Экономикалық өсуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет іс-әрекетінің негізгі бағыттары мен оның негізгі көрсеткіштері
I. Кіріспе
II. Экономикалық өсу: мәні, мазмұны
2.1. Экономикалық өсудің көрсеткіштері
2.2. Экономикалық өсудің факторлары
2.3. Қазақстан Республикасындағы тұрақты экономикалық өсу
III. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
II. Экономикалық өсу: мәні, мазмұны
2.1. Экономикалық өсудің көрсеткіштері
2.2. Экономикалық өсудің факторлары
2.3. Қазақстан Республикасындағы тұрақты экономикалық өсу
III. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Экономикалық даму не үшін қажет? Ел нақты экономикалық даму кезеңінде өмір кешсе, онда бірқатар жаңа мүмкіндіктер ашылады. Тауарлар және қызмат көрсетуларге әркімнің қолы жетіп, оларды таңдауға мүмкіндік туып, халықтың өмір деңгей көтеріледі. Елдің ішіндегі өмір деңгейін төмендетпей, басқа елдерге көмек көрсетуге мүмкіндік туады.
Экономикалық даму дегеніміз не? Кез-келген берілген уақыт аралығында ел экономикасы шектеулі мөлшерде тауар мен қызмет көрсетулер өндіре алады. Біз мұндай шекті экономиканың өндіріс мүмкіндігі деп атаймыз. Егер бір жылда өндірілген тауарлар және қызмет көрсетулердің жалпы құнын (ЖІӨ-ді) экономикалық қызымет түрі болсын деп ұйғарсақ, онда ол қызыметтен елдегі адамдардың әрқайсысына тиетін үлесі міндетті түрде шектеулі болар еді. Алайда, бұл тұста ол бәліш үлкен болған сайын, әркімнің үлесі де молырақ болатыны тағы да даусыз.
Экономикалық даму дегеніміз не? Кез-келген берілген уақыт аралығында ел экономикасы шектеулі мөлшерде тауар мен қызмет көрсетулер өндіре алады. Біз мұндай шекті экономиканың өндіріс мүмкіндігі деп атаймыз. Егер бір жылда өндірілген тауарлар және қызмет көрсетулердің жалпы құнын (ЖІӨ-ді) экономикалық қызымет түрі болсын деп ұйғарсақ, онда ол қызыметтен елдегі адамдардың әрқайсысына тиетін үлесі міндетті түрде шектеулі болар еді. Алайда, бұл тұста ол бәліш үлкен болған сайын, әркімнің үлесі де молырақ болатыны тағы да даусыз.
1. Шеденов Ө.Қ, Байжомартов Ү.С, Жүнісов Б.А., Комягин Б.И.
“Жалпы экономикалық теория”
2. Мамыров .Н.Қ, Акчура Ф. “Қазақстандағы адам дамуы”
3. Мамыров Н.Қ., Тілеужанов М.Ә: “Макроэкономика”
4. Ермекова Т.Р. “Қолданбалы экономика”, Алматы 1997
5. “Экономикалық өсу және сапалық көрсеткіштер”, С.Сатыбалдин, “Егемен Қазақстан”, 2003 жыл, 23 сәуір
6. Т.Қожамқұлов саяси экономика негіздері
7. Жалпы экономикалық теория Шеденов Ө.
“Жалпы экономикалық теория”
2. Мамыров .Н.Қ, Акчура Ф. “Қазақстандағы адам дамуы”
3. Мамыров Н.Қ., Тілеужанов М.Ә: “Макроэкономика”
4. Ермекова Т.Р. “Қолданбалы экономика”, Алматы 1997
5. “Экономикалық өсу және сапалық көрсеткіштер”, С.Сатыбалдин, “Егемен Қазақстан”, 2003 жыл, 23 сәуір
6. Т.Қожамқұлов саяси экономика негіздері
7. Жалпы экономикалық теория Шеденов Ө.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Экономикалық өсу: мәні, мазмұны
2.1. Экономикалық өсудің көрсеткіштері
2.2. Экономикалық өсудің факторлары
2.3. Қазақстан Республикасындағы тұрақты экономикалық өсу
III. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Экономикалық өсуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет іс-әрекетінің негізгі бағыттары мен оның негізгі
көрсеткіштері деп аталады. Бұл жұмысымда мен жалпы экономикалық өсу
дегеніміз не, оның түрлері, факторлары мен факторларына және де осы тұрақты
экономикалық өсудің өз елімізде қалай жүзеге асырылып жатқанына тоқталып
өтпекшімін.
Экономикалық даму не үшін қажет? Ел нақты экономикалық даму кезеңінде
өмір кешсе, онда бірқатар жаңа мүмкіндіктер ашылады. Тауарлар және қызмат
көрсетуларге әркімнің қолы жетіп, оларды таңдауға мүмкіндік туып, халықтың
өмір деңгей көтеріледі. Елдің ішіндегі өмір деңгейін төмендетпей, басқа
елдерге көмек көрсетуге мүмкіндік туады.
Экономикалық даму дегеніміз не? Кез-келген берілген уақыт аралығында
ел экономикасы шектеулі мөлшерде тауар мен қызмет көрсетулер өндіре алады.
Біз мұндай шекті экономиканың өндіріс мүмкіндігі деп атаймыз. Егер бір
жылда өндірілген тауарлар және қызмет көрсетулердің жалпы құнын (ЖІӨ-ді)
экономикалық қызымет түрі болсын деп ұйғарсақ, онда ол қызыметтен елдегі
адамдардың әрқайсысына тиетін үлесі міндетті түрде шектеулі болар еді.
Алайда, бұл тұста ол бәліш үлкен болған сайын, әркімнің үлесі де молырақ
болатыны тағы да даусыз.
Экономистердің түсіндіруі бойынша, яғни ЖІӨ-ді көбейту экономикалық
даму болады. Ол үшін қолдағы ресурстарды тиімді пайдалану керек әлде
мемлекеттің өндіріс қуатын көтеру керек. Немесе, экономистерше айтқанда,
елдің өндіріс мүмкіндігінің шекарасын жылжыту қажет.
Экономикалық өсу: мәні, мазмұны
Экономикалық өсу – адамзат қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін ең
маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың “мәңгі”
проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін
іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.
Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік
шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында
өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ
мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині
елдің Жалпы Ішкі Өнімнің (ЖІӨ) немесе Жалпы Ұлттық Өнімнің (ЖҰӨ) нақты
көлемінің ұлғаюын көрсетеді, яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда
есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен
салыстырғанда, ЖІӨ (ЖҰӨ) көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық
өсуді анықтау кезінде, ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар
бойынша немесе осы көрсеткіші есептеуде баға факторы және өзге де
құрылымдық өзгерістерді есепке алусыз есептеледі.
Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ) –
нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен
көрсетілген қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы
(өзгешелігі), Жалпы Ұлттық Өнім (ЖҰӨ), сондай-ақ ел азаматтарының
шетелдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен
табыстарын шегеріп тастайды.
Экономиканың өсуі көбінесе тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру
қабілеті болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік экономикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теория “экономикалық
өсу” категориясына теориялық және практикалық тұрғыдан ерекше мән береді.
Экономикалық өсу деп нені түсінуге болады? Экономикалық өсу ұлғаймалы
ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы, қоғамдық өнімнің
сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан: өндіріс құралдары мен тұтыну
құралдарынан тұрады. Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғаймалы
ұдайы өндірістің экстенсивті типіне немесе ұлғаймалы ұдайы өндірістің
интенсивті типіне негізделе дамиды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстесивті типінде өнім шығаруды екі есеге
арттыру үшін, жұмыскер саны және өндірістік қорлары екі есе ұлғаюы қажет.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге жұмыс
күшін және өндірістік қорларды дұрыс қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Практикада бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің типтерін белгілі
арақатынаста немесе бірін-бірі толықтыратын жағдайда кездестіреміз.
Қазіргі жағдайда, ҒТР жағдайында, өндірістің интенсификациялануының
негізінде барлық дамыған елдерде экономикалық өсудің жаңа сапасы
қалыптасты: ал техникалық жарақтандыру мен еңбек өніміділігінің өсуі,
ресурстарды қамтамасыз ету, қаржы қайтарымының көтерілуі негізінде жүзеге
асады.
Экономикалық даму, әдетте, келесідей іс-әрекеттердің нәтижесінде
орындалуы мүмкін.
– Жұмыс күшінің санын көбейту. Егер жұмыс күшін құратын
адамдардың санын көбейтсе, онда экономиканың өндіріс қуаты міндетті түрде
артады. Мысалға, соңғы жылдардағы еңбек ресурстарындағы әйелдердің санының
өсуі АҚШ-тың өндіріс қуатын арттырады.
– Еңбек өнімділігін арттыру. Егер әрбір жұмысшы көбірек өндіре
бастаса (кез-келген), онда мемлекеттің өндіріс қуаты өседі.
– Техникалық деңгейін көтеру. Техникалық сипаттамалары
жақсартылған машиналарды қолдану еңбек өнімділігін арттырудың ең негізгі
және маңызды жолы болып табылады. Алайда, бұл шартты орындау үшін ғылым мен
техниканы үдемелі дамыту қажет.
– Капитал жинақтау. Өндірісті дамыту үшін тек қана тұтыну
тауарларын өндіріп қоймай, онымен қатар қоғам өзінің ресурстарының бір
бөлігін тиімді машиналар, станоктар, фабрикалар және т.с.с. сатып алу үшін
жинап, оны сатып алып, оларды өндірісте қолдану керек.
– Кәсіпорынның ақша қаражатын жұмасуын өсіру. Кәсіпорын еңбек
өніміділігін арттыру үшін жаңа сапалы құрал-жабдықтар алу, ғылыми
зерттеулер мен дайындықтар жүргізу, жұмысшыларды оқыту және басқа да
жолдарын пайдалануға қаржыны тиімді жұмсауға міндетті. Оған қосымша бұл
тұста үкімет тарапынан кәсіпорындарды еңбек өнімділігін арттыруға
ынталандыру мақсатында бөлінетін қаржыларды да қодану қажет.
Соңғы жүзжылдықта дүние жүзінің көп мемлекеттерінде адам басына
шаққандағы ЖҰӨ және жиынтық ЖҰӨ тұрақты түрде өсуде. Экономиканың өсуі
кеңінен тараған құбылыс болып отыр. Экономикада болып отыратын құлдырауды
ескерсек те,ұзақ мерзімді экономиканың тренді ұлғаймалы. Сондықтан
экономиканың тұрақты өсуі, адам басына шаққандағы табыстың өсуі - бұл
экономикадағы жаңа құбылыс. Бұл құбылыс дүние жүзінің көп мемлекеттерінде
соңғы екі жүз жылдықта байқалып отыр.
Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ,
ТҰӨ, ҰТ немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).
2. Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы
құрлымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі
және т.б ) Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге
ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш
бағытты атап өтуге болады.
– Неокейнстік
– Ноеклассикалық
– Тарихи-әлеуметтік
Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде
қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының
көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен
құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра
алады және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу
ресурс шектелуінің ахуалын жеңілдетеді.
Экономикалық өсудің қазіргі типі, жаңа сапасы дегеніміз не?
Осы күнгі ғылыми-техникалық революция, әлемдік еңбек бөлісі мен рынок,
өндірісті қоғамдастыру, халықтар арасындағы қатынастар, ұлттық
шаруашылықтардың ерекшеліктері мен сипаттары және өсу дәрежесі т. б.
экономикалық өсудің жаңа типіне көшуді талап етеді. Сапалық жаңа өсу типіне
көшуді елемеу, немесе жете бағаламау қателік. Бұдан келер орасан көп
зиянның бәрін бірдей есепке алу мүмкін емес. Абзалы экономикалық өрлеудің
сапалық жаңа типіне тезірек көшу.
Қазіргі экономикалық дамудың жаңа сапалық мәні — ғылыми-техникалық
революция жетістіктеріне арқа сүйеп, өндірісті интенсивті жол арнасына
салу. Осы бір күрделі мәселені жете түсініп, дұрыс шешу қазіргі ұлғаймалы
ұдайы өндірісінің бүкіл бейнесінде болып жатқан сан алуан өзгерістерді
терең білумен тығыз байланысты.
Экономикалық дамудың қазіргі типін қамтамасыз ететін жағдайлары мен
факторларды және жолдары мен бағыттары көп. Негізгілері: өндіріс пен
еңбекті одан әрі қоғамдастыру; өндірісті интенсивтендірудің жаңа жолдарын
пайдалану өсудің жаңа бағыттарының пайда болуы; экономикалық өрлеудің
қайнар көздерінің және бұрын болмаған жаңа факторларының экономикалық
өмірге араласуы; еңбек өнімділігін және өнім сапасын арттыру; жаңа техника
мен технологияға көшу; өндірістің тиімділігін арттыру; құрылымды қайта құру
және т. б.
Бұлар барлық қоғамдық құрылыстарға ортақ болып келеді. Алайда ортақтық
әртүрлі экономикалық формациялардағы ерекшеліктерді жоққа шығармайды.
Сипаттары мен салдарлары біркелкі болмайды.
Экономика дамудың жаңа сапасына көшу оның бағытының өзгеруіне тығыз
байланысты. Экономикалық дамудың әлеуметтік бағдарының күшеюі. Қазіргі
ғылыми-техникалық революция адам факторын қоғамды дамытудағы шешуші күшке
айналдырды. Сондықтан адам факторына қажетті жағдай жасау біршама қолға
алынды. Бұл барлық дамыған елдерде тән құбылыс. Біздің елімізде кейінгі
кезде қабылданған күшті әлеуметтік саясат іс жүзіне асып келеді.
Қазіргі кезде өндірілген өнім көлемінің көп болуы экономикалық өсудің
жаңа типін бейнелейді. Бірінші кезекке өнімнің сапасы, оның көлемі мен
құрамының үнемі өзгерісте болатын қоғамдық тұтыну талабына сай келуі
шығады. Демек, бұл сапалық жаңа өсу типінің негізгі көрсеткіштерінің бірі.
листік капитализм XX ғасырдың ең ұсқынсыз және қауіпті құбы-жығы болып, ең
озық ғылыми-техникалық ой соның іс-әрекеттері-мен жұртты жаппай қырып-
жоятын қаруға айналдыруда... Бұл (қазіргі дүние, Т..Қ.) қауіптері мен
қайшылықтары басынан асып жатқан да дүние, сондықтан оны тарихтың ең
беймаза кезеңі деп: айтуға болар еді1. Қорыта айтқанда келеңсіз осы
жағдайдың бә-рі де ғылыми-техникалық прогрестін, әлеуметтік салдары. Алайда
капитализм тұсында ғылыми-техникалық прогрестің өндіргіш күш-ке, өндіріске,
экономиканы дамытуға тигізіп огырған нәтижелі әсерін жоққа шығару, немесе,
жете бағаламауға болмайды.
Осындай көрсеткіштердің келесі тобы: еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы, металл сыйымдылығы. Экономикалық дамудың жаңа сапасын
қамтамасыз ететін осы факторлардың атқаратын ролі барлық мерзімде бірдей
болмайды. Даму кезеңдеріндегі нақтылы жағдайлар мен ерекшеліктерге
байланысты. Сондықтан әрбір уақыт кезеңінде интенсивті дамудың әртүрлі
варианттары қолданылады. Бір кезең, енді бір жағдайда — қорды, тағы бір
кезде — ресурстарды сақтауға баса көңіл аударылады.
Қазіргі ғылыми-техникалық революция нәтижелері еңбекті сақтап, оның
өнімділігін 2-3 есе арттыруға ықпал жасайды екен.
Озық технологиялық процестер өнімнің әрбір запасына шығындалатын
материалдардың көлемін азайтады. Сонымен қазіргі экономикалық дамудың жаңа
типінде ресурстарды сақтау аса маңызды орынға шығып отыр. Өйткені әлемнің
қай бұрышында, қандай елде болмасын ресурстардың қайнар көзі шектеулі және
азайып келеді. Олай болса міндет — үнемді пайдалану.
Қазіргі кезеңде интенсивті дамуда қорды сақтап қалудың маңызы біршама
есті. Техникалық прогресс қорды сақтау жолын қамтамасыз ете отырып,
өндірілген өнімнің әрбір данасына шығындалатын құрал-жабдыққа сіңген
бұрынғы едбек пен жанды еңбекке, сондай-ақ өндірістік қорға жұмсалатын
ағымдағы шығын көлемін азайтады.
Экономикалық дамудың жаңа сапасының өзіне тән қайнар бұлағы бар.
Олардың негізгісі — ғылыми-техникалық прогресс. Қазір ол революциялық
формада дамып келеді.
Экономикалық өсудің жаңа типін қамтамасыз ететін арнайы жол — қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыру.
Өндірістің тиімділігін арттырудың барлық қоғамдық формацияларға ортақ
заңдылықтары бар. Бұл заңдылықтар экономикалық ерлеудің жаңа типінің
нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Демек, дамудың қазіргі типінің
нәтижелілігі өндірістің негізгі факторларының іс-әрекетіне және сандық
өсуіне, сондай-ақ сапалық жетілуіне тікелей тәуелді. Экономикалық
әдебиеттерде бұны өндірістік қызмет деп те атайды. Оны мына формуламен
бейнелеп көрсетуге болады.
Ө = Х1, Х2,...Хп
Бұнда: Ө — әртүрлі өлшеммен өлшенген; Х1,Х2, ...Хп— өндіріс фак-
торлары. Осы келтіріліп отырған формула өндіріс факторларының бірі
екіншісін сан жүзінде орын алмастыратынын көрсетеді.
Экономикалық жаңа сапалық өсудің негізгі жолдарының бірі — өндірісті
одан әрі қоғамдастыру. Өндіріс пен еқбекті қоғамдастыруда бұрын болмаған
кооперациялаудың, шоғырландырудың, еңбек бөлісінің, мамандандырудың сапалық
жаңа формалары пайда болды. Интеграциялық процестер біршама күшейді.
Шеңбері сала ішінде ғана емес, салааралық деңгейде ұлғайды. Өндіріс,
қызмет көрсету, ғылым, білім және т. б. салаларын қамтитын интегралды
шаруашылық бірлестіктері етек жайды. Бұлар экономикалық жаңа өсуді
қамтамасыз ететін ендіріс пен еңбекті: қоғамдастырудың сапалық жаңа сатысы.
Әртүрлі өндіріс әдістерінде өмір сүріп отырған дамыған елдерге тән
құбылыстар.
Экономикалық сапалық жаңа өсудің басты жағдайы — өндіріс құрылымын
қайта құру. Қазіргі нақтылы жағдайларға сәйкес өндіріс құрылымының өзгеруі
интенсивті дамуды мақсат еткен ғылыми-техникалық революцияның түпкі
нәтижесі.
Өндіріс құрылымын қайта құрудың негізгі нәтижелері мыналар:
— әлемдік практикада қоғамдық өндірісті үш сфераға бөледі. Олар: әдепкі
сфера (ресурстарды шығаратын өндірістер); екіншісі қайтара шығару сферасы
(өндірістік және дайын өнім шығаратын өндірістер); кең түсініктегі қызмет
көрсету сферасы. Қазіргі заманымызда соңғысы шапшаң қарқынмен
өңдеп те, бойлап та барады;
— экономиканың динамикалық сектор тізгіні қызмет көрсету (әсіресе
халыққа қызмет көрсету) жүйесінің уысына түсті. Барлық дамыған елдерге
тән құбылыс;
— қоғамдық өндірістін, I және II бөлімшелерінің ара салмағы өзгерді.
Бірінші бөлімшеде — өндіріс құралы, екінші бөлімшеде — тұтыну заттары
өндіріледі. Ертеректе бірінші бөлім басым өсетін. Қазіргі жаңа
экономикалық өрлеуде екінші бөлімшенің дамуына көңіл көп бөлінеді;
— сала ішіндегі пропорциялар, құрылымдар айта қаларлықтай
өзгерді. Бұл қазіргі өндірісті ұйымдастырудың сөреге жету кезеңдері мен
жүзеге асатын шаралардың үлес салмағының артуымен белгіленеді.
Келешекте маңызды орын алатын ұнамды тенденция;
— салааралық өзгерістер де бар. Кен шығару және оны өңдеу салаларының
ара салмақтары өзгерді. Бұл мүлдем жаңа технологияларды пайдалануға
байланысты;
— материалдық өндіріс пен өндірістік және тұрмыстық қызмет көрсету
сферасының инфрақұрылымы шапшаң қарқынмен дамуда;
— ғылыми-техникалық прогресті қамтамасыз ететін шаруашылық
салаларының қалыптасуы және олардың шапшаң қарқынмен дамуы. Бұндай
салалардың қатары жылдам өсіп, көбейіп келеді. Қазір 17 түрі бар.
Қазіргі жаңа экономикалық ерлеудің келесі тұтқасы — жалпы және кәсіби
білім сапасын көтеру, маман кадрларды даярлап және олардың біліктілігін
арттыру. Дамыған капиталистік елдер өсудің осы жолын ертерек сезінді,
қажетті жағдайлар жасады, оны даму кезеңдерінің нақтылы ерекшеліктеріне
бейімдей отырып сапалық жаңа белеске көтерді.
Социалистік елдерде және біздің мемлекетімізде өмір шындығы біршама ашты.
Елімізде осы салада жүргізілген қайта құру күткен нәтижені бере
алмады. Халық шаруашылығының осы саласына менсінбеушілік, дұрыс
бағаламаушылық әлі күнге дейін үстемдік жасауда.
Қорыта айтқанда, сөз болып отырған қазіргі кезде қоғамдық
өндірістің құрылымын қайта құру жолдары мен әдістері әртүрлі
қоғамдық истемаға жататын барлық дамыған елдерге ортақ. Алайда
жеке қоғамдық формайциялардың ерекшеліктеріне байланысты олардың
мазмұны мен мәні, әлеметтік салдары әртүрлі болып келеді.
2. Экономикалық өсудің үлгілері (модельдері)
Экономикалық өсу факторларының 3 тобы бар:
1. Ұсыныс
2. Сұраныс
3. Бөлу
Ұсыныс факторлары болып табылатындар:
– Елдегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы
– Елдегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы
– Негізгі капиталдың көлемі
– Технолгия
Нақ осы факторлар өндірістің өсуін нақты түрде мүмкін етеді. Ұсыныс
факторлары түпкілікті бір сипатқа ие: олар өте сирек немесе мөлшері
шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің іс-жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан
әлеуметтік экономикалық дамудың белгілі бір деңгейінде елдердің әйтеуір
біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды.
Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика
соған бейімделуі, қайта жаңғыру (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы
тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп
отырады.
Экономиканың нақты өсуі, сондай-ақ сұраныс факторларына да байланысты
болады. Олар өндірістің өскелең көлемін іске асырудың мүмкіндігін
анықтайды. Солардың ең маңыздыларының қатарына тұтынушылық, инвестициялық,
мемлекеттік шығындарды, өткізудің жаңа рыноктарын игерудің есебінен
экспортты ұлғайтуды немесе елде шығарылатын өнімнің әлемдік рыноктағы
бәсеке қабілетін арттыруды атауға болады.
Жоғарыда көрсетілген факторлармен қатар экономиканың бөлу факторлары
да ықпал етеді. Экономикалық өсуге ықпал жасайтын осындай факторларға
жататындар:
– өндіріс ресурстарын салалар, кәсіпорындар, елді аймақтар
бойынша нақты бөлу;
– шаруашылық қызмет субъектілірнің арсында табыстарды
бөлудің қоғамда қолданылатын тәртібі.
Экономикалық өсуге екі жол арқылы жетуге болады:
экономикалық қызметке жаңа жұмыс күшін тарту және экономикалық белсенді
халықтың бұрынғы сондай санын анағұрлым тиімді пайдаланудың есебінен, яғни
экстенсивті және қарқынды даму жолдарының көмегі арқылы қол жетеді.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі ұлғайтылған ұдайы өндірістің
ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс
күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің
мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық
тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту
техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы,
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз
деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның
себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың
жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары
солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайды ұдайы өндіріс жағдайлары шарасыздан
нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық өсудің экстенсивті жолына ұзақ
мерзімде бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша белгісі-техникалық
прогресс базасында өндіріс факторларының тиімділігін арттыру. Өндірісті
қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың шектеулілігінен
туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып табылады. Қарқынды
экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымын ұлғайту анағұрлым ілгерішіл
техниканы, озақ технологияларды, ғылым жетістіктерін қолданудың, сондай-ақ
кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен жүреді. Экономикалық өсудің
қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда экономикалық өсу қарқынының
өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-техникалық прогресс жұмыссыздықты
тудыру мүмкін. Экопомикалық өсуді қамтамасыз ететін ішкі факторлар арқылы
анықталады. Егер мемлекеттік саясат отандық және шетелдік инвесторлармен
санаспайтын болса, онда эканомиканы дамытуды қамтамасыз етуде үкімет
сөзсіз елеулі кемістіктерге кездеседі. Шетелдік және отандық инвесторлар
өздерінің капиталдарын жүмсау үшін анағұрлым пайдалы салалар іздестіре
бастайды. Оның үстінде, осы заманғы әлемде трансұлттық компаниялардың
(ТҰҚ) қаржы және интелектуалды ресурстарын тарту арқылы өз елінің
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге даяр көптеген мемлекеттер бар.
Сонымен қатар, сыртқы факторлар да Қазақстан эканомикасының
дамуына елеулі ықпал жасап отыр. Қазақстандық эканомика мұнай мен
металдардың әлемдік бағаларына, тікелей инвестициялардың түсімдері. Оған
мысал ретінде, Ресейдегі эканомикалық дамудың жай – күйіне тікелей тәуелді
болып отыр. Мәселен, егер әлемдік эканомикада мұнайға және мұнай өңдеу
өнімдеріне, сондай – ақ түсті металдарға тағайындалған бағалардың деңгейі
неғұрлым жоғары болса, Қазақстан да дамуының оң динамикасына қол
жеткізеді. Ал енді әлемдік бағалар күрт төмендеп, шикізат секторына
инвестициялар құйылуы азайып, ресейлік тұтынушылардың төлем қабілеттілігі
нашарласа, осылардың барлығы отандық эканомиканың дамуын құлдырауға
ұшыратады.
Жоғарыда айтылғандардан мынандай қорытынды жасауға болады, Қазақстан
соңғы жылдарда әлемдік мұнай, газ және металдар нарығында өз орнын таба
білді. Бұл ірі ТҰК инвестицияларын елге тартудың арқасында жүзеге асты,
осындай инвестициялар мұнай экспорты бойынша еліміздің көлік мүмкіндіктерін
ұлғайтуға, мнеджментті жетілдіруге, маркетингтік зерттеулер жүргізу мен
әлемдік нарықта қазақстандық өнімдер көлемінің өсуін қмтамасыз етуге
септігін тигізді, бұл эканомикалық өсудің басты факторларының біріне
айналды.
Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алу ықтимал.
Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын пайдалану
тиімділігін ұдайы өсу жағдайларында, яғни өндірістің қарқынды сипат кезінде
қамтамассыз етіледі.
Экономикалық өсудi сипаттайтын көрсеткiштер келесiлер:
- ЖIӨ нақты өсуi
- Жан басына шаққандағы ЖIӨ
- Мемлекеттiк бюджеттің тапшылығы
Экономикалық көрсеткiштер
Көрсеткiштер жылдар 19992003 жылдарды
салыстырғандағы %-
бойынша
1999 2000 2001 2002 2003
ЖIӨ (млрд.тг.,) 2016,5 2599,9 3250,6 3776,3 4611,9 53,4
Жан басына 135,1 147,7 218,8 254,2 309,3 56,3
шаққандығы ЖIӨ
Мемлекеттiк -3,5 -0,1 0,4 -0,3 -0,1 56,3
бюджеттiң
тапшылығы
Экономиклық өсуді сипаттайтын көрсеткіштер болып табылатындар: ЖІӨ
нақты өсу, халық табыстарының нақты өсу, инфляция деңгейі, валютаның
айырбас бағамы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және ЖІӨ қатысты үкіметтің
сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда балансы (экспорт, импорт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Экономикалық өсу: мәні, мазмұны
2.1. Экономикалық өсудің көрсеткіштері
2.2. Экономикалық өсудің факторлары
2.3. Қазақстан Республикасындағы тұрақты экономикалық өсу
III. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Экономикалық өсуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет іс-әрекетінің негізгі бағыттары мен оның негізгі
көрсеткіштері деп аталады. Бұл жұмысымда мен жалпы экономикалық өсу
дегеніміз не, оның түрлері, факторлары мен факторларына және де осы тұрақты
экономикалық өсудің өз елімізде қалай жүзеге асырылып жатқанына тоқталып
өтпекшімін.
Экономикалық даму не үшін қажет? Ел нақты экономикалық даму кезеңінде
өмір кешсе, онда бірқатар жаңа мүмкіндіктер ашылады. Тауарлар және қызмат
көрсетуларге әркімнің қолы жетіп, оларды таңдауға мүмкіндік туып, халықтың
өмір деңгей көтеріледі. Елдің ішіндегі өмір деңгейін төмендетпей, басқа
елдерге көмек көрсетуге мүмкіндік туады.
Экономикалық даму дегеніміз не? Кез-келген берілген уақыт аралығында
ел экономикасы шектеулі мөлшерде тауар мен қызмет көрсетулер өндіре алады.
Біз мұндай шекті экономиканың өндіріс мүмкіндігі деп атаймыз. Егер бір
жылда өндірілген тауарлар және қызмет көрсетулердің жалпы құнын (ЖІӨ-ді)
экономикалық қызымет түрі болсын деп ұйғарсақ, онда ол қызыметтен елдегі
адамдардың әрқайсысына тиетін үлесі міндетті түрде шектеулі болар еді.
Алайда, бұл тұста ол бәліш үлкен болған сайын, әркімнің үлесі де молырақ
болатыны тағы да даусыз.
Экономистердің түсіндіруі бойынша, яғни ЖІӨ-ді көбейту экономикалық
даму болады. Ол үшін қолдағы ресурстарды тиімді пайдалану керек әлде
мемлекеттің өндіріс қуатын көтеру керек. Немесе, экономистерше айтқанда,
елдің өндіріс мүмкіндігінің шекарасын жылжыту қажет.
Экономикалық өсу: мәні, мазмұны
Экономикалық өсу – адамзат қоғамының үдемелі дамуын бейнелейтін ең
маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың “мәңгі”
проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін
іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі.
Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік
шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ал ұзақ мерзімді уақыт аралығында
өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ
мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы (жаңа) заманғы теория мен практикада “экономикалық өсу” термині
елдің Жалпы Ішкі Өнімнің (ЖІӨ) немесе Жалпы Ұлттық Өнімнің (ЖҰӨ) нақты
көлемінің ұлғаюын көрсетеді, яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда
есептеледі және өткен жылғымен немесе қайсыбір базалық жылмен
салыстырғанда, ЖІӨ (ЖҰӨ) көрсеткішінің өсімін сипаттайды. Экономикалық
өсуді анықтау кезінде, ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар
бойынша немесе осы көрсеткіші есептеуде баға факторы және өзге де
құрылымдық өзгерістерді есепке алусыз есептеледі.
Дүниежүзілік банктің ресми анықтамасына сәйкес Жалпы Ішкі Өнім (ЖІӨ) –
нақты елдің аумағында бір жылдың ішінде өндірілген барлық тауарлар мен
көрсетілген қызметтердің жиынтық құндылығы. ЖҰӨ-нің ЖІӨ-нен айырмасы
(өзгешелігі), Жалпы Ұлттық Өнім (ЖҰӨ), сондай-ақ ел азаматтарының
шетелдерден алған табыстарын да қосып, шетелдіктердің елден әкеткен
табыстарын шегеріп тастайды.
Экономиканың өсуі көбінесе тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру
қабілеті болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік экономикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теория “экономикалық
өсу” категориясына теориялық және практикалық тұрғыдан ерекше мән береді.
Экономикалық өсу деп нені түсінуге болады? Экономикалық өсу ұлғаймалы
ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы, қоғамдық өнімнің
сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан: өндіріс құралдары мен тұтыну
құралдарынан тұрады. Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғаймалы
ұдайы өндірістің экстенсивті типіне немесе ұлғаймалы ұдайы өндірістің
интенсивті типіне негізделе дамиды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстесивті типінде өнім шығаруды екі есеге
арттыру үшін, жұмыскер саны және өндірістік қорлары екі есе ұлғаюы қажет.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге жұмыс
күшін және өндірістік қорларды дұрыс қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Практикада бұл ұлғаймалы ұдайы өндірістің типтерін белгілі
арақатынаста немесе бірін-бірі толықтыратын жағдайда кездестіреміз.
Қазіргі жағдайда, ҒТР жағдайында, өндірістің интенсификациялануының
негізінде барлық дамыған елдерде экономикалық өсудің жаңа сапасы
қалыптасты: ал техникалық жарақтандыру мен еңбек өніміділігінің өсуі,
ресурстарды қамтамасыз ету, қаржы қайтарымының көтерілуі негізінде жүзеге
асады.
Экономикалық даму, әдетте, келесідей іс-әрекеттердің нәтижесінде
орындалуы мүмкін.
– Жұмыс күшінің санын көбейту. Егер жұмыс күшін құратын
адамдардың санын көбейтсе, онда экономиканың өндіріс қуаты міндетті түрде
артады. Мысалға, соңғы жылдардағы еңбек ресурстарындағы әйелдердің санының
өсуі АҚШ-тың өндіріс қуатын арттырады.
– Еңбек өнімділігін арттыру. Егер әрбір жұмысшы көбірек өндіре
бастаса (кез-келген), онда мемлекеттің өндіріс қуаты өседі.
– Техникалық деңгейін көтеру. Техникалық сипаттамалары
жақсартылған машиналарды қолдану еңбек өнімділігін арттырудың ең негізгі
және маңызды жолы болып табылады. Алайда, бұл шартты орындау үшін ғылым мен
техниканы үдемелі дамыту қажет.
– Капитал жинақтау. Өндірісті дамыту үшін тек қана тұтыну
тауарларын өндіріп қоймай, онымен қатар қоғам өзінің ресурстарының бір
бөлігін тиімді машиналар, станоктар, фабрикалар және т.с.с. сатып алу үшін
жинап, оны сатып алып, оларды өндірісте қолдану керек.
– Кәсіпорынның ақша қаражатын жұмасуын өсіру. Кәсіпорын еңбек
өніміділігін арттыру үшін жаңа сапалы құрал-жабдықтар алу, ғылыми
зерттеулер мен дайындықтар жүргізу, жұмысшыларды оқыту және басқа да
жолдарын пайдалануға қаржыны тиімді жұмсауға міндетті. Оған қосымша бұл
тұста үкімет тарапынан кәсіпорындарды еңбек өнімділігін арттыруға
ынталандыру мақсатында бөлінетін қаржыларды да қодану қажет.
Соңғы жүзжылдықта дүние жүзінің көп мемлекеттерінде адам басына
шаққандағы ЖҰӨ және жиынтық ЖҰӨ тұрақты түрде өсуде. Экономиканың өсуі
кеңінен тараған құбылыс болып отыр. Экономикада болып отыратын құлдырауды
ескерсек те,ұзақ мерзімді экономиканың тренді ұлғаймалы. Сондықтан
экономиканың тұрақты өсуі, адам басына шаққандағы табыстың өсуі - бұл
экономикадағы жаңа құбылыс. Бұл құбылыс дүние жүзінің көп мемлекеттерінде
соңғы екі жүз жылдықта байқалып отыр.
Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ,
ТҰӨ, ҰТ немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі).
2. Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (Жеке меншік құқығы
құрлымының өзгеруі, өндірісті ұйымдастыру және бөлу формаларының өзгерісі
және т.б ) Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге
ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемеге байланысты өсу теориясында үш
бағытты атап өтуге болады.
– Неокейнстік
– Ноеклассикалық
– Тарихи-әлеуметтік
Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде
қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының
көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен
құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра
алады және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу
ресурс шектелуінің ахуалын жеңілдетеді.
Экономикалық өсудің қазіргі типі, жаңа сапасы дегеніміз не?
Осы күнгі ғылыми-техникалық революция, әлемдік еңбек бөлісі мен рынок,
өндірісті қоғамдастыру, халықтар арасындағы қатынастар, ұлттық
шаруашылықтардың ерекшеліктері мен сипаттары және өсу дәрежесі т. б.
экономикалық өсудің жаңа типіне көшуді талап етеді. Сапалық жаңа өсу типіне
көшуді елемеу, немесе жете бағаламау қателік. Бұдан келер орасан көп
зиянның бәрін бірдей есепке алу мүмкін емес. Абзалы экономикалық өрлеудің
сапалық жаңа типіне тезірек көшу.
Қазіргі экономикалық дамудың жаңа сапалық мәні — ғылыми-техникалық
революция жетістіктеріне арқа сүйеп, өндірісті интенсивті жол арнасына
салу. Осы бір күрделі мәселені жете түсініп, дұрыс шешу қазіргі ұлғаймалы
ұдайы өндірісінің бүкіл бейнесінде болып жатқан сан алуан өзгерістерді
терең білумен тығыз байланысты.
Экономикалық дамудың қазіргі типін қамтамасыз ететін жағдайлары мен
факторларды және жолдары мен бағыттары көп. Негізгілері: өндіріс пен
еңбекті одан әрі қоғамдастыру; өндірісті интенсивтендірудің жаңа жолдарын
пайдалану өсудің жаңа бағыттарының пайда болуы; экономикалық өрлеудің
қайнар көздерінің және бұрын болмаған жаңа факторларының экономикалық
өмірге араласуы; еңбек өнімділігін және өнім сапасын арттыру; жаңа техника
мен технологияға көшу; өндірістің тиімділігін арттыру; құрылымды қайта құру
және т. б.
Бұлар барлық қоғамдық құрылыстарға ортақ болып келеді. Алайда ортақтық
әртүрлі экономикалық формациялардағы ерекшеліктерді жоққа шығармайды.
Сипаттары мен салдарлары біркелкі болмайды.
Экономика дамудың жаңа сапасына көшу оның бағытының өзгеруіне тығыз
байланысты. Экономикалық дамудың әлеуметтік бағдарының күшеюі. Қазіргі
ғылыми-техникалық революция адам факторын қоғамды дамытудағы шешуші күшке
айналдырды. Сондықтан адам факторына қажетті жағдай жасау біршама қолға
алынды. Бұл барлық дамыған елдерде тән құбылыс. Біздің елімізде кейінгі
кезде қабылданған күшті әлеуметтік саясат іс жүзіне асып келеді.
Қазіргі кезде өндірілген өнім көлемінің көп болуы экономикалық өсудің
жаңа типін бейнелейді. Бірінші кезекке өнімнің сапасы, оның көлемі мен
құрамының үнемі өзгерісте болатын қоғамдық тұтыну талабына сай келуі
шығады. Демек, бұл сапалық жаңа өсу типінің негізгі көрсеткіштерінің бірі.
листік капитализм XX ғасырдың ең ұсқынсыз және қауіпті құбы-жығы болып, ең
озық ғылыми-техникалық ой соның іс-әрекеттері-мен жұртты жаппай қырып-
жоятын қаруға айналдыруда... Бұл (қазіргі дүние, Т..Қ.) қауіптері мен
қайшылықтары басынан асып жатқан да дүние, сондықтан оны тарихтың ең
беймаза кезеңі деп: айтуға болар еді1. Қорыта айтқанда келеңсіз осы
жағдайдың бә-рі де ғылыми-техникалық прогрестін, әлеуметтік салдары. Алайда
капитализм тұсында ғылыми-техникалық прогрестің өндіргіш күш-ке, өндіріске,
экономиканы дамытуға тигізіп огырған нәтижелі әсерін жоққа шығару, немесе,
жете бағаламауға болмайды.
Осындай көрсеткіштердің келесі тобы: еңбек өнімділігі, қор
қайтарымдылығы, металл сыйымдылығы. Экономикалық дамудың жаңа сапасын
қамтамасыз ететін осы факторлардың атқаратын ролі барлық мерзімде бірдей
болмайды. Даму кезеңдеріндегі нақтылы жағдайлар мен ерекшеліктерге
байланысты. Сондықтан әрбір уақыт кезеңінде интенсивті дамудың әртүрлі
варианттары қолданылады. Бір кезең, енді бір жағдайда — қорды, тағы бір
кезде — ресурстарды сақтауға баса көңіл аударылады.
Қазіргі ғылыми-техникалық революция нәтижелері еңбекті сақтап, оның
өнімділігін 2-3 есе арттыруға ықпал жасайды екен.
Озық технологиялық процестер өнімнің әрбір запасына шығындалатын
материалдардың көлемін азайтады. Сонымен қазіргі экономикалық дамудың жаңа
типінде ресурстарды сақтау аса маңызды орынға шығып отыр. Өйткені әлемнің
қай бұрышында, қандай елде болмасын ресурстардың қайнар көзі шектеулі және
азайып келеді. Олай болса міндет — үнемді пайдалану.
Қазіргі кезеңде интенсивті дамуда қорды сақтап қалудың маңызы біршама
есті. Техникалық прогресс қорды сақтау жолын қамтамасыз ете отырып,
өндірілген өнімнің әрбір данасына шығындалатын құрал-жабдыққа сіңген
бұрынғы едбек пен жанды еңбекке, сондай-ақ өндірістік қорға жұмсалатын
ағымдағы шығын көлемін азайтады.
Экономикалық дамудың жаңа сапасының өзіне тән қайнар бұлағы бар.
Олардың негізгісі — ғылыми-техникалық прогресс. Қазір ол революциялық
формада дамып келеді.
Экономикалық өсудің жаңа типін қамтамасыз ететін арнайы жол — қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыру.
Өндірістің тиімділігін арттырудың барлық қоғамдық формацияларға ортақ
заңдылықтары бар. Бұл заңдылықтар экономикалық ерлеудің жаңа типінің
нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Демек, дамудың қазіргі типінің
нәтижелілігі өндірістің негізгі факторларының іс-әрекетіне және сандық
өсуіне, сондай-ақ сапалық жетілуіне тікелей тәуелді. Экономикалық
әдебиеттерде бұны өндірістік қызмет деп те атайды. Оны мына формуламен
бейнелеп көрсетуге болады.
Ө = Х1, Х2,...Хп
Бұнда: Ө — әртүрлі өлшеммен өлшенген; Х1,Х2, ...Хп— өндіріс фак-
торлары. Осы келтіріліп отырған формула өндіріс факторларының бірі
екіншісін сан жүзінде орын алмастыратынын көрсетеді.
Экономикалық жаңа сапалық өсудің негізгі жолдарының бірі — өндірісті
одан әрі қоғамдастыру. Өндіріс пен еқбекті қоғамдастыруда бұрын болмаған
кооперациялаудың, шоғырландырудың, еңбек бөлісінің, мамандандырудың сапалық
жаңа формалары пайда болды. Интеграциялық процестер біршама күшейді.
Шеңбері сала ішінде ғана емес, салааралық деңгейде ұлғайды. Өндіріс,
қызмет көрсету, ғылым, білім және т. б. салаларын қамтитын интегралды
шаруашылық бірлестіктері етек жайды. Бұлар экономикалық жаңа өсуді
қамтамасыз ететін ендіріс пен еңбекті: қоғамдастырудың сапалық жаңа сатысы.
Әртүрлі өндіріс әдістерінде өмір сүріп отырған дамыған елдерге тән
құбылыстар.
Экономикалық сапалық жаңа өсудің басты жағдайы — өндіріс құрылымын
қайта құру. Қазіргі нақтылы жағдайларға сәйкес өндіріс құрылымының өзгеруі
интенсивті дамуды мақсат еткен ғылыми-техникалық революцияның түпкі
нәтижесі.
Өндіріс құрылымын қайта құрудың негізгі нәтижелері мыналар:
— әлемдік практикада қоғамдық өндірісті үш сфераға бөледі. Олар: әдепкі
сфера (ресурстарды шығаратын өндірістер); екіншісі қайтара шығару сферасы
(өндірістік және дайын өнім шығаратын өндірістер); кең түсініктегі қызмет
көрсету сферасы. Қазіргі заманымызда соңғысы шапшаң қарқынмен
өңдеп те, бойлап та барады;
— экономиканың динамикалық сектор тізгіні қызмет көрсету (әсіресе
халыққа қызмет көрсету) жүйесінің уысына түсті. Барлық дамыған елдерге
тән құбылыс;
— қоғамдық өндірістін, I және II бөлімшелерінің ара салмағы өзгерді.
Бірінші бөлімшеде — өндіріс құралы, екінші бөлімшеде — тұтыну заттары
өндіріледі. Ертеректе бірінші бөлім басым өсетін. Қазіргі жаңа
экономикалық өрлеуде екінші бөлімшенің дамуына көңіл көп бөлінеді;
— сала ішіндегі пропорциялар, құрылымдар айта қаларлықтай
өзгерді. Бұл қазіргі өндірісті ұйымдастырудың сөреге жету кезеңдері мен
жүзеге асатын шаралардың үлес салмағының артуымен белгіленеді.
Келешекте маңызды орын алатын ұнамды тенденция;
— салааралық өзгерістер де бар. Кен шығару және оны өңдеу салаларының
ара салмақтары өзгерді. Бұл мүлдем жаңа технологияларды пайдалануға
байланысты;
— материалдық өндіріс пен өндірістік және тұрмыстық қызмет көрсету
сферасының инфрақұрылымы шапшаң қарқынмен дамуда;
— ғылыми-техникалық прогресті қамтамасыз ететін шаруашылық
салаларының қалыптасуы және олардың шапшаң қарқынмен дамуы. Бұндай
салалардың қатары жылдам өсіп, көбейіп келеді. Қазір 17 түрі бар.
Қазіргі жаңа экономикалық ерлеудің келесі тұтқасы — жалпы және кәсіби
білім сапасын көтеру, маман кадрларды даярлап және олардың біліктілігін
арттыру. Дамыған капиталистік елдер өсудің осы жолын ертерек сезінді,
қажетті жағдайлар жасады, оны даму кезеңдерінің нақтылы ерекшеліктеріне
бейімдей отырып сапалық жаңа белеске көтерді.
Социалистік елдерде және біздің мемлекетімізде өмір шындығы біршама ашты.
Елімізде осы салада жүргізілген қайта құру күткен нәтижені бере
алмады. Халық шаруашылығының осы саласына менсінбеушілік, дұрыс
бағаламаушылық әлі күнге дейін үстемдік жасауда.
Қорыта айтқанда, сөз болып отырған қазіргі кезде қоғамдық
өндірістің құрылымын қайта құру жолдары мен әдістері әртүрлі
қоғамдық истемаға жататын барлық дамыған елдерге ортақ. Алайда
жеке қоғамдық формайциялардың ерекшеліктеріне байланысты олардың
мазмұны мен мәні, әлеметтік салдары әртүрлі болып келеді.
2. Экономикалық өсудің үлгілері (модельдері)
Экономикалық өсу факторларының 3 тобы бар:
1. Ұсыныс
2. Сұраныс
3. Бөлу
Ұсыныс факторлары болып табылатындар:
– Елдегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы
– Елдегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы
– Негізгі капиталдың көлемі
– Технолгия
Нақ осы факторлар өндірістің өсуін нақты түрде мүмкін етеді. Ұсыныс
факторлары түпкілікті бір сипатқа ие: олар өте сирек немесе мөлшері
шектеулі. Ал адам қажеттіліктерінің іс-жүзінде ұшы-қиыры жоқ. Сондықтан
әлеуметтік экономикалық дамудың белгілі бір деңгейінде елдердің әйтеуір
біреуінде азық-түліктік, экологиялық, демографиялық проблемалар туындайды.
Өндірістік ресурстардың сиректік немесе шектеулілік салдарынан экономика
соған бейімделуі, қайта жаңғыру (өзгеруі), өсудің жаңа үлгілерін таңдауы
тиіс, үрдістерді ынталандырып немесе, керісінше, керексіздерін тежеп
отырады.
Экономиканың нақты өсуі, сондай-ақ сұраныс факторларына да байланысты
болады. Олар өндірістің өскелең көлемін іске асырудың мүмкіндігін
анықтайды. Солардың ең маңыздыларының қатарына тұтынушылық, инвестициялық,
мемлекеттік шығындарды, өткізудің жаңа рыноктарын игерудің есебінен
экспортты ұлғайтуды немесе елде шығарылатын өнімнің әлемдік рыноктағы
бәсеке қабілетін арттыруды атауға болады.
Жоғарыда көрсетілген факторлармен қатар экономиканың бөлу факторлары
да ықпал етеді. Экономикалық өсуге ықпал жасайтын осындай факторларға
жататындар:
– өндіріс ресурстарын салалар, кәсіпорындар, елді аймақтар
бойынша нақты бөлу;
– шаруашылық қызмет субъектілірнің арсында табыстарды
бөлудің қоғамда қолданылатын тәртібі.
Экономикалық өсуге екі жол арқылы жетуге болады:
экономикалық қызметке жаңа жұмыс күшін тарту және экономикалық белсенді
халықтың бұрынғы сондай санын анағұрлым тиімді пайдаланудың есебінен, яғни
экстенсивті және қарқынды даму жолдарының көмегі арқылы қол жетеді.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі ұлғайтылған ұдайы өндірістің
ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс
күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің
мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Біріншіден, оған техникалық
тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту
техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы,
материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз
деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның
себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың
жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары
солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайды ұдайы өндіріс жағдайлары шарасыздан
нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық өсудің экстенсивті жолына ұзақ
мерзімде бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің қарқынды үлгісінің басты айрықша белгісі-техникалық
прогресс базасында өндіріс факторларының тиімділігін арттыру. Өндірісті
қарқынды ұлғайтудың шүбәсіз құндылығы табиғи ресурстардың шектеулілігінен
туындайтын экономикалық өсу тосқауылдарын жеңетіні болып табылады. Қарқынды
экономикалық өсу кезінде өндіріс ауқымын ұлғайту анағұрлым ілгерішіл
техниканы, озақ технологияларды, ғылым жетістіктерін қолданудың, сондай-ақ
кадрлардың біліктіліктерін арттырудың есебінен жүреді. Экономикалық өсудің
қарқынды үлгісінің ерекшеліктері мынада, мұнда экономикалық өсу қарқынының
өте жоғары болуы мүмкін емес, ал ғылыми-техникалық прогресс жұмыссыздықты
тудыру мүмкін. Экопомикалық өсуді қамтамасыз ететін ішкі факторлар арқылы
анықталады. Егер мемлекеттік саясат отандық және шетелдік инвесторлармен
санаспайтын болса, онда эканомиканы дамытуды қамтамасыз етуде үкімет
сөзсіз елеулі кемістіктерге кездеседі. Шетелдік және отандық инвесторлар
өздерінің капиталдарын жүмсау үшін анағұрлым пайдалы салалар іздестіре
бастайды. Оның үстінде, осы заманғы әлемде трансұлттық компаниялардың
(ТҰҚ) қаржы және интелектуалды ресурстарын тарту арқылы өз елінің
экономикалық дамуын қамтамасыз етуге даяр көптеген мемлекеттер бар.
Сонымен қатар, сыртқы факторлар да Қазақстан эканомикасының
дамуына елеулі ықпал жасап отыр. Қазақстандық эканомика мұнай мен
металдардың әлемдік бағаларына, тікелей инвестициялардың түсімдері. Оған
мысал ретінде, Ресейдегі эканомикалық дамудың жай – күйіне тікелей тәуелді
болып отыр. Мәселен, егер әлемдік эканомикада мұнайға және мұнай өңдеу
өнімдеріне, сондай – ақ түсті металдарға тағайындалған бағалардың деңгейі
неғұрлым жоғары болса, Қазақстан да дамуының оң динамикасына қол
жеткізеді. Ал енді әлемдік бағалар күрт төмендеп, шикізат секторына
инвестициялар құйылуы азайып, ресейлік тұтынушылардың төлем қабілеттілігі
нашарласа, осылардың барлығы отандық эканомиканың дамуын құлдырауға
ұшыратады.
Жоғарыда айтылғандардан мынандай қорытынды жасауға болады, Қазақстан
соңғы жылдарда әлемдік мұнай, газ және металдар нарығында өз орнын таба
білді. Бұл ірі ТҰК инвестицияларын елге тартудың арқасында жүзеге асты,
осындай инвестициялар мұнай экспорты бойынша еліміздің көлік мүмкіндіктерін
ұлғайтуға, мнеджментті жетілдіруге, маркетингтік зерттеулер жүргізу мен
әлемдік нарықта қазақстандық өнімдер көлемінің өсуін қмтамасыз етуге
септігін тигізді, бұл эканомикалық өсудің басты факторларының біріне
айналды.
Сонымен, экономикалық өсу қарқынды және экстенсивті сипат алу ықтимал.
Бұл ретте мемлекеттің экономикалық дамуы өндіріс ресурстарын пайдалану
тиімділігін ұдайы өсу жағдайларында, яғни өндірістің қарқынды сипат кезінде
қамтамассыз етіледі.
Экономикалық өсудi сипаттайтын көрсеткiштер келесiлер:
- ЖIӨ нақты өсуi
- Жан басына шаққандағы ЖIӨ
- Мемлекеттiк бюджеттің тапшылығы
Экономикалық көрсеткiштер
Көрсеткiштер жылдар 19992003 жылдарды
салыстырғандағы %-
бойынша
1999 2000 2001 2002 2003
ЖIӨ (млрд.тг.,) 2016,5 2599,9 3250,6 3776,3 4611,9 53,4
Жан басына 135,1 147,7 218,8 254,2 309,3 56,3
шаққандығы ЖIӨ
Мемлекеттiк -3,5 -0,1 0,4 -0,3 -0,1 56,3
бюджеттiң
тапшылығы
Экономиклық өсуді сипаттайтын көрсеткіштер болып табылатындар: ЖІӨ
нақты өсу, халық табыстарының нақты өсу, инфляция деңгейі, валютаның
айырбас бағамы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы және ЖІӨ қатысты үкіметтің
сыртқы борышының деңгейі, елдің сауда балансы (экспорт, импорт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz