар түрінде қайта
құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі –
акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының
механизмі экономиканың барлық сүбъектілеріне инвестиция көздерін алуға
мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік
туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан
гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін
толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмисияламай, мемлекеттік бағалы
қағаздар шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден
тұрады:
• Эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
• Инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке
тұлғалар;
• Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер,
инвестициялық басқарушылар және т.б.:
• Инвестициялық компаниялары, сақтандыруды компаниялары, зейнет-ақы
қорлары және т.б. қорлар;
• Қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметің ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.

І-Бөлім. Бағалы қағаздар рыногінің қалыптасы
1. Бағалы қағаздар рыногінің қызметі және оның маңызы.

Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өз-
гешеленеді. Ол өзгеше тауарлы бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемісі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтың сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құннан жоғары болады. Бұндай нарықтық номиналдан
ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құнды-
лықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың құндылықтары
деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың инструменті немесе
құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты
құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге
ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни
ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын
процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне
қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс
салаларына құйылуы, ал артық болған увқытта сол саладан қайта алынады да
капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір
тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы
да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған өніміне сұраныс өсіп тұрған
салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз
ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату – сатып алу арқылы тиімді
өндіріске бағыттап отырады. Нарықтық экономиканың тәжірибиесінде капитал ең
алдымен қоғамға шын мәнінде қажетті өнімге орналасады. Нәтижесінде қоғамдық
өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика
қалыптасады: қоғамдық өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл
өркендеген нарық экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі
Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған – жоспарлы экономика
70-жыл (1921-1991) бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал
нарықтық қатынастарды дамыту – қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне
жеткізетіні ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық конъюктурасына
тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның өзгеруі белгілі-бір уақыт
арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-бір
уақытта, яғни нарық конъюктурасының өздеріне қолайлы кезінде алған жөн.
Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі,
банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан
қалыптасу кезіңде.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды
шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті эмисиялық проспектісін шығарып және
нарыққа қатысушылардың олардың талқылауына 2-4 жеті, оларды сатып алу –
сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен.

2. Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлері
Акция. Акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз. Ол
иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң
жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция
да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияны шығарған
компанияға қайтару құқы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны
тек екінші нарықта сатуына болады.
Акцияны шығару мына жағдайда болады:
• Меншік акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарлық
капиталын қалыптастырғанда;
• Бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• Жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы
жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал және компанияның
портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-
келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-
бір түрі. Акция компанияның акционерлер алдындағы қарыз міндеттемесі.
Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар. Бірақ бір сыпыра
елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол
акциясын қайта сатып алатын құқықтан айырылады деген де ереже бар. Дәл осы
жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетін нашарлататын
болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір
акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
а) Атаулы акция – иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандағы туралы
жазылған акция иесі ғана акционерлер деп есептеледі.
б) Ұсынушыға арналған акция – иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапға ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Ал басқару жағынан корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар ак-
ционерлер қолайлы. Себебі ол, акционерлік капиталдың қозғалысын және бағалы
қағаздардың қозғалысын және бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын, оларды бір мемлекеттен реттеп және бақылап отыруға
мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, қысқа
мерзімде мүддені көптеген акционерлер ұсынушыға арналған акцияны қолдайды.
Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға
болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайды,
сондықтан олардың өтімділігі акционерлерге кейбір жағдайда қол-байлауға
әкеледі. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолы да әртүрлі:
• Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір
толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың
жанында екі жақтың қолы қойылған индоссамент деген белгі қойылады.
Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат
корпорацияға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі
акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол екіншіге береді.
• Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын иемденушілер құқын
белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі
корпорациядан хабарландыру хат алса, ал акцияны ұсынушыға бұндай
механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны
болады. Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп, өзінің меншік
құқын іске асырылады.
• Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол
көп данасымен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі
мөлшерде бола береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты
акциялар болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілері корпорацияның тапқан
пайдасының мөлшеріне байланысты дивидентер алу құқы, жиналыстарда дауыс
беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып
қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір
бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге
асырылады.
Әрбір акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Сонымен бірге жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның шаруашылық
нәтижесіне байланысты. Дивиденд корпорацияның таза пайдасының бір бөлігі,
басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын
бөлуге негізделеген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі
кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері мыналар:
1. Директорлар кеңісін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқықты. Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның
жарғысында кей жағдайда мүлік иесі көрсетіледі, яғни үміткердің
қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрселінуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлама береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды: корпо-
рацияның жылдық есебін; жылдық баланысты және таза пайданы бөлу жобасын
дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға, менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысын бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу – корпорация меншігін оның акционерлер арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап тұрады,
ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңнсінің басты мақсаты – менеджерлердің өз міндетіне тө-
мендегілерді жатқызады: міндетіне бой ұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде
қыз-мет істеу; адал ниеттілік міндеті; корпорацияға адалық міндеті. Ондай
адалдық мүдделерді толтастыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның
мүмкін-діктерін өз пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол
бермейді.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық
айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын төлеуі мүмкін.
Дивидендтің бірнеше түрі бар:
• Қолма-қол төленетін дивиденттер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған
түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
• Мүліктік дивидендтер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация
дивиденттінің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданылады;
• Акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап
қалуын қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активімен пассивін және
қолма-қол ақша қаражатының қозғалысы ведомосты тексергеннен кейін ғана
жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап
беруге міндетті. Сонемен бірге акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның
екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру. Өзінің үлестік құқын
акционерлер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырыу
арқылы жүзеге асырылады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие
алғанда да, беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтеріннің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер
болып корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі:
жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір
акционерлерге хат жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен
пассивін, салық ведмостысын бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа ұшы-
рағанда акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға
ешкім кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендін алу құқығы. Корпорация міндеттерін өтеу тәртібі
бойынша, ең алдымен корпорация мемлекеттің және адвокаттардың, содан
соң белгілі-бір тәптіппен өзіне несие берушілердің, ал ең соңында
артықшылықты акция иелерінің және жай акция иелерінің талабын
орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, корпорация акци-
онерлерінің жылмажыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі
болады. Тікелей дауыс беру жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір
акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс
беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа бір сенімхатпен дауыс беруіне өкілеттілік
алады.
Әрбір корпорация А және Б сериялы жай акцияларды шығара алады.
Әлбетте, А сериялы акция корпорация құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына
қол қоюшыларға, ал Б сериялы басқа инвесторларға тиесілі. А сериялы
акцияның иемденушілердің үлкен құқығы және көптеген дивиденд алатын
мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік тәуекелділікке берілген төлем тірізді. Б
сериялы акция бойынша дауыс бермейтін акция және дауыс құқы шектеулі акция
шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал құнын бекітеді. Ол
акцияның титулында көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал құны акцияның
нарықтын бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны
тек алғашқы орналыстырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал акцияның
эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағасын сатуға қатысқан
барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын сатушының
төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін жоғары бағасы
анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия басқа біреу
белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін
акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға қыққығы бар.
Онда ол нарықтық бағамен сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында
компанияның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Корпорация
жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің белгілі-бір бөлігін алуға
кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар – меншік туралы ерекше сертификат. Олар кор-
порация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты
дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын
бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы
жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бой-ыншша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар номинал құны көрсетілген және көрсетілмеген болып
екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акцияның номиналына байланысты
процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты акциялар сирек
кездеседі, оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция
номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте,
- атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы
мүмкін. Әрбір сериясының әртүрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр сериялы
акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын шы-
ғаратын болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін –
екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір
сериясының ғана басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол
артықшылық әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда,
активтерді бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді. Оларды
былай топтастыруға болады – қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік
және кумулятивтік емес, конвертабельді және конвертабельді емес.
Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі корпорацияның
жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлуінің себебі акция иемд-
нушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар:
• Үстеме пайданы бөлуге қатысу;
• Хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте
қатысуы;
• Акцияны басқа түріге айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қа-
тысуға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция
бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары
болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін
жоғарлатады. Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі белгілейді.
Қатыспаушылар акциясын иесі ешуақытта белгіленген деңгейде артық ди-
виденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда
бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді. Ол жай акциялары бойынша дивиденд
төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады, яғни төленеді. Кумулятивтік
емес акциялар бойынша төленбеген диидендтерді келесі жылдың дивидендтіне
қосуға болмайды.
Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағ-
дайларда осы корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айыр-
бастауына мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция
шығарған кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты
акциялардың көбісі конвертабельді. Ал конвертабельді емес акциялар өз
статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі –
дивиденд төлеуін кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация құрылтайшы-
ларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай акциялар
бойынша төленетін дивидедтің ең жоғары квотасын төлеп болғасын ғана
білдіреді. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді. Егер компанияның
ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда – директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шоғырыланады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны әлбетте
барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында олардың
үлесі өте төмен. Дегенмен де, басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік
қоғамның жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын
өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді.
Облигациялар. Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға,
яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді
міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы
қойылады. Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп
есептелмейді. Облигация шығару – қосымша капитал тартудың бір нысаны.
Эмитенттің жалпы шығына облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға
жұмсаған жылдық шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттеме болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік – эмитенттің банкротқа
ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде – корпорация мүлігінің бір
бөлігінің иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешіліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелендіргеннің куәлігі. Өз кезегінде,
акционер корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктенудің
куәлігі тәрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді. Оның мөлшері бекітілген
және нақты анықталған. Бұл бағалы қағаз өзінде көрсетілген белгілі
бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс түсіреді. Облигация
бойынша сыйақы басқа өтелетін дивидендтермен бұрын төленеді.
Корпорацияның сыйақыны уақытында төлей алмауы оның банкрот деп
танылуына тең. Акционер де дивиденд түрінде төлем алады. Бірақ
дивиденд мөлшері тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді.
Егер корпорация дивиденд төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі
келмесе, онда акционер корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана
алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына, сонымен қатар, корпорация басқаруға да
қатыспайды. Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүлікті
мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша сыйақы корпорацияның шығынына жатады. Ол салық
төлейтін пайдадан төленеді. Ал дивиденд салық төлегеннен қалған
корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда
купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды
айтады. Онда сыйақы мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының орнына
облигациядан купонды жыртып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін купондарды
қырқу деп атайды. Облигацияда бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы,
купондық мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия шарты, қамтамасыз етілуі,
рейтингі.Төлеудің түрін купондарды қырқу деп атайды. Облигацияда бірсыпыра
элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық мөлшерін, өтеу туралы нұсқау,
эмитент төлейтін облигацияның құнына байланысты келісілген сыйақы – төлем.
Жыл сайынғы купондық мөлшер бөлініп төленуі мүмкін, мысалғы, жарты жылда
бір рет немесе тоқсан сайын бір рет. Әлбетте, төлем мына интервалмен
орындалады: қаңтар-шілде, ақпан-тамыз, наурыз-қыркүйек, сәуір-қазан, мамыр-
қарашы, маусым-желтоқсан. Одан басқа алдын жұлдыздары да айнаға түскен
сәуледей қайталанады. Мысалы, 5 қантар – 5 шілде, 20 наурыз – 20 қыркүүйек
және с.с.
Өтеу күні – компанияның сатып алушыға облигацияны номиналына тең соманы
қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмисия шарты – ашықтан-ашық облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз
алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясын
корпорацияның инвесторлар алдында оның кепілі болып, облигация
ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын
қадағалап отырады. Траст компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның
инвестициялық жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, одан кейін ғана өз
ризашылығын береді. Осыған байланысты эмиссия шартына траст компаниясы
бірсыпыра ұсыныс енгізеді. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
• Ең аз өтімділік;
• Борыштың ақырғы деңгейі;
• Активтерді сатуға тыйым салу;
• Төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы нұсқау – эмиссия шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы төлейтін арнаулы қор құрады. Ол
қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номинал-дық құнынан
жоғары болады.
Қамтамасыз етілген облигациялар – оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген
және қамтамасыз етілмеген болып бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигация
корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге
оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Егер корпорация
тағайындалған мезгілді өз облигациясын өтей алмаса, онда оны ұстаушылар
кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар. Қамтамасыз етуге қозғалмалы,
қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады. Осыған
байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
• Қоғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер;
• Басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары мен
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары;
• Қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар. Оларды се-
німхатпен басқа біреу иемденуіне құқылы.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар – жалпы кепілдігі бар, басқаша
айтқанда, эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі. Оны
болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады.
Корпорация бнкротқа ұшыраған жағдайда ол облигацияларды арнаулы түрде
өтейді.
Облигацияның рейтінгі – олардың инвестициялық сапасын арнаулы фир-
малардың бағалауы. Әлбетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы
бағаланбай, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана
бағаланады. АҚШ-та, мысалы, Стэндарт энд пур және Мудиз инвесторз
сервис екі компаниялары рейтинг анықтаумен шұғылданады. Мудиз компаниясы
облигацияны бағалауды төмендегі түрде жүргізіледі:
• Ааа - өте жоғары сапа;
• Аа – жоғары сапа;
• А – ортадан жоғары;
• Ваа – орта сапа;
• Ва – алыпсатарлық элементтері бар;
• В – инвестицияға қажет белгілері жоқ;
• Саа – төмен сапа;
• Са – белгілі-бір мөлшерде алыпсатарлық;
• С – ең төмен сапа.
Ең жоғары рейтингілі облигациялар инвестициялы класты деп аталады.
Төмен рейтингілі облигациялар алыпсатушылық деп есептеледі.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.
Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары
болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп атайды. Егер номиналынан бағасы
төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын
төмендетіп сатып алады. Егер нарықтық бағасы қандай болса да сыйақы оның
номиналына байланысты есептеленеді.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына,
екінші жағынан, нарықтағы әруақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдер өте көп болса,
онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді.
Басқаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылықты жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары курспен
сатылады. Ол облигацияның жаңа және бұрынғы иелерінің кірісін теңестіреді.
Инвестициялардың облигациядан алатын пайдасы купондық төлеммен
дисконттық айырмашылықтан түсетін кірістен құралады.
Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы болып
екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар еш жерде тіркелмейді, ол бойынша
сыйақы ұсынушы субъектке төленеді. Ондай облигациялардың әрқашан купондық
парағы болады. Сыйақы өсім төлейтін күні облигация иесі купонды қыйып алып,
оны өтеуге тапсырады.Ал атаулы облигациялардың иесі корпорацияда тіркеуден
өтеді. Сыйақы төлейтін күні корпорация оларға процент алу үшін чек толтырып
береді.
Заемның мерзіміне қарай корпорация облигациялары:
• Қысқа мерзімді – 1 жылдан 3 жылға;
• Орта мерзімді – 3 жылдан 7 жылғы;
• Ұзақ мерзімді – 7 жылдан да көп жылдарға дейінгі болып үшке бөліне-
ді.
Корпорация облигациялары сонымен қатар купондық кірісті төлеу жөнінен
де бөлінеді.
Біріншіден, купондық төлем мөлшері нақты бекітілген облигациялар. Олар
уақытынан бұрын қайтарылып алынуы мүмкін.
Екіншіден, купондық төлем мөлшері өзгермелі облигациялар. Бұл типті
облигациялардың ерекшелігі – оның купондық төлем мөлшері ақша нарығындағы
негізгі төлем мөлшеріне байланысты өзгереді. Бірақ, өзгермелі курсты
облигация ұстаушы корпорация жарғысында көрсетілгеніндей, өз мүддесін несие
берушілердің ең соңында жүзеге асырады.
Үшіншіден, купоны нөлге тең облигациялар. Бұл типті облигациялардың
айырмашылығы – олар бірінші орналасқан номиналынан төмен бағамен, ал
өтелгенде – номиналымен салынады. Басқа сөзбен айтқанда, облигация ұстаушы
сыйақыны облигацияның айналым мерзімі аяқталғасын алады.
Облигациялар айырбастылымды және жай облигациялар болып та бөлінеді.
Айырбастылымды облигациялар айырбастылымды артықшыыылықты акцияларға өте
ұқсас. Олар келісімге сәйкес осы корпорацияның артықшылықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.