Мемлекет пен құқық теориясының пәні
1. Мемлекет пен құқық теориясының түсінігі мен пәні.
2. Мемлекет пен құқық теориясының функциялары.
3. Мемлекет пен құқық теориясының әдістемесі.
4. Мемлекет пен құқық теориясының басқадай заң ғылымдарының арасындағы орны.
5. Мемлекеттің пайда болуы туралы жалпы заңдылықтар.
6. Дүние жүзінің әртүрлі халықтарындағы мемлекеттердің пайда болу ерекшеліктері.
7. Құқықтың пайда болу ерекшеліктері.
8. Мемлекет пен құқықтың пайда болу жөніндегі негізгі теориялар.
9. Мемлекеттің түсінігі мен белгілері
10. Мемлекеттің түрлері, негі негіздері және әлеуметтік орны.
11. Қазіргі кездегі мемлекет теориялары.
12. қоғам мен мемлекеттің саяси жүйесі
13. Мемлекеттің типологиясының (кейіптерінің) түсінігі.
14. Мемлекеттерді кейіптеуде (типологии) формациондық келу (подход).
15. Мемлекетті кейіптеудегі (типологии) цивилизациялық келу.
16. Мемлекеттің түрлері мен нысандарының (формы) түсінігі.
17. Басқару нысаны: түсінігі және түрлері.
18. Мемлекеттік құрылыстың түрлері мен нысандарының түсінігі.
19. Саяси режимнің әртүрлілігінің түсінігі.
20. Мемлекеттің функциялары: түсінігі және белгілері.
21. Мемлекеттік функцияның іс жүзіне асырылу нысандары мен әдістері.
22. Мемлекеттің негізгі ішкі функциялары
23. Мемлекеттің негізгі сыртқы функциялары.
2. Мемлекет пен құқық теориясының функциялары.
3. Мемлекет пен құқық теориясының әдістемесі.
4. Мемлекет пен құқық теориясының басқадай заң ғылымдарының арасындағы орны.
5. Мемлекеттің пайда болуы туралы жалпы заңдылықтар.
6. Дүние жүзінің әртүрлі халықтарындағы мемлекеттердің пайда болу ерекшеліктері.
7. Құқықтың пайда болу ерекшеліктері.
8. Мемлекет пен құқықтың пайда болу жөніндегі негізгі теориялар.
9. Мемлекеттің түсінігі мен белгілері
10. Мемлекеттің түрлері, негі негіздері және әлеуметтік орны.
11. Қазіргі кездегі мемлекет теориялары.
12. қоғам мен мемлекеттің саяси жүйесі
13. Мемлекеттің типологиясының (кейіптерінің) түсінігі.
14. Мемлекеттерді кейіптеуде (типологии) формациондық келу (подход).
15. Мемлекетті кейіптеудегі (типологии) цивилизациялық келу.
16. Мемлекеттің түрлері мен нысандарының (формы) түсінігі.
17. Басқару нысаны: түсінігі және түрлері.
18. Мемлекеттік құрылыстың түрлері мен нысандарының түсінігі.
19. Саяси режимнің әртүрлілігінің түсінігі.
20. Мемлекеттің функциялары: түсінігі және белгілері.
21. Мемлекеттік функцияның іс жүзіне асырылу нысандары мен әдістері.
22. Мемлекеттің негізгі ішкі функциялары
23. Мемлекеттің негізгі сыртқы функциялары.
Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының пәніне мемлекет пен құқытың пайда болуы мен қызмет етуінің негізгі даму заңдылықтарының әлеуметтік құрылымы ретінде, олардың негізін және құрылымын, негізгі элементтерін, принцптерін, институттарын, олардың қоғам өміріндегі орны мен рөлін зерттеужатады.
Мемлекет және құқық теориясының пәніне, мемлекеттік-құқықтық құбылыстың маңызды функционалды (негізгі) ерекшеліктері кіреді. Оған жататындарға: мемлекет пен құқықтың түсінігі және олардың жіктелуі, белгілері, негізгі принцптері және мемлекет пен құқықтың функциясы, мемлекеттің механизмі (тетігі) мен құқықтық реттеу ерекшеліктері, заңды факторлар, құқықтық қатынастар, құқық жүйесі, заңдар мен мемлекеттік органдар жүйесі, сонымен бірге басқа да көптеген, юриспруденцияның неден қалыптасатын алғашқы элементтерінің бәрі жатады.
Сонымен, мемлекет пен құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқық туралы көбірек заңдылықтардағы белгілердің жалпы жүйесі, оның пайда болуы, негізі, қызмет етуі және мемлекеттік-құқықтық құбылыстың дамуының салалық және қосымша заң ғылымдарының әдістемелік негізі болатын жағдайлар кіреді.
Мемлекет және құқық теориясының пәніне, мемлекеттік-құқықтық құбылыстың маңызды функционалды (негізгі) ерекшеліктері кіреді. Оған жататындарға: мемлекет пен құқықтың түсінігі және олардың жіктелуі, белгілері, негізгі принцптері және мемлекет пен құқықтың функциясы, мемлекеттің механизмі (тетігі) мен құқықтық реттеу ерекшеліктері, заңды факторлар, құқықтық қатынастар, құқық жүйесі, заңдар мен мемлекеттік органдар жүйесі, сонымен бірге басқа да көптеген, юриспруденцияның неден қалыптасатын алғашқы элементтерінің бәрі жатады.
Сонымен, мемлекет пен құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқық туралы көбірек заңдылықтардағы белгілердің жалпы жүйесі, оның пайда болуы, негізі, қызмет етуі және мемлекеттік-құқықтық құбылыстың дамуының салалық және қосымша заң ғылымдарының әдістемелік негізі болатын жағдайлар кіреді.
І Мемлекет пен құқық теориясының пәні, функциясы және әдісі.
1. Мемлекет пен құқық теориясының түсінігі мен пәні.
Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының пәніне мемлекет пен құқытың
пайда болуы мен қызмет етуінің негізгі даму заңдылықтарының әлеуметтік
құрылымы ретінде, олардың негізін және құрылымын, негізгі элементтерін,
принцптерін, институттарын, олардың қоғам өміріндегі орны мен рөлін
зерттеужатады.
Мемлекет және құқық теориясының пәніне, мемлекеттік-құқықтық
құбылыстың маңызды функционалды (негізгі) ерекшеліктері кіреді. Оған
жататындарға: мемлекет пен құқықтың түсінігі және олардың жіктелуі,
белгілері, негізгі принцптері және мемлекет пен құқықтың функциясы,
мемлекеттің механизмі (тетігі) мен құқықтық реттеу ерекшеліктері, заңды
факторлар, құқықтық қатынастар, құқық жүйесі, заңдар мен мемлекеттік
органдар жүйесі, сонымен бірге басқа да көптеген, юриспруденцияның неден
қалыптасатын алғашқы элементтерінің бәрі жатады.
Сонымен, мемлекет пен құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқық туралы
көбірек заңдылықтардағы белгілердің жалпы жүйесі, оның пайда болуы, негізі,
қызмет етуі және мемлекеттік-құқықтық құбылыстың дамуының салалық және
қосымша заң ғылымдарының әдістемелік негізі болатын жағдайлар кіреді.
Мемлекет пен құқық теориясын игеру кезінде үлкен маңыздылыққа ие
болатын категориялды – түсіндіруші аппарат, себебі, жалпы ғылыми жүйелер
(философиялық, социологиялық, психологиялық, политологиялық,
культуралогиялық) және жекелеген ғылыми (арнайы заңдылықтағы) категориялар
және түсініктер, мемлекет пен құқық теориясының ең маңызды танымдық
инструментариясының қайнар көзінің бөлігі.
Мемлекет пен құқық теориясы бай эмпириялық материалдарды салалық заң
ғылымдарынан алады және маңызды деңгейде сол ғылымдардың көбірек жалпылама
методологиялық проблемаларын кеңейтеді, функционалды негізгі пән ретінде
болады: жекелеген пәндердің білімдерін қорыта келіп, негізгі түсініктер мен
категорияларды шығарады, сол білімдерді жүйелейді. Оның категориялары мен
түсініктері, салалық құқықтық ғылымдардың тәжірибесін біріктіріп, сайып
келгенде, заңгердің қызметін тиімді қамтамасыз етуге бағытталады.
2. Мемлекет пен құқық теориясының функциялары.
Білім жүйесінде, қоғамдық даму заңдылықтарында негіздемеде мемлекет
пен құқық теориясының өзінің қатаң түрде белгіленген орны бар және ол заң
ғылымдары үшін жол сілтемесі болып табылады, себебі ол оның магистралды
бағытынжәне іске асыру жолын қалыптастырады. Сол рөлі оның мынадай
функцияларында көрініс табады:
Онтологиялық функция – (бұл функция мемлекеттік құқықтық құбылыстың
негізін түсіндіреді, яғни юриспруденцияның пәнін тануға мүмкіндік береді.
Бұл функцияның мазмұнына мемлекеттік-құқықтық құбылыстар туралы ақпаратты
зерттеу жатады және оларды талдау мен (топтастыру) жүйелеу кіреді).
Гносологиялық функция – (теоротике познавательное) (теориялық-танымдық
функция мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың мәнін, мазмұнын, нысанын,
тәртібін тоқтаусыз зерттеуге бағытталған);
Прогностикалық функция – мемлекет пен құқық теориясының әрі қарай
ғылыми дамуы туралы болжамдар мен гипотезалар жасап олардың болашақ
проблемаларына көңіл аударады;
Идеологиялық функциясы бойынша мемлекет пен құқық теориясы өзінің
көбірек актуальды және маңызды, қазіргі кездегі қоғамның құқықтық
дамуындағы жаңа жағдайларды бекіте отырып, оның дамуының барлық маңызды
парадигмасын көрсетеді, өмірге гуманистікті бастап, құқықтық таным мен
құқықтық мәдениетті негіздейді;
Аксиологиялық функцияның қажеттігі сонда, ол мемлекет пен құқықты
зерттеуде, ондағы мемлекет пен құқықтың құбылыстардағы бағалылық және
маңыздылыққа көңіл аударылып, олардың қоғам өміріндегі қажеттілігін және
маңыздылығын негіздеу мақсатында көрінеді;
Тәжірибелік функция – модельдік көзқарас бойынша (стандарт идеалынан)
тұрады, өзіне юриспруденцияның барлық бастамасын шоғырландырып негізінен
оның әлемін аша отырып, заңдық өміртанымының негізін қалыптастырады.
Метадалогиялық функция – мемлекет пен құқық теориясының негізі болып
табылады, яғни басқадай заң ғылымдарының негізі: мемлекеттік құқықтық
құбылыстардың метадалогиясын, құқықтың негізгі түсініктері мен
категорияларын қалыптастырады (құрайды). Оныммен салалық және арнайы
(қосымша) заң ғылымдары пайдаланады және оларды зерттейтін сара жолдың
бағытын белгілеп береді.
Қосымша функция - мемлекеттік-құқықтық аядағы әртүрлі субъектілердің
қызметін жетілдіру мақсатындағы тәжірибелік жағдайды ұсыну жатады. Ондай
ұсыныстар диссертацияларда және мемлекеттік зерттеушілер мен
құқықтанушылардың мақалаларында бекітіледі.
Эвристикалық – (мемлекет пен құқықтың дамуындағы жаңа заңдылықтарды,
олардың қоғамға ықпал жасайтын нысандары мен әдістерін және ондағы
қалыптасатынқатынастарды ашады).
3. Мемлекет пен құқық теориясының әдістемесі.
Мемлекет пен құқық теориясының әдістемесі – бұл солардың көмегімен,
қоршаған ортаның шындығын зерттейтін әдістер мен жолдардың жиынтығы. Ондай
әдістерді, жалпыға бірдей, (әмбебап, жалпылама ғылыми, философиялық) және
арнай әдістемелерге бөліп көрсетеді. Жалпыға бірдей әдістемебарлық
ғылымдардың білім саласына және оқулық пәндерге тән, себебі, олардың
негізінде табиғаттың, қоғамның және ойлаудың дамуындағы заңдылықтар бар. Ал
жекелеген әдістемелерді, бір ғана ғылым не болмаса, ғылымдардың жиынтығы
және арнайы ғылымдар қолданады.
Жалпылама ғылыми әдістемеге мынадай таным әдістемесін жатқызуға
болады: идеалистік (метафизика) және материалистік (дуалистика);
Мемлекет пен құқық метафизика шеңберінде өзіндік мәні бар құбылыс
ретінде қаралады, адам рекінен тәуелсіз өмір сүреді, тұрақты өзгермейтін
құбылыс; олардың пайда болуы объективті танымдылықпен не адам сезімімен
байланысты
Диалектика, табиғаттың, қоғамның және ойлаудың жалпы дамуы туралы
ғылым; тұрмыс пен таным туралы жалпы заңдылықтар. Осындай сөзсіз
басымдылықтағы отандық ғылыми зерттеуде, мемлекеттік құқықтық құбылыс
өмірді қоршаған ортада өз дамуында динамикада басқадай қоғамдық тұрмыстық
факторлармен экономикамен, саясатпен, мәдениетпен тығыз байланыста
зерттеледі.
Метафизика мен динамикадан басқа, маңызды әдістемелердің біріне –
синергетика - өзін-өзі ұйымдастыратын, күрделі әлеуметтік процесстер туралы
ғылым жатады.
Мемлекеттік құқықтық-құбылыстарды зерттейтін жекелеген ғылыми
әдістерге жататы мыналар:
• Формальды заңдылық (догматикалық) әдіс, ол құқықты зерттеу үшін
пайдаланылады, жалғыз ғана өзіндік ерекшелігі бар феномен
ретінде басқа құбылыстардан бөлек, жекешеленіп зерттеледі. Құқық
ешнәрсемен бірдейлестірілмейді және салыстырылмайды
(экономикамен, саясатпен, моральмен және этикамен). Мемлекеттік-
құқықтық элементтер (олардың құрамы, қарым-қатынасы, негіздері)
өздерінше таза конструкцияны жасау үшін зерттеледі.
• Терминологиялық зерттеу әдісі – мемлекеттік-құқықтық
проблемалардыңнегізгі және шеттегі түсініктемелерімен пайдалану,
мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды ғылымда бекіген түсініктер мен
дефиницилерге талдау жасау арқылы зерттеу.
• Салыстырмалы-құқықтық әдіс дегеніміз – белгілі мемлекеттік-
құқықтық институттарды, құқықтық құбылыстарды және процесстерді
басқа елдердің құқықтық жүйесімен салыстырып, олардың арасындағы
ұқсастығы мен айырмашылығы ескере отырып және оларды көбірек
тиімді жолдарын табу мақсатында пайдаланылады.
• Нақты социологиялық әдіс - мемлекет пен құқықты зерттеу
кезіндегі мемлекет пен құқық туралы факторларды еске алу, ол
туралы қоғамдық пікірді, статистикалық мәліметті, тұрғындардың
пікірін жинау және құқықтық эксперименттер жүргізу, т.б. байқау
(құқық социологиясы).
• Құқықтық модельдер – таза (теориялық), заңды нормаларға қажетті
идеяларды жасауға қажет (не үшін және ол қалай көрінетін болады,
басқа нормалармен қандай қарым-қатынаста болады) бұл моль
идеалдарын көрсету;
• Мемлекет пен құқық теориясының, тарихи- салыстырмалы әдіс –
дегеніміз зерттеудегі пайда болу мен даму заңдылығы, сонымен
қатар, мемлекеттік және құқықтық институттарды, әртүрлі тарихи
даму кезеңдерімен салыстыру.
• Логикалық әдіс – құқықты түсіндіруге логикалық жолдар мен
құралдарды пайдаланады. Формальды логикаға заңдарына негізделген
құқық – формальды белгіленген дұрыс жүйе, ол қандай құқық
нормасы болмасын – біткен келісім нәтижесі.
Логикалық әдістердің түрлеріне: анализ, синтез, индукция және
дедукция жатады:
• Анализ – тұтастықты оның элементтеріне бөлу (мемлекеттік
аппараттың құрамын бөлу, құқық жүйесін салаларға бөлу, қарым-
қатынастары мен ерекшеліктерін белгілеу, заңды құжаттарға талдау
жасау (контент- анализ, яғни бөліп алып олардың негізгі элементерін
зерттеу);
• Синтез – алынған деректерді біріктіріп, тұтас көрініс жасау;
• Индукция – жекешеден бастап жалпыға қарай зерттеу; Мемлекет пен
құқықтың жекелеген қасиеттері арқылы көріністі қалыптастыру.
Мысалы, белгілі құқық нормаларының негізінде, заңды нормалардың
құрылымынжәне барлық заңдардың құрылуындағы тұтастықты түсіндіруге
болады. Нақтылы мемлекеттік органдардың белгілерін анықтау арқылы
мемлекеттің механизмін түсінуге болады – бұл белгілі мемлекеттік
функцияларды орындайтын мемлекеттік органдардың жиынтығы.
• Дедукция – жалпыдан жекешеге қарай әңгімелеу (мысалы, нақтылы құқық
саласынан оның құқықтық нормаларының ерекшелігі жөнінде).
• Арнайы әдістерге, әлеуметтік психологиялық, кибернетикалық,
статистикалық т.б. жатқызуға болады. Мысалы, кибернетикалық әдіс,
құқықтық информацияларды автоматты түрде тексеруге, сақтауға және
құқықтық информацияны іздеуге пайдаланылады.
4. Мемлекет пен құқық теориясының басқадай заң ғылымдарының арасындағы
орны.
Заң ғылымдарын үш үлкен топқа бөлу дағдыға айналған, олардың өзіндік
жиынтығы құқықты жүргізуді құрайды. Бұл:
1) теориялық-тарихи ғылымдар (мемлекет пен құқық теориясы, мемлекет пен
құқық тарихы, саяси құқықтықілімдер тарихы);
2) Салалық заң ғылымдары (конституциялық құқық, қылмыстық құқық,
әкімшілік құқық, азаматтық құқық, кедендік құқық, отбасы құқығы, жер
құқығы, халықаралық құқық, салық құқығы, қаржы құқығы, азаматтық іс
жүргізу құқығы, қылмыстық іс жүргізу құқығы т.б);
3) Қосымша (арнайы) заң ғылымдары, әртүрлі басқа ғылымдардың теориялық
білімдерін тікелей пайдалануды іс жүзіне асырушы (математиканы,
химияны, психологияны), яғни тәжірибедегі құқықтық мәселелерді шешуге
қажеті (криминалистиканы, сот медицинасын, сот психатриясын, сот
бухгалтериясын, құқықтық статистикасын және заң психологиясын т.б.)
пайдаланады.
Халықаралық құқықтық бағыт зерттейтін ғылымдар бар – халықаралық
жекеше және көпшілік құқық, теңіз құқығы, космос құқығы, шетелдердің
мемлекеттік құқығы т.б. Кейінгі кезде, жаңа құқық салалары пайда болды.
Себебі, ол қоғамдық дамудың нәтижесі. Оларға: банктік құқық, биржалық
құқық, спорттық, медициналық, информациялық жатады.
Сонымен, мемлекет пен құқық теориясының рөлі мен орнын заң
ғылымдарыныңжүйесінен бөліп көрсетуге болады:
• Мемлекет пен құқық теориясы – барлық заң ғылымдарының жиынтығын
біріктірушіблім жүйесі.
• Мемлекет пен құқық теориясы, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың
жалпы заңдылықтарын зерттесе, салалық заң ғылымдары тек
жекелеген жақтарын зерттейді (мысалы, қылмыстық құқық – қылмыс
пен қылмыстық жауапкершілікті, ал мемлекет пен құқық теориясы –
құқық бұзушылық пен жалпы заңды жауапкершілікті зерттейді);
• Салалық заң ғылымдары үшін, мемлекет пен құқық теориясы олардың
негізі (базасы) ретінде, мықты қалыптағы пән ретінде – негізгі
түсініктемелер мен категорияларды, жеклеген пәндердің білімдерін
жинақтап қорытындылау арқылы шығарады, сол білімдерді жүйелейді;
• Мемлекет пен құқық теориясы эмпириялық материалдарды салалық заң
ғылымдарынан алады және көп деңгейде жалпылама методологиялық
проблемаларды шешумен шұғылданады.
• Мемлекет пен құқық теориясы заңгерлік оқу пәндерінің жүйесінде
ерекше орын ала отырып, студенттерге мемлекеттік-құқықтық қоғам
өмірі туралы білім береді, жалпы заңды мәдениеттің, заңды
ойлаудың негізін қалыптастырады және мемлекет пен құқық туралы
алғашқы түсініктер мен категорияларды үйретеді, себебі онсыз
басқа заң пәндерін зерттеу мүмкін емес.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы.
5. Мемлекеттің пайда болуы туралы жалпы заңдылықтар.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыстың
ыдырауымен байланысты, өзінің дамуында, ұзақтығына қарай және кезеңді
толтыруына сай төрт әр түрлі кезеңдерден өтті.
Біздің эрамызға дейінгі 40 мың жыл шамасында рулық құрылым пайда
болды (отты табу, күршектерді, садақты ойлап табу, бір бірімен адамдардың
сөйлесу қабілеттілігінің дамуы). Біздің эрамызға дейінгі 9-6 мың жылдары
неолит кезеңі (жаңа тас заманы) басталады, ол кезде адам аң аулаудан жер
өңдеуге және кәсіпкерлікке көшеді. Келе-келееңбектің бөліну процесі
айқындала түседі. Біртіңдеп қоғамның жекешеленген аясы ретінде, мал бағу
бөлініп шығады (мал айырбас құралы болды, яғни ақша функциясын қабылдаған).
Кәсіпшілік жер өңдеуден бөлінді. Содан кейін, бір топ адамдар пайда
болып (сатып алушылар) жер өнімдері мен мал шаруашылығы өнімдерін
айырбастаумен шұғылданған.
Алғашқы қауымдық құрылыс қалыптасып, рулар бірігіпбір атаның ұрпағы
ретінде туыстасып біріккен шаруашылықпен шұғылданады. Онда рудың ішінде бір
біріне үйленуге рұқсат болмағанына байланысты, солай айтылатын дуальдық
ұйым қалыптасады да екі рудың қандас туыстығы бойынша бір екендігі
мойындалады.
Жер өңдеу мен мал өсіруге байланысты еркетің (патриархат) рөлі
бастайды. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы басталды.
Бұл кезеңде, билік еркектердің жалпы жиналыстарының қолында болды,
онда басқару, руластырудыңтеріс қылығы үшін жазалау, табысты бөлу
сияқтымәселелер шешілген. Сонымен қатар, онда ақсақалдар мен ру
басшыларының әкімшілік жұмыстары қаралған. Ру басындағы ақсақалдардың және
әскер басшыларының билігі, әскери әрекеттер кезінде сайланған, сайлау ол
адамдардың беделдері мен тәжірибесі барлығын сыйлағандыққа негізделген.
Ақсақалдардың биліктегі лауазымы, оларға деген ерекшелікке жол бермеген.
Қоғамдық билік, рулық қоғаммен тікелей сай келген, лдан бөлінбеген.
Құқық сол күйінде болмаған, оның орнында, әдет-ғұрып нормалары болған.
Кейіннен біртіндеп мононормалар қалыптасып, әрекет еткен.
Келе-келе қандастық туыстық қатынастар ыдырап аумақтықпен
алмастырылады,басқару қажеттігінің маңыздылығы мойындалады. Биліктің
функциясы бөлініп, светтік (басқаруға), әскери (әскер басшылық), діни (бар
тәртіп жолын қолдау үшін идеологиялық негіздеме) құрылады. Ақсақалдар
кеңесі ағымдағы басқару органына айналады. Тайпалық бюрократия пайда
болады (басқарушылық, әскери, діни), олар қоғамды басқаруды оның жалпы
мүддесі үшін емес, меншіктік, топтық, таптық мүдделер үшін басқаруды
көздеген. Бұл мемлекеттілік элементтердің алғашқы пайда болу кезеңі -
әскери демократия режимі (Л.Г.Морган), қоғамда әскери басшылардың күшті
билігі қалыптасып, қоғамдық басқаруда ұйымшылдықтың қалдықтары сақталған.
Қоғам өмірін тұтас организм ретінде сақтауға, қамтамасыз етуге
қабілеті бар сана жағынан жаңа ұйым қажет болды. Қоғамнан жоғары тұратын
көпшілік биліктің қажеттілігі пайда болды, себебі, ол ұйым арнайы
адамдардан құралған және тек басқарумен шұғылданып, ұйымдастырушылық
кезінде қыстау мүмкіндігімен пайдаланған. Ондай ұйымға – протогосударства
жатады. Ондай көне қоғамның ұйымы таптыққа дейінгі ертетаптық қоғамдағы
өтпелі кезеңге тән болады. Ондай ұйымдар алғашқы рет оңтүстік Азияда және
Солтүстік Африкада пайда болды. Әдеттегідей олар үлкен өзендердің
бойындағы, кеңістікте орналасты. Тигр, Ефрат, Инда, Янцзы өзендерінің
бойында: Индия, Ассирия, Персия, Китай, Хетт мемлекеттері орналасты.
Олардың көне тарихы біздің эрамызға дейінгі IV мыңжылдықтан басталады.
(Шумер, Египет, Вавилон).
Сонымен, мемлекеттің пайда болу себептерінің қатарына төмендегідей
қажеттілікті айтуға болады:
• Өндірістің даму нәтижесіндегі қыйындықтарға байланысты қоғамды
басқаруды жетілдіру, еңбекті бөлу, табысты бөлу жағдайының
өзгеруі, тұрғындардың санының өсуі және қоғамның әлеуметтік
біртектес емес топтарға бөлінуі (таптарға);
• Қоғамдағы тәртіптілікті қолдау, оның әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз ету, жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік (ең алдымен
заңдық) нормалардың көмегімен жетуге болады.
• Қоғамның әлеуметтік біртектес еместоптарға бөлінуінің негізінде
пайда болатын қанаушы таптың қарсылығын басу;
• Мемлекеттің аумағын қорғау және қорғану және басып
алумақсатында соғыстар жүргізу;
• Үлкен қоғамдық жұмысты ұйымдастыру, сол мақсатта үлкен топтағы
адамдарды біріктіру.
6. Дүние жүзінің әртүрлі халықтарындағы мемлекеттердің пайда болу
ерекшеліктері.
Алғашқы мемлекеттік құрылымдардың қалыптасуы әртүрлі халықтарда
әртүрлі жолдармен жүреді, себебі, олар географиялық,мәденилогикалық,
экономикалық, саяси және басқа да факторлармен қамтамасыз етілгені белгілі.
Қандай болмасын қоғамда мемлекеттілітің пайда болу негізіне тән, маңызды
сипатына қарай мемлекеттің пайда болу тәсілін батыстық (европалық),
шығыстық (азиялық), германдықтар ретінде айырып зерттейді.
Шығыстық жолмен (тәсілмен) мемлекеттің пайда болуы, басынан бастап
Вавилонның, Египеттің, Қытайдың, Индияның құрылумен байланысты. Бұл көне
мемлекеттер, біздің эрамызға дейінгі үш мың жылдар бұрын, рулық құрылымның
біртіндеп, қоғамның мемлекеттік ұйымға өту процесінде пайда болған. Бұл
мемлекеттердің пайда болуындағы ерекшеліктерге жататыны, тұрақты
ирригациялық (суармалы өңдеу) жұмысты жүргізу қажеттілігіне байланысты
болды. Тұрғындарды тамақпен қамтамасыз ету, әсіресе құрғақшылық не тұрақсыз
климат жағдайына қажеттілігі арта түсті. Мұндай жағдай, тармақтарға
бөлінген басқару аппаратын көпшілік жұмыс басқару, қаржы және әскер
қалыптастыртып өте көлемді аумақтармен және көпшілік адамдармен жұмыс
жүргізуді мәжбүр етеді.
Батыстық жолдың ерекшелігі сонда, мемлекеттік институттардың құрылуы
жеке меншіктің пайда болып, қоғамда антогонистік рухтағы топтардың болуымен
байланысты. Көне елдердің тарихында оның көрініс тапқан германдық
мемлекеттің варварлық корольдіктердің пайда болуына көрінді.
Афиндік республика – шын мәніндегі классикалық мемлекеттердің
құрылуындағы үлгі болды. Себебі, мемлекеттіліктің пайда болуы мұндағы рулық
құрылымның ішіндегі қарама-қайшылықты тежеу процессінің нәтижесі болды.
Біздің эрамызға дейінгі VII ғ. – Драконта реформалары (жеке адамдар
арасындағы қарама-қайшылықты, басқарушы элиталардың басынушылығын тежеді,
көріне бастаған жеке меншікті қорғады); б.э.д. 594 жылғы – Солон реформасы
бойынша (қандас-рулық қатынастар жойылып, барлық тұрғандарды өздерінің
тұрмыстық жағдайларына байланысты разрядтарға бөлді); б.э.д. 509 ж. –
Клистфен реформаларына бай ланысты (аумақтарды бөлу кіргізіліп Аттикада
рулық-тайпалықтың орнына, саяси қайта құру жүргізілді).
Римдік мемлекеттің пайда болу нысаны – мемлекеттің пайда болу
концепциясы, рулық қоғамды тұйық аристократияға айналдыруға негізделген
және оны көптеген құқығы жоқ плебейлер тобынан айырып, партиялық
(құлдықтағы) патисциямен саяси қатынастарды орнату, оның қираған орнына
сайып келгенде мемлекеттің пайда болуы көзделген.
Германдық мемлекеттердің құрылуы великого переселения народов
процесімен байланысты алынған ат, яғни IV-VII ғғ. Европадағы көптеген
этникалық бір жерден басқа жерлерге ауысуы, яғни Рим империясының сырт
жағынан сол аумақтың ішіндегі белгілі жеріне көшуі. Мұндай жағдайдың
басталуы ғұндардың шабуыл жасауынан басталады. Басты сипаттамаға
варварлармен Рим империясының көп жерлерін жаулап алуы және бағындырып өз
биліктерін жүргізуі жатады. Басып алынған жергілікті жерлерінде Римдік
мемлекеттіліктің аппараты қызметте болған. Жаулап алған жерлерді басқару
мақсатында, арнайы мемлекеттік органдар құрылған. Мысалы, әскери басшының
орнына король сайланған, көпшілік халық билігі және қыстау (қинау)
мемлекеттілік органдары құрылған.
Шығыс словяндарының мемлекеттігінің пайда болуындағы ерекшеліктерге
жататын факторларға ерекше географиялық орнын айтуға болады. Батыс
(европалық) жағына және шығыс (азияттың) жерлердің (мәдениетімен,
өркениеттігімен) арасындағы үлкен аймақта V-Х ғғ. бір-бірінен бөлек
тайпалар өмір сүрген. Сондықтан, шығыс славян мемлекеттігі тұрақты түрде
көшпелілер мен варягтар жағынан шабуыл жасап басып кіру қауіптілігін
күткен. Климат жағдайының тұрақсыздығына байланысты ауылшаруашылықпен
шұғылдануға мүмкіндік болмаған және қарсыластардың кезекті шабуылына
байланысты жұмыс істеу тоқтатылған. Алғашқыда кәсіби (жалдамалы) әскери
дружиналар жаудан қорғану үшін құрылып, кейіннен бір орталықтағы салық
жинау қажеттілігіне байланысты және басқа міндетті төлемдерді жинайтын
міндеттілікті қоса атқарған.
7. Құқықтың пайда болу ерекшеліктері.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде маңызды әлеуметтік реттеушіге әдет-
ғұрып (көптеген жылдар бойы қайталанудың нәтижесінде адамдардың үйреншікті
әдетіне айналған тәртіп жолдары) және діни (культтік) нормалар болды. әдет
нормалары табиғи райға қажеттіліктен қауымның өмірінің барлық жағына
маңызды болған – рудың, тайпаның шаруашылық өміріне және отбасылық, тағы
басқа рудың арасындағы қарым-қатынасқа, моральға, діни салт-дәстүрге.
Тыйым салу (табу) – бірдеңе істеуге діни тыйым салу белгіленген.
Ондай тыйым салу нақтылы затқа не әрекетке арнайы белгіленген және оларды
бұзу рух пен құдайлар жағынан жазалауға жатқан. Мұнда тек ондай тәртіпті
бұзушы ғана жауапқа тартылмай, ру не қауымдастық тұтасымен жазалануға тиіс
болған. Мысалы, қандас адамдардың отбасын құруы; Злобной магниі бар
адаммен араласпау; тұрған үйден, жермен жақындасу үшін, басқарушыға тіке
қарау (көз тигізбеу); жай адамдармен араласпау (Япония және Қытай
империялары, Африкандық корольдерге) тиісті болған, тамақтың қалдықтарына
табу қойылған (қалдық тамақтарға зиян келтіру оны жейтін адамға зиянын
тигізгендіктен, оларды жағып не жерге көму көзделген); соғыстан қайтып
келген әскери адамдармен араласуға тыйым салынған (себебі оларды әлі күнге
өлтірілген жаулардың рухы соңдарында жүр), сонымен қатар, кісі
өлтіргендермен және кісі өлтіруді іс жүзіне асырушы палачтармен араласуға
да тыйым салынған.
Тыйым салудан басқа, мынадай реттеу жолдары: рұқсат беру (дозволения)
және (обязывание) міндеттеу пайда болды, яғни нақтылы әрекет істеуге рұқсат
беру (не әртүрлі жағдайлардағы әрекетсіздікке). Ондай жағдайлар, аңға
шыққан адамдардың қандай аңды атуға болатындығын анықтаған және
өсімдіктердің түрлері мен олардың жемісін жинау уақытын анықтайтын
кезеңдерде және әртүрлі аймақтарды, су көздерін пайдалануда туындаған.
Позитивті (жөнді) міндеттеу – белгілі әрекетті жасауға арналған алдын-
ала міндеттеу, мысалы, тамақты дайындау процесіндегі қажетті тәртіпті
ұйымдастыруда, тұрғын үй салғанда, далада от жаққанда, құралдар
дайындағанда туындайды.
Бар тәртіп жолдары солай айтылатын мононормалар түрінде қалыптасты.
Мононормалар, әлеуметтік нормалар ретінде қоғамда қалыптасып жатқан
қатынастарды реттейді және өзінің универсалдығымен және бөлінбейтіндігімен,
құқықтық моральды – этикалық, діни және басқа талаптарға сай сипатталады.
Былайша айтқанда, мононормаларда барлық әлеуметтік нормалар бір-бірімен
араласып барлық қоғам мүшелері үшін, нағыз шындық негізінде көрінді.
Адамдардың тәртібін реттеуде ерекше орынды мифтер алады. Миф
дегеніміз ертегілердегі болған (құдайлардың, батырлардың, рухтардың),
ертегі әңгімелердің жиынтығы, олар өмір туралы адам ойларының табиғаттағы
күнделікті болмыстағы метикалық жағдайын көрсетеді. Жекелеген региондарды
(месопотамия, Египет, Индия (ІV-ІІІ мың жыл б.э.д.) осы құқықтың қайнар
көздеріне агрокалендарлар, жазылған қатаң түрдегі нормативтік жинақ
түрінде қосылады. Онда көне жер өңдейтін қауымдастық күнделікті өмір
жолдары (жерді жырту, дән себу, егінді жинау), ол тәртіпті қадағалау,
соған жауап беретін аппаратқа тапсырылған. Ол тәртіпті бұзғандарға арнайы
санкция белгілеген. Кей кездерде, құқықтық нормаларшенеуніктерге ерекше
инструкцияларға кіргізілген. (мысалы, көне Египетте солай айтылатын Сорок
кожаных свитков (қырық былғары ораулар).
8. Мемлекет пен құқықтың пайда болу жөніндегі негізгі теориялар.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі
маңыздыларына – патриархалдық, теологиялық, келісім, материалистік және
қыстау теорияларын жатқызуға болады.
Патриархалдық теория (Аристотель, Р.Фильмер, Н.К.Михаиловский,
М.Н.Покровский). бұл теория бойынша патриархалдық отбасының, оның өсіп
кеңею нәтижесінде, отбасы – отбасы жиынтығы (ауыл) – село – (ауылдардың
жиынтығы (мемлекет). Аристотель адамдардың басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсетін өмір сүру үшін түсетін саяси жәндік деп аталған.
Отбасының құрылуы өтеді. Ол отбасының дамуы көбеюі нәтижесінде село (ауыл)
пайда болады, олардың бірігуі мемлекетті құрады. Сонымен, мемлекет
отбасылық қарым-қатынастың нәтижесі ретінде, ал монархтық билігі, әке
билігін (патриархаттың) отбасында жалғаушысы ретінде көрініп, әкелік алып
жүреді.
Теологиялық теория (Аврелий, Августин, Фома Аквинский, Жан Маритен)
мемлекеттің құдаймен құдаймен құрылғандығы идеясына негізделеді, мақсаты
жалпыға бірдей жақсылықты іс жүзіне асыру. Ол рухани биліктің светтік
биліктен үстемдігін негіздейді. әрбір адамға құдай алдында бас иуін алдын-
ала белгілейді және церковпен рұқсат берілген билікке бағынуды уағыздайды.
Теологиялық теория мемлекеттің мәңгілік идеясымен қаруланған, оның
өзгермейтіндігіне сенеді. Осыған байланысты барлық қоғамдағы мемлекеттік-
құқықтық институттарды өзгеріссіз сақтау қажеттігі туралы қорытындылар
пайда болды.
Келісім теориясы (табиғи- құқықтық теория) (Г.Горций, Б.Спиноза,
Т.Гоббс, Дж.Локк, Ж.Ж.Руссо, Я.Козельский, А.Радищев, И.Кант). бұл теория
бойынша мемлекет келісім нәтижесінде пайда болды деген идеяны қолдайды,
яғни саналы түрдегі адамдардың келісімі негізіндегі акт. Адамдардың
біртұтас мемлекеттік одаққа бірігуі, адам баласын сақтауға арналған табиғи
талап және адалдықты, бостандықты және тәртіпті қамтамасыз етеді.
Органикалық теория алғашқы рет Платонмен, (428-348 б.э.д.) және
Аристотельмен (384-322 б.э.д.) тұжырымдалып мемлекеттің пайда болуымен
қызметін биологиялық организмге теңейді. Г.Спенсер (1820-1903) ол идеяны
дамытып, мемлекет – бұл қоғамдық организм, жеке адамдардан тұрады, тірі
организм саясаты клеткалардан құралады дегенді айтқан. Мемлекеттегі бар
институттар адам баласының организмдерінің бөлшектерімен бірдейлестірілген.
Басқару органдары – бастағы миға, коммуникациялар және қаржылар – қан
жүретін жүйеге, заңдар – адамның нервісіне (жүйкесіне) теңестірілген т.б.
Адамның органзмі сияқты, мемлекет те уақыт ықпалына тәуелді екенін айта
келіп, мемлекет туады, дамиды, қартаяды және өледі деген идеяны
уағыздаған.
Қыстау теориясы (Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский) түсіндіруімен
мемлекеттің пайда болуы соғыстың нәтижесі ретінде, бір адамдармен
басқаларды күш арқылы бағындыру (Е.Дюринг бойынша – қоғамның бір бөлігі
екінші бөлігімен, Л.Гумплович және К.Каутский бойынша – бір тайпаның
екіншісін бағындыруы). Жаулап алу, ерекше басқару органдарын құрып,
тәртіпті қолдаудың қажет екендігіне алып келеді.
Материалистік (таптық, марстік) теория (К.Маркс, Ф.Энгельс.
В.И.Ленин, Г.В.Плеханов) мемлекеттің пайда болуы таптардың пайда болып,
олардың арасындағы келісімге келмейтін (антогонистік мүдделеріне қарай
туындаған) қайшылықтардың нәтижесіндегі мемлекеттің пайда болуы
негізделеді.
Жоғарыда аталған мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардан басқа,
әдебиетте солай айтылатын ирригациондық теория бар. Онда мемлекеттің пайда
болуын өндірістік төмен деңгейіндегі жағдайына байланысты үлкен
ирригациондық жұмысты ұйымдастырушыға қажеттілікпен түсіндіреді.
(К.А.Виттфогель); Нәсілдік (теория) – мемлекеттің пайда болуы мен даму
туралы айтылған көзқарастардың жиынтығы, ол адам баласы нәсілдерінің
физикалық және психикалық бір бағалылықта емес, деген пікірлерге
негізделген, олардың жоғарғы және төменгі бөлінуі, олардың ойынша – олардың
біріншісі жоғарғысы өркениетті құрушылар, сондықтан қоғам мен мемлекетте
үстемдік етуі үшін қажет, ал екіншісі (төменгісі), тек қарсылықсыз
біріншісіне бағынышты болуы көрсетілген (Ж.Гоббино, Ф.Ницше);
Патримониалдық (теория) бойынша мемлекет жерге (патримониум)
мұрагерлік меншіктен шыққан және сол жерде тұратын адамдарға оның билігі
автоматтық түрде таралғандығы айтылған (А.Галлер);
Психологиялық – онда мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың пайда болуы,
адамдардың ұйымдастырылған қоғамдастықтың қалпында өмір сүруге
психологиялық қажеттілік екендігі негізделген. Яғни, адамдардың ерекше
психологиялық қажеттілігіне сай ұжымдық қарым-қатынас сезімінің болуы:
билік ету, бағыну, тыңдау, белгілі (лидермен) бастыларға және идеяларға
бағыну (Л.Петражицкий, Э.Фромм, Г.Тард, Н.М.Коркунов).
Солидаристік (Э.Дюркгейм, Л.Дюги), инцестік (жыныстық) теория (Леви-
Строс), спорттық (Ортега Гассет), диффузиондық (Гребнер) және басқадай
концепциялар.
Ресейге қатысты айтылған нормандық теория мемлекет пен құқықтың пайда
болуы туралы ХVІІІ ғасырдың ортасындағы концепцияларда көрсетілген.
Концепцияның жақтастарының пікірлері бойынша, Киев Русінің негізін
салушылар (алдымен оның мемлекеттік басқару құрамын ұйымдастыру
нормандарға) жататындығын қолдайды.
Құқықтың пайда болу теориясы, көп деңгейде мемлекеттің пайда болуымен
бірдейлес, себебі олардың бірдей табиғатымен және бөлінбейтін тарих қарым-
қатынасымен қамтамасыз етілген. Сондықтан, сол сияқты теологиялық, табиғи,
нормативтік, психологиялық, материалистік концепциялардағы құқықтың пайда
болуы туралы айтуға болады. Сонымен қатар, көзқарастар қатарындағы оның
генезисін ерекше бөлу қажеттігі туындайды:
Тарихи теорияның өкілдері құқықты мемлекет қызметінің нәтижесі емес
Ұлттық рухтың нәтижесі ретінде қарайды - әдет-ғұрып, дәстүрлердің ұзақ
уақыттар бойы қалыптасуына байланысты, мемлекет солардың ішінен көбірек
қажеттілігі барларын бәріне бірдей тәртіп жолы ретінде бекітуі қажет.
(Г.Гуго, Ф.Савиьи, Г.Пухта т.б.);
Татуластыру теориясы бойынша, құқық жауласқан рулардың арасындағы
қатынасты тәртіпке келтіруге (татуластыруға) арналған құрал ретінде пайда
болған. (Г.Берман, Э.Аннерс);
Реттеу теориясы – құқықтың пайда болуын, қоғамдағы бірдей тәртіпті
белгілеуге арналған байланыстырушы, универсалды құрал ретінде қаралған.
Мемлекет және қоғамның саяси жүйесі
9. Мемлекеттің түсінігі мен белгілері
Мемлекет – бұл қоғамдағы бірдей саяси биліктің жүйесі, елдің барлық
аумағына таралады және оның тұрғындарының арнайы басқару аппараты және
қинау бар, барлығына міндеттіұйғарым шығарады және егемендікке ие.
Мемлекеттік билік басқа әлеуметтік биліктен айырмашылығын мынадан
көруге болады:
• Оның саяси табиғаты бар, сондықтан алып жүретін таптық сипаты бар;
• Салыстырмалы тәуелсіз және басқадай қоғамдық әрекет түрлерінен
тәуелсіз, қоғамнан бөлінеді және қоғамнан жоғары тұрады, яғни
әруақытта көпшілік қалыпта;
• Тежелмейтін заңды сипатта болады;
• Көп жағдайда сендіру әдісімен іс жүзіне асырылады, бірақ, қажетті
сәтте мәжбүрлеу құралының бай арсеналын мүмкіндігінше пайдалануға
дайын.;
• Барлық билікке қарағанда, қоғамның барлық мұшелері жағынан талап ету,
бағындыруға құқығы бар (құқықтық шығармашылық әрекеттері);
• Басқадай әлеуметтік биліктің түрлерінен айырмашылығы, саяси
(мемлекеттік) билік қатаң әрекеттермен белгілі аумақтағы қалыпта қатаң
әрекет жасайды.
• Сол үшін арнайы құрылған мемлекеттік аппарат (механизм) арқылы іс
жүзіне асырылады.
10. Мемлекеттің түрлері, негі негіздері және әлеуметтік орны.
Батыстың (доминирующий) мемлекет концепциясы ертедегі көне кезден
басталады, аристократиялық түсініктемеге сай, мемлекет бостандықтағы және
тең азаматтардың саяси ассоциялы (қосылым) ретінде танылды. Мұндай
түсініктеме мен мемлекет қоғамнан бөлініп көрінбеді. Аристотельдің
концепциясы кейіннен Цильцеронмен, Ф.Аквинскимен, М.Падуанскимен,
Г.Гроцимен, Дж.Локкпен, И.Кантпен т.б. қолданды. ХVІ-ХVІІ ғғ. Мемлекетті
түсіну жаңа бағыт алды. Ол көп деңгейде, көпшілік биліктің арнайы
аппаратымен (Ж.Бодэн, Т.Гоббс, В.Гумбольт, К.Маркс, В.И.Ленин).
ХVІІ ғ. анық түрде, адамның табиғи құқығы мен мемлекеттің келісім
теориясының негізгі концепциясы тұжырымдалды. ХVІІІ ғасыр бұл екі
элементті либералдық мемлекеттің бір жүйесіне біріктіріп, жеке адамды
жәбірлеуден қорғауды көздеді (Руссо, Монтеске, Гумбольт). ХІХ ғасырдағы
ғылыми зерттеулер құқықтық мемлекеттің негізін теориялық жағынан мойындауға
әкелді (Р.Моль). Сол ХІХ ғасырдасоциалистік (пролетарлық, жалпыхалықтық)
мемлекет идеясы пайда болып, тәжірибеде барлық ХХ ғ. бойы өмірге кірді.
өткен ғасырда, сонымен қатар, фашистік кейіптегі мемлекет өмір сүрді.
Мемлекеттіліктің түрлері:
• Тоталитарлық мемлекет, жеткілікті түрде азаматтардың және олардың
өміріне араласып, саяси ұйым мен экономика жөнінде бір пікір мен
бағалауды қондырушы. Ондай мемлекет барлық қоғамды өзіне сіңіреді.
Тоталитарлық мемлекет – бұл мемлекеттің диктатурасы.
• Авторитарлық мемлекет қоғам мен жекелеген азаматтарды артықтау
қолдануымен, олардың барлық ішкі ісіне араласып, қоғамдық
қатынастардың ұсақталған қатынастарын регламентациялаумен
сипатталады;
• Құқықтық мемлекет – адам мен азаматтың бостандығы мен құқықғын
қорғайтын экономикалық және әлеуметтік конституциялық кепілдігі бар
мемлекет. (әсіресе әлеуметтік қорғалмаған тұрғындардың бөлігін), ал
оларды өз мәнінде орындау, мемлекеттің маңызды міндеттілігі; бұл
мемлекет заңмен бекітілген принцптермен негізделген әлеуметтік
теңдіктегі, жалпыға бірдей қолдау тапқан және бір біріне деген
жауапкершілік.
• Светтік мемлекет – бұл мемлекет әртүрлі қандай болмасы діннен оның
догмасынан және дәстүрлерінен, әртүрлі діни ұйымдардан олардың
саяси және мемлекеттік білім беру жүйесімен басқадай мемлекеттік
өмір аясынан бос; светтік мемлекет діни қатынастардан
бейтараптықта, онда дін мен атеизмнен аулақ екендігі мойындалады.
Сонымен, қазіргі кездегі мемлекеттің негізі сонда, ол қоғамның
ұйымдастырушы күші, өз мүшелерінің жекелеген және жалпылама
мүдделерін көрсетеді және қорғайды.
11. Қазіргі кездегі мемлекет теориялары.
Қазіргі мемлекет теориялары – бұл мемлекеттің негізі және оның
қоғамдағы орны, әрі қарай даму заңдылықтарындағы болашағы, жетістіктері
туралы көзқарастардан құралады. Солардың ішіндегі маңыздыларына
төмендегілер жатады:
• Элиталардың теориясы (ХХ ғ. басы, Г.Моски, В.Парето, Х.Лассуэл,
Д.Сартори) – халық тобыры мемлекетті басқара алмайды, сондықтан
мемлекеттік билік тек тұрғындардың элитарлық қабатымен басқарылуы
мүмкін. Яғни қоғамның жоғарғыларымен – деген идеяларды қолдайды.
Мұнда ондай элиталар әртүрлі қажетті мынадай сай екендігі ескеріліп,
қалыптастырылу қажет – қабілеттілігі, білімі, тәжірибесі. Халық
элиталардың арасында болғандықтан соны не басқаны мемлекетті және
өздерін басқаратын адамдарды сайлауы қажет;
• Техократиялық теория (грек tehne – кәсіп, kratos – билік) ХХ ғасырдың
60-70 жылдары тарады, ондағы билік құратын бастамаға информация
(ақпараттық) болды, мамандардың менеджерлер мен технократтырдың
басқаруы, міндетті болды. Тек солар ғана, қоғамның прогрессевтік
дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ретінде танылды, (Т.Веблен,
Д.Бернхейм, Г.Саймон, Д.Белл т.б.);
• Плюралистік демократия теориясы (Г.Ласки, М.Дюверже, Р.Дарендорф,
Р.Аллен, Р.Даль т.б.) ХХғ. Ортасында қалыптасып, қазіргі қоғамның
таптық құрылым емес, адамдардың әлеуметтік қосылымдарының жиынтығы
ретінде танылды – сторт. әртүрлі негіздерге байланысты қалыптасады.
(жасы, өмір сүретін орны, мамандығы, мүдделері т.б.);
• Мемлекеттің жалпыға бірдей теориясы (50- ж. ХХ ғ. Д.Кейнси) ХVІІ ғ.
Бастап өмір сүрген мемлекет теориясы ночного сторожа түнгі күзетшіге
қарама-қарсы пайда болды, қоғамдық процесстерге ешқандай араласпады.
ХХ ғ. Отызыншы жылдарындағы кризистік жағдай мемлекеттің рөлі мен
орнын қайта қарауға мәжбү етіп, оны барлық социумның мүддесін
көрсетуші ретінде танылды және соның негізінде барлық қоғамдық тұрмыс
аясына, әсіресе экономикалық процесстерге араласу міндеттілігі
көрсетілді.
• Құқықтық мемлекет теориясы (ХVІІІ ғ. қалыптасты) – мемлекет өзін
құқықпен тығыз байланыстырып, өзі ғана қоғамның барлық берекесін
жасайды;
• Конвергенция теориясы (50-60 ж. ХХ ғ.) – уақыт өткен сайын деңгейлері
ұқсас әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік жүйенің саяси дамуында
жақындасушылық процессі жүріп жатыр. Дами отырып, олар бір-бірінен
барлық жақсылықты қабылдайды. Келе-келе олардың арасындағы айырмашылық
тіптен жойылып, (Постиндустриалды мемлекет( бір кейіптегі пайда болды.
• Маркстік-Лениндік теория (тарихи-материалистік) – мемлекет тікелей
қоғамның экономикалық дамуына тәуелділігіне негізделеді және
экономикалық үстемдік ететін топтың билігінің құралы ретінде көрінеді.
Капиталистік формацияға дейін ол негізінен алғанда езілген еңбекшіл
тапты эксплутациялау мен езудің басты құры болды. Коммунистік қоғам
құрылғаннан кейін, қоғамның өзін-өзі билеу кезінде мүлдем құрып кетеді
(К.Маркс. Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.Плехнов).
12. қоғам мен мемлекеттің саяси жүйесі
Мемлекет өзі үшін жай өмір сүре алмайды. Ол қоғам өмірі үшін қажет.
Ол адамдарды бір билік астына біріктіріп, бірлестіреді және мүдделерін
қанағаттандырады. Қоғамда мемлекеттен басқа әртүрлі мүдделерге байланысты
адамдарды біріктіретін ұйымдар мен бірлестіктер бар: қоғамдық одақтар
(саяси партиялар, кәсіподақтар, шығармашылық, жастардың, әйелдердің
бірлестіктері), коммерциялық ұйымдар.
Саяси жүйе – бұл мемлекеттік, партиялық және қоғамдық органдар мен
ұйымдардың жиынтығы, елдің саяси өміріне қатынасушы, сонямен қатар оның
қатынастардағы жанама.
Саяси институттар:
• Мемлекет өз органдарымен (президент, парламент, үкімет, тексеру-
бақылау, сот және құқыққорғау органдары);
• Саяси және басқа қоғамдық құрылымдар, оған көптеген коммерциялық емес
және коммерциялық ұйымдар кіреді.
Саяси тәжірибе, саяси және құқықтық нормаларда көрсетілген (өзін-өзі
басқаратын жергілікті басқару органдары, сайлау құқығы), жүйенің жекелеген
бөліктерінің арасындағы саяси қатынастар, ерекше процедуралар, т.б.
Саяси идеология (саяси сезім және саяси тәртіптің мәдени
стереотиптері, саяси білім, қағидалар, бағалылықтар мен идеялдар).
Барлық жоғарыдағы аталғандар саяси жүйенің элементтері қоғамдық
әреткетте белсенді түрде көрінеді, бірақ олардың саясатқа ықпал ету деңгейі
тежеледі. Мемлекет саяси жүйенің маңызды бөлігі ретінде ондағы ерекше
орынды алады:
• Ол қоғам дамуының негізгі жолын белгілейді;
• Қоғамды басқаруды іс жүзіне асырады, ол үшін өзіндегі көпшілік,
яғни, арнай заң шығаратын, атқарушы , сот және тексеру-бақылау
органдарынан тұратын билік аппаратын пайдаланады;
• Барлық саяси жүйенің тұтастығына кепілдік пен тұрақтылық береді;
• Бұл нағыз тұрақты элемент (бөлік);
• Бұл нағыз саяси институт;
• Оның егемендігі бар;
• Ол қоғамдағы ең жаппай көпшілік ұйым, қандай болмасын тәуелділіксіз
және қандай болмасын ерекшеліксіз барлық адамдарды жынысына,
жасына, мамандығына, сеніміне т.б. қарамай бөлмей біріктіруші.
• Қоғамдағы толық билігі бар бірден-бір ұйым, оның ең үлкен күштілік
мүмкіндігі бар (армия, полиция, қауіпсіздік қызметі);
• Күш қолдануға монополиясы бар;
• өз қолына өте үлкен көлемдегі материалдық және қаржылай құралдарды
топтастырған;
• ол қоғамдағы барлығы үшін, тәртіп жолдарын заңды нормаларды
белгілейтін бірден-бір ұйым.
Мемлекеттің тиологиясы (кейіптері)
13. Мемлекеттің типологиясының (кейіптерінің) түсінігі.
Белгілі тарихи кезеңдегі мемлекеттің нақтылы ерекшеліктері қоғамның
дамуының деңгейлеріне байланысты белгіленеді. Формальды белгілердің
өзгеруімен (аумағының, көпшілік биліктің, егемендіктің) қоғамның дамуына
сай мемлекет шын мәніндегі, үлкен өзгерістерге ұшырайды. Оның басқару
әдістерінің мазмұны, әлеуметтік бағыттағы мақсаттары өзгереді. Мемлекеттік
сипатқа және мемлекеттік құрылымға тұрғындардың ұлттық құрамы,
мәдениетіндегі өзіндік өзгешелік, аумағының мөлшері, географилық жағдайы,
халықтың бекіп қалған әдеттері мен дәстүрлері, діни көзқарастары мен басқа
да факторлар ықпал етеді.
Мемлекеттің типологиясы (кейіптері) – бұл белгілі, тарихи ерекшеленген
топтағы мемлекеттерге тән жалпы белгілерінің жиынтығы
Кеіптеу қалпындағы негізгі компоненткетарихи мемлекет типі (кейпі)
жатады – мемлекет бір қоғамдық-экономикалық формацияға байланыстыратын
көбірек маңызды белгілердің жиынтығы, белгіленген мемлекеттердің жиынтығы,
олардың әлеуметтік орнының негізгі бірлігімен қатамасыз етілген. Сонымен
бірге, мемлекеттік-құқықтық институттардың тығыз қарым-қатынасын
ұмыстпауымыз керек. Сондықтан кейіптеу қалпында, тарихи құқық типі (кейпі)
солай бөлініп шықты, ол өз жағынан, қоғамның барлық жан-жақты өмір аясының
ерекшеліктерімен, құқықтық қағидалардың мазмұнымен жәнебелгіленген,
қорғалатын соған сай тарихи кейіптегі мемлекеттің заң нормаларының құқықтық
саясат жүйесімен сипатталады.
Құқықтық ғылымда басым тұрған, негізінен екі теория – формациондық
және цибилизациондық (мәдениеттендіру).
14. Мемлекеттерді кейіптеуде (типологии) формациондық келу (подход).
Мемлекетті және құқықты кейіптеудегі формациондық келу – бұл қоғамның
дамуын, тарихи типтегі мемлекеттердің ауысу заңдылықтарын, қоғамның
экономикалық базисіндегі (негізіндегі) оның ндірістік қатынастармен таптық
құрамдарының сапалы өзгеру тұрғысынан зерттеу.
Өндірістік күштің даму деңгейі, қоғамның материалдық-техникалық
негізін белгілейді, ал өндірістік қатынастар қалыптасып жатқан бір типті
формадағы (нысандағы) меншіктегі өндіріс құралдары, қоғамның экономикалық
негізін (базасын) құрайды, оған белгілі саяси, мемлекеттік-құқықтық және
басқадай қондырғы құбылыстар сай келеді. Бір қоғамдық-экономикалық
формациядан екіншісіне ауысу, ескірген өндірістік қатынастар формаларын
ауыстыру мен жаңа экономикалық құрылым жасау нәтижесінде болады.
Экономикалық базисті сапалы ауыстыру, заңды түрде, өзімен бірге қондырғыны
түпкілікті қайта құруға алып келеді.
Мемлекет қай экономикалық базисті қолдап қабылдауына және қандай үстем
таптың мүддесін қорғайтынына байланысты белгілі болады. Осындай кезде
мемлекет топтыққа көшіп экономикалық үстем таптың диктатурасы ретінде
болады.
Құлиеленуші мемлекет типті (кейпі) – қоғамдағы бірінші мемлекеттік-
таптық ұйым. Құлиеленуші мемлекет өз мәнінде – құлиеленуші қоғамдық-
экономикалық формациядағы үстем таптың саяси билік ұйымы. Бұл
мемлекеттердің және олардың құқықтық жүйесінің маңызды функциясы -
құлиеленушілердің өндіріс құралдарына және құлдарға меншігін қорғау. Ондай
мемлекеттердің мысалына, гректік қала-поластер мен көне Римді келтіруге
болады.
Феодалдық мемлекет итпі – құлиеленуші мемлекеттік құрылыстың ыдырап,
феодалдық қоғамдық-экономикалық формацияның пайда болуының нәтижесі.
Белгілеуші жағына – жерге меншіктің шартты болуы және заң жағынан теңсіз,
бір-бірінен бөлек сословиялардың болуы. феодалдық мемлекет қоғамның
кейбір бөліктерінің артықшылығын кеңейтіп, басқа бөліктерін ығыстырып,
толық құқықсыздыққа айналдырған. Құқық адамдардың бір-біріне тәуелді екенін
ашық көрсеткен. Феодалдық құқық күштің құқығы болды (кулачным правом).
Сонымен бірге, феодалдық мемлекетке солай айтылатын құқық партикуляризмі
тән болды – барлық мемлекет аумағындағы бір ғана құқықтың жүйесінің
үстемдігінің жоқтығын көрстеді. Себебі, олар жергілікті әдеттер мен иммунды
цехтік құқықтар негізіндегі, сенсоральды және канондық әділет заңдарына
сүйенеді.
Қазіргі кездегі европадағы мемлекеттердің тарихи басталуы орта ғасыр
кезеңінен басталады. Феодалдық (ортағасырлық) мемлекеттер өзінің дамуына
бірнеше кезеңдерден өтті: ертефеодалдық монархия (V-ІХ ғғ.), сенсориалдық
монархия (Х-ХІІ ғғ.), сословиялы- өкілеттік монархия (ХІІІ-ХV ғғ.),
абсолюттік монархия (ХVІ-ХVІІІ ғғ.).
Буржуазиялық типтегі мемлекет – қанаушы мемлекеттердің ақырғы типі
(кейпі). Ол абсалюттік мемлекеттің негізінде қалыптасты, және оның пайда
болуы жаңа қоғамдық қатынастардың тұрақтауының нәтижесі және қалыптасу
үстіндегі буржуазияның қызығушылық мүдделерінің көрінісі.тек солардың ұсақ
мемлекеттік қолдауымен жеке белсендікті қысабастағанына келіспей Свобода,
равенство, справедливость ұранын көтеріп революциялық қозғалыстың ХVІІ-ХІХ
ғғ. Англиядағы, Франциядағы, Германиядағы жәнебасқа мемлекеттерде пайда
болуына белсендіік көрсетті. Заң бойынша бос жұмысшы өндіріс құралдарынан
қол үзгеннен кейін, өзін капиталға сатуға еріксіз тура келеді. Құқық
кәсіпкерлердің бостандығын бекітіп, жекеменшікті қорғады.
Мемлекеттің социалистік типі (кейпі) – капиталистік қоғамның
объективтік қарама-қайшылығының нәтижесінде пайда болды, ол пролетарлық
революцияның қажеттігін қамтамасыз етеді. мемлекеттік биліктің
жұмысшылардың қолына көшуі және жұмысшы табы басқаруындағы, оның теориясы
жеке меншікті тоқтатып, оның негізделген мемлекеттік машинаны жиырып жойды.
Социалистік мемлекет – жұмысшы талабының саяси билігінің құралы. Ол
маркстік-лениндік ғылым негізінде, жұмысшы халықтың мүддесін қорғайды,
социялистік қоғамның дамуын және қорғалуын қамтамасыз етеді. дегенмен уақыт
өте мемлекет жәй ғана жоқ болады, яғни қоғамдық өзін-өзі басқарушылыққа
араласып кетеді, ал қоғамның өзі, ең жоғары даму деңгеіне жетіп –
коммунистік қоғамға айналды.
Тағы да мемлекеттің бір типі бар, ол толығымен формациондық
типологияға сыймайды бірақ логикалық таяу. Бұл өтпелі типтегі мемлекет.
Материалистік көзқарас бойынша, ол мемлекеттік таптық не ұлттық –
бостандық үшін болған, күрестің тез арадағы саяси режимінің ауысуына
байланысты және олар сүйенген әртүрлі типтегі өндірістік қатынастардың
нәтижесінде пайда болады. әрі қарай, біртіндеп, үстемдік нысанындағы
меншіктілікті қабылдайды. Сонда мемлекеттер міндетті түрде белгілі тарихи
типтегімемлекеттерге – капиталистііке не социалистііке қосылуға тура
келеді.
15. Мемлекетті кейіптеудегі (типологии) цивилизациялық келу.
Ерте кезеңдерде цивилизация мәдениеттендіру сөзі варварство
түсінігіне қарсы қойылған. Кейінірек бұл термин (атау) көбірек тереңірек өз
мазмұнына ие болды. Л.Морган қоғамдық дамуды бірін-бірі ауыстырып отыратын
даму жолдары деп түсіндірілді, яғни Дикость, (таптық), варварство
(варварлық), цивилизациялар (мәдениеттілік) бірінен соң бірі қоғамдағы
даму кезеңдерін басынан өткізген.
Мәдениеттілік түсінігін ағылшын тарихшысы А.Тоинби (1889-1975)
нақтылады және дамытты. өзінің Постижение истории деген орнықты
Еңбегінде мәдениеттілікті салыстырмалы тұйық және қоғамның жергілікті
жағдайы ретінде түсінді, сондықтан мәдени жалпылығымен, экономикалық,
географиялық, діни, психологиялық және басқадай факторларымен айырмашылығы
барлығын айтқан.
Мемлекет пен құқықты кейіптеудегі (типологии) мәдениеттілік
(цивилизационный) келу – бұл қоғамның дамуындағы мемлекет пен құқықтың
тарихи кейіптерінің ауысу заңдылықтарын, қоғамның әлеуметтік-мәдени аядағы,
халықтың рухани мәдениетіндегі оның дініндегі, адамилығындағы өзгерістерді
сапалық көзқараспен зерттеу (В.Гумбольд, А.Тойнби, О.Шпенглер, М.Вебер,
У.Ростоу, Н.Данилевский, Л.Мечников, П.Сорокин, Л.Гумилев т.б.).
Әрбір цивилизация (мәдениеттілік) барлық мемлекеттерге тұрақтылықтағы
қоғамдастықты оның бар қалпында береді. А.Тойнби оның жиырмадан астам
әртүрлі: көне шығыстық, грециялық, римдік, египеттік, арбтық, првославтық,
ортағасырлық, қәзіргі және басқа цивилизацияның түрлерін бөліп көрсеткен.
Г.Еллинек (1851-1911) барлық мемлекеттерді екі типке бөлген: идеалды және
эмпирикалық. Идеалды тип – бұл нағыз өмірде жоқ, ойдағы мемлекет. Идеалды
типке қарсы қойылатын эмпирикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Мемлекет пен құқық теориясының түсінігі мен пәні.
Мемлекет және құқықтың жалпы теориясының пәніне мемлекет пен құқытың
пайда болуы мен қызмет етуінің негізгі даму заңдылықтарының әлеуметтік
құрылымы ретінде, олардың негізін және құрылымын, негізгі элементтерін,
принцптерін, институттарын, олардың қоғам өміріндегі орны мен рөлін
зерттеужатады.
Мемлекет және құқық теориясының пәніне, мемлекеттік-құқықтық
құбылыстың маңызды функционалды (негізгі) ерекшеліктері кіреді. Оған
жататындарға: мемлекет пен құқықтың түсінігі және олардың жіктелуі,
белгілері, негізгі принцптері және мемлекет пен құқықтың функциясы,
мемлекеттің механизмі (тетігі) мен құқықтық реттеу ерекшеліктері, заңды
факторлар, құқықтық қатынастар, құқық жүйесі, заңдар мен мемлекеттік
органдар жүйесі, сонымен бірге басқа да көптеген, юриспруденцияның неден
қалыптасатын алғашқы элементтерінің бәрі жатады.
Сонымен, мемлекет пен құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқық туралы
көбірек заңдылықтардағы белгілердің жалпы жүйесі, оның пайда болуы, негізі,
қызмет етуі және мемлекеттік-құқықтық құбылыстың дамуының салалық және
қосымша заң ғылымдарының әдістемелік негізі болатын жағдайлар кіреді.
Мемлекет пен құқық теориясын игеру кезінде үлкен маңыздылыққа ие
болатын категориялды – түсіндіруші аппарат, себебі, жалпы ғылыми жүйелер
(философиялық, социологиялық, психологиялық, политологиялық,
культуралогиялық) және жекелеген ғылыми (арнайы заңдылықтағы) категориялар
және түсініктер, мемлекет пен құқық теориясының ең маңызды танымдық
инструментариясының қайнар көзінің бөлігі.
Мемлекет пен құқық теориясы бай эмпириялық материалдарды салалық заң
ғылымдарынан алады және маңызды деңгейде сол ғылымдардың көбірек жалпылама
методологиялық проблемаларын кеңейтеді, функционалды негізгі пән ретінде
болады: жекелеген пәндердің білімдерін қорыта келіп, негізгі түсініктер мен
категорияларды шығарады, сол білімдерді жүйелейді. Оның категориялары мен
түсініктері, салалық құқықтық ғылымдардың тәжірибесін біріктіріп, сайып
келгенде, заңгердің қызметін тиімді қамтамасыз етуге бағытталады.
2. Мемлекет пен құқық теориясының функциялары.
Білім жүйесінде, қоғамдық даму заңдылықтарында негіздемеде мемлекет
пен құқық теориясының өзінің қатаң түрде белгіленген орны бар және ол заң
ғылымдары үшін жол сілтемесі болып табылады, себебі ол оның магистралды
бағытынжәне іске асыру жолын қалыптастырады. Сол рөлі оның мынадай
функцияларында көрініс табады:
Онтологиялық функция – (бұл функция мемлекеттік құқықтық құбылыстың
негізін түсіндіреді, яғни юриспруденцияның пәнін тануға мүмкіндік береді.
Бұл функцияның мазмұнына мемлекеттік-құқықтық құбылыстар туралы ақпаратты
зерттеу жатады және оларды талдау мен (топтастыру) жүйелеу кіреді).
Гносологиялық функция – (теоротике познавательное) (теориялық-танымдық
функция мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың мәнін, мазмұнын, нысанын,
тәртібін тоқтаусыз зерттеуге бағытталған);
Прогностикалық функция – мемлекет пен құқық теориясының әрі қарай
ғылыми дамуы туралы болжамдар мен гипотезалар жасап олардың болашақ
проблемаларына көңіл аударады;
Идеологиялық функциясы бойынша мемлекет пен құқық теориясы өзінің
көбірек актуальды және маңызды, қазіргі кездегі қоғамның құқықтық
дамуындағы жаңа жағдайларды бекіте отырып, оның дамуының барлық маңызды
парадигмасын көрсетеді, өмірге гуманистікті бастап, құқықтық таным мен
құқықтық мәдениетті негіздейді;
Аксиологиялық функцияның қажеттігі сонда, ол мемлекет пен құқықты
зерттеуде, ондағы мемлекет пен құқықтың құбылыстардағы бағалылық және
маңыздылыққа көңіл аударылып, олардың қоғам өміріндегі қажеттілігін және
маңыздылығын негіздеу мақсатында көрінеді;
Тәжірибелік функция – модельдік көзқарас бойынша (стандарт идеалынан)
тұрады, өзіне юриспруденцияның барлық бастамасын шоғырландырып негізінен
оның әлемін аша отырып, заңдық өміртанымының негізін қалыптастырады.
Метадалогиялық функция – мемлекет пен құқық теориясының негізі болып
табылады, яғни басқадай заң ғылымдарының негізі: мемлекеттік құқықтық
құбылыстардың метадалогиясын, құқықтың негізгі түсініктері мен
категорияларын қалыптастырады (құрайды). Оныммен салалық және арнайы
(қосымша) заң ғылымдары пайдаланады және оларды зерттейтін сара жолдың
бағытын белгілеп береді.
Қосымша функция - мемлекеттік-құқықтық аядағы әртүрлі субъектілердің
қызметін жетілдіру мақсатындағы тәжірибелік жағдайды ұсыну жатады. Ондай
ұсыныстар диссертацияларда және мемлекеттік зерттеушілер мен
құқықтанушылардың мақалаларында бекітіледі.
Эвристикалық – (мемлекет пен құқықтың дамуындағы жаңа заңдылықтарды,
олардың қоғамға ықпал жасайтын нысандары мен әдістерін және ондағы
қалыптасатынқатынастарды ашады).
3. Мемлекет пен құқық теориясының әдістемесі.
Мемлекет пен құқық теориясының әдістемесі – бұл солардың көмегімен,
қоршаған ортаның шындығын зерттейтін әдістер мен жолдардың жиынтығы. Ондай
әдістерді, жалпыға бірдей, (әмбебап, жалпылама ғылыми, философиялық) және
арнай әдістемелерге бөліп көрсетеді. Жалпыға бірдей әдістемебарлық
ғылымдардың білім саласына және оқулық пәндерге тән, себебі, олардың
негізінде табиғаттың, қоғамның және ойлаудың дамуындағы заңдылықтар бар. Ал
жекелеген әдістемелерді, бір ғана ғылым не болмаса, ғылымдардың жиынтығы
және арнайы ғылымдар қолданады.
Жалпылама ғылыми әдістемеге мынадай таным әдістемесін жатқызуға
болады: идеалистік (метафизика) және материалистік (дуалистика);
Мемлекет пен құқық метафизика шеңберінде өзіндік мәні бар құбылыс
ретінде қаралады, адам рекінен тәуелсіз өмір сүреді, тұрақты өзгермейтін
құбылыс; олардың пайда болуы объективті танымдылықпен не адам сезімімен
байланысты
Диалектика, табиғаттың, қоғамның және ойлаудың жалпы дамуы туралы
ғылым; тұрмыс пен таным туралы жалпы заңдылықтар. Осындай сөзсіз
басымдылықтағы отандық ғылыми зерттеуде, мемлекеттік құқықтық құбылыс
өмірді қоршаған ортада өз дамуында динамикада басқадай қоғамдық тұрмыстық
факторлармен экономикамен, саясатпен, мәдениетпен тығыз байланыста
зерттеледі.
Метафизика мен динамикадан басқа, маңызды әдістемелердің біріне –
синергетика - өзін-өзі ұйымдастыратын, күрделі әлеуметтік процесстер туралы
ғылым жатады.
Мемлекеттік құқықтық-құбылыстарды зерттейтін жекелеген ғылыми
әдістерге жататы мыналар:
• Формальды заңдылық (догматикалық) әдіс, ол құқықты зерттеу үшін
пайдаланылады, жалғыз ғана өзіндік ерекшелігі бар феномен
ретінде басқа құбылыстардан бөлек, жекешеленіп зерттеледі. Құқық
ешнәрсемен бірдейлестірілмейді және салыстырылмайды
(экономикамен, саясатпен, моральмен және этикамен). Мемлекеттік-
құқықтық элементтер (олардың құрамы, қарым-қатынасы, негіздері)
өздерінше таза конструкцияны жасау үшін зерттеледі.
• Терминологиялық зерттеу әдісі – мемлекеттік-құқықтық
проблемалардыңнегізгі және шеттегі түсініктемелерімен пайдалану,
мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды ғылымда бекіген түсініктер мен
дефиницилерге талдау жасау арқылы зерттеу.
• Салыстырмалы-құқықтық әдіс дегеніміз – белгілі мемлекеттік-
құқықтық институттарды, құқықтық құбылыстарды және процесстерді
басқа елдердің құқықтық жүйесімен салыстырып, олардың арасындағы
ұқсастығы мен айырмашылығы ескере отырып және оларды көбірек
тиімді жолдарын табу мақсатында пайдаланылады.
• Нақты социологиялық әдіс - мемлекет пен құқықты зерттеу
кезіндегі мемлекет пен құқық туралы факторларды еске алу, ол
туралы қоғамдық пікірді, статистикалық мәліметті, тұрғындардың
пікірін жинау және құқықтық эксперименттер жүргізу, т.б. байқау
(құқық социологиясы).
• Құқықтық модельдер – таза (теориялық), заңды нормаларға қажетті
идеяларды жасауға қажет (не үшін және ол қалай көрінетін болады,
басқа нормалармен қандай қарым-қатынаста болады) бұл моль
идеалдарын көрсету;
• Мемлекет пен құқық теориясының, тарихи- салыстырмалы әдіс –
дегеніміз зерттеудегі пайда болу мен даму заңдылығы, сонымен
қатар, мемлекеттік және құқықтық институттарды, әртүрлі тарихи
даму кезеңдерімен салыстыру.
• Логикалық әдіс – құқықты түсіндіруге логикалық жолдар мен
құралдарды пайдаланады. Формальды логикаға заңдарына негізделген
құқық – формальды белгіленген дұрыс жүйе, ол қандай құқық
нормасы болмасын – біткен келісім нәтижесі.
Логикалық әдістердің түрлеріне: анализ, синтез, индукция және
дедукция жатады:
• Анализ – тұтастықты оның элементтеріне бөлу (мемлекеттік
аппараттың құрамын бөлу, құқық жүйесін салаларға бөлу, қарым-
қатынастары мен ерекшеліктерін белгілеу, заңды құжаттарға талдау
жасау (контент- анализ, яғни бөліп алып олардың негізгі элементерін
зерттеу);
• Синтез – алынған деректерді біріктіріп, тұтас көрініс жасау;
• Индукция – жекешеден бастап жалпыға қарай зерттеу; Мемлекет пен
құқықтың жекелеген қасиеттері арқылы көріністі қалыптастыру.
Мысалы, белгілі құқық нормаларының негізінде, заңды нормалардың
құрылымынжәне барлық заңдардың құрылуындағы тұтастықты түсіндіруге
болады. Нақтылы мемлекеттік органдардың белгілерін анықтау арқылы
мемлекеттің механизмін түсінуге болады – бұл белгілі мемлекеттік
функцияларды орындайтын мемлекеттік органдардың жиынтығы.
• Дедукция – жалпыдан жекешеге қарай әңгімелеу (мысалы, нақтылы құқық
саласынан оның құқықтық нормаларының ерекшелігі жөнінде).
• Арнайы әдістерге, әлеуметтік психологиялық, кибернетикалық,
статистикалық т.б. жатқызуға болады. Мысалы, кибернетикалық әдіс,
құқықтық информацияларды автоматты түрде тексеруге, сақтауға және
құқықтық информацияны іздеуге пайдаланылады.
4. Мемлекет пен құқық теориясының басқадай заң ғылымдарының арасындағы
орны.
Заң ғылымдарын үш үлкен топқа бөлу дағдыға айналған, олардың өзіндік
жиынтығы құқықты жүргізуді құрайды. Бұл:
1) теориялық-тарихи ғылымдар (мемлекет пен құқық теориясы, мемлекет пен
құқық тарихы, саяси құқықтықілімдер тарихы);
2) Салалық заң ғылымдары (конституциялық құқық, қылмыстық құқық,
әкімшілік құқық, азаматтық құқық, кедендік құқық, отбасы құқығы, жер
құқығы, халықаралық құқық, салық құқығы, қаржы құқығы, азаматтық іс
жүргізу құқығы, қылмыстық іс жүргізу құқығы т.б);
3) Қосымша (арнайы) заң ғылымдары, әртүрлі басқа ғылымдардың теориялық
білімдерін тікелей пайдалануды іс жүзіне асырушы (математиканы,
химияны, психологияны), яғни тәжірибедегі құқықтық мәселелерді шешуге
қажеті (криминалистиканы, сот медицинасын, сот психатриясын, сот
бухгалтериясын, құқықтық статистикасын және заң психологиясын т.б.)
пайдаланады.
Халықаралық құқықтық бағыт зерттейтін ғылымдар бар – халықаралық
жекеше және көпшілік құқық, теңіз құқығы, космос құқығы, шетелдердің
мемлекеттік құқығы т.б. Кейінгі кезде, жаңа құқық салалары пайда болды.
Себебі, ол қоғамдық дамудың нәтижесі. Оларға: банктік құқық, биржалық
құқық, спорттық, медициналық, информациялық жатады.
Сонымен, мемлекет пен құқық теориясының рөлі мен орнын заң
ғылымдарыныңжүйесінен бөліп көрсетуге болады:
• Мемлекет пен құқық теориясы – барлық заң ғылымдарының жиынтығын
біріктірушіблім жүйесі.
• Мемлекет пен құқық теориясы, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың
жалпы заңдылықтарын зерттесе, салалық заң ғылымдары тек
жекелеген жақтарын зерттейді (мысалы, қылмыстық құқық – қылмыс
пен қылмыстық жауапкершілікті, ал мемлекет пен құқық теориясы –
құқық бұзушылық пен жалпы заңды жауапкершілікті зерттейді);
• Салалық заң ғылымдары үшін, мемлекет пен құқық теориясы олардың
негізі (базасы) ретінде, мықты қалыптағы пән ретінде – негізгі
түсініктемелер мен категорияларды, жеклеген пәндердің білімдерін
жинақтап қорытындылау арқылы шығарады, сол білімдерді жүйелейді;
• Мемлекет пен құқық теориясы эмпириялық материалдарды салалық заң
ғылымдарынан алады және көп деңгейде жалпылама методологиялық
проблемаларды шешумен шұғылданады.
• Мемлекет пен құқық теориясы заңгерлік оқу пәндерінің жүйесінде
ерекше орын ала отырып, студенттерге мемлекеттік-құқықтық қоғам
өмірі туралы білім береді, жалпы заңды мәдениеттің, заңды
ойлаудың негізін қалыптастырады және мемлекет пен құқық туралы
алғашқы түсініктер мен категорияларды үйретеді, себебі онсыз
басқа заң пәндерін зерттеу мүмкін емес.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы.
5. Мемлекеттің пайда болуы туралы жалпы заңдылықтар.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыстың
ыдырауымен байланысты, өзінің дамуында, ұзақтығына қарай және кезеңді
толтыруына сай төрт әр түрлі кезеңдерден өтті.
Біздің эрамызға дейінгі 40 мың жыл шамасында рулық құрылым пайда
болды (отты табу, күршектерді, садақты ойлап табу, бір бірімен адамдардың
сөйлесу қабілеттілігінің дамуы). Біздің эрамызға дейінгі 9-6 мың жылдары
неолит кезеңі (жаңа тас заманы) басталады, ол кезде адам аң аулаудан жер
өңдеуге және кәсіпкерлікке көшеді. Келе-келееңбектің бөліну процесі
айқындала түседі. Біртіңдеп қоғамның жекешеленген аясы ретінде, мал бағу
бөлініп шығады (мал айырбас құралы болды, яғни ақша функциясын қабылдаған).
Кәсіпшілік жер өңдеуден бөлінді. Содан кейін, бір топ адамдар пайда
болып (сатып алушылар) жер өнімдері мен мал шаруашылығы өнімдерін
айырбастаумен шұғылданған.
Алғашқы қауымдық құрылыс қалыптасып, рулар бірігіпбір атаның ұрпағы
ретінде туыстасып біріккен шаруашылықпен шұғылданады. Онда рудың ішінде бір
біріне үйленуге рұқсат болмағанына байланысты, солай айтылатын дуальдық
ұйым қалыптасады да екі рудың қандас туыстығы бойынша бір екендігі
мойындалады.
Жер өңдеу мен мал өсіруге байланысты еркетің (патриархат) рөлі
бастайды. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы басталды.
Бұл кезеңде, билік еркектердің жалпы жиналыстарының қолында болды,
онда басқару, руластырудыңтеріс қылығы үшін жазалау, табысты бөлу
сияқтымәселелер шешілген. Сонымен қатар, онда ақсақалдар мен ру
басшыларының әкімшілік жұмыстары қаралған. Ру басындағы ақсақалдардың және
әскер басшыларының билігі, әскери әрекеттер кезінде сайланған, сайлау ол
адамдардың беделдері мен тәжірибесі барлығын сыйлағандыққа негізделген.
Ақсақалдардың биліктегі лауазымы, оларға деген ерекшелікке жол бермеген.
Қоғамдық билік, рулық қоғаммен тікелей сай келген, лдан бөлінбеген.
Құқық сол күйінде болмаған, оның орнында, әдет-ғұрып нормалары болған.
Кейіннен біртіндеп мононормалар қалыптасып, әрекет еткен.
Келе-келе қандастық туыстық қатынастар ыдырап аумақтықпен
алмастырылады,басқару қажеттігінің маңыздылығы мойындалады. Биліктің
функциясы бөлініп, светтік (басқаруға), әскери (әскер басшылық), діни (бар
тәртіп жолын қолдау үшін идеологиялық негіздеме) құрылады. Ақсақалдар
кеңесі ағымдағы басқару органына айналады. Тайпалық бюрократия пайда
болады (басқарушылық, әскери, діни), олар қоғамды басқаруды оның жалпы
мүддесі үшін емес, меншіктік, топтық, таптық мүдделер үшін басқаруды
көздеген. Бұл мемлекеттілік элементтердің алғашқы пайда болу кезеңі -
әскери демократия режимі (Л.Г.Морган), қоғамда әскери басшылардың күшті
билігі қалыптасып, қоғамдық басқаруда ұйымшылдықтың қалдықтары сақталған.
Қоғам өмірін тұтас организм ретінде сақтауға, қамтамасыз етуге
қабілеті бар сана жағынан жаңа ұйым қажет болды. Қоғамнан жоғары тұратын
көпшілік биліктің қажеттілігі пайда болды, себебі, ол ұйым арнайы
адамдардан құралған және тек басқарумен шұғылданып, ұйымдастырушылық
кезінде қыстау мүмкіндігімен пайдаланған. Ондай ұйымға – протогосударства
жатады. Ондай көне қоғамның ұйымы таптыққа дейінгі ертетаптық қоғамдағы
өтпелі кезеңге тән болады. Ондай ұйымдар алғашқы рет оңтүстік Азияда және
Солтүстік Африкада пайда болды. Әдеттегідей олар үлкен өзендердің
бойындағы, кеңістікте орналасты. Тигр, Ефрат, Инда, Янцзы өзендерінің
бойында: Индия, Ассирия, Персия, Китай, Хетт мемлекеттері орналасты.
Олардың көне тарихы біздің эрамызға дейінгі IV мыңжылдықтан басталады.
(Шумер, Египет, Вавилон).
Сонымен, мемлекеттің пайда болу себептерінің қатарына төмендегідей
қажеттілікті айтуға болады:
• Өндірістің даму нәтижесіндегі қыйындықтарға байланысты қоғамды
басқаруды жетілдіру, еңбекті бөлу, табысты бөлу жағдайының
өзгеруі, тұрғындардың санының өсуі және қоғамның әлеуметтік
біртектес емес топтарға бөлінуі (таптарға);
• Қоғамдағы тәртіптілікті қолдау, оның әлеуметтік тұрақтылығын
қамтамасыз ету, жалпыға бірдей міндетті әлеуметтік (ең алдымен
заңдық) нормалардың көмегімен жетуге болады.
• Қоғамның әлеуметтік біртектес еместоптарға бөлінуінің негізінде
пайда болатын қанаушы таптың қарсылығын басу;
• Мемлекеттің аумағын қорғау және қорғану және басып
алумақсатында соғыстар жүргізу;
• Үлкен қоғамдық жұмысты ұйымдастыру, сол мақсатта үлкен топтағы
адамдарды біріктіру.
6. Дүние жүзінің әртүрлі халықтарындағы мемлекеттердің пайда болу
ерекшеліктері.
Алғашқы мемлекеттік құрылымдардың қалыптасуы әртүрлі халықтарда
әртүрлі жолдармен жүреді, себебі, олар географиялық,мәденилогикалық,
экономикалық, саяси және басқа да факторлармен қамтамасыз етілгені белгілі.
Қандай болмасын қоғамда мемлекеттілітің пайда болу негізіне тән, маңызды
сипатына қарай мемлекеттің пайда болу тәсілін батыстық (европалық),
шығыстық (азиялық), германдықтар ретінде айырып зерттейді.
Шығыстық жолмен (тәсілмен) мемлекеттің пайда болуы, басынан бастап
Вавилонның, Египеттің, Қытайдың, Индияның құрылумен байланысты. Бұл көне
мемлекеттер, біздің эрамызға дейінгі үш мың жылдар бұрын, рулық құрылымның
біртіндеп, қоғамның мемлекеттік ұйымға өту процесінде пайда болған. Бұл
мемлекеттердің пайда болуындағы ерекшеліктерге жататыны, тұрақты
ирригациялық (суармалы өңдеу) жұмысты жүргізу қажеттілігіне байланысты
болды. Тұрғындарды тамақпен қамтамасыз ету, әсіресе құрғақшылық не тұрақсыз
климат жағдайына қажеттілігі арта түсті. Мұндай жағдай, тармақтарға
бөлінген басқару аппаратын көпшілік жұмыс басқару, қаржы және әскер
қалыптастыртып өте көлемді аумақтармен және көпшілік адамдармен жұмыс
жүргізуді мәжбүр етеді.
Батыстық жолдың ерекшелігі сонда, мемлекеттік институттардың құрылуы
жеке меншіктің пайда болып, қоғамда антогонистік рухтағы топтардың болуымен
байланысты. Көне елдердің тарихында оның көрініс тапқан германдық
мемлекеттің варварлық корольдіктердің пайда болуына көрінді.
Афиндік республика – шын мәніндегі классикалық мемлекеттердің
құрылуындағы үлгі болды. Себебі, мемлекеттіліктің пайда болуы мұндағы рулық
құрылымның ішіндегі қарама-қайшылықты тежеу процессінің нәтижесі болды.
Біздің эрамызға дейінгі VII ғ. – Драконта реформалары (жеке адамдар
арасындағы қарама-қайшылықты, басқарушы элиталардың басынушылығын тежеді,
көріне бастаған жеке меншікті қорғады); б.э.д. 594 жылғы – Солон реформасы
бойынша (қандас-рулық қатынастар жойылып, барлық тұрғандарды өздерінің
тұрмыстық жағдайларына байланысты разрядтарға бөлді); б.э.д. 509 ж. –
Клистфен реформаларына бай ланысты (аумақтарды бөлу кіргізіліп Аттикада
рулық-тайпалықтың орнына, саяси қайта құру жүргізілді).
Римдік мемлекеттің пайда болу нысаны – мемлекеттің пайда болу
концепциясы, рулық қоғамды тұйық аристократияға айналдыруға негізделген
және оны көптеген құқығы жоқ плебейлер тобынан айырып, партиялық
(құлдықтағы) патисциямен саяси қатынастарды орнату, оның қираған орнына
сайып келгенде мемлекеттің пайда болуы көзделген.
Германдық мемлекеттердің құрылуы великого переселения народов
процесімен байланысты алынған ат, яғни IV-VII ғғ. Европадағы көптеген
этникалық бір жерден басқа жерлерге ауысуы, яғни Рим империясының сырт
жағынан сол аумақтың ішіндегі белгілі жеріне көшуі. Мұндай жағдайдың
басталуы ғұндардың шабуыл жасауынан басталады. Басты сипаттамаға
варварлармен Рим империясының көп жерлерін жаулап алуы және бағындырып өз
биліктерін жүргізуі жатады. Басып алынған жергілікті жерлерінде Римдік
мемлекеттіліктің аппараты қызметте болған. Жаулап алған жерлерді басқару
мақсатында, арнайы мемлекеттік органдар құрылған. Мысалы, әскери басшының
орнына король сайланған, көпшілік халық билігі және қыстау (қинау)
мемлекеттілік органдары құрылған.
Шығыс словяндарының мемлекеттігінің пайда болуындағы ерекшеліктерге
жататын факторларға ерекше географиялық орнын айтуға болады. Батыс
(европалық) жағына және шығыс (азияттың) жерлердің (мәдениетімен,
өркениеттігімен) арасындағы үлкен аймақта V-Х ғғ. бір-бірінен бөлек
тайпалар өмір сүрген. Сондықтан, шығыс славян мемлекеттігі тұрақты түрде
көшпелілер мен варягтар жағынан шабуыл жасап басып кіру қауіптілігін
күткен. Климат жағдайының тұрақсыздығына байланысты ауылшаруашылықпен
шұғылдануға мүмкіндік болмаған және қарсыластардың кезекті шабуылына
байланысты жұмыс істеу тоқтатылған. Алғашқыда кәсіби (жалдамалы) әскери
дружиналар жаудан қорғану үшін құрылып, кейіннен бір орталықтағы салық
жинау қажеттілігіне байланысты және басқа міндетті төлемдерді жинайтын
міндеттілікті қоса атқарған.
7. Құқықтың пайда болу ерекшеліктері.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде маңызды әлеуметтік реттеушіге әдет-
ғұрып (көптеген жылдар бойы қайталанудың нәтижесінде адамдардың үйреншікті
әдетіне айналған тәртіп жолдары) және діни (культтік) нормалар болды. әдет
нормалары табиғи райға қажеттіліктен қауымның өмірінің барлық жағына
маңызды болған – рудың, тайпаның шаруашылық өміріне және отбасылық, тағы
басқа рудың арасындағы қарым-қатынасқа, моральға, діни салт-дәстүрге.
Тыйым салу (табу) – бірдеңе істеуге діни тыйым салу белгіленген.
Ондай тыйым салу нақтылы затқа не әрекетке арнайы белгіленген және оларды
бұзу рух пен құдайлар жағынан жазалауға жатқан. Мұнда тек ондай тәртіпті
бұзушы ғана жауапқа тартылмай, ру не қауымдастық тұтасымен жазалануға тиіс
болған. Мысалы, қандас адамдардың отбасын құруы; Злобной магниі бар
адаммен араласпау; тұрған үйден, жермен жақындасу үшін, басқарушыға тіке
қарау (көз тигізбеу); жай адамдармен араласпау (Япония және Қытай
империялары, Африкандық корольдерге) тиісті болған, тамақтың қалдықтарына
табу қойылған (қалдық тамақтарға зиян келтіру оны жейтін адамға зиянын
тигізгендіктен, оларды жағып не жерге көму көзделген); соғыстан қайтып
келген әскери адамдармен араласуға тыйым салынған (себебі оларды әлі күнге
өлтірілген жаулардың рухы соңдарында жүр), сонымен қатар, кісі
өлтіргендермен және кісі өлтіруді іс жүзіне асырушы палачтармен араласуға
да тыйым салынған.
Тыйым салудан басқа, мынадай реттеу жолдары: рұқсат беру (дозволения)
және (обязывание) міндеттеу пайда болды, яғни нақтылы әрекет істеуге рұқсат
беру (не әртүрлі жағдайлардағы әрекетсіздікке). Ондай жағдайлар, аңға
шыққан адамдардың қандай аңды атуға болатындығын анықтаған және
өсімдіктердің түрлері мен олардың жемісін жинау уақытын анықтайтын
кезеңдерде және әртүрлі аймақтарды, су көздерін пайдалануда туындаған.
Позитивті (жөнді) міндеттеу – белгілі әрекетті жасауға арналған алдын-
ала міндеттеу, мысалы, тамақты дайындау процесіндегі қажетті тәртіпті
ұйымдастыруда, тұрғын үй салғанда, далада от жаққанда, құралдар
дайындағанда туындайды.
Бар тәртіп жолдары солай айтылатын мононормалар түрінде қалыптасты.
Мононормалар, әлеуметтік нормалар ретінде қоғамда қалыптасып жатқан
қатынастарды реттейді және өзінің универсалдығымен және бөлінбейтіндігімен,
құқықтық моральды – этикалық, діни және басқа талаптарға сай сипатталады.
Былайша айтқанда, мононормаларда барлық әлеуметтік нормалар бір-бірімен
араласып барлық қоғам мүшелері үшін, нағыз шындық негізінде көрінді.
Адамдардың тәртібін реттеуде ерекше орынды мифтер алады. Миф
дегеніміз ертегілердегі болған (құдайлардың, батырлардың, рухтардың),
ертегі әңгімелердің жиынтығы, олар өмір туралы адам ойларының табиғаттағы
күнделікті болмыстағы метикалық жағдайын көрсетеді. Жекелеген региондарды
(месопотамия, Египет, Индия (ІV-ІІІ мың жыл б.э.д.) осы құқықтың қайнар
көздеріне агрокалендарлар, жазылған қатаң түрдегі нормативтік жинақ
түрінде қосылады. Онда көне жер өңдейтін қауымдастық күнделікті өмір
жолдары (жерді жырту, дән себу, егінді жинау), ол тәртіпті қадағалау,
соған жауап беретін аппаратқа тапсырылған. Ол тәртіпті бұзғандарға арнайы
санкция белгілеген. Кей кездерде, құқықтық нормаларшенеуніктерге ерекше
инструкцияларға кіргізілген. (мысалы, көне Египетте солай айтылатын Сорок
кожаных свитков (қырық былғары ораулар).
8. Мемлекет пен құқықтың пайда болу жөніндегі негізгі теориялар.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы туралы теориялардың ішіндегі
маңыздыларына – патриархалдық, теологиялық, келісім, материалистік және
қыстау теорияларын жатқызуға болады.
Патриархалдық теория (Аристотель, Р.Фильмер, Н.К.Михаиловский,
М.Н.Покровский). бұл теория бойынша патриархалдық отбасының, оның өсіп
кеңею нәтижесінде, отбасы – отбасы жиынтығы (ауыл) – село – (ауылдардың
жиынтығы (мемлекет). Аристотель адамдардың басқа адамдармен қарым-
қатынасқа түсетін өмір сүру үшін түсетін саяси жәндік деп аталған.
Отбасының құрылуы өтеді. Ол отбасының дамуы көбеюі нәтижесінде село (ауыл)
пайда болады, олардың бірігуі мемлекетті құрады. Сонымен, мемлекет
отбасылық қарым-қатынастың нәтижесі ретінде, ал монархтық билігі, әке
билігін (патриархаттың) отбасында жалғаушысы ретінде көрініп, әкелік алып
жүреді.
Теологиялық теория (Аврелий, Августин, Фома Аквинский, Жан Маритен)
мемлекеттің құдаймен құдаймен құрылғандығы идеясына негізделеді, мақсаты
жалпыға бірдей жақсылықты іс жүзіне асыру. Ол рухани биліктің светтік
биліктен үстемдігін негіздейді. әрбір адамға құдай алдында бас иуін алдын-
ала белгілейді және церковпен рұқсат берілген билікке бағынуды уағыздайды.
Теологиялық теория мемлекеттің мәңгілік идеясымен қаруланған, оның
өзгермейтіндігіне сенеді. Осыған байланысты барлық қоғамдағы мемлекеттік-
құқықтық институттарды өзгеріссіз сақтау қажеттігі туралы қорытындылар
пайда болды.
Келісім теориясы (табиғи- құқықтық теория) (Г.Горций, Б.Спиноза,
Т.Гоббс, Дж.Локк, Ж.Ж.Руссо, Я.Козельский, А.Радищев, И.Кант). бұл теория
бойынша мемлекет келісім нәтижесінде пайда болды деген идеяны қолдайды,
яғни саналы түрдегі адамдардың келісімі негізіндегі акт. Адамдардың
біртұтас мемлекеттік одаққа бірігуі, адам баласын сақтауға арналған табиғи
талап және адалдықты, бостандықты және тәртіпті қамтамасыз етеді.
Органикалық теория алғашқы рет Платонмен, (428-348 б.э.д.) және
Аристотельмен (384-322 б.э.д.) тұжырымдалып мемлекеттің пайда болуымен
қызметін биологиялық организмге теңейді. Г.Спенсер (1820-1903) ол идеяны
дамытып, мемлекет – бұл қоғамдық организм, жеке адамдардан тұрады, тірі
организм саясаты клеткалардан құралады дегенді айтқан. Мемлекеттегі бар
институттар адам баласының организмдерінің бөлшектерімен бірдейлестірілген.
Басқару органдары – бастағы миға, коммуникациялар және қаржылар – қан
жүретін жүйеге, заңдар – адамның нервісіне (жүйкесіне) теңестірілген т.б.
Адамның органзмі сияқты, мемлекет те уақыт ықпалына тәуелді екенін айта
келіп, мемлекет туады, дамиды, қартаяды және өледі деген идеяны
уағыздаған.
Қыстау теориясы (Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский) түсіндіруімен
мемлекеттің пайда болуы соғыстың нәтижесі ретінде, бір адамдармен
басқаларды күш арқылы бағындыру (Е.Дюринг бойынша – қоғамның бір бөлігі
екінші бөлігімен, Л.Гумплович және К.Каутский бойынша – бір тайпаның
екіншісін бағындыруы). Жаулап алу, ерекше басқару органдарын құрып,
тәртіпті қолдаудың қажет екендігіне алып келеді.
Материалистік (таптық, марстік) теория (К.Маркс, Ф.Энгельс.
В.И.Ленин, Г.В.Плеханов) мемлекеттің пайда болуы таптардың пайда болып,
олардың арасындағы келісімге келмейтін (антогонистік мүдделеріне қарай
туындаған) қайшылықтардың нәтижесіндегі мемлекеттің пайда болуы
негізделеді.
Жоғарыда аталған мемлекеттің пайда болуы туралы теориялардан басқа,
әдебиетте солай айтылатын ирригациондық теория бар. Онда мемлекеттің пайда
болуын өндірістік төмен деңгейіндегі жағдайына байланысты үлкен
ирригациондық жұмысты ұйымдастырушыға қажеттілікпен түсіндіреді.
(К.А.Виттфогель); Нәсілдік (теория) – мемлекеттің пайда болуы мен даму
туралы айтылған көзқарастардың жиынтығы, ол адам баласы нәсілдерінің
физикалық және психикалық бір бағалылықта емес, деген пікірлерге
негізделген, олардың жоғарғы және төменгі бөлінуі, олардың ойынша – олардың
біріншісі жоғарғысы өркениетті құрушылар, сондықтан қоғам мен мемлекетте
үстемдік етуі үшін қажет, ал екіншісі (төменгісі), тек қарсылықсыз
біріншісіне бағынышты болуы көрсетілген (Ж.Гоббино, Ф.Ницше);
Патримониалдық (теория) бойынша мемлекет жерге (патримониум)
мұрагерлік меншіктен шыққан және сол жерде тұратын адамдарға оның билігі
автоматтық түрде таралғандығы айтылған (А.Галлер);
Психологиялық – онда мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың пайда болуы,
адамдардың ұйымдастырылған қоғамдастықтың қалпында өмір сүруге
психологиялық қажеттілік екендігі негізделген. Яғни, адамдардың ерекше
психологиялық қажеттілігіне сай ұжымдық қарым-қатынас сезімінің болуы:
билік ету, бағыну, тыңдау, белгілі (лидермен) бастыларға және идеяларға
бағыну (Л.Петражицкий, Э.Фромм, Г.Тард, Н.М.Коркунов).
Солидаристік (Э.Дюркгейм, Л.Дюги), инцестік (жыныстық) теория (Леви-
Строс), спорттық (Ортега Гассет), диффузиондық (Гребнер) және басқадай
концепциялар.
Ресейге қатысты айтылған нормандық теория мемлекет пен құқықтың пайда
болуы туралы ХVІІІ ғасырдың ортасындағы концепцияларда көрсетілген.
Концепцияның жақтастарының пікірлері бойынша, Киев Русінің негізін
салушылар (алдымен оның мемлекеттік басқару құрамын ұйымдастыру
нормандарға) жататындығын қолдайды.
Құқықтың пайда болу теориясы, көп деңгейде мемлекеттің пайда болуымен
бірдейлес, себебі олардың бірдей табиғатымен және бөлінбейтін тарих қарым-
қатынасымен қамтамасыз етілген. Сондықтан, сол сияқты теологиялық, табиғи,
нормативтік, психологиялық, материалистік концепциялардағы құқықтың пайда
болуы туралы айтуға болады. Сонымен қатар, көзқарастар қатарындағы оның
генезисін ерекше бөлу қажеттігі туындайды:
Тарихи теорияның өкілдері құқықты мемлекет қызметінің нәтижесі емес
Ұлттық рухтың нәтижесі ретінде қарайды - әдет-ғұрып, дәстүрлердің ұзақ
уақыттар бойы қалыптасуына байланысты, мемлекет солардың ішінен көбірек
қажеттілігі барларын бәріне бірдей тәртіп жолы ретінде бекітуі қажет.
(Г.Гуго, Ф.Савиьи, Г.Пухта т.б.);
Татуластыру теориясы бойынша, құқық жауласқан рулардың арасындағы
қатынасты тәртіпке келтіруге (татуластыруға) арналған құрал ретінде пайда
болған. (Г.Берман, Э.Аннерс);
Реттеу теориясы – құқықтың пайда болуын, қоғамдағы бірдей тәртіпті
белгілеуге арналған байланыстырушы, универсалды құрал ретінде қаралған.
Мемлекет және қоғамның саяси жүйесі
9. Мемлекеттің түсінігі мен белгілері
Мемлекет – бұл қоғамдағы бірдей саяси биліктің жүйесі, елдің барлық
аумағына таралады және оның тұрғындарының арнайы басқару аппараты және
қинау бар, барлығына міндеттіұйғарым шығарады және егемендікке ие.
Мемлекеттік билік басқа әлеуметтік биліктен айырмашылығын мынадан
көруге болады:
• Оның саяси табиғаты бар, сондықтан алып жүретін таптық сипаты бар;
• Салыстырмалы тәуелсіз және басқадай қоғамдық әрекет түрлерінен
тәуелсіз, қоғамнан бөлінеді және қоғамнан жоғары тұрады, яғни
әруақытта көпшілік қалыпта;
• Тежелмейтін заңды сипатта болады;
• Көп жағдайда сендіру әдісімен іс жүзіне асырылады, бірақ, қажетті
сәтте мәжбүрлеу құралының бай арсеналын мүмкіндігінше пайдалануға
дайын.;
• Барлық билікке қарағанда, қоғамның барлық мұшелері жағынан талап ету,
бағындыруға құқығы бар (құқықтық шығармашылық әрекеттері);
• Басқадай әлеуметтік биліктің түрлерінен айырмашылығы, саяси
(мемлекеттік) билік қатаң әрекеттермен белгілі аумақтағы қалыпта қатаң
әрекет жасайды.
• Сол үшін арнайы құрылған мемлекеттік аппарат (механизм) арқылы іс
жүзіне асырылады.
10. Мемлекеттің түрлері, негі негіздері және әлеуметтік орны.
Батыстың (доминирующий) мемлекет концепциясы ертедегі көне кезден
басталады, аристократиялық түсініктемеге сай, мемлекет бостандықтағы және
тең азаматтардың саяси ассоциялы (қосылым) ретінде танылды. Мұндай
түсініктеме мен мемлекет қоғамнан бөлініп көрінбеді. Аристотельдің
концепциясы кейіннен Цильцеронмен, Ф.Аквинскимен, М.Падуанскимен,
Г.Гроцимен, Дж.Локкпен, И.Кантпен т.б. қолданды. ХVІ-ХVІІ ғғ. Мемлекетті
түсіну жаңа бағыт алды. Ол көп деңгейде, көпшілік биліктің арнайы
аппаратымен (Ж.Бодэн, Т.Гоббс, В.Гумбольт, К.Маркс, В.И.Ленин).
ХVІІ ғ. анық түрде, адамның табиғи құқығы мен мемлекеттің келісім
теориясының негізгі концепциясы тұжырымдалды. ХVІІІ ғасыр бұл екі
элементті либералдық мемлекеттің бір жүйесіне біріктіріп, жеке адамды
жәбірлеуден қорғауды көздеді (Руссо, Монтеске, Гумбольт). ХІХ ғасырдағы
ғылыми зерттеулер құқықтық мемлекеттің негізін теориялық жағынан мойындауға
әкелді (Р.Моль). Сол ХІХ ғасырдасоциалистік (пролетарлық, жалпыхалықтық)
мемлекет идеясы пайда болып, тәжірибеде барлық ХХ ғ. бойы өмірге кірді.
өткен ғасырда, сонымен қатар, фашистік кейіптегі мемлекет өмір сүрді.
Мемлекеттіліктің түрлері:
• Тоталитарлық мемлекет, жеткілікті түрде азаматтардың және олардың
өміріне араласып, саяси ұйым мен экономика жөнінде бір пікір мен
бағалауды қондырушы. Ондай мемлекет барлық қоғамды өзіне сіңіреді.
Тоталитарлық мемлекет – бұл мемлекеттің диктатурасы.
• Авторитарлық мемлекет қоғам мен жекелеген азаматтарды артықтау
қолдануымен, олардың барлық ішкі ісіне араласып, қоғамдық
қатынастардың ұсақталған қатынастарын регламентациялаумен
сипатталады;
• Құқықтық мемлекет – адам мен азаматтың бостандығы мен құқықғын
қорғайтын экономикалық және әлеуметтік конституциялық кепілдігі бар
мемлекет. (әсіресе әлеуметтік қорғалмаған тұрғындардың бөлігін), ал
оларды өз мәнінде орындау, мемлекеттің маңызды міндеттілігі; бұл
мемлекет заңмен бекітілген принцптермен негізделген әлеуметтік
теңдіктегі, жалпыға бірдей қолдау тапқан және бір біріне деген
жауапкершілік.
• Светтік мемлекет – бұл мемлекет әртүрлі қандай болмасы діннен оның
догмасынан және дәстүрлерінен, әртүрлі діни ұйымдардан олардың
саяси және мемлекеттік білім беру жүйесімен басқадай мемлекеттік
өмір аясынан бос; светтік мемлекет діни қатынастардан
бейтараптықта, онда дін мен атеизмнен аулақ екендігі мойындалады.
Сонымен, қазіргі кездегі мемлекеттің негізі сонда, ол қоғамның
ұйымдастырушы күші, өз мүшелерінің жекелеген және жалпылама
мүдделерін көрсетеді және қорғайды.
11. Қазіргі кездегі мемлекет теориялары.
Қазіргі мемлекет теориялары – бұл мемлекеттің негізі және оның
қоғамдағы орны, әрі қарай даму заңдылықтарындағы болашағы, жетістіктері
туралы көзқарастардан құралады. Солардың ішіндегі маңыздыларына
төмендегілер жатады:
• Элиталардың теориясы (ХХ ғ. басы, Г.Моски, В.Парето, Х.Лассуэл,
Д.Сартори) – халық тобыры мемлекетті басқара алмайды, сондықтан
мемлекеттік билік тек тұрғындардың элитарлық қабатымен басқарылуы
мүмкін. Яғни қоғамның жоғарғыларымен – деген идеяларды қолдайды.
Мұнда ондай элиталар әртүрлі қажетті мынадай сай екендігі ескеріліп,
қалыптастырылу қажет – қабілеттілігі, білімі, тәжірибесі. Халық
элиталардың арасында болғандықтан соны не басқаны мемлекетті және
өздерін басқаратын адамдарды сайлауы қажет;
• Техократиялық теория (грек tehne – кәсіп, kratos – билік) ХХ ғасырдың
60-70 жылдары тарады, ондағы билік құратын бастамаға информация
(ақпараттық) болды, мамандардың менеджерлер мен технократтырдың
басқаруы, міндетті болды. Тек солар ғана, қоғамның прогрессевтік
дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ретінде танылды, (Т.Веблен,
Д.Бернхейм, Г.Саймон, Д.Белл т.б.);
• Плюралистік демократия теориясы (Г.Ласки, М.Дюверже, Р.Дарендорф,
Р.Аллен, Р.Даль т.б.) ХХғ. Ортасында қалыптасып, қазіргі қоғамның
таптық құрылым емес, адамдардың әлеуметтік қосылымдарының жиынтығы
ретінде танылды – сторт. әртүрлі негіздерге байланысты қалыптасады.
(жасы, өмір сүретін орны, мамандығы, мүдделері т.б.);
• Мемлекеттің жалпыға бірдей теориясы (50- ж. ХХ ғ. Д.Кейнси) ХVІІ ғ.
Бастап өмір сүрген мемлекет теориясы ночного сторожа түнгі күзетшіге
қарама-қарсы пайда болды, қоғамдық процесстерге ешқандай араласпады.
ХХ ғ. Отызыншы жылдарындағы кризистік жағдай мемлекеттің рөлі мен
орнын қайта қарауға мәжбү етіп, оны барлық социумның мүддесін
көрсетуші ретінде танылды және соның негізінде барлық қоғамдық тұрмыс
аясына, әсіресе экономикалық процесстерге араласу міндеттілігі
көрсетілді.
• Құқықтық мемлекет теориясы (ХVІІІ ғ. қалыптасты) – мемлекет өзін
құқықпен тығыз байланыстырып, өзі ғана қоғамның барлық берекесін
жасайды;
• Конвергенция теориясы (50-60 ж. ХХ ғ.) – уақыт өткен сайын деңгейлері
ұқсас әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік жүйенің саяси дамуында
жақындасушылық процессі жүріп жатыр. Дами отырып, олар бір-бірінен
барлық жақсылықты қабылдайды. Келе-келе олардың арасындағы айырмашылық
тіптен жойылып, (Постиндустриалды мемлекет( бір кейіптегі пайда болды.
• Маркстік-Лениндік теория (тарихи-материалистік) – мемлекет тікелей
қоғамның экономикалық дамуына тәуелділігіне негізделеді және
экономикалық үстемдік ететін топтың билігінің құралы ретінде көрінеді.
Капиталистік формацияға дейін ол негізінен алғанда езілген еңбекшіл
тапты эксплутациялау мен езудің басты құры болды. Коммунистік қоғам
құрылғаннан кейін, қоғамның өзін-өзі билеу кезінде мүлдем құрып кетеді
(К.Маркс. Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.Плехнов).
12. қоғам мен мемлекеттің саяси жүйесі
Мемлекет өзі үшін жай өмір сүре алмайды. Ол қоғам өмірі үшін қажет.
Ол адамдарды бір билік астына біріктіріп, бірлестіреді және мүдделерін
қанағаттандырады. Қоғамда мемлекеттен басқа әртүрлі мүдделерге байланысты
адамдарды біріктіретін ұйымдар мен бірлестіктер бар: қоғамдық одақтар
(саяси партиялар, кәсіподақтар, шығармашылық, жастардың, әйелдердің
бірлестіктері), коммерциялық ұйымдар.
Саяси жүйе – бұл мемлекеттік, партиялық және қоғамдық органдар мен
ұйымдардың жиынтығы, елдің саяси өміріне қатынасушы, сонямен қатар оның
қатынастардағы жанама.
Саяси институттар:
• Мемлекет өз органдарымен (президент, парламент, үкімет, тексеру-
бақылау, сот және құқыққорғау органдары);
• Саяси және басқа қоғамдық құрылымдар, оған көптеген коммерциялық емес
және коммерциялық ұйымдар кіреді.
Саяси тәжірибе, саяси және құқықтық нормаларда көрсетілген (өзін-өзі
басқаратын жергілікті басқару органдары, сайлау құқығы), жүйенің жекелеген
бөліктерінің арасындағы саяси қатынастар, ерекше процедуралар, т.б.
Саяси идеология (саяси сезім және саяси тәртіптің мәдени
стереотиптері, саяси білім, қағидалар, бағалылықтар мен идеялдар).
Барлық жоғарыдағы аталғандар саяси жүйенің элементтері қоғамдық
әреткетте белсенді түрде көрінеді, бірақ олардың саясатқа ықпал ету деңгейі
тежеледі. Мемлекет саяси жүйенің маңызды бөлігі ретінде ондағы ерекше
орынды алады:
• Ол қоғам дамуының негізгі жолын белгілейді;
• Қоғамды басқаруды іс жүзіне асырады, ол үшін өзіндегі көпшілік,
яғни, арнай заң шығаратын, атқарушы , сот және тексеру-бақылау
органдарынан тұратын билік аппаратын пайдаланады;
• Барлық саяси жүйенің тұтастығына кепілдік пен тұрақтылық береді;
• Бұл нағыз тұрақты элемент (бөлік);
• Бұл нағыз саяси институт;
• Оның егемендігі бар;
• Ол қоғамдағы ең жаппай көпшілік ұйым, қандай болмасын тәуелділіксіз
және қандай болмасын ерекшеліксіз барлық адамдарды жынысына,
жасына, мамандығына, сеніміне т.б. қарамай бөлмей біріктіруші.
• Қоғамдағы толық билігі бар бірден-бір ұйым, оның ең үлкен күштілік
мүмкіндігі бар (армия, полиция, қауіпсіздік қызметі);
• Күш қолдануға монополиясы бар;
• өз қолына өте үлкен көлемдегі материалдық және қаржылай құралдарды
топтастырған;
• ол қоғамдағы барлығы үшін, тәртіп жолдарын заңды нормаларды
белгілейтін бірден-бір ұйым.
Мемлекеттің тиологиясы (кейіптері)
13. Мемлекеттің типологиясының (кейіптерінің) түсінігі.
Белгілі тарихи кезеңдегі мемлекеттің нақтылы ерекшеліктері қоғамның
дамуының деңгейлеріне байланысты белгіленеді. Формальды белгілердің
өзгеруімен (аумағының, көпшілік биліктің, егемендіктің) қоғамның дамуына
сай мемлекет шын мәніндегі, үлкен өзгерістерге ұшырайды. Оның басқару
әдістерінің мазмұны, әлеуметтік бағыттағы мақсаттары өзгереді. Мемлекеттік
сипатқа және мемлекеттік құрылымға тұрғындардың ұлттық құрамы,
мәдениетіндегі өзіндік өзгешелік, аумағының мөлшері, географилық жағдайы,
халықтың бекіп қалған әдеттері мен дәстүрлері, діни көзқарастары мен басқа
да факторлар ықпал етеді.
Мемлекеттің типологиясы (кейіптері) – бұл белгілі, тарихи ерекшеленген
топтағы мемлекеттерге тән жалпы белгілерінің жиынтығы
Кеіптеу қалпындағы негізгі компоненткетарихи мемлекет типі (кейпі)
жатады – мемлекет бір қоғамдық-экономикалық формацияға байланыстыратын
көбірек маңызды белгілердің жиынтығы, белгіленген мемлекеттердің жиынтығы,
олардың әлеуметтік орнының негізгі бірлігімен қатамасыз етілген. Сонымен
бірге, мемлекеттік-құқықтық институттардың тығыз қарым-қатынасын
ұмыстпауымыз керек. Сондықтан кейіптеу қалпында, тарихи құқық типі (кейпі)
солай бөлініп шықты, ол өз жағынан, қоғамның барлық жан-жақты өмір аясының
ерекшеліктерімен, құқықтық қағидалардың мазмұнымен жәнебелгіленген,
қорғалатын соған сай тарихи кейіптегі мемлекеттің заң нормаларының құқықтық
саясат жүйесімен сипатталады.
Құқықтық ғылымда басым тұрған, негізінен екі теория – формациондық
және цибилизациондық (мәдениеттендіру).
14. Мемлекеттерді кейіптеуде (типологии) формациондық келу (подход).
Мемлекетті және құқықты кейіптеудегі формациондық келу – бұл қоғамның
дамуын, тарихи типтегі мемлекеттердің ауысу заңдылықтарын, қоғамның
экономикалық базисіндегі (негізіндегі) оның ндірістік қатынастармен таптық
құрамдарының сапалы өзгеру тұрғысынан зерттеу.
Өндірістік күштің даму деңгейі, қоғамның материалдық-техникалық
негізін белгілейді, ал өндірістік қатынастар қалыптасып жатқан бір типті
формадағы (нысандағы) меншіктегі өндіріс құралдары, қоғамның экономикалық
негізін (базасын) құрайды, оған белгілі саяси, мемлекеттік-құқықтық және
басқадай қондырғы құбылыстар сай келеді. Бір қоғамдық-экономикалық
формациядан екіншісіне ауысу, ескірген өндірістік қатынастар формаларын
ауыстыру мен жаңа экономикалық құрылым жасау нәтижесінде болады.
Экономикалық базисті сапалы ауыстыру, заңды түрде, өзімен бірге қондырғыны
түпкілікті қайта құруға алып келеді.
Мемлекет қай экономикалық базисті қолдап қабылдауына және қандай үстем
таптың мүддесін қорғайтынына байланысты белгілі болады. Осындай кезде
мемлекет топтыққа көшіп экономикалық үстем таптың диктатурасы ретінде
болады.
Құлиеленуші мемлекет типті (кейпі) – қоғамдағы бірінші мемлекеттік-
таптық ұйым. Құлиеленуші мемлекет өз мәнінде – құлиеленуші қоғамдық-
экономикалық формациядағы үстем таптың саяси билік ұйымы. Бұл
мемлекеттердің және олардың құқықтық жүйесінің маңызды функциясы -
құлиеленушілердің өндіріс құралдарына және құлдарға меншігін қорғау. Ондай
мемлекеттердің мысалына, гректік қала-поластер мен көне Римді келтіруге
болады.
Феодалдық мемлекет итпі – құлиеленуші мемлекеттік құрылыстың ыдырап,
феодалдық қоғамдық-экономикалық формацияның пайда болуының нәтижесі.
Белгілеуші жағына – жерге меншіктің шартты болуы және заң жағынан теңсіз,
бір-бірінен бөлек сословиялардың болуы. феодалдық мемлекет қоғамның
кейбір бөліктерінің артықшылығын кеңейтіп, басқа бөліктерін ығыстырып,
толық құқықсыздыққа айналдырған. Құқық адамдардың бір-біріне тәуелді екенін
ашық көрсеткен. Феодалдық құқық күштің құқығы болды (кулачным правом).
Сонымен бірге, феодалдық мемлекетке солай айтылатын құқық партикуляризмі
тән болды – барлық мемлекет аумағындағы бір ғана құқықтың жүйесінің
үстемдігінің жоқтығын көрстеді. Себебі, олар жергілікті әдеттер мен иммунды
цехтік құқықтар негізіндегі, сенсоральды және канондық әділет заңдарына
сүйенеді.
Қазіргі кездегі европадағы мемлекеттердің тарихи басталуы орта ғасыр
кезеңінен басталады. Феодалдық (ортағасырлық) мемлекеттер өзінің дамуына
бірнеше кезеңдерден өтті: ертефеодалдық монархия (V-ІХ ғғ.), сенсориалдық
монархия (Х-ХІІ ғғ.), сословиялы- өкілеттік монархия (ХІІІ-ХV ғғ.),
абсолюттік монархия (ХVІ-ХVІІІ ғғ.).
Буржуазиялық типтегі мемлекет – қанаушы мемлекеттердің ақырғы типі
(кейпі). Ол абсалюттік мемлекеттің негізінде қалыптасты, және оның пайда
болуы жаңа қоғамдық қатынастардың тұрақтауының нәтижесі және қалыптасу
үстіндегі буржуазияның қызығушылық мүдделерінің көрінісі.тек солардың ұсақ
мемлекеттік қолдауымен жеке белсендікті қысабастағанына келіспей Свобода,
равенство, справедливость ұранын көтеріп революциялық қозғалыстың ХVІІ-ХІХ
ғғ. Англиядағы, Франциядағы, Германиядағы жәнебасқа мемлекеттерде пайда
болуына белсендіік көрсетті. Заң бойынша бос жұмысшы өндіріс құралдарынан
қол үзгеннен кейін, өзін капиталға сатуға еріксіз тура келеді. Құқық
кәсіпкерлердің бостандығын бекітіп, жекеменшікті қорғады.
Мемлекеттің социалистік типі (кейпі) – капиталистік қоғамның
объективтік қарама-қайшылығының нәтижесінде пайда болды, ол пролетарлық
революцияның қажеттігін қамтамасыз етеді. мемлекеттік биліктің
жұмысшылардың қолына көшуі және жұмысшы табы басқаруындағы, оның теориясы
жеке меншікті тоқтатып, оның негізделген мемлекеттік машинаны жиырып жойды.
Социалистік мемлекет – жұмысшы талабының саяси билігінің құралы. Ол
маркстік-лениндік ғылым негізінде, жұмысшы халықтың мүддесін қорғайды,
социялистік қоғамның дамуын және қорғалуын қамтамасыз етеді. дегенмен уақыт
өте мемлекет жәй ғана жоқ болады, яғни қоғамдық өзін-өзі басқарушылыққа
араласып кетеді, ал қоғамның өзі, ең жоғары даму деңгеіне жетіп –
коммунистік қоғамға айналды.
Тағы да мемлекеттің бір типі бар, ол толығымен формациондық
типологияға сыймайды бірақ логикалық таяу. Бұл өтпелі типтегі мемлекет.
Материалистік көзқарас бойынша, ол мемлекеттік таптық не ұлттық –
бостандық үшін болған, күрестің тез арадағы саяси режимінің ауысуына
байланысты және олар сүйенген әртүрлі типтегі өндірістік қатынастардың
нәтижесінде пайда болады. әрі қарай, біртіндеп, үстемдік нысанындағы
меншіктілікті қабылдайды. Сонда мемлекеттер міндетті түрде белгілі тарихи
типтегімемлекеттерге – капиталистііке не социалистііке қосылуға тура
келеді.
15. Мемлекетті кейіптеудегі (типологии) цивилизациялық келу.
Ерте кезеңдерде цивилизация мәдениеттендіру сөзі варварство
түсінігіне қарсы қойылған. Кейінірек бұл термин (атау) көбірек тереңірек өз
мазмұнына ие болды. Л.Морган қоғамдық дамуды бірін-бірі ауыстырып отыратын
даму жолдары деп түсіндірілді, яғни Дикость, (таптық), варварство
(варварлық), цивилизациялар (мәдениеттілік) бірінен соң бірі қоғамдағы
даму кезеңдерін басынан өткізген.
Мәдениеттілік түсінігін ағылшын тарихшысы А.Тоинби (1889-1975)
нақтылады және дамытты. өзінің Постижение истории деген орнықты
Еңбегінде мәдениеттілікті салыстырмалы тұйық және қоғамның жергілікті
жағдайы ретінде түсінді, сондықтан мәдени жалпылығымен, экономикалық,
географиялық, діни, психологиялық және басқадай факторларымен айырмашылығы
барлығын айтқан.
Мемлекет пен құқықты кейіптеудегі (типологии) мәдениеттілік
(цивилизационный) келу – бұл қоғамның дамуындағы мемлекет пен құқықтың
тарихи кейіптерінің ауысу заңдылықтарын, қоғамның әлеуметтік-мәдени аядағы,
халықтың рухани мәдениетіндегі оның дініндегі, адамилығындағы өзгерістерді
сапалық көзқараспен зерттеу (В.Гумбольд, А.Тойнби, О.Шпенглер, М.Вебер,
У.Ростоу, Н.Данилевский, Л.Мечников, П.Сорокин, Л.Гумилев т.б.).
Әрбір цивилизация (мәдениеттілік) барлық мемлекеттерге тұрақтылықтағы
қоғамдастықты оның бар қалпында береді. А.Тойнби оның жиырмадан астам
әртүрлі: көне шығыстық, грециялық, римдік, египеттік, арбтық, првославтық,
ортағасырлық, қәзіргі және басқа цивилизацияның түрлерін бөліп көрсеткен.
Г.Еллинек (1851-1911) барлық мемлекеттерді екі типке бөлген: идеалды және
эмпирикалық. Идеалды тип – бұл нағыз өмірде жоқ, ойдағы мемлекет. Идеалды
типке қарсы қойылатын эмпирикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz