Тарихи ономастикалық кеңістік (Х-ХІV ғғ. түркі жазба ескерткіштері негізінде)
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі лингвистикада көркем мәтін түзудің маңызды мәселелерінің бірі көркем шығарманың ономастикалық кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Осыған орай, көркем мәтін онимдерін зерттеу нысаны ретінде алған еңбектер санының артуы – заңды құбылыс. Жалқы есімдердің көркем мәтін түзудегі қызметін зерттеуде автордың ойын және мәтіндегі ақпаратты жеткізу мақсатында онимдік бірліктерді қолдануда автордың құқығы басты назарда ұсталады.
Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберлігін онимдерді мәтін түзу заңдылығына бейімдеп, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық маңыздылығын аша түсуінен, қажетті ақпаратты жеткізуде, әртүрлі қызметте орынды пайдалана алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі.
Поэтикалық ономастика – қазақ тіл білімінде көп зерттелмеген, тың саланың бірі. Осы бағыттағы зерттеулер түркі, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі онимдердің құрылымдық таптастырылуын айқындауға; антропонимдердің, топонимдердің шығу тегін зерделеуге, олардың көркем шығармадағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты тарихи ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті зерттеу тіл біліміндегі көркем мәтін ономастикасын жаңа қырынан талдап, жалпы көркем шығарма ономастикасымен салыстыра қарастырып, нақты тұжырым жасауда, ерекшеліктерін анықтауда маңызды. Орта ғасырда өмір сүрген философ, ақындар Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми шығармалары – қазақ халқының тарихи-мәдени өмірінен ақпарат беретін құнды дүниелер. Олардың тілдік бірліктерді (соның ішінде онимдерді) шеберлікпен қолдануларынан «Құтты білік», «Диуани хикмет», «Ақиқат сыйы», «Мұхаббат-наме» шығармаларын қарастыра отырып, сол кездегі қоғамдық құрылым, мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаны, аспан әлемін, өзіндік көзқарастарын т.б. авторлардың танымы арқылы анықтауға болады.
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезмидің ономастикалық поэтикасының көркемдік ерекшелігін ашу ақынның көркем-бейнелік ойлау қабілетін толық анықтау, оның адамзаттың дамуына, көркеюіне қосқан құнды үлесін айқындау дегенді білдіреді.
Жоғарыда айтылғандар түркітануда, соның ішінде қазақ тіл білімінде поэтикалық ономастиканы кешенді ғылыми зерттеуді қажет ететін жеке сала ретінде қалыптастыру қажеттілігін айқындайды. Сонымен қатар орта ғасыр, тарихи поэтикалық шығармалардың ономастикалық кеңістігі қазақ тіл білімінде кешенді зерттеу нысаны болған емес. Бұл жайттар диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігін айғақтай түседі.
Зерттеу нысаны. Жұмыстың міндеттерін шешу мақсатында зерттеуге «Құтты білік», «Диуани хикмет», «Ақиқат сыйы», «Мұхаббат-наме»
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі лингвистикада көркем мәтін түзудің маңызды мәселелерінің бірі көркем шығарманың ономастикалық кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Осыған орай, көркем мәтін онимдерін зерттеу нысаны ретінде алған еңбектер санының артуы – заңды құбылыс. Жалқы есімдердің көркем мәтін түзудегі қызметін зерттеуде автордың ойын және мәтіндегі ақпаратты жеткізу мақсатында онимдік бірліктерді қолдануда автордың құқығы басты назарда ұсталады.
Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберлігін онимдерді мәтін түзу заңдылығына бейімдеп, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық маңыздылығын аша түсуінен, қажетті ақпаратты жеткізуде, әртүрлі қызметте орынды пайдалана алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және экстралингвистикалық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі.
Поэтикалық ономастика – қазақ тіл білімінде көп зерттелмеген, тың саланың бірі. Осы бағыттағы зерттеулер түркі, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі онимдердің құрылымдық таптастырылуын айқындауға; антропонимдердің, топонимдердің шығу тегін зерделеуге, олардың көркем шығармадағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты тарихи ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті зерттеу тіл біліміндегі көркем мәтін ономастикасын жаңа қырынан талдап, жалпы көркем шығарма ономастикасымен салыстыра қарастырып, нақты тұжырым жасауда, ерекшеліктерін анықтауда маңызды. Орта ғасырда өмір сүрген философ, ақындар Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми шығармалары – қазақ халқының тарихи-мәдени өмірінен ақпарат беретін құнды дүниелер. Олардың тілдік бірліктерді (соның ішінде онимдерді) шеберлікпен қолдануларынан «Құтты білік», «Диуани хикмет», «Ақиқат сыйы», «Мұхаббат-наме» шығармаларын қарастыра отырып, сол кездегі қоғамдық құрылым, мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаны, аспан әлемін, өзіндік көзқарастарын т.б. авторлардың танымы арқылы анықтауға болады.
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезмидің ономастикалық поэтикасының көркемдік ерекшелігін ашу ақынның көркем-бейнелік ойлау қабілетін толық анықтау, оның адамзаттың дамуына, көркеюіне қосқан құнды үлесін айқындау дегенді білдіреді.
Жоғарыда айтылғандар түркітануда, соның ішінде қазақ тіл білімінде поэтикалық ономастиканы кешенді ғылыми зерттеуді қажет ететін жеке сала ретінде қалыптастыру қажеттілігін айқындайды. Сонымен қатар орта ғасыр, тарихи поэтикалық шығармалардың ономастикалық кеңістігі қазақ тіл білімінде кешенді зерттеу нысаны болған емес. Бұл жайттар диссертациялық жұмыс тақырыбының өзектілігін айғақтай түседі.
Зерттеу нысаны. Жұмыстың міндеттерін шешу мақсатында зерттеуге «Құтты білік», «Диуани хикмет», «Ақиқат сыйы», «Мұхаббат-наме»
ӘОЖ 811.512.1'373.2
Қолжазба құқығында
ИМАНБЕРДИЕВА СӘУЛЕ ҚҰРМАНБАЙҚЫЗЫ
Тарихи ономастикалық кеңістік
(Х-ХІV ғғ. түркі жазба ескерткіштері негізінде)
Мамандығы – 10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми кеңесшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор Г.Б. Мадиева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Е.Ә. Керімбаев
филология ғылымдарының докторы,
профессор В.У. Махпиров
филология ғылымдарының докторы,
профессор Ш.Ш. Жалмаханов
Жетекші ұйым: Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы 9 шілдеде сағат 14.00-де ҚР БжҒМ ҒК
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылдың 9 маусымында таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Ж. Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі лингвистикада көркем мәтін
түзудің маңызды мәселелерінің бірі көркем шығарманың ономастикалық
кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Осыған орай, көркем мәтін онимдерін
зерттеу нысаны ретінде алған еңбектер санының артуы – заңды құбылыс. Жалқы
есімдердің көркем мәтін түзудегі қызметін зерттеуде автордың ойын және
мәтіндегі ақпаратты жеткізу мақсатында онимдік бірліктерді қолдануда
автордың құқығы басты назарда ұсталады.
Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберлігін онимдерді мәтін түзу
заңдылығына бейімдеп, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық маңыздылығын аша
түсуінен, қажетті ақпаратты жеткізуде, әртүрлі қызметте орынды пайдалана
алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және
экстралингвистикалық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал
ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі.
Поэтикалық ономастика – қазақ тіл білімінде көп зерттелмеген, тың
саланың бірі. Осы бағыттағы зерттеулер түркі, соның ішінде қазақ тіл
біліміндегі онимдердің құрылымдық таптастырылуын айқындауға;
антропонимдердің, топонимдердің шығу тегін зерделеуге, олардың көркем
шығармадағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
тарихи ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті зерттеу тіл біліміндегі
көркем мәтін ономастикасын жаңа қырынан талдап, жалпы көркем шығарма
ономастикасымен салыстыра қарастырып, нақты тұжырым жасауда, ерекшеліктерін
анықтауда маңызды. Орта ғасырда өмір сүрген философ, ақындар Ж. Баласағұн,
Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми шығармалары – қазақ халқының тарихи-мәдени
өмірінен ақпарат беретін құнды дүниелер. Олардың тілдік бірліктерді (соның
ішінде онимдерді) шеберлікпен қолдануларынан Құтты білік, Диуани
хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме шығармаларын қарастыра отырып, сол
кездегі қоғамдық құрылым, мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаны, аспан
әлемін, өзіндік көзқарастарын т.б. авторлардың танымы арқылы анықтауға
болады.
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезмидің ономастикалық
поэтикасының көркемдік ерекшелігін ашу ақынның көркем-бейнелік ойлау
қабілетін толық анықтау, оның адамзаттың дамуына, көркеюіне қосқан құнды
үлесін айқындау дегенді білдіреді.
Жоғарыда айтылғандар түркітануда, соның ішінде қазақ тіл білімінде
поэтикалық ономастиканы кешенді ғылыми зерттеуді қажет ететін жеке сала
ретінде қалыптастыру қажеттілігін айқындайды. Сонымен қатар орта ғасыр,
тарихи поэтикалық шығармалардың ономастикалық кеңістігі қазақ тіл білімінде
кешенді зерттеу нысаны болған емес. Бұл жайттар диссертациялық жұмыс
тақырыбының өзектілігін айғақтай түседі.
Зерттеу нысаны. Жұмыстың міндеттерін шешу мақсатында зерттеуге Құтты
білік, Диуани хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме шығармаларындағы
онимдік бірліктер алынды, құрамында онимдік бірліктер кездесетін лексика-
фразеологиялық бірліктер, мақал-мәтелдер, қазіргі ақын-жазушылардың
шығармаларындағы онимдік бірліктердің қолданыстары, жалпы саны 3 мыңнан
асатын тілдік материал жинақталды.
Зерттеу пәні ретінде тарихи ескерткіштердегі онимдік бірліктердің
лексика-семантикалық, құрылымдық түрлері, олардың мәтін ішіндегі қызметі,
прецедентті есімдердің қолданысы, қазіргі қазақ тіліндегі көрінісі
қарастырылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты – орта
ғасыр поэтикалық ескерткіштеріндегі ономастикалық кеңістікті анықтау, соның
ішінде онимдердің мәтін ішіндегі қызметін анықтау, олардың автордың шығарма
идеясын жеткізудегі мәнін ашу, шығарма кейіпкері, кеңістік-мезгілдік
қатынасты қалыптастырудағы рөлін айқындау. Бұл мақсатты орындауда шешілетін
міндеттер топтамасы:
Міндеттердің бірінші топтамасы поэтонимдерді зерттеуге арналған
еңбектерге бағытталған:
• поэтонимдердің зерттелу бағыттарына ғылыми-анықтамалық шолу жүргізу;
• тарихи жазба ескерткіштердің қалыптасуына ықпал еткен тарихи
экстралингвистикалық факторларды айқындау;
• тарихи ескерткіштердің зерттелуіне шолу жасау.
Міндеттердің екінші топтамасы тарихи ескерткіштердегі ономастикалық
кеңістікті талдауға бағытталған:
• тарихи ескерткіштердің ономастикалық кеңістігінің мазмұнын өзектік-шектік
қатынас негізінде анықтау және оның құрылымдық типтерін ашу;
• ескерткіштер онимдерінің лексика-семантикалық және атау түзу модельдерін
айқындау.
Міндеттердің үшінші топтамасы тарихи ескерткіштер онимдерінің
функционалды-прагматикалық аспектісіне бағытталған:
• көркем мәтіндегі жалқы есімдердің тура және қосымша қызметтерін айқындау;
• мәтін түзудегі автор қолданысындағы онимдердің уәжділік, ақпараттық
негіздерін анықтау;
• тарихи ескерткіштердегі прецедентті есімдердің табиғатын, мәтін ішіндегі
қызметін ашу.
Міндеттердің төртінші топтамасы онимдердің тарихи ескерткіштердегі және
қазіргі тілдегі қолданысындағы сабақтастықты зерделеуге бағытталған:
• тарихи ескерткіштердегі онимдердің қазіргі қазақ тіліндегі қолданысын
анықтау;
• Жаратушы концептісінің құрылымдық түрлерін талдау және ғылыми
зерттеулер негізінде концепт терминіне анықтама беру;
• Жаратушы концептісінің лингвокогнитивтік құрылымын айқындау.
Зерттеу материалдары ретінде Құтты білік (Ж. Баласағұн), Диуани
хикмет (Қ.А. Ясауи), Ақиқат сыйы (А. Йүгінеки), Мұхаббат-наме
(Хорезми) түркі тарихи жазба ескерткіштерінің бірнеше нұсқалары, қазақ
тілінің көп томдық түсіндірме сөздігі, Бабалар сөзі (Алматы, 1-100
томдары), Қазақстан энциклопедиясы (Алматы, 1-10 томдары), Фразеологиялық
сөздік (І. Кеңесбаев. Алматы, 2007), мақал-мәтелдерден және қазіргі
поэтикалық шығармалардан алынған тілдік деректер пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – диссертациялық зерттеудің тарихи
поэтонимдерді кешенді түрде талдаудың алғашқы тәжірибесі. Ескерткіштердің
ономастикалық кеңістігі өзектік-шектік қатынастан тұратын түрлерінен
құралғандығы анықталды. Қазіргі кезде адамның қызметіне қатысты жиі
қолданылатын онимдер (эргоним, урбаноним т.б.) тарихи ескерткіштерде
қолданылмаған. Диссертацияда топонимдер арқылы берілген кеңістік бейнесін
бірегейлендіруде шығармада анық көрініс тапқан мынадай критерийлер тірек
ретінде ескерілді: жиі қолданысы, онимнің мәтіндегі алатын рөлі, яғни
синергетикасы; поэтонимдік ақпарат (автордың өмірбаяны, мәтіннің жазылған
жері т.б.). Онимдердің жасалу ерекшеліктерін анықтау барысында
аппроксимация термині екіншілік атау жасаудың тәсілі ретінде ұсынылып,
ұқсастық бойынша атау ретінде ең алдымен белгілеудің мүшелік сипаттау
құралдары арқылы жасалатыны, бұл синтаксистік құрылымға тән екені
дәлелденді. Шығарманың ономастикалық кеңістігінде әртүрлі қызмет атқару
үшін қолданылған прецеденттi есімдердің шығу тегi аясына қарай әртүрлі
болып келетіні мысалдар негізінде дәйектелді. Мәтін дискурсындағы
прецедентті есімдердің семантикалық предикат жағдайындағы құрылымдары
анықталды. Тарихи ескерткіштерде төрт ғасыр бойы идеологиялық мақсатта
санаға ықпал ету үшін прецедентті есімдерді белсенді түрде қолдану –
автордың оқырманмен ұжымдық тығыз қарым-қатынас жасауға талпынуымен
байланысты екені айқындалды. Когнитивтік лингвистикада қалыптасқан
концепт терминіне қатысты анықтамаларды қарастыра отырып, материалды
зерттеу негізінде концепт терминіне анықтама берілді. Тұңғыш рет
теонимдік бірлік концепт тұрғысынан талданып, құрылымдық типтері
айқындалып, ассоциативтік эксперимент негізінде лингвоконцептуалдық
көрінісі зерделенді.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне
байланысты диахронды-синхрондық сипаттама, шығарма онимдерінің өзектік-
шектік қатынасынан тұратын ономастикалық кеңістікті анықтауда маңызды болып
табылатын интерпретация әдісі, талдау мен жинақтау, тұжырымдау,
ономастикалық кеңістікті талдау үшін дескриптік әдіс, концептуалдық талдау,
жиі қолданылатын онимдік бірліктерді анықтау үшін сауалнама, ассоциативтік-
эксперимент әдістері, мәтінді талдау мен онимдік бірлік санын анықтау
тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеудің тұжырымдары, алынған нәтижелері
көркем мәтін ономастикасын зерттеудің болашақ бағытын анықтауда ерекше
маңызды. Диссертацияда қарастырылған өзектік-шектік қатынасты құрайтын оним
түрлерінен қалыптасқан тарихи поэтикалық ономастикалық кеңістікті айқындау
принципі ғылыми теориялық еңбектерге бағыт бола алады. Жұмыста берілген
прецедентті есім, тарихи онимдердің қолданыс жиілігі, автор есімдерінің
қолданыс сөздігі әртүрлі ономастикалық сөздіктер түзуде негіз бола алады,
сонымен бірге зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді қазақ
тілінің лексикографиялық теориясына, фразеологиялық, ассоциативтік
сөздіктерін құрастыруда пайдалануға болады. Алғаш рет теонимнің концепт
ретінде қарастырылуы оним түрлерін жаңа қырынан талдауға алғышарт болады.
Тарихи ескерткіштердегі прецедентті есімдер табиғатының анықталуы осы
бағыттағы зерттеулерге өзіндік үлес бола алады.
Зерттеудің практикалық мәні. Алынған нәтижелерді этнос тарихын,
этникалық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғары оқу
курстары және ономастика теориясы, түркітану, когнитивтік лингвистика,
мәдениаралық қатынас, лингвоелтану арнайы курстарында, ономастика бойынша
бағдарлама, оқу құралдары мен оқулықтар даярлауда, қазақ тілінің түсіндірме
сөздігін құрастыруда қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Тарихи жағдаят идеологиялық, саяси мәндегі құнды ескерткіштердің
дүниеге келуіне себеп болған. Саяси мәнде жазылған Құтты білік,
Мұхаббат-наме, Ақиқат сыйы ескерткіштерінде осы шығармалар арналған
тұлғалардың – сол кездегі билік басындағылардың есімдері берілген, ал
сопылық ілімді таратуды көздеген Диуани хикмет ескерткішінің авторы оны
мақсат етпеген. Аталған соңғы ескерткіште билік басындағы тарихи тұлғалар
туралы ақпарат берілмеген, яғни осыған қатысты антропонимдер ономастикалық
кеңістікте орын алмаған. Бұл жайт шығарманың жанр ерекшелігін анықтауда
қосымша рөл атқарады. Көркем шығарма ономастикасына қатысты зерттеулерде
негізінен мына мәселелерге аса назар аударылған: а) басты кейіпкер және
шығарма ішіндегі басқа да тұлғалар есімдерінің уәжділігі мен жасалу
тәсілдерін қарастыру; ә) тірек сөз (шығарма атауы немесе тарау атауы)
ұғымына қатысты айырым белгілерін анықтау; б) көркем мәтіндегі сөйлейтін
есімдердің стилистикалық экспрессиясын ашу; в) жалпы және мәтін ішіндегі
онимдік бірліктердің атқаратын қызметін айқындау т.б.
2. Тарихи ескерткіштердегі өзектік-шектік қатынасты құрайтын онимдік
бірліктерден тұратын ономастикалық кеңістікте мынадай оним түрлері
анықталды: антропоним, топоним, теоним, ороним, гидроним, библионим,
фитоним, зооним, этноним, космоним, хрематоним, яғни тарихи ескерткіштерде
қазіргі кезде ономастикалық зерттеу нысанына айналған адам қызметіне
қатысты оним түрлері (эргоним, урбоним, ойкодомоним, т.б.) қолданылмаған.
Дегенмен ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті құрайтын оним түрлері
сол кезде нақты термин түрінде қолданылмағанымен, бұл құбылыстың
кездесетіндігі айқын көрінеді.
3. Ортағасыр ескерткіштерде антропонимдердің 40%-ы – мұсылман қауымға
сол кездің өзінде кеңінен таралған ислам дінін уағыздаған шайық есімдері,
екіншісі − шығарма кейіпкерлерінің есімі, үшінші топ − халиф, пайғамбарлар,
олардың жақындарының ныспылары. Автор шығармада адресанттардың аялық
біліміне сүйене отырып, кейбір антропонимдерді сөзжұмбақ түрінде берген,
бұл сол кездің өзінде көрсетілген онимдердің кеңінен таралғанынан ақпарат
береді.
4. Ескерткіштегі онимдер мәтінде ең басты атау, адрестік қызметімен
қоса бірегейлендіру мен әлеуметтендіру құралы болған. Сонымен бірге саяси
мәнде немесе сопылық ілімді тарату мақсатында қолданылған онимдер ықпал
етуші, экспрессивтік және мәтінтүзушілік қызметтер де атқарған. Мәтін
ішінде тарихи онимдер шығарманың мезгілі мен кеңістігін ұйымдастыратын
өзіндік үйлестіруші, яғни хронотоп қызметін атқарған. Хронотоп құбылысы
Диуани хикмет ескерткішінде басқа ескерткіштерге қарағанда ерекше
көрінеді. Басты кейіпкер – автордың сопылық ілімді таратуда жерүсті
(Түркістан) және жерасты (пейіш, дозақ, сират) кеңістігінде әр мезгілде
(тоғыз, он жеті, отыз, алпыс екі, алпыс үш жас) зікір салу қозғалысы арқылы
мезгіл мен кеңістікті байланыстырып, шығарма хронотопын анықтаған.
5. Тарихи онимдер ақпарат беретін мәдени код болып табылады:
біріншіден, сол кезде ұстанған дін – ислам екендігін аңғартады; екіншіден,
төрт ғасыр ішінде ескерткіштерде әртүрлі автордың қолданысы негізінде
қазіргі кезде прецедентті есімге айналған жалқы есімдер сол кездің өзінде
ықпал етуші синергетикасы зор бірлік ретінде қалыптасқан; үшіншіден,
ескерткіш авторларының аялық білімі негізінде сол кездегі зиялы қауым үшін
білім ошақтарының кеңістігі үлкен; төртіншіден, библионимдер шығармалардың
жазылу мақсатын аңғартады: Құтты білік – патшаларға арналған, Мұхаббат-
наме – Аллаға деген махаббат адамға деген махаббаттан басым т.б.;
бесіншіден, ескерткіштердегі онимнің түрлері адамға қатысты ақиқат өмір мен
бейақиқат өмірдің байланысы суреттелетін санада қалыптасқан танымнан
ақпарат береді.
6. Жаратушы концептісінің құрылымдық типтеріне қатысты фреймнің
қалыптасуына 1) Х рақым етеді А-ға; 2) Х тірілтеді (жан береді) А-ны (-
ға); 3) Х сұрақ-жауап алады А-дан; 4) Х ақыл, сана береді А-ға; 5) А
құлшылық етеді Х-қа т.б. субфреймдер себеп болған. Орта ғасыр ескерткіштері
мен Кеңес өкіметі орнағанға дейінгі, тіптен Кеңес өкіметі тұсындағы ақын-
жазушылардың шығармаларынан Жаратушы концептісіне байланысты көп ұқсастық
анықталды. Адам тарапынан пассивтілік, бойұсынғандық, өзі қадағалай
алмайтындық тілдік деңгейде бәрін көруші субъектінің көрініс беретінін
айқындауға септігін тигізді. Жаратушы концептісінің инварианттық сипаты
зайырлы және діни дискурста мейірімді және мінсіз, адамды жаратушы, бәрін
көруші, қорғаушы ретінде суреттеледі.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Жұмыстың негізгі тұжырымдары
республикалық және шетелдік ғылыми басылымдарда 40-тан аса мақала түрінде
жарық көріп, отандық және халықаралық конференцияларда, симпозиумда
баяндалды. Олар: Имя. Социум. Культура ІІ Байкал халықаралық
ономастикалық конференциясы (Улан-Удэ, 2008); Русский язык и литература в
международном образовательном пространстве: современное состояние и
перспективы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Гранада,
2007); Родной язык: проблемы теории и практики преподавания атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Борисоглебск, 2009); Русский
язык в социально-культурном пространстве ХХІ века атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция (Алматы, 2001); Тіл және мәдениет: қызметі мен өзара
қарым-қатынасы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Шымкент,
2003); С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2004); Академик Ә.
Қайдар және қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция (Алматы, 2004); Қазақ ономастикасының өзекті
мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференция (Астана, 2004);
Түркітану мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференция
(Алматы, 2005); Қазақ және түрік халықтарына ортақ мәдени құндылықтары
атты симпозиум (Алматы, 2007); Қазақ тілінің лексикология, лексикография,
фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2007); Филология:
вчера, сегодня, завтра атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция
(Павлодар, 2008). Сонымен бірге зерттеудің жеке нәтижелері Қала
ономастикасының кейбір мәселелері атты монографияда, Ономастика: зерттеу
мәселелері атты (бірлескен автор) кітап, Ономастикалық анықтағыш атты
(бірлескен автор) нұсқаулықта, Алматы қаласының ономастикалық атауларының
көрсеткіш-анықтамалығы атты (бірлескен автор) нұсқаулықта, бірнеше
аймақтық топонимдік сөздіктерде (құрастыраушылардың бірі) пайдаланылды.
Жұмыстың негізгі нәтижелері мен мазмұны бойынша А. Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының Лингвистикалық жұма атты ғылыми-әдістемелік
семинарында (Алматы, маусым, 2009) баяндама жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, бес тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың
соңында алты қосымша берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертацияның кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
мақсаты мен міндеттері белгіленді, зерттеудің нысаны, пәні айқындалды және
ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, теориялық құндылығы мен практикалық
маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу нәтижелерінің жариялануы
мен талқылануы көрсетілді.
Ескерткіштер зерттелуінің теориялық негіздері атты бірінші тараудың
Көркем шығармалардағы онимдер атты тараушасында жеке автор стилін немесе
бір шығарма ішіндегі жалқы есімдерді зерттеу топтастырылған ономастикалық
құралдарды толық талдаудан басталатыны жөнінде сөз болады. Антропонимдер,
топонимдер көркем мәтін ономастикалық кеңістігінің өзегін құрайды, сонымен
қатар олар ономастикалық кеңістіктің шектік кеңістігін құрайтын, мәтін
ішінде талдауды қажет ететін басқа да ономастикалық атаудың мәтін ішіндегі
құралдармен тығыз байланысты болатыны анықталды.
Онимдердің көркем мәтінді байытуда маңызы зор десек, сонымен бірге
онимдерді байытуда көркем мәтіннің де маңызы орасан. Халық антропонимиясын
тануда әсіресе фольклордың орны аса ерекше. Ондағы кейіпкерлердің есімдері
мен образдары бүгінгі ұрпақтарға жетіп, өмірде, күнделікті тұрмыста қазірге
дейін кеңінен қолданылып келеді.
Көркем шығармадағы онимдер жанр түріне қарай әртүрлі болып келеді.
Оларды ойдан шығарылған кейіпкерлер, тарихи тұлғалар, прототипі бар есімдер
деп бөлуге болады. Көркем шығармада ономастикалық лексика ерекше орын
алады. Әр жазушы оны ерекше көзге түсетін, стильдік экспрессивті құрал,
стильдің ерекше көрсеткіші ретінде қолданады.
Көркем шығармалардағы онимдердің зерттелуі. Қазақ ономастикасында
көркем шығармадағы онимдер мәселесіне көп уақыттан бері назар аударылып
келеді. Поэтонимдер көптеген еңбектердің зерттеу нысанына айналған.
Мәселен, Қозы Көрпеш – Баян сұлу дастанындағы онимдерді қарастыруда үш
мәселе көтеріледі: 1) поэманың дүниеге келу дәуірі; 2) таралу
географиясы; 3) оларды жалпы түркі ономастикасының тарихи даму кезеңдері
мен тілдік ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру (Ә. Қайдаров,
А. Мұқатаева), М. Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы онимдерге толық
талдау жүргізіліп (Т. Жанұзақ), көне тарихи ескерткіштердегі онимдік
бірліктер зерттелген (В.У. Махпиров). Сондай-ақ Абай жолы эпопеясының
тілі арнайы зерттеліп, ономастикалық материалдары анықталып, ондағы тікелей
кейіпкерлерге статистикалық талдау жүргізілген (Е. Жанпейісов),
Ш. Уәлихановтың Манас қырғыз эпосын талдауы жөнінде мысал келтіріліп,
қазақ халқының эпикалық жырларының бірі Қобыланды батыр ономастикасы
қарастырылған (А. Жұбанова, Е. Жұбанов). Сонымен бірге жалқы есімдердің
қызметі (К.З. Жаппар), прозадағы түркі тіліндегі топонимдер (Г.
Оразғалиева), жалқы есімдердің құрамы мен лингвостилистикалық қызметі (Д.М.
Керімбаев), эпопея онимдерінің лексика-семантикалық, құрылымдық сипаты (К.
Еспаева), топонимдер мен этнонимдердің таралу ареалы анықталып (С.
Сәкенов), орыс тіліндегі шығармалардағы онимдердің қазақ тілінде берілуі
(Г.Е. Исабекова), басты кейіпкер есімдерінің уәжі мен стильдік қызметі
(С.У. Тәукеев) анықталған.
Көркем мәтін ономастикасы бойынша көптеген мақалалар мен еңбектердің
жарық көруі оларды зерттеу заңдылықтары мен жаңа бағыттарын ашуға және
зерттеу бойынша теориялық концепциялар жасауға мүмкіндік береді.
X-XIV ғғ. түркі тарихи жазба поэтикалық ескерткіштеріне тарихи
анықтама. А.В. Суперанская: Әр дәуірдің өзіндік фактілері мен шындық
болмысы бар, олармен кейіпкерлердің сөздері мен есімдері, әдеби шығарманың
мәтіні байланысты болады. Аталмыш фактілер авторлардың замандас
оқырмандарына белгілі, бірақ олар дәуір өзгеруіне, жаңа ұрпақ келуіне
байланысты ұмытылады. Сондықтан шығарманы дұрыс қабылдау үшін сол кезеңге
байланысты экстралингвистикалық факторларды анықтау керек [1], – деп
атап көрсеткен.
Демек, Құтты білік, Диуани хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме
шығармаларын дұрыс қабылдап оқып, онимдерін анықтау үшін тарихи жағдайларды
сараптау қажет.
Құтты білік – түркілердің саяси, рухани, өмірлік құндылықтарының
өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған кезінде дүниеге келген шығарма,
Өгдүлміш пен Одғұрмыштың пікірсайысынан біз екі дін – ислам мен будданың
түркі жерінде орнығу сипатын аңғарамыз, сонымен бірге автор түркілердің
рухы мен қуатының әлсіреуіне және де осы әлемнен қашыратын, әлемде болып
жатқан оқиғаларға бейқам қарататын діннің таралуына деген қаупін
білдірген. Бұл ескерткіш – моралдық құндылықтарға көңіл бөліп, жалпыадами
сипатты жоғалтпауға шақыратын шығарма.
Диуани хикмет, Мұхаббат-наме, Ақиқат сыйы түркі жерінде ислам
дінінің орнығып, жайыла бастаған кезінде туындаған дүниелер. Бұл кез –
Алтын Орданың дәуірлеп тұрған мезгілі. Алтын Орда басшылары исламды
қабылдаған шақ, яғни мұнда жан-жақтан көптеген ғалымдардың, ақындардың,
жазушылардың, шеберлердің ағылып келіп жатқан уақыты. Сондықтан да оларды
біріктіруші, ынтымақта ұстап тұрушы күш – ислам діні болды. Ескерткіштерде
ислам, осы дінді таратушы өкілдері есімдерінің қолданыс басымдылығы осыған
дәлел болады.
X-XIV ғғ. түркі тарихи жазба поэтикалық ескерткіштерінің зерттелуі.
Құтты білік, Диуани хикмет, Мұхаббатнаме, Ақиқат сыйы
ескерткіштерінің ономастикалық кеңістігін зерттеу арқылы олардың түркі
халықтары үшін, жалпы тіл білімі үшін қаншалықты маңызды жәдігерлер екенін
көрсету – қазіргі кезде бабалар сөзіне құлақ асып, өткенімізді
бағалауда уақыт талабына сай екені дау тудырмайды. Ескерткіштер әр кезеңде
әр қырынан зерттеліп, талданған.
Құтты білік. Ж.Баласағұнның бұл туындысын бірнеше ғалымдар аударған
(Г. Вамбери, В.В. Радлов, Р.Р. Арат, Қ. Кәрімов, Н. Гребнев,
С.Н. Иванов, А. Егеубаев), әртүрлі дәрежеде пікір білдірген (А.П. Жауберт,
В. Томсон, Отто Альбертс, Н.И. Ильминский, Ф.В. Мюллер, А. Лекок т.б.),
ғылыми тұрғыдан зерттеп, талдаулар жүргізген (Э.Н. Наджип, А.Н. Кононов,
В.В. Бартольд, Е.Э. Бертельс, С.Е. Малов, И.В. Стеблева, Қ. Халидов,
В.У. Махпиров, А.А. Валитова, М. Әліпхан т.б.).
Диуани хикмет. Қ.А.Ясауидың ақындық шеберлігі туралы көптеген
ғалымдар пікірлер келтірсе (М. Фуад Көпүрүлү, А.Н. Самойлович,
Е.Э. Бертельс, А.К. Боровков, Э.Н. Наджип, Н.А. Баскаков), ақын мұрасын
арнайы тереңдете зерттеген ғалымдар да баршылық (Х. Сүйіншәлиев,
Ә. Қоңыратбаев, Р. Сыздық, С. Дәуітұлы, М. Жармұхамедов т.б.).
Мұхаббат-наме ескерткішінің алғашқы нұсқаларын бірнеше ғалымдар
жариялаған (А.М. Щербак, Э.Н. Наджип), талдау, зерттеумен айналысқан
(Ч. Рье, С. Касымов, Т. Жалалов, А. Старостин, Т. Ганджи, А.Н. Самойлович,
В.В. Бартольд, Н. Хаким, Ш. Абилова), сонымен бірге ескерткішті басқа
ескерткіштермен салыстыра зерттеген (С. Аманжолов, Р. Бердібаев т.б.).
Ақиқат сыйы – А.Йүгінекидің бізге жеткен бір ғана шығармасы
(Хақиқаттар хадисі немесе Ақиқат сыйы, арабша атауы – Хибат-ул-Хақайк).
Хақиқатта адамгершілік, әділеттілік, білімділік, ақыл-парасаттылық сияқты
өнегелі ұғымдар дәріптеліп, адамдыққа жат іс-әрекет, мінез-құлықтар
сыналады. Шығарма әр қырынан зерттелген: мәтін сөзбе-сөз аударылған (Ә.
Құрышжанов, Б. Сағындықұлы), қазіргі қазақ тілімен ұқсас тұстарының көп
екені салыстыра зерттелген (Х. Сүйіншәлиев), лингвистикалық талдаулар
жасалып, академиялық нұсқасы берілген (К. Махмудов).
Диуани хикмет, Мұхаббатнаме, Ақиқат сыйы, Құтты білік тарихи
түркі жазба поэтикалық ескерткіштерін көптеген ғалымдардың зерттегенін,
оларға деген қызығушылықтың әсіресе уақыт өте артып келе жатқанын шолу
негізінде аңғардық. Біз негізгі зерттеулерге тоқтала отырып, Құтты білік,
Диуани хикмет, Мұхаббат-наме, Ақиқат сыйы ескерткіштерінің
ономастикалық кеңістігіне арнайы зерттеу нысаны ретінде кешенді зерттеу
жүргізілмегенін анықтадық.
Түркі тарихи жазба поэтикалық ескерткіштердегі ономастикалық кеңістік
атты екінші тарауда ономастикалық кеңістік теориялық ономастиканың негізгі
ұғымы болып табылатыны анықтама беру нәтижесінде дәлелденді. Бізді қоршаған
болмысты зерттеу, атау беру принциптері және ақиқат, қияли деп бөлуі‚
әртүрлі мәдениеттерді салыстыру‚ барлық реалийлерді (көне дәуірден бастап)
таптастыру зерттеушілерге ономастикалық кеңістік ұғымын бөліп қарастыруға
мүмкіндік берді (В.Н. Топоров, В.И. Супрун,
Л.М. Дмитриева, В.Д. Болотов, А.В. Суперанская, Е.Ә. Керімбаев, Г.Б.
Мәдиева т.б.).
Құтты білік (Ж. Баласағұн), Диуани хикмет (Қ.А. Ясауи), Мұхаббат-
наме (Хорезми), Ақиқат сыйы (А. Йүгінеки) шығармаларындағы ономастикалық
кеңістік атты тараушада
Ә. Нәжіптің анықтауы бойынша, бұл шығармалар Х-ХІV ғасырда жазылғандығы
айтылған. Алла-тағалаға мадақ айтқанда пайғамбарларды атымен атап, олардың
Тәңірі алдындағы қызметін атау арқылы оның құдіреті мен пәрмені
жеткізіледі. Кейіпкерлердің мінезін, бейнесін көрсеткенде ақындар олардың
есімдерінің мағынасын түсіндіруге жүгінеді. Мұның себебі салыстыру арқылы
берілген есімдердің мағынасын түсіндіру тиімдірек және жеңіл қабылданады,
сонымен бірге автордың көздеген мақсатына жетудегі ең басты құралы болып
табылады.
Кесте – 1 Тарихи ескерткіштердің ономастикалық кеңістігі
№ Онимдер Ескерткіштер
Құтты Диуани хикмет Мұхаббат-намеАқиқат сыйы
білік
саны % саны % саны % саны % 1. антропоним 18 23,3 56
54,3 19 33,9 9 34,6 2. топоним 10 12,9 7 6,7 13 23,2 2 7,6
3. теоним 6 7,7 30 29,1 15 26,7 12 46,1 4. этноним 14
18,1 1 0,9 2 3,5 1 3,8 5. ороним - 1 0,9 - - 6.
космоним 22 28,5 - 4 7 2 7,6 7. гидроним - - 1 1,7 -
8. библионим 6 7,7 5 4,8 1 1,7 1 3,8 9. фитоним - 1
0,9 1 1,7 - 10. зооним - 1 0,9 - - 11. катойконим
6 7,7 - - - 12. хрематоним - 1 0,9 - -
Барлығы: 77 100 103 100 56 100 26 100
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми өз шығармаларының басты
мақсаты – Алланы дәріптеу болғандықтан, дидактикалық шығарма ретінде
теонимдерді көп қолданған, сонымен бірге онимдерді шығарма ішінде тірек
сөздер ретінде мәтінтүзушілік қызметте қолдана отырып, оқырмандарға өз ойын
жеткізе білген.
Құтты білік ескерткішінің ономастикалық жүйесі
Ж. Баласағұнның Құтты білік тарихи ескерткішінің ономастикалық
кеңістігі топонимдер, антропонимдер, теонимдер, космонимдер, этнонимдер,
библионимдерден тұрады.
а) топонимдер: Автор тұтас шығарма кеңістігінде қысқа бір бөлігі
ретінде ақиқат өмір және ақиқаттан тыс болмыстағы топонимдерді қолданған,
нәтижесінде олар автордың шығармашылық түйсігі арқылы нақты перцептивті
және эмотивті сипатқа ие болған. Топонимдер арқылы берілген кеңістік
бейнесін бірегейлендіруде мынадай критерийлер тірек ретінде ескерілген:
• жиі қолданысы: Шын Машын, Рұми;
• онимнің мәтіндегі алатын орны – синергетикасы;
• поэтонимдік ақпарат (автордың өмірбаяны, мәтіннің жазылған жері т.б.).
Осы критерийлердің ішінде біздің үлкен қызығушылығымызды тудырғаны
соңғысы:
1) автор мәтін ішінде өзінің туған мекенін көрсеткен:
Құзорда елі оның туған мекені,
Түп нәсілі анық, тілді екені ...
Құзорда (Баласағұн) – Қарахан мемлекетінің астаналарының бірі болған
ортағасырлық қала атауы. Жазба деректерде Х ғасырдан бастап белгілі. Әл-
Мақдисидің мәлімдеуінше, ол игілікке бай, үлкен қала болған. Ал М.
Қашқари Баласағұнның Күз-Ұлыс немесе Күз-Орда (Құз-Орда) деген басқа да
аттары болғанын айтады. Зерттеушілердің пікірінше: 1) Баласағұн алғашқыда
(VІІІ ғ.) түрікше – Беклік (Бекініс – бекініс), соғдыша Семекке деп
аталған.
2) автор мәтін ішінде ескерткіштің қайда жазылып, аяқталғанын берген:
Хаттап-қаттап барын жазды көңілде,
Тәмәмдады жырымен Қашқар елінде.
3) автор шығарманың кімге арналғанын көрсетеді:
Шығыс ханы, Машындардың бектері,
Даналары жердің, асыл тектері.
4) Шығарманы қайда, кімдердің бағалағанын аңғартады:
Машын-Шынның хәкімдері жарасып;
Мадақтастып таң-тамаша қалысып.
Ақиқат болмыста бар топонимдер арқылы Ж. Баласағұнның шығармаға қатысты
мәліметін біз былайша бере аламыз: Құзорда – автордың туған жері; Машын –
шығарма арналған ханның жері; Шын – Солтүстік, Машын – Оңтүстік Қытай –
шығарма бағаланған жер; Қашқар – шығарма жазылып аяқталған жер; Қытай –
сауда дамыған жер; Руми, Үнді – бұл дүниенің кереметі салыстырылған жер.
Сонымен қоса, Құтты білік – негізінен дидактикалық шығарма, тәрбиелік
мәні зор. Адамзаттың неге асық, неден қашық болу керегін үйретеді. Өзі
тойса да, көзі тоймау:
Дүние таңсығы Руми, Үнді жібегін.
Ескерткіште бөліп көрсететін төртінші критерий:
• қанағат етуге шақыру:
Қытай керуені жүрмегенде жосылған
Қайдан келер еді мың-мың асылдар.
Тарихи ескерткіште сонымен бірге ақиқат емес дүниелер мен бағыт-
бағдарды білдіретін терминдер қолданылған. Мәселен:
Ізгілік – оң, Ессіздік – сол: Жүгің – ар ...
Оңың – ұжмақ, солың – тамұқ, біліп ал!
Бар халыққа екі үйді жаратты,
Бірі тозақ, бірі ұжмақ жәннаты.
Бір күншілік рахатқа малданба,
О дүние жәннатын бақ арманда ...
Қазақ тіліндегі бағыт-бағдарды білдіретін атаулардың этимологиясы
туралы мәселені зерттеп; құбыла, батыс, шығыс, оң, сол, арқа атауларына
тоқталған: әлемнің бағыт бағдарын анықтаудың ең көне тәсілі күннің шығуы,
батуы, тал түс, түнді білдіретін сөздер арқылы. Қазақ тілінде күншығыс,
күннің шығуын білдіретін, яғни шығыс сөзі, күнбатыс, күннің ұясына батуын
білдіретін, яғни батыс сөзі бар, бұл көне түркілік бағыт бағдарға сәйкес
(Р.Б. Иманалиева).
Бір өрлем жер Туар Батар арасы,
Күшті, опалы болса бірлік, шамасы!
Ж. Баласағұн салыстырмалы түрде қос жаһан, яғни осы дүние мен о дүниені
салыстыра берген:
Ей, жолыңды, пейіліңді түзегей,
Қос жаһанда төрден орын тілегей!
Мұндағы ой: осы дүниеде жасалған тірліктерінің бәрі таразыланып, о
дүниеде оңың – жұмақ, солың – тамұқ болып алдыңнан шығады, қайсысы басым
болса, жасаған тірлігіңе қарай, сол жерден орын аласың, яғни қос жаһан осы
дүние мен о дүниенің байланысы күшті.
ә) антропонимдер: Тарихи ойдан шығарылған шығарманың ономастикалық
кеңістігінде бізге таныс, ақиқат ономастиконынан белгілі әдеби немесе
мәдени кейіпкер есімдері де кездеседі. Бұл ойдан шығарылған әлем мен ақиқат
өмірдің, болмыстың жақындауына иллюзия жасайды, бізге белгілі кісі
есімдерімен салыстыра отырып, кейіпкерлерді жақсы білуге мүмкіндік береді.
Ж. Баласағұн Құтты білік ескерткішіндегі антропонимдерді мынадай
топтарға бөлуге болады: а) ойдан шығарылған кісі есімдері: Күнтуды,
Айтолды, Өгдүлміш, Одғұрмыш, Ерсік, Көсәміш; ә) хан, патша есімдері: Тавғаш
Қара Буғра, Афрасийаб, Алып Тоңға Ер, Нушин рауан, Хұсрау, Қайсар,
Нұшырбан; б) ғұлама, ғалымдардың есімдері: Лұқман, Ұқлидис (Евклид); в)
жаулап алушы: Ескендір Зұлқарнайын; г) аңыздарда, шығармаларда кездесетін
кейіпкерлер: Шаддад, Намруд, Фарун, Қарын, Рүстем; ғ) пайғамбарлар есімі:
Мұса, Сүлеймен, Иса, Мұхаммет; д) халиф есімі: Қайдар (Әзірет Әлінің лақап
аты): Атық (араб) – азат етуші, бостандық әперуші. Әбубәкірдің лақап аты.
Фарұқ (араб) – қайырымдылық пен зұлымдықты айырушы, Әділ деген мағынада
Омарға берілген лақап ат. Зақ пен нахақты айырып беруші; е) автор есімі:
Жүсіп.
Автор басты кейіпкерлердің диалогы, теңеулер арқылы есім тағылу уәжін
ашады. Мысалы:
–Уа, Елік, – деді Айтолды, – рахымды,
Күнтуды деп неге қойған атыңды?
Елік айтты: – Атымды есті ер беріпті,
Қылығымды көріп, танып, сеніпті.
Айтолды айтты: – Уа, Елік, құрметті,
Жер-жаһанға мәлім атың күн текті.
Сөзін кесті, Айтолды айдай жантайып,
Кетті үйіне, көңілі өсіп, марқайып.
Айтолды атым, толған айдай толы едім,
Орталандым, сөніп барам, өлемін...
Автор шығармада адресанттардың аялық біліміне сүйене отырып, кейбір
антропонимдерді сөзжұмбақ түрінде берген.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, аспан культімен, жұлдыздармен
байланысты антропонимдер ең көне болып есептеледі. Ай және күн компоненті
бар есімдер түркілерде кеңінен таралған есімдер болып саналады. Құтты
біліктегі басты кейіпкерлердің есімдері Айтолды және Күнтуды, олардың
есімдері дәулетпен (бақытпен) және әділдікпен байланысты. Аспан культі мен
жұлдыздарға қатысты қазақ есімдері аспанға, суға, жерге табынған көне
түркілердің наным-сенімімен байланыстырылады (Т. Жанұзақов). Отбасында ұзақ
уақыт бойы сәбидің дүниеге келмеуі немесе тек қыз баланың туылуы ата-ана
қуанышына дүниеге келген ұл баланың есімінде көрініс табатыны белгілі.
Мұндай есім Құтты білікте де кездеседі. Көсеміш – қалаулы, тілеулі.
Адамның қандай да бір мінез-құлқы есімінде көрініс табады: Өгдүлміш –
мақтаулы, Оғдұрмыш – оятушы.
б) теонимдер:
Ескерткіште Жаратушы ұғымын білдіру үшін Алла, Құдай, Тәңір, Хақ
теонимдері қолданылған:
Алла атымен үшбу хатты бастайын
Тәңірімнің бұйрығынан аспайын.
Бір Алланың рахымы ма тілерің?
Мұсылманға өзің рахым тілегін.
Берді Құдай ақыр маған тілекті
Есендікпен қауыштырдың білекті.
Құдай жалғыз – мен жалғызбын, бауырым.
Құдай берді ақыл, білім, еңбекті.
Осы жолдардан біз оларды атап қана қоймай, қолданыстағы тіркес арқылы
ерекшелігін анықтағанын байқаймыз, осы үдеріс қазіргі кезге дейін жеткен,
яғни Алла рахымы, Тәңір бұйрығы, жалғыз – Құдай тіркестері сақталған.
в) космонимдер: Ж.Баласағұн Құтты білік дидактикалық шығармасында
жасанды антропонимдермен қатар космонимдерді де дінді тәрбиелік мәнде
уағыздау мақсатында қолдана білген. Шығармада Қозы, Үд, Әрәндір, Қушық,
Арыстан, Бұғдай басы, Үлгі, Чадан, Иа, Оғлақ, Көнәк, Балық, Күн, ай, Руми
қызы, Миррах, Үркер, Қарақұс, Иылдырық, айғыр, Иәтікен, Саратан, Сәбит,
Арзу, Иалчық, Оңай, Күрүд космонимдері қолданылған. Сонымен бірге
Ж.Баласағұн күнді қызыл қалқан және Руми қызы деп атайды. Мәселен:
Руми қызы жүзін жерге жасырды,
Бар әлемді зәңгі-түнек басынды.
Руми қызы жүзін жерге жасырып,
Жаһан жүзі тұнжырады, басылып.
Қызыл қалқан найза бойын асқанда
Сарайға кеп, кірді тура жасқанбай.
Автор мұнда күннің түсі мен пішінін басшылыққа ала отырып, қызыл қалқан
деген теңеу қолданған. Руми қызы атауын қолдануының себебі, біздің
ойымызша, Рүм – Византия, яғни Византия қызы, қазіргі татар тілінде Рүмия
деген антропоним бар, оның түсінігін – византиялық қыз деп береді.
Ж.Баласағұн ғаламшарлардың орналасу (мезгілі бойынша орын алу) тәртібін
көрсеткен. Автор оларға қысқаша анықтама беріп, ерекшеліктеріне тоқталған,
сонымен бірге анықтамалары адамзатқа қатысты берілген. Мәселен, Арзу, Сәбит
ғаламшарлары нұрын шашқан, тілек орындаушылар ретінде қолданылған.
г) этнонимдер: Белгілі ономаст-ғалым В.У. Махпиров Құтты білік пен
Диуан лұғат ат-түрк шығармаларын салыстыра зерттей отырып, мынадай
ақпарат береді: Халықтардың этногенетикалық және этносаяси тарихы өзінің
мәдени салт-дәстүрлері ғана емес, басқа да көрші елдердің мәдениетіне
қатысты әртүрлі дереккөздерде сақталады. Басқа этнос емес сол халықтың
тарихына қатысты мәліметтер мен фактілерді анықтауда аталмыш дереккөздерде
белгілі бір этнос жиынтығын атайтын нақты терминнің қолданысы ең басты
критерий болып келеді, яғни этноним [2].
Ж. Баласағұнның этика-дидактикалық поэмасында этнонимдер көп емес. А.
Валитова Құтты біліктегі этностық атаулардың екі түрін берген: 1) этноним
мағынасын айқын беретін термин – Орта Азия халықтары мен тайпалардың
атаулары (тәжік, шығыл, карлық, ягма, қыпшақ) және Орта Азиядан тыс
мекендеген халықтар мен тайпалар (араб, иран, үндіс, грек, қытай т.б.); 2)
поэмада әлі этноним болмаған, кейін терминдік қасиетке ие болған атаулар.
Бұл әлеуметтік терминдер (сарт, тат), әскери терминдер (черик, жүз, минг)
және басқа да сөздер (баят, бөрі, құлан, күн т.б.) [3].
Ескерткіште ягма түркі тайпасының атауы аталады, оларды қара ягма деп
те атаған. Бұл тайпаның тілі дұрыс тілге жатқызылады (М. Қашқари). Ягма
тайпасы Ыстықкөлдің оңтүстігіне қарай одан ары Қашғарға қарай мекендеген,
негізгі кәсібі мал және аң шаруашылықтары. Ягма шапқыншылық жасаушы отряд
– айрықша жаугершілікпен ерекшеленеді (В.В.Бартольд), ягма тайпасы тохси,
шығыл және қарлұқтармен бірге Қараханидтер мемлекетінің негізін
қалаушыларға жатады. Өтүкен – Түрік жұртының бір тайпа, не руының аты да
болуы мүмкін. Моңғолияда Орхон өзеніне жақын тау сілемдері Өтүкен (VІ –
VІІІ ғғ.) деп аталған. Солтүстік Моңғолиядағы қазіргі Ханғай жотасындағы
Түкен тауы да кезінде Өтүкен аталыпты (А. Егеубаев).
Ж. Баласағұн Құтты білік шығармасында этнонимдер мен генонимдерді
қатар қолданған, мәселен, тәжік, түркі, қытай этноним болса, шегіл, ыла,
яғма т.б. – генонимдер:
Түрік бектері ішінде атын асырған,
Алып Тоңға Ер еді, құты тасыған.
Тәжіктер оны Афрасийаб атаған.
Елдерге ол көп ізгілік жасаған.
Бар түркіде мысал мұны меңзеген,
Сен оны ұғып, құйып алғын зердеңе.
Не депті, аңда, білімдісі шегілдің
Біліксіз, ұқ–бойың беріп, егілгін:
Ыла еркіні не дейді екен, тыңдағын,
Айтыпты ол қызметтің сан сырларын:
Жақсы айтыпты Яғманың бір бегі,
Барлық іске пайдалы екен – білгені:
Өтүкеннің бегі айтқан тебіреніп:
Тілін тисын – сыр ашсаң еміреніп!
М. Қашқаридың айтуынша, шігілдер тобы түркі тілінде сөйлеген. Олардың
құрамын қоныстарына қарай ол 3 топқа бөлген: 1) Барсаған қаласынан
арырақтағы Кум қаласын мекендеген шігілдер; 2) Тараз айналасындағы
қалаларда тұратын шігілдер; 3) Қашғарды мекен еткен шігілдер.
ғ) библионимдер: Ж.Баласағұн өз шығармасын Құтты кітап, яғни хан тілі
деп атаған. Себебі аты айтып тұрғандай, әділ билік құру туралы
философиялық, саяси, әлеуметтік мәні жоғары кітапты ханға тарту етуде үлкен
мағына бар. Сонымен бірге ақын әр елде осы мағынада жазылған шығарманы
өздерінше атайтынын, қабылдайтынын айтып өткен.
Бұғра хан тұсында бұл жасалған,
Құтты кітап – хан тілі деп атанған.
Әдәбүл Мүлік деп атапты шынлықтар,
Әнисул Мәлік деп атапты машынлықтар.
Ирандықтар Шахнама деп қараған,
Турандықтар Құт білімі санаған.
Ескерткіште библионимдер арқылы бір шығарма атауының бірнеше варианты
көрсетілген және бұл жергілікті тіл, қабылдау ерекшелігіне байланысты
екендігі айқындалған.
Диуани хикмет ескерткішінің ономастикалық жүйесі
Қ.А. Ясауидың Диуани хикмет тарихи ескерткішінің ономастикалық
кеңістігі топонимдер, антропонимдер, теонимдер, этнонимдер, библионимдер,
зоонимдер, фитонимдер, хрематонимдерден тұрады.
а) топонимдер: Сопылық ілімді дәріптеп таратқан ортағасырлық ғұлама
ақын Қ.А. Ясауи ескерткішіндегі топонимдерді шартты түрде екіге бөліп
қарастыруға болады: ақиқат болмыс атаулары және діни-мифтік атаулар.
Диуани хикмет шығармасында ақиқат болмыс топонимдерін әрі қарай
разрядтарға жіктеуге болады: ойконим (Хорасан, Шам, Ғирақ т.б.), астионим
(Мекке, Түркістан т.б.), ороним (Тор), ал діни-мифтік атауларды шартты
түрде о дүние (ақырет, қиямет, жұмақбейіш (Фирдус, Жаддан т.б.), дозақ
(Саһар), қыбыла деп бөліп қарастыруды жөн көрдік.
Хорасан, Шам, Ирак – мұсылмандықтың даму отаны болып есептеледі. Бұған
дәлел:
Хорасан, Шам уа Ғираққа ниет қылып,
Ғаріптіктің көп қадірін білдім міне.
Сонымен бірге Қожа Ахмет Ясауи Хорасан, Шам, Ирак ойконимдерін Дәптер
сәни шығармасының сол жерлерге жетіп, мұсылмандық отанында мойындағанын
қалағанынан туындап, қолданған тәрізді. Қынған ойконимі – Жүсіптің отаны,
бірақ тағдырдың тауқыметіне түскен Жүсіп Қынғаннан кетіп, Алла құрметіне
бөленеді, мұны біз мына жолдардан аңғарамыз:
Не келсе де көреміз бір құдайдан,
Жүсіпті айырып еді ол Қынғаннан.
Нұх пайғамбар дінді уағыздаған Сирия халқы оны қабылдамай, құдай
қаһарына ұшырайды. Діннен безген халықты тәубеге келтіру үшін мысал ретінде
қолданған Ясауи мұны мына жолдармен жеткізген:
Сирия халқы қабыл қылмай қалды ғапыл,
Надан халық пір қадірін қашан білер?
Шығарма ішінде Түркістан астионимі, біріншіден, ғұлама ақын он жеті
жасында тұрақтаған қаласы ретінде берілсе, екіншіден, түркі (қазақ)
даласында сопылық ілімін дәріптеп, Аллаға құлдық ұруды қабылдап тарату –
осы қаладан басталады. Мұны біз мына жолдардан оқи аламыз:
Перзентім деп мойным құшып көңілім тапты,
Он жетімде Түркістанда тұрдым міне.
Үшіншіден, ел ішінде кеңінен тараған аңыз бойынша, пайғамбар: Алла
аманатын тапсырғанша, жасай бересің, – деп құрманы Арыстан Бабқа
табыстайды. Сөйтіп аңыз-әңгімелерге сенсек, Арыстан баб құрманы ұртына
сақтап, бір аңызда төрт жүз, бір аңызда жеті жүз жыл ғұмыр кешкен. Осы аңыз-
әңгіме Диуани хикметте де көрініс тапқан сияқты:
Хорасанда төрт жүз жасты жасады,
Жиырма төрт ағаш ән күні ұшар, достар.
Есітті Баба Мәшін ол заманда,
Ахмет атты бір шаих шығар деп Түркістанда.
Сұхбат құрмай қыз-келіншектермен онда,
Тыйым салғалы Түркістанға келді, достар.
Бұл жолдардан біз Қожа Ахмет Ясауидің таңдаулы екенін және ол жәй Ахмет
емес, қасиетті Түркістаннан шыққан әулие екенін болжалданғанын аңғарамыз.
Диуани хикметте ороним – Тор тауы ғана берілген, ол екі жерде
кездеседі:
Алла деп көңіл қойып Тордан асқан,
Махаббаттың атымен күйіп-жанған.
Мұса сынды Тор тауында көріп дидар,
Раббу унзур илайка деп айтқым келер.
Тор – Інжілде айтылатын Синай тауы, арабтар оны Джабал Мұса деп
атайды, яғни Мұса тауы. Аңыз бойынша, Жаратушы осы тауда Мұса пайғамбарға
дидарын көрсетіп, Тораны тапсырған. Тора (ивр. ілім, заң) – Бес кітап
немесе Мұса пайғамбардың кітабы деп аталатын Інжілдің алғашқы бес тармағы,
заңдар жинағы. Синай немесе Джабал Мұса тауының атауы сонда аңыз бойынша
Мұса пайғамбарға тапсырылған заңдар жинағы атауынан мұсылман қауымға
(біздің материалымыз бойынша – орта ғасыр ақын-жазушылар шығармалары
негізінде) тараған. Тор Тора библионимнен ороним трансонимизация
үдерісінде қалыптасқан, яғни бұл – библиоороним.
Шығармадағы діни-мифтік атауларды жақсы – жаман бинарлық атауларға
бөліп, қарастыруға болады, ал оларды О дүние, Қиямет, Қабірстан
сияқты жалпылық атаулар біріктіріп тұр. Жақсы атауларға бейіш, сегіз
бейіш, ұжмақ атаулары жатса, жаман атауларға тозақ, жеті тозақ жатады.
Діни-мифтік атауларды жақсы-жаман деп бинарлық жұпта қарастыруымыздың
басты себебі – Қ.А. Ясауидың бұл атауларды шығармада қолдану ерекшелігінде.
Қ.А. Ясауи Алланың құлы – адамдарды жамандықтан аулақ болып, игі істер
жасап, қабір азабынан сақтандыру (яғни дидактикалық мәнде) мақсатында бейіш
пен дозақ пікір таласы, яғни бұл ұғымдар сыртында тұлға беру арқылы мына
жолдармен жеткізеді:
Бейіш, дозақ таласар, таласуда мағына бар,
Дозақ айтар: мен артық, менде перғауын Әман бар.
Бейіш айтар: не дерсің, сөзді білмей айтарсың,
Перғауын Әман сенде дүр, менде Жүсіп Қинған бар.
Нағыз мұсылман сегіз бейіш – Дариссалам, Дарил-хулуд, Жәннат Фирдус,
Жәннат нағым, Жәннат әдім, Жәннат мағауир, дарил-жалал, бақ ирамнан
(қазақша – Иран бақ) орын алар. Ал күнәсі көп пенделер жеті тозақ – Хауна,
Лаза, Сақар, Сауыр, Жаһаннам, Ситджын, Хатыма отына күйер. Қ.А. Ясауи
шығармасында осы атаулар да Алланың күштілігін дәріптеу, имандылыққа шақыру
мақсатында қолданылған:
Фирдус атты Жәннаттан хабар келді,
Дидар үшін баршасын қойдым міне.
Дидар көрсем, жолын берсе Ізім Уахап,
Дарассалам сарайына кіргім келер.
Саһарда ерте тұрып қандар жұтқыл,
Пірмұғанның етегінен бекем тұтқыл.
Қ.А. Ясауи ақиқат болмыс объектілері мен діни-мифтік атауларын
шығарманың басты мақсаты – Алланы дәріптеуде, діни тәрбие беруде, яғни
дидактикалық мәніне жетуде дұрыс қолдана білген. Сонымен бірге шығармада
берілген астионимдер мен ойконимдер автор өмірінен, көздеген арманынан
біршама мәлімет береді.
ә) антропонимдер: Қ.А. Ясауи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ИМАНБЕРДИЕВА СӘУЛЕ ҚҰРМАНБАЙҚЫЗЫ
Тарихи ономастикалық кеңістік
(Х-ХІV ғғ. түркі жазба ескерткіштері негізінде)
Мамандығы – 10.02.06 – түркі тілдері
Филология ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми кеңесшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор Г.Б. Мадиева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Е.Ә. Керімбаев
филология ғылымдарының докторы,
профессор В.У. Махпиров
филология ғылымдарының докторы,
профессор Ш.Ш. Жалмаханов
Жетекші ұйым: Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы 9 шілдеде сағат 14.00-де ҚР БжҒМ ҒК
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылдың 9 маусымында таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Ж. Манкеева
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі лингвистикада көркем мәтін
түзудің маңызды мәселелерінің бірі көркем шығарманың ономастикалық
кеңістігін қалыптастыру болып табылады. Осыған орай, көркем мәтін онимдерін
зерттеу нысаны ретінде алған еңбектер санының артуы – заңды құбылыс. Жалқы
есімдердің көркем мәтін түзудегі қызметін зерттеуде автордың ойын және
мәтіндегі ақпаратты жеткізу мақсатында онимдік бірліктерді қолдануда
автордың құқығы басты назарда ұсталады.
Көркем мәтін авторларының шығармашылық шеберлігін онимдерді мәтін түзу
заңдылығына бейімдеп, олардың мәтін ішіндегі эстетикалық маңыздылығын аша
түсуінен, қажетті ақпаратты жеткізуде, әртүрлі қызметте орынды пайдалана
алуынан байқаймыз. Сонымен қатар жалқы есімдерді лингвистикалық және
экстралингвистикалық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал
ретінде зерттеу онимдердің ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі.
Поэтикалық ономастика – қазақ тіл білімінде көп зерттелмеген, тың
саланың бірі. Осы бағыттағы зерттеулер түркі, соның ішінде қазақ тіл
біліміндегі онимдердің құрылымдық таптастырылуын айқындауға;
антропонимдердің, топонимдердің шығу тегін зерделеуге, олардың көркем
шығармадағы алатын орнын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
тарихи ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті зерттеу тіл біліміндегі
көркем мәтін ономастикасын жаңа қырынан талдап, жалпы көркем шығарма
ономастикасымен салыстыра қарастырып, нақты тұжырым жасауда, ерекшеліктерін
анықтауда маңызды. Орта ғасырда өмір сүрген философ, ақындар Ж. Баласағұн,
Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми шығармалары – қазақ халқының тарихи-мәдени
өмірінен ақпарат беретін құнды дүниелер. Олардың тілдік бірліктерді (соның
ішінде онимдерді) шеберлікпен қолдануларынан Құтты білік, Диуани
хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме шығармаларын қарастыра отырып, сол
кездегі қоғамдық құрылым, мәдени құндылықтарды, қоршаған ортаны, аспан
әлемін, өзіндік көзқарастарын т.б. авторлардың танымы арқылы анықтауға
болады.
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезмидің ономастикалық
поэтикасының көркемдік ерекшелігін ашу ақынның көркем-бейнелік ойлау
қабілетін толық анықтау, оның адамзаттың дамуына, көркеюіне қосқан құнды
үлесін айқындау дегенді білдіреді.
Жоғарыда айтылғандар түркітануда, соның ішінде қазақ тіл білімінде
поэтикалық ономастиканы кешенді ғылыми зерттеуді қажет ететін жеке сала
ретінде қалыптастыру қажеттілігін айқындайды. Сонымен қатар орта ғасыр,
тарихи поэтикалық шығармалардың ономастикалық кеңістігі қазақ тіл білімінде
кешенді зерттеу нысаны болған емес. Бұл жайттар диссертациялық жұмыс
тақырыбының өзектілігін айғақтай түседі.
Зерттеу нысаны. Жұмыстың міндеттерін шешу мақсатында зерттеуге Құтты
білік, Диуани хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме шығармаларындағы
онимдік бірліктер алынды, құрамында онимдік бірліктер кездесетін лексика-
фразеологиялық бірліктер, мақал-мәтелдер, қазіргі ақын-жазушылардың
шығармаларындағы онимдік бірліктердің қолданыстары, жалпы саны 3 мыңнан
асатын тілдік материал жинақталды.
Зерттеу пәні ретінде тарихи ескерткіштердегі онимдік бірліктердің
лексика-семантикалық, құрылымдық түрлері, олардың мәтін ішіндегі қызметі,
прецедентті есімдердің қолданысы, қазіргі қазақ тіліндегі көрінісі
қарастырылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты мақсаты – орта
ғасыр поэтикалық ескерткіштеріндегі ономастикалық кеңістікті анықтау, соның
ішінде онимдердің мәтін ішіндегі қызметін анықтау, олардың автордың шығарма
идеясын жеткізудегі мәнін ашу, шығарма кейіпкері, кеңістік-мезгілдік
қатынасты қалыптастырудағы рөлін айқындау. Бұл мақсатты орындауда шешілетін
міндеттер топтамасы:
Міндеттердің бірінші топтамасы поэтонимдерді зерттеуге арналған
еңбектерге бағытталған:
• поэтонимдердің зерттелу бағыттарына ғылыми-анықтамалық шолу жүргізу;
• тарихи жазба ескерткіштердің қалыптасуына ықпал еткен тарихи
экстралингвистикалық факторларды айқындау;
• тарихи ескерткіштердің зерттелуіне шолу жасау.
Міндеттердің екінші топтамасы тарихи ескерткіштердегі ономастикалық
кеңістікті талдауға бағытталған:
• тарихи ескерткіштердің ономастикалық кеңістігінің мазмұнын өзектік-шектік
қатынас негізінде анықтау және оның құрылымдық типтерін ашу;
• ескерткіштер онимдерінің лексика-семантикалық және атау түзу модельдерін
айқындау.
Міндеттердің үшінші топтамасы тарихи ескерткіштер онимдерінің
функционалды-прагматикалық аспектісіне бағытталған:
• көркем мәтіндегі жалқы есімдердің тура және қосымша қызметтерін айқындау;
• мәтін түзудегі автор қолданысындағы онимдердің уәжділік, ақпараттық
негіздерін анықтау;
• тарихи ескерткіштердегі прецедентті есімдердің табиғатын, мәтін ішіндегі
қызметін ашу.
Міндеттердің төртінші топтамасы онимдердің тарихи ескерткіштердегі және
қазіргі тілдегі қолданысындағы сабақтастықты зерделеуге бағытталған:
• тарихи ескерткіштердегі онимдердің қазіргі қазақ тіліндегі қолданысын
анықтау;
• Жаратушы концептісінің құрылымдық түрлерін талдау және ғылыми
зерттеулер негізінде концепт терминіне анықтама беру;
• Жаратушы концептісінің лингвокогнитивтік құрылымын айқындау.
Зерттеу материалдары ретінде Құтты білік (Ж. Баласағұн), Диуани
хикмет (Қ.А. Ясауи), Ақиқат сыйы (А. Йүгінеки), Мұхаббат-наме
(Хорезми) түркі тарихи жазба ескерткіштерінің бірнеше нұсқалары, қазақ
тілінің көп томдық түсіндірме сөздігі, Бабалар сөзі (Алматы, 1-100
томдары), Қазақстан энциклопедиясы (Алматы, 1-10 томдары), Фразеологиялық
сөздік (І. Кеңесбаев. Алматы, 2007), мақал-мәтелдерден және қазіргі
поэтикалық шығармалардан алынған тілдік деректер пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы – диссертациялық зерттеудің тарихи
поэтонимдерді кешенді түрде талдаудың алғашқы тәжірибесі. Ескерткіштердің
ономастикалық кеңістігі өзектік-шектік қатынастан тұратын түрлерінен
құралғандығы анықталды. Қазіргі кезде адамның қызметіне қатысты жиі
қолданылатын онимдер (эргоним, урбаноним т.б.) тарихи ескерткіштерде
қолданылмаған. Диссертацияда топонимдер арқылы берілген кеңістік бейнесін
бірегейлендіруде шығармада анық көрініс тапқан мынадай критерийлер тірек
ретінде ескерілді: жиі қолданысы, онимнің мәтіндегі алатын рөлі, яғни
синергетикасы; поэтонимдік ақпарат (автордың өмірбаяны, мәтіннің жазылған
жері т.б.). Онимдердің жасалу ерекшеліктерін анықтау барысында
аппроксимация термині екіншілік атау жасаудың тәсілі ретінде ұсынылып,
ұқсастық бойынша атау ретінде ең алдымен белгілеудің мүшелік сипаттау
құралдары арқылы жасалатыны, бұл синтаксистік құрылымға тән екені
дәлелденді. Шығарманың ономастикалық кеңістігінде әртүрлі қызмет атқару
үшін қолданылған прецеденттi есімдердің шығу тегi аясына қарай әртүрлі
болып келетіні мысалдар негізінде дәйектелді. Мәтін дискурсындағы
прецедентті есімдердің семантикалық предикат жағдайындағы құрылымдары
анықталды. Тарихи ескерткіштерде төрт ғасыр бойы идеологиялық мақсатта
санаға ықпал ету үшін прецедентті есімдерді белсенді түрде қолдану –
автордың оқырманмен ұжымдық тығыз қарым-қатынас жасауға талпынуымен
байланысты екені айқындалды. Когнитивтік лингвистикада қалыптасқан
концепт терминіне қатысты анықтамаларды қарастыра отырып, материалды
зерттеу негізінде концепт терминіне анықтама берілді. Тұңғыш рет
теонимдік бірлік концепт тұрғысынан талданып, құрылымдық типтері
айқындалып, ассоциативтік эксперимент негізінде лингвоконцептуалдық
көрінісі зерделенді.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне
байланысты диахронды-синхрондық сипаттама, шығарма онимдерінің өзектік-
шектік қатынасынан тұратын ономастикалық кеңістікті анықтауда маңызды болып
табылатын интерпретация әдісі, талдау мен жинақтау, тұжырымдау,
ономастикалық кеңістікті талдау үшін дескриптік әдіс, концептуалдық талдау,
жиі қолданылатын онимдік бірліктерді анықтау үшін сауалнама, ассоциативтік-
эксперимент әдістері, мәтінді талдау мен онимдік бірлік санын анықтау
тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеудің тұжырымдары, алынған нәтижелері
көркем мәтін ономастикасын зерттеудің болашақ бағытын анықтауда ерекше
маңызды. Диссертацияда қарастырылған өзектік-шектік қатынасты құрайтын оним
түрлерінен қалыптасқан тарихи поэтикалық ономастикалық кеңістікті айқындау
принципі ғылыми теориялық еңбектерге бағыт бола алады. Жұмыста берілген
прецедентті есім, тарихи онимдердің қолданыс жиілігі, автор есімдерінің
қолданыс сөздігі әртүрлі ономастикалық сөздіктер түзуде негіз бола алады,
сонымен бірге зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді қазақ
тілінің лексикографиялық теориясына, фразеологиялық, ассоциативтік
сөздіктерін құрастыруда пайдалануға болады. Алғаш рет теонимнің концепт
ретінде қарастырылуы оним түрлерін жаңа қырынан талдауға алғышарт болады.
Тарихи ескерткіштердегі прецедентті есімдер табиғатының анықталуы осы
бағыттағы зерттеулерге өзіндік үлес бола алады.
Зерттеудің практикалық мәні. Алынған нәтижелерді этнос тарихын,
этникалық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғары оқу
курстары және ономастика теориясы, түркітану, когнитивтік лингвистика,
мәдениаралық қатынас, лингвоелтану арнайы курстарында, ономастика бойынша
бағдарлама, оқу құралдары мен оқулықтар даярлауда, қазақ тілінің түсіндірме
сөздігін құрастыруда қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
1. Тарихи жағдаят идеологиялық, саяси мәндегі құнды ескерткіштердің
дүниеге келуіне себеп болған. Саяси мәнде жазылған Құтты білік,
Мұхаббат-наме, Ақиқат сыйы ескерткіштерінде осы шығармалар арналған
тұлғалардың – сол кездегі билік басындағылардың есімдері берілген, ал
сопылық ілімді таратуды көздеген Диуани хикмет ескерткішінің авторы оны
мақсат етпеген. Аталған соңғы ескерткіште билік басындағы тарихи тұлғалар
туралы ақпарат берілмеген, яғни осыған қатысты антропонимдер ономастикалық
кеңістікте орын алмаған. Бұл жайт шығарманың жанр ерекшелігін анықтауда
қосымша рөл атқарады. Көркем шығарма ономастикасына қатысты зерттеулерде
негізінен мына мәселелерге аса назар аударылған: а) басты кейіпкер және
шығарма ішіндегі басқа да тұлғалар есімдерінің уәжділігі мен жасалу
тәсілдерін қарастыру; ә) тірек сөз (шығарма атауы немесе тарау атауы)
ұғымына қатысты айырым белгілерін анықтау; б) көркем мәтіндегі сөйлейтін
есімдердің стилистикалық экспрессиясын ашу; в) жалпы және мәтін ішіндегі
онимдік бірліктердің атқаратын қызметін айқындау т.б.
2. Тарихи ескерткіштердегі өзектік-шектік қатынасты құрайтын онимдік
бірліктерден тұратын ономастикалық кеңістікте мынадай оним түрлері
анықталды: антропоним, топоним, теоним, ороним, гидроним, библионим,
фитоним, зооним, этноним, космоним, хрематоним, яғни тарихи ескерткіштерде
қазіргі кезде ономастикалық зерттеу нысанына айналған адам қызметіне
қатысты оним түрлері (эргоним, урбоним, ойкодомоним, т.б.) қолданылмаған.
Дегенмен ескерткіштердегі ономастикалық кеңістікті құрайтын оним түрлері
сол кезде нақты термин түрінде қолданылмағанымен, бұл құбылыстың
кездесетіндігі айқын көрінеді.
3. Ортағасыр ескерткіштерде антропонимдердің 40%-ы – мұсылман қауымға
сол кездің өзінде кеңінен таралған ислам дінін уағыздаған шайық есімдері,
екіншісі − шығарма кейіпкерлерінің есімі, үшінші топ − халиф, пайғамбарлар,
олардың жақындарының ныспылары. Автор шығармада адресанттардың аялық
біліміне сүйене отырып, кейбір антропонимдерді сөзжұмбақ түрінде берген,
бұл сол кездің өзінде көрсетілген онимдердің кеңінен таралғанынан ақпарат
береді.
4. Ескерткіштегі онимдер мәтінде ең басты атау, адрестік қызметімен
қоса бірегейлендіру мен әлеуметтендіру құралы болған. Сонымен бірге саяси
мәнде немесе сопылық ілімді тарату мақсатында қолданылған онимдер ықпал
етуші, экспрессивтік және мәтінтүзушілік қызметтер де атқарған. Мәтін
ішінде тарихи онимдер шығарманың мезгілі мен кеңістігін ұйымдастыратын
өзіндік үйлестіруші, яғни хронотоп қызметін атқарған. Хронотоп құбылысы
Диуани хикмет ескерткішінде басқа ескерткіштерге қарағанда ерекше
көрінеді. Басты кейіпкер – автордың сопылық ілімді таратуда жерүсті
(Түркістан) және жерасты (пейіш, дозақ, сират) кеңістігінде әр мезгілде
(тоғыз, он жеті, отыз, алпыс екі, алпыс үш жас) зікір салу қозғалысы арқылы
мезгіл мен кеңістікті байланыстырып, шығарма хронотопын анықтаған.
5. Тарихи онимдер ақпарат беретін мәдени код болып табылады:
біріншіден, сол кезде ұстанған дін – ислам екендігін аңғартады; екіншіден,
төрт ғасыр ішінде ескерткіштерде әртүрлі автордың қолданысы негізінде
қазіргі кезде прецедентті есімге айналған жалқы есімдер сол кездің өзінде
ықпал етуші синергетикасы зор бірлік ретінде қалыптасқан; үшіншіден,
ескерткіш авторларының аялық білімі негізінде сол кездегі зиялы қауым үшін
білім ошақтарының кеңістігі үлкен; төртіншіден, библионимдер шығармалардың
жазылу мақсатын аңғартады: Құтты білік – патшаларға арналған, Мұхаббат-
наме – Аллаға деген махаббат адамға деген махаббаттан басым т.б.;
бесіншіден, ескерткіштердегі онимнің түрлері адамға қатысты ақиқат өмір мен
бейақиқат өмірдің байланысы суреттелетін санада қалыптасқан танымнан
ақпарат береді.
6. Жаратушы концептісінің құрылымдық типтеріне қатысты фреймнің
қалыптасуына 1) Х рақым етеді А-ға; 2) Х тірілтеді (жан береді) А-ны (-
ға); 3) Х сұрақ-жауап алады А-дан; 4) Х ақыл, сана береді А-ға; 5) А
құлшылық етеді Х-қа т.б. субфреймдер себеп болған. Орта ғасыр ескерткіштері
мен Кеңес өкіметі орнағанға дейінгі, тіптен Кеңес өкіметі тұсындағы ақын-
жазушылардың шығармаларынан Жаратушы концептісіне байланысты көп ұқсастық
анықталды. Адам тарапынан пассивтілік, бойұсынғандық, өзі қадағалай
алмайтындық тілдік деңгейде бәрін көруші субъектінің көрініс беретінін
айқындауға септігін тигізді. Жаратушы концептісінің инварианттық сипаты
зайырлы және діни дискурста мейірімді және мінсіз, адамды жаратушы, бәрін
көруші, қорғаушы ретінде суреттеледі.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Жұмыстың негізгі тұжырымдары
республикалық және шетелдік ғылыми басылымдарда 40-тан аса мақала түрінде
жарық көріп, отандық және халықаралық конференцияларда, симпозиумда
баяндалды. Олар: Имя. Социум. Культура ІІ Байкал халықаралық
ономастикалық конференциясы (Улан-Удэ, 2008); Русский язык и литература в
международном образовательном пространстве: современное состояние и
перспективы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Гранада,
2007); Родной язык: проблемы теории и практики преподавания атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Борисоглебск, 2009); Русский
язык в социально-культурном пространстве ХХІ века атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция (Алматы, 2001); Тіл және мәдениет: қызметі мен өзара
қарым-қатынасы атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Шымкент,
2003); С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2004); Академик Ә.
Қайдар және қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-
теориялық конференция (Алматы, 2004); Қазақ ономастикасының өзекті
мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференция (Астана, 2004);
Түркітану мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық конференция
(Алматы, 2005); Қазақ және түрік халықтарына ортақ мәдени құндылықтары
атты симпозиум (Алматы, 2007); Қазақ тілінің лексикология, лексикография,
фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы
атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2007); Филология:
вчера, сегодня, завтра атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция
(Павлодар, 2008). Сонымен бірге зерттеудің жеке нәтижелері Қала
ономастикасының кейбір мәселелері атты монографияда, Ономастика: зерттеу
мәселелері атты (бірлескен автор) кітап, Ономастикалық анықтағыш атты
(бірлескен автор) нұсқаулықта, Алматы қаласының ономастикалық атауларының
көрсеткіш-анықтамалығы атты (бірлескен автор) нұсқаулықта, бірнеше
аймақтық топонимдік сөздіктерде (құрастыраушылардың бірі) пайдаланылды.
Жұмыстың негізгі нәтижелері мен мазмұны бойынша А. Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының Лингвистикалық жұма атты ғылыми-әдістемелік
семинарында (Алматы, маусым, 2009) баяндама жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, бес тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың
соңында алты қосымша берілді.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Диссертацияның кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
мақсаты мен міндеттері белгіленді, зерттеудің нысаны, пәні айқындалды және
ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, теориялық құндылығы мен практикалық
маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу нәтижелерінің жариялануы
мен талқылануы көрсетілді.
Ескерткіштер зерттелуінің теориялық негіздері атты бірінші тараудың
Көркем шығармалардағы онимдер атты тараушасында жеке автор стилін немесе
бір шығарма ішіндегі жалқы есімдерді зерттеу топтастырылған ономастикалық
құралдарды толық талдаудан басталатыны жөнінде сөз болады. Антропонимдер,
топонимдер көркем мәтін ономастикалық кеңістігінің өзегін құрайды, сонымен
қатар олар ономастикалық кеңістіктің шектік кеңістігін құрайтын, мәтін
ішінде талдауды қажет ететін басқа да ономастикалық атаудың мәтін ішіндегі
құралдармен тығыз байланысты болатыны анықталды.
Онимдердің көркем мәтінді байытуда маңызы зор десек, сонымен бірге
онимдерді байытуда көркем мәтіннің де маңызы орасан. Халық антропонимиясын
тануда әсіресе фольклордың орны аса ерекше. Ондағы кейіпкерлердің есімдері
мен образдары бүгінгі ұрпақтарға жетіп, өмірде, күнделікті тұрмыста қазірге
дейін кеңінен қолданылып келеді.
Көркем шығармадағы онимдер жанр түріне қарай әртүрлі болып келеді.
Оларды ойдан шығарылған кейіпкерлер, тарихи тұлғалар, прототипі бар есімдер
деп бөлуге болады. Көркем шығармада ономастикалық лексика ерекше орын
алады. Әр жазушы оны ерекше көзге түсетін, стильдік экспрессивті құрал,
стильдің ерекше көрсеткіші ретінде қолданады.
Көркем шығармалардағы онимдердің зерттелуі. Қазақ ономастикасында
көркем шығармадағы онимдер мәселесіне көп уақыттан бері назар аударылып
келеді. Поэтонимдер көптеген еңбектердің зерттеу нысанына айналған.
Мәселен, Қозы Көрпеш – Баян сұлу дастанындағы онимдерді қарастыруда үш
мәселе көтеріледі: 1) поэманың дүниеге келу дәуірі; 2) таралу
географиясы; 3) оларды жалпы түркі ономастикасының тарихи даму кезеңдері
мен тілдік ерекшеліктеріне сәйкес топтастыру (Ә. Қайдаров,
А. Мұқатаева), М. Әуезовтің Абай жолы эпопеясындағы онимдерге толық
талдау жүргізіліп (Т. Жанұзақ), көне тарихи ескерткіштердегі онимдік
бірліктер зерттелген (В.У. Махпиров). Сондай-ақ Абай жолы эпопеясының
тілі арнайы зерттеліп, ономастикалық материалдары анықталып, ондағы тікелей
кейіпкерлерге статистикалық талдау жүргізілген (Е. Жанпейісов),
Ш. Уәлихановтың Манас қырғыз эпосын талдауы жөнінде мысал келтіріліп,
қазақ халқының эпикалық жырларының бірі Қобыланды батыр ономастикасы
қарастырылған (А. Жұбанова, Е. Жұбанов). Сонымен бірге жалқы есімдердің
қызметі (К.З. Жаппар), прозадағы түркі тіліндегі топонимдер (Г.
Оразғалиева), жалқы есімдердің құрамы мен лингвостилистикалық қызметі (Д.М.
Керімбаев), эпопея онимдерінің лексика-семантикалық, құрылымдық сипаты (К.
Еспаева), топонимдер мен этнонимдердің таралу ареалы анықталып (С.
Сәкенов), орыс тіліндегі шығармалардағы онимдердің қазақ тілінде берілуі
(Г.Е. Исабекова), басты кейіпкер есімдерінің уәжі мен стильдік қызметі
(С.У. Тәукеев) анықталған.
Көркем мәтін ономастикасы бойынша көптеген мақалалар мен еңбектердің
жарық көруі оларды зерттеу заңдылықтары мен жаңа бағыттарын ашуға және
зерттеу бойынша теориялық концепциялар жасауға мүмкіндік береді.
X-XIV ғғ. түркі тарихи жазба поэтикалық ескерткіштеріне тарихи
анықтама. А.В. Суперанская: Әр дәуірдің өзіндік фактілері мен шындық
болмысы бар, олармен кейіпкерлердің сөздері мен есімдері, әдеби шығарманың
мәтіні байланысты болады. Аталмыш фактілер авторлардың замандас
оқырмандарына белгілі, бірақ олар дәуір өзгеруіне, жаңа ұрпақ келуіне
байланысты ұмытылады. Сондықтан шығарманы дұрыс қабылдау үшін сол кезеңге
байланысты экстралингвистикалық факторларды анықтау керек [1], – деп
атап көрсеткен.
Демек, Құтты білік, Диуани хикмет, Ақиқат сыйы, Мұхаббат-наме
шығармаларын дұрыс қабылдап оқып, онимдерін анықтау үшін тарихи жағдайларды
сараптау қажет.
Құтты білік – түркілердің саяси, рухани, өмірлік құндылықтарының
өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған кезінде дүниеге келген шығарма,
Өгдүлміш пен Одғұрмыштың пікірсайысынан біз екі дін – ислам мен будданың
түркі жерінде орнығу сипатын аңғарамыз, сонымен бірге автор түркілердің
рухы мен қуатының әлсіреуіне және де осы әлемнен қашыратын, әлемде болып
жатқан оқиғаларға бейқам қарататын діннің таралуына деген қаупін
білдірген. Бұл ескерткіш – моралдық құндылықтарға көңіл бөліп, жалпыадами
сипатты жоғалтпауға шақыратын шығарма.
Диуани хикмет, Мұхаббат-наме, Ақиқат сыйы түркі жерінде ислам
дінінің орнығып, жайыла бастаған кезінде туындаған дүниелер. Бұл кез –
Алтын Орданың дәуірлеп тұрған мезгілі. Алтын Орда басшылары исламды
қабылдаған шақ, яғни мұнда жан-жақтан көптеген ғалымдардың, ақындардың,
жазушылардың, шеберлердің ағылып келіп жатқан уақыты. Сондықтан да оларды
біріктіруші, ынтымақта ұстап тұрушы күш – ислам діні болды. Ескерткіштерде
ислам, осы дінді таратушы өкілдері есімдерінің қолданыс басымдылығы осыған
дәлел болады.
X-XIV ғғ. түркі тарихи жазба поэтикалық ескерткіштерінің зерттелуі.
Құтты білік, Диуани хикмет, Мұхаббатнаме, Ақиқат сыйы
ескерткіштерінің ономастикалық кеңістігін зерттеу арқылы олардың түркі
халықтары үшін, жалпы тіл білімі үшін қаншалықты маңызды жәдігерлер екенін
көрсету – қазіргі кезде бабалар сөзіне құлақ асып, өткенімізді
бағалауда уақыт талабына сай екені дау тудырмайды. Ескерткіштер әр кезеңде
әр қырынан зерттеліп, талданған.
Құтты білік. Ж.Баласағұнның бұл туындысын бірнеше ғалымдар аударған
(Г. Вамбери, В.В. Радлов, Р.Р. Арат, Қ. Кәрімов, Н. Гребнев,
С.Н. Иванов, А. Егеубаев), әртүрлі дәрежеде пікір білдірген (А.П. Жауберт,
В. Томсон, Отто Альбертс, Н.И. Ильминский, Ф.В. Мюллер, А. Лекок т.б.),
ғылыми тұрғыдан зерттеп, талдаулар жүргізген (Э.Н. Наджип, А.Н. Кононов,
В.В. Бартольд, Е.Э. Бертельс, С.Е. Малов, И.В. Стеблева, Қ. Халидов,
В.У. Махпиров, А.А. Валитова, М. Әліпхан т.б.).
Диуани хикмет. Қ.А.Ясауидың ақындық шеберлігі туралы көптеген
ғалымдар пікірлер келтірсе (М. Фуад Көпүрүлү, А.Н. Самойлович,
Е.Э. Бертельс, А.К. Боровков, Э.Н. Наджип, Н.А. Баскаков), ақын мұрасын
арнайы тереңдете зерттеген ғалымдар да баршылық (Х. Сүйіншәлиев,
Ә. Қоңыратбаев, Р. Сыздық, С. Дәуітұлы, М. Жармұхамедов т.б.).
Мұхаббат-наме ескерткішінің алғашқы нұсқаларын бірнеше ғалымдар
жариялаған (А.М. Щербак, Э.Н. Наджип), талдау, зерттеумен айналысқан
(Ч. Рье, С. Касымов, Т. Жалалов, А. Старостин, Т. Ганджи, А.Н. Самойлович,
В.В. Бартольд, Н. Хаким, Ш. Абилова), сонымен бірге ескерткішті басқа
ескерткіштермен салыстыра зерттеген (С. Аманжолов, Р. Бердібаев т.б.).
Ақиқат сыйы – А.Йүгінекидің бізге жеткен бір ғана шығармасы
(Хақиқаттар хадисі немесе Ақиқат сыйы, арабша атауы – Хибат-ул-Хақайк).
Хақиқатта адамгершілік, әділеттілік, білімділік, ақыл-парасаттылық сияқты
өнегелі ұғымдар дәріптеліп, адамдыққа жат іс-әрекет, мінез-құлықтар
сыналады. Шығарма әр қырынан зерттелген: мәтін сөзбе-сөз аударылған (Ә.
Құрышжанов, Б. Сағындықұлы), қазіргі қазақ тілімен ұқсас тұстарының көп
екені салыстыра зерттелген (Х. Сүйіншәлиев), лингвистикалық талдаулар
жасалып, академиялық нұсқасы берілген (К. Махмудов).
Диуани хикмет, Мұхаббатнаме, Ақиқат сыйы, Құтты білік тарихи
түркі жазба поэтикалық ескерткіштерін көптеген ғалымдардың зерттегенін,
оларға деген қызығушылықтың әсіресе уақыт өте артып келе жатқанын шолу
негізінде аңғардық. Біз негізгі зерттеулерге тоқтала отырып, Құтты білік,
Диуани хикмет, Мұхаббат-наме, Ақиқат сыйы ескерткіштерінің
ономастикалық кеңістігіне арнайы зерттеу нысаны ретінде кешенді зерттеу
жүргізілмегенін анықтадық.
Түркі тарихи жазба поэтикалық ескерткіштердегі ономастикалық кеңістік
атты екінші тарауда ономастикалық кеңістік теориялық ономастиканың негізгі
ұғымы болып табылатыны анықтама беру нәтижесінде дәлелденді. Бізді қоршаған
болмысты зерттеу, атау беру принциптері және ақиқат, қияли деп бөлуі‚
әртүрлі мәдениеттерді салыстыру‚ барлық реалийлерді (көне дәуірден бастап)
таптастыру зерттеушілерге ономастикалық кеңістік ұғымын бөліп қарастыруға
мүмкіндік берді (В.Н. Топоров, В.И. Супрун,
Л.М. Дмитриева, В.Д. Болотов, А.В. Суперанская, Е.Ә. Керімбаев, Г.Б.
Мәдиева т.б.).
Құтты білік (Ж. Баласағұн), Диуани хикмет (Қ.А. Ясауи), Мұхаббат-
наме (Хорезми), Ақиқат сыйы (А. Йүгінеки) шығармаларындағы ономастикалық
кеңістік атты тараушада
Ә. Нәжіптің анықтауы бойынша, бұл шығармалар Х-ХІV ғасырда жазылғандығы
айтылған. Алла-тағалаға мадақ айтқанда пайғамбарларды атымен атап, олардың
Тәңірі алдындағы қызметін атау арқылы оның құдіреті мен пәрмені
жеткізіледі. Кейіпкерлердің мінезін, бейнесін көрсеткенде ақындар олардың
есімдерінің мағынасын түсіндіруге жүгінеді. Мұның себебі салыстыру арқылы
берілген есімдердің мағынасын түсіндіру тиімдірек және жеңіл қабылданады,
сонымен бірге автордың көздеген мақсатына жетудегі ең басты құралы болып
табылады.
Кесте – 1 Тарихи ескерткіштердің ономастикалық кеңістігі
№ Онимдер Ескерткіштер
Құтты Диуани хикмет Мұхаббат-намеАқиқат сыйы
білік
саны % саны % саны % саны % 1. антропоним 18 23,3 56
54,3 19 33,9 9 34,6 2. топоним 10 12,9 7 6,7 13 23,2 2 7,6
3. теоним 6 7,7 30 29,1 15 26,7 12 46,1 4. этноним 14
18,1 1 0,9 2 3,5 1 3,8 5. ороним - 1 0,9 - - 6.
космоним 22 28,5 - 4 7 2 7,6 7. гидроним - - 1 1,7 -
8. библионим 6 7,7 5 4,8 1 1,7 1 3,8 9. фитоним - 1
0,9 1 1,7 - 10. зооним - 1 0,9 - - 11. катойконим
6 7,7 - - - 12. хрематоним - 1 0,9 - -
Барлығы: 77 100 103 100 56 100 26 100
Ж. Баласағұн, Қ.А. Ясауи, А. Йүгінеки, Хорезми өз шығармаларының басты
мақсаты – Алланы дәріптеу болғандықтан, дидактикалық шығарма ретінде
теонимдерді көп қолданған, сонымен бірге онимдерді шығарма ішінде тірек
сөздер ретінде мәтінтүзушілік қызметте қолдана отырып, оқырмандарға өз ойын
жеткізе білген.
Құтты білік ескерткішінің ономастикалық жүйесі
Ж. Баласағұнның Құтты білік тарихи ескерткішінің ономастикалық
кеңістігі топонимдер, антропонимдер, теонимдер, космонимдер, этнонимдер,
библионимдерден тұрады.
а) топонимдер: Автор тұтас шығарма кеңістігінде қысқа бір бөлігі
ретінде ақиқат өмір және ақиқаттан тыс болмыстағы топонимдерді қолданған,
нәтижесінде олар автордың шығармашылық түйсігі арқылы нақты перцептивті
және эмотивті сипатқа ие болған. Топонимдер арқылы берілген кеңістік
бейнесін бірегейлендіруде мынадай критерийлер тірек ретінде ескерілген:
• жиі қолданысы: Шын Машын, Рұми;
• онимнің мәтіндегі алатын орны – синергетикасы;
• поэтонимдік ақпарат (автордың өмірбаяны, мәтіннің жазылған жері т.б.).
Осы критерийлердің ішінде біздің үлкен қызығушылығымызды тудырғаны
соңғысы:
1) автор мәтін ішінде өзінің туған мекенін көрсеткен:
Құзорда елі оның туған мекені,
Түп нәсілі анық, тілді екені ...
Құзорда (Баласағұн) – Қарахан мемлекетінің астаналарының бірі болған
ортағасырлық қала атауы. Жазба деректерде Х ғасырдан бастап белгілі. Әл-
Мақдисидің мәлімдеуінше, ол игілікке бай, үлкен қала болған. Ал М.
Қашқари Баласағұнның Күз-Ұлыс немесе Күз-Орда (Құз-Орда) деген басқа да
аттары болғанын айтады. Зерттеушілердің пікірінше: 1) Баласағұн алғашқыда
(VІІІ ғ.) түрікше – Беклік (Бекініс – бекініс), соғдыша Семекке деп
аталған.
2) автор мәтін ішінде ескерткіштің қайда жазылып, аяқталғанын берген:
Хаттап-қаттап барын жазды көңілде,
Тәмәмдады жырымен Қашқар елінде.
3) автор шығарманың кімге арналғанын көрсетеді:
Шығыс ханы, Машындардың бектері,
Даналары жердің, асыл тектері.
4) Шығарманы қайда, кімдердің бағалағанын аңғартады:
Машын-Шынның хәкімдері жарасып;
Мадақтастып таң-тамаша қалысып.
Ақиқат болмыста бар топонимдер арқылы Ж. Баласағұнның шығармаға қатысты
мәліметін біз былайша бере аламыз: Құзорда – автордың туған жері; Машын –
шығарма арналған ханның жері; Шын – Солтүстік, Машын – Оңтүстік Қытай –
шығарма бағаланған жер; Қашқар – шығарма жазылып аяқталған жер; Қытай –
сауда дамыған жер; Руми, Үнді – бұл дүниенің кереметі салыстырылған жер.
Сонымен қоса, Құтты білік – негізінен дидактикалық шығарма, тәрбиелік
мәні зор. Адамзаттың неге асық, неден қашық болу керегін үйретеді. Өзі
тойса да, көзі тоймау:
Дүние таңсығы Руми, Үнді жібегін.
Ескерткіште бөліп көрсететін төртінші критерий:
• қанағат етуге шақыру:
Қытай керуені жүрмегенде жосылған
Қайдан келер еді мың-мың асылдар.
Тарихи ескерткіште сонымен бірге ақиқат емес дүниелер мен бағыт-
бағдарды білдіретін терминдер қолданылған. Мәселен:
Ізгілік – оң, Ессіздік – сол: Жүгің – ар ...
Оңың – ұжмақ, солың – тамұқ, біліп ал!
Бар халыққа екі үйді жаратты,
Бірі тозақ, бірі ұжмақ жәннаты.
Бір күншілік рахатқа малданба,
О дүние жәннатын бақ арманда ...
Қазақ тіліндегі бағыт-бағдарды білдіретін атаулардың этимологиясы
туралы мәселені зерттеп; құбыла, батыс, шығыс, оң, сол, арқа атауларына
тоқталған: әлемнің бағыт бағдарын анықтаудың ең көне тәсілі күннің шығуы,
батуы, тал түс, түнді білдіретін сөздер арқылы. Қазақ тілінде күншығыс,
күннің шығуын білдіретін, яғни шығыс сөзі, күнбатыс, күннің ұясына батуын
білдіретін, яғни батыс сөзі бар, бұл көне түркілік бағыт бағдарға сәйкес
(Р.Б. Иманалиева).
Бір өрлем жер Туар Батар арасы,
Күшті, опалы болса бірлік, шамасы!
Ж. Баласағұн салыстырмалы түрде қос жаһан, яғни осы дүние мен о дүниені
салыстыра берген:
Ей, жолыңды, пейіліңді түзегей,
Қос жаһанда төрден орын тілегей!
Мұндағы ой: осы дүниеде жасалған тірліктерінің бәрі таразыланып, о
дүниеде оңың – жұмақ, солың – тамұқ болып алдыңнан шығады, қайсысы басым
болса, жасаған тірлігіңе қарай, сол жерден орын аласың, яғни қос жаһан осы
дүние мен о дүниенің байланысы күшті.
ә) антропонимдер: Тарихи ойдан шығарылған шығарманың ономастикалық
кеңістігінде бізге таныс, ақиқат ономастиконынан белгілі әдеби немесе
мәдени кейіпкер есімдері де кездеседі. Бұл ойдан шығарылған әлем мен ақиқат
өмірдің, болмыстың жақындауына иллюзия жасайды, бізге белгілі кісі
есімдерімен салыстыра отырып, кейіпкерлерді жақсы білуге мүмкіндік береді.
Ж. Баласағұн Құтты білік ескерткішіндегі антропонимдерді мынадай
топтарға бөлуге болады: а) ойдан шығарылған кісі есімдері: Күнтуды,
Айтолды, Өгдүлміш, Одғұрмыш, Ерсік, Көсәміш; ә) хан, патша есімдері: Тавғаш
Қара Буғра, Афрасийаб, Алып Тоңға Ер, Нушин рауан, Хұсрау, Қайсар,
Нұшырбан; б) ғұлама, ғалымдардың есімдері: Лұқман, Ұқлидис (Евклид); в)
жаулап алушы: Ескендір Зұлқарнайын; г) аңыздарда, шығармаларда кездесетін
кейіпкерлер: Шаддад, Намруд, Фарун, Қарын, Рүстем; ғ) пайғамбарлар есімі:
Мұса, Сүлеймен, Иса, Мұхаммет; д) халиф есімі: Қайдар (Әзірет Әлінің лақап
аты): Атық (араб) – азат етуші, бостандық әперуші. Әбубәкірдің лақап аты.
Фарұқ (араб) – қайырымдылық пен зұлымдықты айырушы, Әділ деген мағынада
Омарға берілген лақап ат. Зақ пен нахақты айырып беруші; е) автор есімі:
Жүсіп.
Автор басты кейіпкерлердің диалогы, теңеулер арқылы есім тағылу уәжін
ашады. Мысалы:
–Уа, Елік, – деді Айтолды, – рахымды,
Күнтуды деп неге қойған атыңды?
Елік айтты: – Атымды есті ер беріпті,
Қылығымды көріп, танып, сеніпті.
Айтолды айтты: – Уа, Елік, құрметті,
Жер-жаһанға мәлім атың күн текті.
Сөзін кесті, Айтолды айдай жантайып,
Кетті үйіне, көңілі өсіп, марқайып.
Айтолды атым, толған айдай толы едім,
Орталандым, сөніп барам, өлемін...
Автор шығармада адресанттардың аялық біліміне сүйене отырып, кейбір
антропонимдерді сөзжұмбақ түрінде берген.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, аспан культімен, жұлдыздармен
байланысты антропонимдер ең көне болып есептеледі. Ай және күн компоненті
бар есімдер түркілерде кеңінен таралған есімдер болып саналады. Құтты
біліктегі басты кейіпкерлердің есімдері Айтолды және Күнтуды, олардың
есімдері дәулетпен (бақытпен) және әділдікпен байланысты. Аспан культі мен
жұлдыздарға қатысты қазақ есімдері аспанға, суға, жерге табынған көне
түркілердің наным-сенімімен байланыстырылады (Т. Жанұзақов). Отбасында ұзақ
уақыт бойы сәбидің дүниеге келмеуі немесе тек қыз баланың туылуы ата-ана
қуанышына дүниеге келген ұл баланың есімінде көрініс табатыны белгілі.
Мұндай есім Құтты білікте де кездеседі. Көсеміш – қалаулы, тілеулі.
Адамның қандай да бір мінез-құлқы есімінде көрініс табады: Өгдүлміш –
мақтаулы, Оғдұрмыш – оятушы.
б) теонимдер:
Ескерткіште Жаратушы ұғымын білдіру үшін Алла, Құдай, Тәңір, Хақ
теонимдері қолданылған:
Алла атымен үшбу хатты бастайын
Тәңірімнің бұйрығынан аспайын.
Бір Алланың рахымы ма тілерің?
Мұсылманға өзің рахым тілегін.
Берді Құдай ақыр маған тілекті
Есендікпен қауыштырдың білекті.
Құдай жалғыз – мен жалғызбын, бауырым.
Құдай берді ақыл, білім, еңбекті.
Осы жолдардан біз оларды атап қана қоймай, қолданыстағы тіркес арқылы
ерекшелігін анықтағанын байқаймыз, осы үдеріс қазіргі кезге дейін жеткен,
яғни Алла рахымы, Тәңір бұйрығы, жалғыз – Құдай тіркестері сақталған.
в) космонимдер: Ж.Баласағұн Құтты білік дидактикалық шығармасында
жасанды антропонимдермен қатар космонимдерді де дінді тәрбиелік мәнде
уағыздау мақсатында қолдана білген. Шығармада Қозы, Үд, Әрәндір, Қушық,
Арыстан, Бұғдай басы, Үлгі, Чадан, Иа, Оғлақ, Көнәк, Балық, Күн, ай, Руми
қызы, Миррах, Үркер, Қарақұс, Иылдырық, айғыр, Иәтікен, Саратан, Сәбит,
Арзу, Иалчық, Оңай, Күрүд космонимдері қолданылған. Сонымен бірге
Ж.Баласағұн күнді қызыл қалқан және Руми қызы деп атайды. Мәселен:
Руми қызы жүзін жерге жасырды,
Бар әлемді зәңгі-түнек басынды.
Руми қызы жүзін жерге жасырып,
Жаһан жүзі тұнжырады, басылып.
Қызыл қалқан найза бойын асқанда
Сарайға кеп, кірді тура жасқанбай.
Автор мұнда күннің түсі мен пішінін басшылыққа ала отырып, қызыл қалқан
деген теңеу қолданған. Руми қызы атауын қолдануының себебі, біздің
ойымызша, Рүм – Византия, яғни Византия қызы, қазіргі татар тілінде Рүмия
деген антропоним бар, оның түсінігін – византиялық қыз деп береді.
Ж.Баласағұн ғаламшарлардың орналасу (мезгілі бойынша орын алу) тәртібін
көрсеткен. Автор оларға қысқаша анықтама беріп, ерекшеліктеріне тоқталған,
сонымен бірге анықтамалары адамзатқа қатысты берілген. Мәселен, Арзу, Сәбит
ғаламшарлары нұрын шашқан, тілек орындаушылар ретінде қолданылған.
г) этнонимдер: Белгілі ономаст-ғалым В.У. Махпиров Құтты білік пен
Диуан лұғат ат-түрк шығармаларын салыстыра зерттей отырып, мынадай
ақпарат береді: Халықтардың этногенетикалық және этносаяси тарихы өзінің
мәдени салт-дәстүрлері ғана емес, басқа да көрші елдердің мәдениетіне
қатысты әртүрлі дереккөздерде сақталады. Басқа этнос емес сол халықтың
тарихына қатысты мәліметтер мен фактілерді анықтауда аталмыш дереккөздерде
белгілі бір этнос жиынтығын атайтын нақты терминнің қолданысы ең басты
критерий болып келеді, яғни этноним [2].
Ж. Баласағұнның этика-дидактикалық поэмасында этнонимдер көп емес. А.
Валитова Құтты біліктегі этностық атаулардың екі түрін берген: 1) этноним
мағынасын айқын беретін термин – Орта Азия халықтары мен тайпалардың
атаулары (тәжік, шығыл, карлық, ягма, қыпшақ) және Орта Азиядан тыс
мекендеген халықтар мен тайпалар (араб, иран, үндіс, грек, қытай т.б.); 2)
поэмада әлі этноним болмаған, кейін терминдік қасиетке ие болған атаулар.
Бұл әлеуметтік терминдер (сарт, тат), әскери терминдер (черик, жүз, минг)
және басқа да сөздер (баят, бөрі, құлан, күн т.б.) [3].
Ескерткіште ягма түркі тайпасының атауы аталады, оларды қара ягма деп
те атаған. Бұл тайпаның тілі дұрыс тілге жатқызылады (М. Қашқари). Ягма
тайпасы Ыстықкөлдің оңтүстігіне қарай одан ары Қашғарға қарай мекендеген,
негізгі кәсібі мал және аң шаруашылықтары. Ягма шапқыншылық жасаушы отряд
– айрықша жаугершілікпен ерекшеленеді (В.В.Бартольд), ягма тайпасы тохси,
шығыл және қарлұқтармен бірге Қараханидтер мемлекетінің негізін
қалаушыларға жатады. Өтүкен – Түрік жұртының бір тайпа, не руының аты да
болуы мүмкін. Моңғолияда Орхон өзеніне жақын тау сілемдері Өтүкен (VІ –
VІІІ ғғ.) деп аталған. Солтүстік Моңғолиядағы қазіргі Ханғай жотасындағы
Түкен тауы да кезінде Өтүкен аталыпты (А. Егеубаев).
Ж. Баласағұн Құтты білік шығармасында этнонимдер мен генонимдерді
қатар қолданған, мәселен, тәжік, түркі, қытай этноним болса, шегіл, ыла,
яғма т.б. – генонимдер:
Түрік бектері ішінде атын асырған,
Алып Тоңға Ер еді, құты тасыған.
Тәжіктер оны Афрасийаб атаған.
Елдерге ол көп ізгілік жасаған.
Бар түркіде мысал мұны меңзеген,
Сен оны ұғып, құйып алғын зердеңе.
Не депті, аңда, білімдісі шегілдің
Біліксіз, ұқ–бойың беріп, егілгін:
Ыла еркіні не дейді екен, тыңдағын,
Айтыпты ол қызметтің сан сырларын:
Жақсы айтыпты Яғманың бір бегі,
Барлық іске пайдалы екен – білгені:
Өтүкеннің бегі айтқан тебіреніп:
Тілін тисын – сыр ашсаң еміреніп!
М. Қашқаридың айтуынша, шігілдер тобы түркі тілінде сөйлеген. Олардың
құрамын қоныстарына қарай ол 3 топқа бөлген: 1) Барсаған қаласынан
арырақтағы Кум қаласын мекендеген шігілдер; 2) Тараз айналасындағы
қалаларда тұратын шігілдер; 3) Қашғарды мекен еткен шігілдер.
ғ) библионимдер: Ж.Баласағұн өз шығармасын Құтты кітап, яғни хан тілі
деп атаған. Себебі аты айтып тұрғандай, әділ билік құру туралы
философиялық, саяси, әлеуметтік мәні жоғары кітапты ханға тарту етуде үлкен
мағына бар. Сонымен бірге ақын әр елде осы мағынада жазылған шығарманы
өздерінше атайтынын, қабылдайтынын айтып өткен.
Бұғра хан тұсында бұл жасалған,
Құтты кітап – хан тілі деп атанған.
Әдәбүл Мүлік деп атапты шынлықтар,
Әнисул Мәлік деп атапты машынлықтар.
Ирандықтар Шахнама деп қараған,
Турандықтар Құт білімі санаған.
Ескерткіште библионимдер арқылы бір шығарма атауының бірнеше варианты
көрсетілген және бұл жергілікті тіл, қабылдау ерекшелігіне байланысты
екендігі айқындалған.
Диуани хикмет ескерткішінің ономастикалық жүйесі
Қ.А. Ясауидың Диуани хикмет тарихи ескерткішінің ономастикалық
кеңістігі топонимдер, антропонимдер, теонимдер, этнонимдер, библионимдер,
зоонимдер, фитонимдер, хрематонимдерден тұрады.
а) топонимдер: Сопылық ілімді дәріптеп таратқан ортағасырлық ғұлама
ақын Қ.А. Ясауи ескерткішіндегі топонимдерді шартты түрде екіге бөліп
қарастыруға болады: ақиқат болмыс атаулары және діни-мифтік атаулар.
Диуани хикмет шығармасында ақиқат болмыс топонимдерін әрі қарай
разрядтарға жіктеуге болады: ойконим (Хорасан, Шам, Ғирақ т.б.), астионим
(Мекке, Түркістан т.б.), ороним (Тор), ал діни-мифтік атауларды шартты
түрде о дүние (ақырет, қиямет, жұмақбейіш (Фирдус, Жаддан т.б.), дозақ
(Саһар), қыбыла деп бөліп қарастыруды жөн көрдік.
Хорасан, Шам, Ирак – мұсылмандықтың даму отаны болып есептеледі. Бұған
дәлел:
Хорасан, Шам уа Ғираққа ниет қылып,
Ғаріптіктің көп қадірін білдім міне.
Сонымен бірге Қожа Ахмет Ясауи Хорасан, Шам, Ирак ойконимдерін Дәптер
сәни шығармасының сол жерлерге жетіп, мұсылмандық отанында мойындағанын
қалағанынан туындап, қолданған тәрізді. Қынған ойконимі – Жүсіптің отаны,
бірақ тағдырдың тауқыметіне түскен Жүсіп Қынғаннан кетіп, Алла құрметіне
бөленеді, мұны біз мына жолдардан аңғарамыз:
Не келсе де көреміз бір құдайдан,
Жүсіпті айырып еді ол Қынғаннан.
Нұх пайғамбар дінді уағыздаған Сирия халқы оны қабылдамай, құдай
қаһарына ұшырайды. Діннен безген халықты тәубеге келтіру үшін мысал ретінде
қолданған Ясауи мұны мына жолдармен жеткізген:
Сирия халқы қабыл қылмай қалды ғапыл,
Надан халық пір қадірін қашан білер?
Шығарма ішінде Түркістан астионимі, біріншіден, ғұлама ақын он жеті
жасында тұрақтаған қаласы ретінде берілсе, екіншіден, түркі (қазақ)
даласында сопылық ілімін дәріптеп, Аллаға құлдық ұруды қабылдап тарату –
осы қаладан басталады. Мұны біз мына жолдардан оқи аламыз:
Перзентім деп мойным құшып көңілім тапты,
Он жетімде Түркістанда тұрдым міне.
Үшіншіден, ел ішінде кеңінен тараған аңыз бойынша, пайғамбар: Алла
аманатын тапсырғанша, жасай бересің, – деп құрманы Арыстан Бабқа
табыстайды. Сөйтіп аңыз-әңгімелерге сенсек, Арыстан баб құрманы ұртына
сақтап, бір аңызда төрт жүз, бір аңызда жеті жүз жыл ғұмыр кешкен. Осы аңыз-
әңгіме Диуани хикметте де көрініс тапқан сияқты:
Хорасанда төрт жүз жасты жасады,
Жиырма төрт ағаш ән күні ұшар, достар.
Есітті Баба Мәшін ол заманда,
Ахмет атты бір шаих шығар деп Түркістанда.
Сұхбат құрмай қыз-келіншектермен онда,
Тыйым салғалы Түркістанға келді, достар.
Бұл жолдардан біз Қожа Ахмет Ясауидің таңдаулы екенін және ол жәй Ахмет
емес, қасиетті Түркістаннан шыққан әулие екенін болжалданғанын аңғарамыз.
Диуани хикметте ороним – Тор тауы ғана берілген, ол екі жерде
кездеседі:
Алла деп көңіл қойып Тордан асқан,
Махаббаттың атымен күйіп-жанған.
Мұса сынды Тор тауында көріп дидар,
Раббу унзур илайка деп айтқым келер.
Тор – Інжілде айтылатын Синай тауы, арабтар оны Джабал Мұса деп
атайды, яғни Мұса тауы. Аңыз бойынша, Жаратушы осы тауда Мұса пайғамбарға
дидарын көрсетіп, Тораны тапсырған. Тора (ивр. ілім, заң) – Бес кітап
немесе Мұса пайғамбардың кітабы деп аталатын Інжілдің алғашқы бес тармағы,
заңдар жинағы. Синай немесе Джабал Мұса тауының атауы сонда аңыз бойынша
Мұса пайғамбарға тапсырылған заңдар жинағы атауынан мұсылман қауымға
(біздің материалымыз бойынша – орта ғасыр ақын-жазушылар шығармалары
негізінде) тараған. Тор Тора библионимнен ороним трансонимизация
үдерісінде қалыптасқан, яғни бұл – библиоороним.
Шығармадағы діни-мифтік атауларды жақсы – жаман бинарлық атауларға
бөліп, қарастыруға болады, ал оларды О дүние, Қиямет, Қабірстан
сияқты жалпылық атаулар біріктіріп тұр. Жақсы атауларға бейіш, сегіз
бейіш, ұжмақ атаулары жатса, жаман атауларға тозақ, жеті тозақ жатады.
Діни-мифтік атауларды жақсы-жаман деп бинарлық жұпта қарастыруымыздың
басты себебі – Қ.А. Ясауидың бұл атауларды шығармада қолдану ерекшелігінде.
Қ.А. Ясауи Алланың құлы – адамдарды жамандықтан аулақ болып, игі істер
жасап, қабір азабынан сақтандыру (яғни дидактикалық мәнде) мақсатында бейіш
пен дозақ пікір таласы, яғни бұл ұғымдар сыртында тұлға беру арқылы мына
жолдармен жеткізеді:
Бейіш, дозақ таласар, таласуда мағына бар,
Дозақ айтар: мен артық, менде перғауын Әман бар.
Бейіш айтар: не дерсің, сөзді білмей айтарсың,
Перғауын Әман сенде дүр, менде Жүсіп Қинған бар.
Нағыз мұсылман сегіз бейіш – Дариссалам, Дарил-хулуд, Жәннат Фирдус,
Жәннат нағым, Жәннат әдім, Жәннат мағауир, дарил-жалал, бақ ирамнан
(қазақша – Иран бақ) орын алар. Ал күнәсі көп пенделер жеті тозақ – Хауна,
Лаза, Сақар, Сауыр, Жаһаннам, Ситджын, Хатыма отына күйер. Қ.А. Ясауи
шығармасында осы атаулар да Алланың күштілігін дәріптеу, имандылыққа шақыру
мақсатында қолданылған:
Фирдус атты Жәннаттан хабар келді,
Дидар үшін баршасын қойдым міне.
Дидар көрсем, жолын берсе Ізім Уахап,
Дарассалам сарайына кіргім келер.
Саһарда ерте тұрып қандар жұтқыл,
Пірмұғанның етегінен бекем тұтқыл.
Қ.А. Ясауи ақиқат болмыс объектілері мен діни-мифтік атауларын
шығарманың басты мақсаты – Алланы дәріптеуде, діни тәрбие беруде, яғни
дидактикалық мәніне жетуде дұрыс қолдана білген. Сонымен бірге шығармада
берілген астионимдер мен ойконимдер автор өмірінен, көздеген арманынан
біршама мәлімет береді.
ә) антропонимдер: Қ.А. Ясауи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz