Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу (Ж.Нәжімеденов өлеңдерінің тілі негізінде)
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ өлеңі әлеміндегі көркем ой философиясын бағындырған қайталанбас тілдік тұлға Жұмекен Нәжімеденов өлеңдерінің тілі «ауырлығымен» байланысты күрделі, кешенді жүйе ретінде тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) аспектісінен зерттеуді қажет етеді. Өйткені жұмекентану алдындағы Жұмекеннің «тереңіне жетпеу» мәселесі оның «күрделі» болмысына сай туындады. Және әлі күнге өз шешімін таппай отыр.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік ерекшеліктеріне әдебиеттанушы ғалымдар арнайы зерттеу арнамағанымен, кезінде ол туралы Ғ.Қайырбеков, Ә.Кекілбаев, Қ.Мырза әлі, т.б. сынды ақын-жазушылардың таным-таразысынан өткен пікірлері бар. Өкінішке қарай, өзектілігін жоймаса да, ғылыми еңбектердің (монография) ұстын-ұстанымы бола қойған жоқ. Сондықтан Жұмекеннің «тереңіне жету» кешеуілдеп келеді.
Ақынның «жұмбақ» атанып, жұмекентану саласының қалыптаспауының бір себебі – осыған дейін мәселе тек ақынның «қиынырақ қиысқан» өлеңінен ізделініп келді. Ол ақынның оқырман-адресат адресіне арнаған «өкпесін» («түсінетін құлақ – қыңыр, көз – надан») көрсетті де, біржақты бағаланды.
Ал, ол кездегі қоғамның рухани сұранысы, талабы назардан тыс қалды. Оны ескерудің қажеттілігі зор. Өйткені Жұмекенге қоғамының да «өкпелеп», түсінбегені белгілі. Оны ақын көре білген: «Күн сүймесе қайтейін, көнем мейлі».
Сайып келгенде, мұның бәрі ақынның ақындық ұстанымынан туындап отыр. Ал, Жұмекеннің ақындық позициясын толық түсіну үшін, ақынды қоғамымен қатар танылу тиіс. Жұмекен шығармашылы туралы сөздің толық болмауы, міне, ақынның «ауыр» болмысынан өзге мәселе қырларын көрмеу себебінен.
Осы олқылықты ақынның тілінен ғана емес, тілдік емес мәнділіктерден (экстралингвистика) де іздеп, ғылыми пікір білдіру – қазақ руханияты мен мәдениетінің мүддесі. Жұмыс осы бағытта орындалып отырғандықтан, бұл жұмыс тақырыбының соны әрі өзектілігін көрсетеді.
Ендеше, қазіргі тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) бағытына сәйкес ұлттық санасы жоғары, ұлттың рухани мұрасын меңгеріп, ұлттық әдебиетті жаңа сапаға көтеруге өзіндік үлес қосқан Жұмекеннің тілін ұлттық құндылық ретінде зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын танытуға қатысты көкейтесті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – Жұмекеннің «жұмбағын», ерекше сөз өнерінің иесі ретінде қалыптасуын негіздеген тәрбиелік-танымдық тегі, рухани-әлеуметтік ортасы мен қоғамы арқылы ашылатын көркем тілін талдаулар негізінде дәйектеу. Аталған мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- тілтанымдық адамтану парадигмасы бойынша ақынның тілі арқылы танымын тануға мүмкіндік беретін әрі қазақ көркемсөзінің зерттелуін
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ өлеңі әлеміндегі көркем ой философиясын бағындырған қайталанбас тілдік тұлға Жұмекен Нәжімеденов өлеңдерінің тілі «ауырлығымен» байланысты күрделі, кешенді жүйе ретінде тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) аспектісінен зерттеуді қажет етеді. Өйткені жұмекентану алдындағы Жұмекеннің «тереңіне жетпеу» мәселесі оның «күрделі» болмысына сай туындады. Және әлі күнге өз шешімін таппай отыр.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік ерекшеліктеріне әдебиеттанушы ғалымдар арнайы зерттеу арнамағанымен, кезінде ол туралы Ғ.Қайырбеков, Ә.Кекілбаев, Қ.Мырза әлі, т.б. сынды ақын-жазушылардың таным-таразысынан өткен пікірлері бар. Өкінішке қарай, өзектілігін жоймаса да, ғылыми еңбектердің (монография) ұстын-ұстанымы бола қойған жоқ. Сондықтан Жұмекеннің «тереңіне жету» кешеуілдеп келеді.
Ақынның «жұмбақ» атанып, жұмекентану саласының қалыптаспауының бір себебі – осыған дейін мәселе тек ақынның «қиынырақ қиысқан» өлеңінен ізделініп келді. Ол ақынның оқырман-адресат адресіне арнаған «өкпесін» («түсінетін құлақ – қыңыр, көз – надан») көрсетті де, біржақты бағаланды.
Ал, ол кездегі қоғамның рухани сұранысы, талабы назардан тыс қалды. Оны ескерудің қажеттілігі зор. Өйткені Жұмекенге қоғамының да «өкпелеп», түсінбегені белгілі. Оны ақын көре білген: «Күн сүймесе қайтейін, көнем мейлі».
Сайып келгенде, мұның бәрі ақынның ақындық ұстанымынан туындап отыр. Ал, Жұмекеннің ақындық позициясын толық түсіну үшін, ақынды қоғамымен қатар танылу тиіс. Жұмекен шығармашылы туралы сөздің толық болмауы, міне, ақынның «ауыр» болмысынан өзге мәселе қырларын көрмеу себебінен.
Осы олқылықты ақынның тілінен ғана емес, тілдік емес мәнділіктерден (экстралингвистика) де іздеп, ғылыми пікір білдіру – қазақ руханияты мен мәдениетінің мүддесі. Жұмыс осы бағытта орындалып отырғандықтан, бұл жұмыс тақырыбының соны әрі өзектілігін көрсетеді.
Ендеше, қазіргі тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) бағытына сәйкес ұлттық санасы жоғары, ұлттың рухани мұрасын меңгеріп, ұлттық әдебиетті жаңа сапаға көтеруге өзіндік үлес қосқан Жұмекеннің тілін ұлттық құндылық ретінде зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын танытуға қатысты көкейтесті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – Жұмекеннің «жұмбағын», ерекше сөз өнерінің иесі ретінде қалыптасуын негіздеген тәрбиелік-танымдық тегі, рухани-әлеуметтік ортасы мен қоғамы арқылы ашылатын көркем тілін талдаулар негізінде дәйектеу. Аталған мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- тілтанымдық адамтану парадигмасы бойынша ақынның тілі арқылы танымын тануға мүмкіндік беретін әрі қазақ көркемсөзінің зерттелуін
ӘОЖ 811.512.122’373
Қолжазба құқығында
САБИРОВА ГҮЛБАНУ НҰРЫМҚЫЗЫ
Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу
(Ж.Нәжімеденов өлеңдерінің тілі негізінде)
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының
докторы, профессор Ж.Манкеева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы А.Әділова
филология ғылымдарының
кандидаты С.Жусанбаева
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылы 10 желтоқсанда сағат 1400-де ҚР БжҒМ ҒК
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 10 қарашада таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы міндетін атқарушы,
филология ғылымдарының докторы Қ.Айдарбек
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ өлеңі әлеміндегі көркем ой
философиясын бағындырған қайталанбас тілдік тұлға Жұмекен Нәжімеденов
өлеңдерінің тілі ауырлығымен байланысты күрделі, кешенді жүйе ретінде
тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) аспектісінен зерттеуді қажет
етеді. Өйткені жұмекентану алдындағы Жұмекеннің тереңіне жетпеу мәселесі
оның күрделі болмысына сай туындады. Және әлі күнге өз шешімін таппай
отыр.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік
ерекшеліктеріне әдебиеттанушы ғалымдар арнайы зерттеу арнамағанымен,
кезінде ол туралы Ғ.Қайырбеков, Ә.Кекілбаев, Қ.Мырза әлі, т.б. сынды ақын-
жазушылардың таным-таразысынан өткен пікірлері бар. Өкінішке қарай,
өзектілігін жоймаса да, ғылыми еңбектердің (монография) ұстын-ұстанымы бола
қойған жоқ. Сондықтан Жұмекеннің тереңіне жету кешеуілдеп келеді.
Ақынның жұмбақ атанып, жұмекентану саласының қалыптаспауының бір
себебі – осыған дейін мәселе тек ақынның қиынырақ қиысқан өлеңінен
ізделініп келді. Ол ақынның оқырман-адресат адресіне арнаған өкпесін
(түсінетін құлақ – қыңыр, көз – надан) көрсетті де, біржақты бағаланды.
Ал, ол кездегі қоғамның рухани сұранысы, талабы назардан тыс қалды. Оны
ескерудің қажеттілігі зор. Өйткені Жұмекенге қоғамының да өкпелеп,
түсінбегені белгілі. Оны ақын көре білген: Күн сүймесе қайтейін, көнем
мейлі.
Сайып келгенде, мұның бәрі ақынның ақындық ұстанымынан туындап отыр. Ал,
Жұмекеннің ақындық позициясын толық түсіну үшін, ақынды қоғамымен қатар
танылу тиіс. Жұмекен шығармашылы туралы сөздің толық болмауы, міне, ақынның
ауыр болмысынан өзге мәселе қырларын көрмеу себебінен.
Осы олқылықты ақынның тілінен ғана емес, тілдік емес мәнділіктерден
(экстралингвистика) де іздеп, ғылыми пікір білдіру – қазақ руханияты мен
мәдениетінің мүддесі. Жұмыс осы бағытта орындалып отырғандықтан, бұл жұмыс
тақырыбының соны әрі өзектілігін көрсетеді.
Ендеше, қазіргі тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) бағытына
сәйкес ұлттық санасы жоғары, ұлттың рухани мұрасын меңгеріп, ұлттық
әдебиетті жаңа сапаға көтеруге өзіндік үлес қосқан Жұмекеннің тілін ұлттық
құндылық ретінде зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын танытуға
қатысты көкейтесті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты –
Жұмекеннің жұмбағын, ерекше сөз өнерінің иесі ретінде қалыптасуын
негіздеген тәрбиелік-танымдық тегі, рухани-әлеуметтік ортасы мен қоғамы
арқылы ашылатын көркем тілін талдаулар негізінде дәйектеу. Аталған мақсатты
орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- тілтанымдық адамтану парадигмасы бойынша ақынның тілі арқылы танымын
тануға мүмкіндік беретін әрі қазақ көркемсөзінің зерттелуін сипаттайтын
теориялық, әдістемелік тұжырымдарды қарастыру;
- тілтанымдық адамтану өлшемі тұрғысынан ақынның сөз қолданыстық
ерекшелігін көрсету;
- ақын және оқырман қатынасының интерпретациясын ұсыну;
- Жұмекеннің тілі негізінде ол өмір сүрген қоғамдық-әлеуметтік жағдай,
оған ақынның қатынас-көзқарасын, прагматикалық ұстанымын анықтау;
- ақын санасындағы таным негізін қалыптастырып, ақындық ұстанымын
белгілеуге әсер еткен танымдық-тәрбиелік тегін танумен қоса, оның тілдік
көріністерін дәйектеу;
- Жұмекеннің прагматикалық діттемін (позиция) түсінбей, тәуелсіздікке
дейін түсініксіз деп келген оқырманының (ақын-жазушы, сыншылардың мақала,
рецензия түрінде жарық көрген) еңбектерін саралау;
- ақын жұмбағын дәйектеп, өлеңдерінің жасырын (астар) мағынасын
сипаттайтын, Жұмекендегі астарлаудың әдіс-тәсілдерін айғақтайтын тілдік
бірліктерді көрсету;
- Жұмекен қолданысындағы тарихи-мәдени контекстен ақпарат беретін ескі
сөздердің мәнін ашып, түптеп келгенде, мағыналық құны (вербалды-семантика)
тұрғысынан талдау жасау;
- Жұмекендегі ұлттық ой, ұлттық дүние бейнесін бейнелейтін көріктеуіш
құралдарының жасалуы мен мағыналық мазмұнына түсінік беру;
- ақынның прагматикалық деңгейін көрсететін, мақсат-мұраттары көрініс
табатын, әсіресе кейіптеуге құрылған өлең-сөз астарында жатқан уәжділікті
адамтанымдық тұрғыдан бағамдау.
Зерттеу нысаны. Ақын Жұмекен Нәжімеденов өлеңдері тілінің мәдени-
танымдық, прагматикалық сипаты.
Зерттеудің пәні. Көркем тілді зерттеудің адамтанымдық парадигмасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Ж.Нәжімеденовтің әр жылдары жарық көрген
жыр жинақтары: Балауса (1961), Сыбызғы сыры (1963), Өз көзіммен
(1964), Жарық пен жылу (1966), Күй кітабы (1967), Мезгіл әуендері
(1968), Ұлым, саған айтам (таңдамалы – 1969), Гүл туралы баллада
(1971), Жетібояу (1979), Ашық аспан (1982), Қыран-қия (1984)
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ж.Нәжімеденов өлеңдері тілінің тілтану
ғылымындағы тілтанымдық адамтану парадигамасы тұрғысынан тұңғыш рет
талданып, зерттелуі – ізденісіміздің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің осындай
ғылыми жаңалығы төмендегідей нәтижелерге жетуге негіз болды:
- қазақ тіл біліміндегі қаламгер тілін зерттеген еңбектердің тұжырымдары
негізінде, дәстүрлі-құрылымдық парадигма мен тілтанымдық адамтану
парадигмаларын бұрынғы, жаңа деп, бірінен-бірін ажыратпай, керісінше,
бірін-бірі толықтыратын тұстары зерделенді;
- Жұмекеннің тілі ғана емес, тілі-ойының қозғаушы күштері – оқырман,
ортасымен арасындағы қатынастың алғаш рет сөз болып, зерттелуі адамтану
парадигмасының адамды тануға қызмет ететінін көрсетеді;
- Жұмекен танымында дүние бейнесінің қалыптасып, тілінің көркемдік
жүйесіне ықпал еткен факторлар сараланып, аялық білімін көрсететін дүниелік
білімі – сөзі арқылы айқындалды;
- Дүние бейнесін астарлап жеткізуге ақынның саналы түрде (прагматика)
барғанын көрсететін әдіс-тәсілдері жіктеліп, ұлттың болмысынан ақпар
беретін линвомәдени бірліктер мен теңеулерге мағыналық талдау жасалды;
- ақын танымының табиғатпен сабақтастығы тамыр, топырақ, жапырақ,
маусым, жел, т.с.с. лексемалардың Жұмекен қолданысындағы көркемдік уәжі
талданды;
- Жұмекенмен замандас қаламгерлердің сыни пікір, рецензия, мақалалары
барысында айтқан қарама-қайшы көзқарастары алғаш рет сарапталып отыр.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында тіл
ғылымының іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші
ретінде қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова, т.б.
сынды ғалымдарының, шетелдік ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов,
И.Гальперин, т.б. сынды ғалымдар еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмекеннің туып-өскен ортасын тану үшін
баяндау, сипаттау, тарихи-этнолингвистиалық әдіске сүйеніп, сөзін-
дүниетанымын тану мақсатымен көркем сөзді мағыналық өрісте талдауда
семантикалық әдіс пен концептуалдық, салыстыру, контекстік талдау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Ақын Ж.Нәжімеденовтің өлеңдерін
тілдік тұрғыдан зерттеу барысында алынған нәтижелер, ұсынылған тұжырымдар
қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлға, дүние бейнесі теориялары зерттелуін
толықтыруға септігін тигізіп, прагмалингвистика, танымдық тіл білімі, мәтін
лингвистикасы салаларының дамуына үлесін қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Белгілі бір тілдік тұлға
шығармашылығын талдауға арналған арнайы курстар мен семинарларда,
практикалық дәрістерде (Көркем мәтінді лингвистикалық талдау, Мәтін
лингвистикасы, Қазақ тілінің стилистикасы, Когнитивтік лингвистика,
Тіл мәдениеті, т.б.), Жұмекен тілінің сөздігін құрастыру ісіне
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- тілтанымдық адамтану тұрғысынан ақын тілін зерттеу оның тіл білімі
мәселесі болып қана қоймай, қоғаммен байланысып, халық сусаған рухани
сұранысты өтеуіне мүмкіндік береді;
- тұлға тілге таңбасын салса, тіл – тұтынушы тұлғаның атрибуты ғана
емес, тұлғаның өзі. Сондықтан тіл-тұлға деген нақтырақ;
- Жұмекен жұмбағы деген анықтама оның шығармашылық мұрасын жоққа
шығару емес, өз кезінде жұмекенді тану әдістемесінің қалыптаспауына
байланысты оның күрделі болмысын интуитивті түрде бағалаудан туған түсінік;
- Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, лингвомәдени
бірліктер қолданысының (өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен
ерекшеленіп, астарлау тәсілі арқылы берілген имплицитті мағыналар оның
саналы мақсатын (прагматикасын) көрсетеді;
- сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының
өзіндік дәйектері құм, дала, Темірқазық, Қошалақ т.б. атаулардың
прецеденттік сипатымен айқындалады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері, сондай-ақ мазмұны бойынша Тұғыры биік тұлға
атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2006), Тіл және жаһандану:
бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2008),
Н.Оралбай және тіл білімі мен әдістеме ілімі атты халықаралық ғылыми-
практикалық (Алматы, 2008), Рухани-ғылыми мұра тақырыбындағы
республикалық ғылыми-теориялық (Алматы, 2008), Әдеби тіл және қазақ
тілінің өміршеңдігі атты ғылыми-теориялық (Алматы, 2009), Түркі
тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы атты халықаралық
ғылыми-теориялық (Алматы, 2010) конференцияларында баяндалып, жарияланды.
Сонымен қатар, ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
тізіміндегі А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Тілтаным
(Алматы, 2007. №4; 2008. №2) және Қазақстанның ғылыми әлемі (Шымкент,
2008. №6) атты ғылыми журналдарда 10 мақала түрінде жарық көрді. Жұмыс
мазмұны ҚР БжҒМҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы
Лингвистикалық семинарда баяндалды, лексикология бөлімінің кеңейтілген
мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеудің нысаны,
мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және
практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу жұмысы
барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған дереккөз, жұмыстың жария табуы
мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы туралы мәлімет беріледі.
Зерттеу жұмысының Қаламгер тілін кешенді зерттеудің адамтанымдық
негіздері атты I тарауында қазақ тіл біліміндегі қаламгер тілінің зерттелу
тарихы мен көркем тілді зерттеу теорияларының мәні сараланады.
Сондықтан адамтану тарихы әріден басталады, тіл ғылымындағы тілдегі
адам, адамдағы тіл ұстанымы тұрғысынан жүзеге асатын тілтанымдық адамтану
теориясы екінші кезектегі мәселе болып қалатынын ескеру керек.
1.1. тарауша Қазақ көркем сөзінің зерттелуі деп аталады. Онда ізденуші
зерттеу бағыттарындағы адамды тану мәселесінің қойылуына байланысты бұрынғы
(дәстүрлі-құрылымдық), жаңа (антропоцентристік парадигма) деп аталатын
анықтамаларды қолданудың қажеттілігіне сын айтады. Біріншіден, тіл арқылы
адамды тану қағидасы ұлы Жаратушының адамды әлемге артық етіп жаратып,
яғни санасы мен тілі негізінде адамның өзін-өзі тану арқылы иесін тануға
мүмкіндік беруімен байланысты.
Екіншіден, тілді таныммен бірге, тұтастықта тексеруді 20-ғ.басындағы қазақ
зиялылары жолға қойып кеткен. Үшіншіден, дәстүрлі-құрылымдық жүйенің
тұсында да тілден адамды тану мәселесі мәтін→идея негізінде іске асты. Бұл
ретте шығарманың ішкі пікір жағы шығарманың түрі әдебиеттану ғылымының
зерттеу нысаны болса, тысқы тіл жағын тексеру – тіл ғылымының еншісі.
Жазушы Ғ.Мүсірепов бағалағандай, тіл ғылымының қаламгер қауымға жөн сілтеп
отыратын, мойнында теориялық парызы бар туыстығы – осымен байланысты
шыққан жағдай.
Жазушылық – адамтану ғылымы десек, сайып келгенде, тіл мамандары –
жазушылар мен әдебиетшілердің егіз-қатар серігі, еңбектес сыңарлары
(М.Әуезов) жөнімен адамтану ғылымының дамуына үлес қосып, қоғамға қызмет
етпек. Олай болса, тіл ғылымының көркем сөз, шығарманы тілтанымдық адамтану
(антропоцентристік парадигма) теориясы тұрғысынан зерттелуі заңды.
Тіл мен танымды тұтастықта қарайтын тіл мен таным біртұтас
қағидасына сай тіл – халықтың жаны (В.Гумбольдт) екенін қазақ көркем сөзі
дәлелдеуді негіздеген XX ғ. басындағы қазақ зиялылары еді. Атап айтқанда,
тілші-ғалымдар Құдайберген Жұбанов Абай – қазақ әдебиетінің классигі,
Диуани хикметтің тілі туралы, Ахмет Байтұрсынов Қазақтың бас ақыны,
ақын-жазушылар Жүсіпбек Аймауытов Мағжанның ақындығы туралы, Мағжан
Жұмабаев Ақан Сері, Бернияз Күлеев, Базар жырау, Әбубәкір ақсақал
Диваев, Мұхтар Әуезов Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа
және түсінік хат сияқты мақалаларын осы тұрғыда жазған.
Олардың қай-қайсы да көркем сөзді тексермес бұрын, жазушы адамның
шыққан тегін, өскен ортасын, алған тәліміне мән берген немесе сөзінің айтар
мағынасын қазіргі тілмен айтсақ, тілдік емес экстралингвистикалық мәнділік
– тұлғаның әлеуметтік жағдайымен байланыстыра отырып ашқан.
Сондықтан тексеруші, сыншы ақын шығармасын тексергенде, ол ақын ба,
қандай ақын, кімнің ақыны, нені жырлайды, қалай жырлайды деген сұрауларға
жауап беруге тиісті. Бұл сөз иесінің кім екенін, қандай танымның жемісі
екенін, ақынның күш-қуатын, шығармасының әлеуметтік мағынасын, әсемдік
құнын ашуға, дәл, әділ бағалауда тиімді болмақ.
Сондықтан М.Жұмабаевтың тіл мен танымның тұтастығына қатысты тіл –
адам жанының тілмашы, М.Әуезовтің сөз – ойдағы пікірдің құралы атты
пікірлері тіл философиясының негізін салған В.фон.Гумбольдтың тіл – ұлттың
рухы деген тұжырымымен үндеседі.
Соған орай, біз қандай дана адам болмасын, ол сол кездегі өзінің
туған, өскен ортасының жемісі еді деп білеміз. Бұл пікірді Сұлтанмахмұт
бұдан да гөрі анықтаңқырап, былай дейді: сезімнің сыртқа шықпас түсі бар
ма, оны жасырар адамның күші бар ма? Біреу сөз, біреу пішін, біреу күймен,
көрсетпейтін жүректің ісі бар ма?, – дейді. Және ...ескісі болсын, жаңасы
болсын – қандай әдебиет болса да, бәрібір – ілгеріде өткен қауымның өмір
тіршілігін біздің көзімізге елестетпей қоймайды. Яғни, әдебиет сол қауымның
саяси құрылысын, мәдениет халін, шаруашылық күйін, дүниетану көзқарасы
дәрежесін, әдет-ғұрпын, қысқасы нені жақсы, нені жек көретінін бізден
жасыра алмайды [1,300]. Міне, Қ.Жұбановтың осы пікіріне қарағанда, көркем
шығарма халық рухының көрініс есебінде зерттелуі керек. Бұл – түптеп
келгенде, ұлт рухын тану, танытуды көздейтін зерттеу қыры. Алайда қазақ
зиялыларының қазақ көркемсөзін бағамдаудағы осы сынды ұлттық бағыттағы
зерттеу үрдісі кезеңдік саяси-әлеуметтік жағдаятқа байланысты жалғаспай
қалды.
Осыдан кейін тіл білімінде қалыптасқан лингвистикалық стилистика
саласының дамуы да тілдің табиғатын, соның ішінде қаламгер тілін зерттеуде
белгілі дәрежеде жаңа деңгейге көтерілді. Қазақ тіл білімінде 70-жылдардың
басына таман жарық көрген ғалым Қазақ прозасының тілі атты кітабында
тілші-ғалым Е.Жанпейісов: бұрынғы-соңғы лингвистикалық еңбектерді, не
қолдағы бар әдебиеттік зерттеуелерді алсақ, қайсысында да көбінесе әдеби
тіл туралы, оның пайда болу, даму, жетілу жолдары әңгімеленеді. Ал, жалпы
көркем әдебиеттің, жеке жазушылардың тілі ішінаралап қана талданады деген
сын айтқан. Жеке жазушының тілін зерттеу дегенде ғалым Қ.Жұмалиев (Абайға
дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1948),
М.Балақаев (Сөз және шеберлік. Алматы, 1948), Ғ.Мұсабаев (Поэзия жаны –
көркем тіл. Алматы, 1958), Р.Сыздықова (Абай тілінің негізгі морфологиялық
ерекшеліктері. Алматы, 1959), Б.Манасбаев (С.Мұқанов поэзиясының тілі,
1960) т.б. ғалымдардың есімдерін атайды [2,5].
Ғалым Қ.Өмірәлиев: егер тіл білімі грамматикалық категориялардың
анықтамалары мен ерекшеліктерінен ғана тұратын болса, онда бұл ғылым үшін
қазақ әдебиетінің ұлы классиктері Абай мен Мұхтардың шығармаларына соқпай
да, оларды мүлде ұмыт қалдырып та оқулықтар жасауға, осы оқулық талаптары
сипатындағы монографияларды жазуға әбден болады [3,18] дегенді айтады.
Және осыдан шығудың жолдарын да көрсетті: Адам санасына баға
бергенде, олардың өздері жасаған дәуірдегі қоғамдық болмыстық тұрғысынан
келіп баға беру керек болады. Олай болса, белгілі бір дәуірдегі қоғамдық
болмыс адамдарға нені айтқыза алар еді деген тұрғыда келуіміз керек
[3,10]. Академик Р.Сыздық тілімен тұжырымдасақ, көркем туындының тілін
лингвистикалық стилистика тұрғысынан талдау дегеніміз – тілдің жеке
бөліктерін (единицаларын) түгендеп атау емес, сол бөліктердің қолданысы,
қолданыстағы көрінісін зерттеу болмақ [4,5] деп, мәтін ішіндегі тұрмыс-
тіршілікті сөз ету арқылы қаламгердің ұстанған мақсат-мүддесін тану жолға
қойылды. Қазіргі көзқарас бойынша, сөздердің қолданысы қандай мақсатты
өтеп, сол арқылы жазушының нені қалай суреттеп тұрғаны – қаламгердің
діттемін пайымдайтын прагматикалық мәселе.
Бүгінгі зерттеулер мәтіндегі сөз қолданысын зерттеу ісін әрірек
жылжытып, автор→ мәтін →оқырман үштігінің қатысынан қарастырып, тілдің
функционалдық мәні, яғни қолданыстағы сыр-сипаты, яки оның өмір сүруіне
тікелей ықпал етуші – Адаммен байланысты зерттеуге [5,7] ден қойды. Ол
түптеп келгенде, шығармашыл адам тұлғасын оның тілімен тұтастықта қарайтын
зерттеулердің тілдік тұлға мәселесіне келіп тірелерін тілтанымдық адамтану
бағытынан байқауға болады.
Ақын тілін оның адамтанымдық өлшемі ретінде талдау 1.2 тараушада
ақынның ғылыми атауы – тілдік тұлға тіркесінің білдіретін ұғымы тіл мен
тұлғаның теңдігіне (тіл=тұлға) саярына сай оны тіл-тұлға деп атау
ұсынылады.
Егер мәселе тіл мен тұлғаның теңдігінде жатса, оны тілдік тұлға
дегеннен гөрі тіл-тұлға деп атау керек сияқты. Өйткені, біріншіден, тілдік
тұлға теориясының көздейтіні – тілі арқылы тұлғаны тану мәселесі. Ендеше,
тілдік тұлғаны тану бір күннің ісі емесін айтпағанда, ол тілтану ғылымының
шеңберінде шешілетін мәселе емес. Айталық, тілтанымдық адамтану үшін
тіл→қоғам, ұлт, мәдениеттің көрінісін социолингвистика, этнолингвистика,
лингвомәдениеттаным (макрокомпонент) салалары және тіл→психология,
физиология, гнесология сипатын психолингвистика, гендерлік лингвистика,
когнитивтік лингвистика (микрокомпонент) тұрғысынан зерттеу адамның күрделі
де кешенді жүйе болуымен байланысты керек болды. Немесе тіл иесі – тұлғаны
тану мақсатында әдебиет, тарих дерегіне сүйеніп, психологиялық (ділінің)
ерекшеліктерін әлеуметтік жағдайлармен тұтастықта қарастыру да осы
себептен. Олай болса, тілдік тұлға – тіл-тұлға лингвист-тілшілер ғана
қолданатын термин болмасқа керек. Сонда ол қолданыс аясын, сонымен қоса,
тұлғаны танудың кеңістігін де кеңейтер еді.
Белгілі философ Ғ.Есім мәселені осылай қоюдың қажеттілігін айтады:
Мәселені қоюшы да, оны тарқатушы да, оны қажет етуші де – адам, сондықтан
адамсыз Алла, керісінше Алласыз ешқандай мәнді сөз емес [6,146;147]. Осы
тұрғыдан келсек, тіл – жаратынды нәрсе. Оның танымдық сипаты жаратушының
адамды әлемге артық етуімен байланысты. Ендеше, адамдағы тіл, тілдегі
адамды бір-бірінен ажырату білімділік емес. Оны дүние түсінігіне ыңғайлап,
түсіндіріп, зерттеу де, тілді тіл біліміне меншіктеп беру де – бергі
мәселелер.
Тіл-тұлға – тілдің ғана емес, тіл бойындағы халықтың таным-мәдениеті
мен дүниетанымының тұтынушысы. Әсіресе, тілді шығармашылық деңгейде
меңгерген элитарлық тіл-тұлғаның басты ерекшелігі – бұл. Әдебиетші А.Әлім
тілімен айтқанда, қазақ жазушысына қарағанда, ұлт жазушысын жоғары
қоямыз. Ұлттық элитарлық тіл-тұлғаның айқын белгісі: уақыттың сынына төтеп
беріп, қай уақыттың да талабына жауап бере алады.
Осы тұрғыдан қарасақ, кезіндегі ұлы Абай сияқты Жұмекеннің де
еленбеген ерекшелігі – ұлттық болмысы. Ол ақынның ақындық ұстанымы
ретінде күллі шығармашылығынан табылмаса да (ішінара ізделіп), қазақ атты
халқымен бірге өмір сүруде. Алайда ақынның мәңгілігінің мәнісі осында
екені айтылудан кенде.
Ұлттық әдебиет халықтың әдеби тілімен жазылып, өн бойында мәдени код
жатады. Оны әр қаламгер әр түрлі пайдаланады. Жұмекен болса, мәдени кодты –
ұлттық қасиетін танытатын ақпараттарды 60-ж.әдебиетке келген М.Мағауин,
Ә.Кекілбаев, М.Мақатаев, т.б. қаламгерлер сияқты астарлауға пайдаланған
ақын.
Мысалы, Жұмекен өлеңдерінде қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қатысты тұлып
сөзін 7 рет пайдаланған. Негізі т ұ л ы п – қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінің түсініктемесіне қарағанда, 1. зат. Әр түрлі аң, мал терілерінен
тігілген сырт киім, ішік; 2. зат. Жас төлі өлген малдарды алдарқату үшін,
ішіне шөп, сабан тығылған бітеу тері [ҚТТС, 272] деген мағынаны береді.
Екеуі де тура мағынасындағы денотаттар. Дегенмен, тұлыптың екінші заттық
атауы ауыс мағына жасауға бейім.
Оны фразеологиялық сөздікте берілген мынадай тіркестер дәлелдейді:
тұлыпқа мөңіреу – алданыш етті, жұбанды; тұлыпты місе қылғандай – әдетте
сиырдың бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап қойып,
сауар кезде көрсетеді, сиыр, я інген сол тұлыпты иіскеп те ииді [ҚТФС,
522]. Осы анықтамаға сүйеніп, тұлып сөзінің құрамындағы мағыналарды (сема)
былайша жіктеуге болады:
1. Сиырды бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап
қояды;
2. Тұлыпты сиырға (түйе) сауар кезде көрсетеді;
3. Сиыр (інген) сол тұлыпты иіскеп те ииді;
4. Алданыш етеді, жұбанады.
Енді осы мағынаны (сема) Жұмекеннің қалай қолданып, дамытқанын
түсіндіру үшін оған мағыналық талдау жасау қажет. Осы ретте әңгімені
ақынның тұлып тарихын суреттеген Тұлып атты өлеңінен бастау керек.
1. Сиырдың бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап
қояды: Өлең Қызыл бұзау арам қатты, Терісін сыпырып ап әжем желге
кептіріп: Қолдан бұзау жасап қойды қайтадан теріге әлгі шөп тығып деп
басталады. Бұл жерде тұлып – өзінің тура мағынасында қолданылып тұр. Яғни
бұзаудың терісін желге кептіріп, оған шөп тығып, қолдан бұзау жасау –
тұрмыс-тіршілігі малмен байланысты қазақ үшін қалыпты жағдай.
Міне, ақынды ойлантқан – осы қалыпты жағдай: Қызыл бұзау – қызыл
тұлып атанды, Көзі орнынан шөп көрінді сарғайып – Шөпке тоймай өліп пе екен
ол қасқа?! Тұлып деген – ойыншық па, басқа ма, Сезім туды екі ұдай, егіз
біткен шоқыдай; Түк ұқпадым – қалың ойға малтып қап; Неткен, неткен
масқара: Жетектеуші ем момын-қызыл байғұсты, тұрдым енді қолтықтап.
2. Сиырға (түйе) сауар кезде көрсетеді: Қайтқан сайын өрістен сол
тұлыппен аңырап кеп көрісті ол.
3. Сиыр (інген) сол тұлыпты иіскеп те ииді: Иіскелейді, түртеді,
ыңырсиды, көкірегі ұлып құр, Жалпақ тілмен жалай-жалай берген соң, тулақ
болды түгі түсіп тұлыптың.
Ақынның тұлып тулақ болды деуінің мәнісі сиырдың сенімінің шама-шарқын
не көрсетеді, дәлірегі төмендетеді: тулақ – үстіне жүн сабау үшін немесе
төсеніш үшін жүні алынбай қатырылған шикі тері [ҚТТС,255]. Соған
қарамастан,
4. Алданыш етеді, жұбанады: Кейін ұқтым пәлсафасын тірліктің, Соңғы
талшық ойдың нәрін жаңа алдым: Алданғаны емес екен, жоқтығы екен амалдың.
Ақын осы тұста адамды тануға ауысады: амалдың жоқтығынан елдің де
мөңірейтінін айтады: Жұбау тапты ел тұлыптарға мөңіреп, бауырына бала
кеткен талай жан; шүкір айтып әр күн сайын он рет, алданатын қара іздейді
маңайдан. Қара болу – сүйеніш, медеу, алданыш болды; Қара көру – ес санау,
пана тұту [ҚӘТС, 272] мағынасын білдірсе, Жұмекен тұлыптың орнын сол
дәрежеге көтереді. Адамға соншалықты үміт, сенім ұялатардай мәні барына
тамсанбайды, әлеуметтік жағдай мәжбүрлеген шындықтың өзі екеніне кәміл
сенеді. Шынында, сол кездегі елдің дәмеқор көңілін көрсетудің тәсілі:
Бөркін иіскеп қаза болған ұлының, Қария отыр өзін алдап амалдап; Жаңа
шықтым сол үйден мен, табанда, Мен де өзіңнің ұлыңмын ғой деп алдап; Қара
жерде қаза, мұңлық көптігі – Көңіл – жұбау талшық етсе бір атым. Қаза
болған ұлының бөркін иіскеуі – қарияның өзін-өзі алдауы емес, өзін-өзі
жұбатуы: Әжем тұлып жасағаны шөп тығып, Қызыл сиырды алдау емес, жұбату,
Жұбатулар жаса, көңіл демеулер..
Жұмекен тұлыпқа мөңіреу өз-өзіңді алдау емес, жұбату дегенге
тоқтайды. Біздіңше, өлең оқиғасы алдау мен жұбану үрдісі үстінде, қарама-
қайшылығында дамиды. Адам болсын, мал болсын, алданбаса, жұбанбас та еді.
Өлең олардың жұбау тапқанын айтады. Демек, ақын өлеңі конфлиткіге
құрылып, қорадағы тұлыптан әлеуметтік мән табу барысында, ақынның өз
қаламына тән тіркес тудырған: сенем саған, жасқа келдім біршама – Сенем
саған – талғамымыз бір сана; Сенем саған: көп сөзіңнің көзінен Шөп көрініп
тұрса да; Сенейінші саған, Қабыл, ал, алдым – аздығы емес ақылдың,
аздығынан амалдың.
Қазақ тілінде көз бен шөпке қатысты көзге шөп салу тіркесі бар. Онда
жай алдау емес, опасыздықтың реңкі бар: Ерлі-зайыпты адамдардың біреуі
опасыздық жасады, басқа біреумен көңілдес болды (көбінесе әйелмен
байланысты). Ал көзден шөп көріну – Жұмекен алғаш қолданып, қазақ әдеби
тілінің лексикалық қорына енгізіп отырған тіркес. Бұдан Жұмекеннің сөзді
шығармашылық деңгейде меңгерген элитарлық тұлға екені көрінеді.
Жұмекен Тұлып лексемасын басқа өлеңдерінде осы мағынада қолданады:
Қайтіп бүгін бұл ырыс тисін бірден, Жебір қолға саумаған – иісіндірген?!
Бір тамшыға біреу жүр құны қалып, Біреу шықты, әнеки, тұлып алып; Тырсиып
жатты алдында қара тұлып, Алдау мен мазақтаудан жаратылып. Иісі бар сол
тұлыпта ботақанның, әйтпесе тебер еді нар атылып. Бұлақ та жалт-жұлт етіп
күлім қақты, Ебелек екі көзде діріл қақты; Ұқпады не болғанын Қара нар тек:
Алдында пәре-пәре тұлып жатты.
Тұлыптың жасалу технологиясы, оның мәнінен бейхабар адам үшін, бұл –
түсініксіз көрініс, қазақ үшін, таныс образ. Өлеңді оқыған қазақ тұлыпқа
малдың исінетінін біле қояды. Осы ретпен мына өлеңнің қазақ шаңырағы ғана
емес, ұлттың тағдырының тұлыпқа мөңірегендей қалпын көрсететінін
аңғарамыз: Өзін-өзі жаулаған ел, о, тәңірі, Тұлып иіскер орынына ботаның;
Саулы інген-ел, о, бақытты ел, сорлы жұрт, О, тордағы торғайлардың Отаны!..
Бақытты да, сорлы ел – Кеңес Одағы (15 одақтас республика), оның
құрама командасындағы қазақ жұртының символы. Бақытты болатыны –
коммунистік саясатпен өмір сүріп, коммунизмге жетуді ойлаған, көңілі тоқ;
сорлы болатыны – өз жаратылыс, тегін тәрк етіп, ата-бабасын, дінін, тарихын
ұмыту арқылы өзін-өзі жаулап, өз ұлтына тән қасиеттен айырылды. Кеңес
Одағының идея-идеологиясын жаттап өскені – бота орнына тұлып иіскеген
саулы інгендей өзін-өзі алдағаны. Бірақ идеология цензурасынан асып кете
алмайды, жалтақтап сөйлейді, құлдық психология санасын жайлап алған:
тордағы торғайлар. Яғни тұлыптың тордағы (отар) ел тірлігінен алынуы
және ауыспалы мағынада жұмсалуы басқа емес, сол елдің (қазақ) тағдырын
қамтуымен астасып жатыр.
Тұлып бар үмітін алдау, жұбатуға жеңдірген елдің көкейін ауыстырып,
метафоралап, қоғамының қытығына тимейтін қалыпты атмосфера жасаған. Бір
жағынан, бұл – ақын монологы, қабырғамен кеңесу. Екінші жағынан, тұлыпты
көз қылып, астары (мәні) арқылы елдің халін жеткізген. Осыдан-ақ ақынның
ойлау логикасының кең, кемелдігі көрінсе, суреттеу шеберлігі де байқаймыз.
Сөз қолданыстың адамтанымдық сипаты атты 1.3. тараушада сөзді
өнерге жетектеп әкелетін тақырып, идея екені, ал оның адамды танудан
туындап, адамды тануға, ұлтты танудың көзі болатыны Жұмекен өлеңдері
негізінде дәлелденеді.
Поэзияның прозалық шығармаларға қарағанда, адам дүние-танымын жағдаят
(ситуация) үстінде таныту жағынан тынысы тар. Дегенмен, қазақ поэзиясында
оқиғалы өлең жасаудың үздік үлгісін ұсынған Жұмекен болды.
Тасыр емен тақырыпты жай таңдар, түйгенімді айтам бар дегеніне
қарағанда, бұған Жұмекеннің прагматикалық мақсаты (ақындық ұстанымы)
үстемдік еткен. Оған екінші жағынан, ақынның ойлау (логика) диалектикасы да
ықпалын тигізген. Бұл – Жұмекеннің оқиғалы өлеңдерінің барлығына тән
қасиет. Демек, Жұмекенді түсіну үшін, оның ойлау логикасына, сөз қолданыс
ерекшелігіне аса мән беру керек.
Жұмекен өлеңдерінің оқиғасы бір-біріне байланыссыз, тіпті айтпағы
соңғысөзіне (концовка) мүлде қатыссыз көрінеді. Айталық, Тез, тез атты
өлеңі ақынның әкесінің әлсіз жатқан көршісіне дәрі әкелу үшін Қошалаққа
жұмсаған жерден басталады.
Бар ізгі от өзінде қалғандай, асығыс дәрі іздеп шығады. Сапар үсті
ақын көршісінен гөрі әлдекімнің тағдырын ойлап, шынында осы үшін көршінің
халі сылтау болғанын байқайсыз. Осы ретте белгісіздік есімдіктері арқылы
жұмбақтап, осы тұсқа келгенде, олардың адрестерін көрсетуден қашады: екі
дүние ортасында жатқан әлдекім, халсіз әлдебіреу... Соған да асығатыны
аңдалады: Мен асықсам – мойнымда парыз көп. Демек, ақынның асығыстығы –
өзіне артқан парызымен байланысты туған кеп. Сайып келгенде, бұл детальдың
барлығы да ақынның адамға тән қарым-қатынасының көрінісі секілді көрінеді.
Соған орай, сөз соңын өлең оқиғасымен байланыстырып, бағалау қиынға
түседі: Қауіптенем, жарылардай жүрегім, алқынып бір жеткен шақта Ұлы елім,
– Кешіктің ғой, Ұлым, дейтін секілді. Міне, тұрмыс-тіршіліктен таңдаған
деталь арқылы ақынның айтқысы келгені – осы. Яғни өлеңдегі осы ситуация
өмір мен өлім арасындағы, яғни Менің елім дегенді ашық айта алмай, ұлттық
санасы төмендеген сол кезеңдегі қазақ жұртының тағдырын тұспалдап отыр.
Өйткені оған жәй алқынып, асықпайды. Оған қарама-қарсы тұрған күш-қуат
– жел бар: Жете алмайсың! – деп итерді жел алдан. Жел – метафора, ақын
өзіне-еліне үстемдік құрып тұрған коммунистік идеологияны соған балап отыр.
Демек, соған қарамастан, алға ұмтылғаны, елдің тағдырын жыр еткені – желді
алдап соққаны. Өйткені Жұмекен қолданған бір детальдың өзі құпия кілтке
айналып отыр.
Сөз қолданыс – жазушы шеберлігінің айнасы. Бұл орайда әңгіме желісі
болатын шеберлік тұстары әр алуан болып келеді. Солардың бірі – шығармада
айтылмақ оқиғаның сырын тұспалдап ашатын сөздерді қолдану екені белгілі.
Егер өлең тіліндегі сөздерді талдайтын болсақ, халық тіліндегі жалпы
сөздердің көріктеуіш, бейнелеуіш, әсерлеуіш қызмет атқаратын құбылмалы
қалпын (трансформациясын) зерделеуіміз керек. Мысалы,
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып, көзін сулап қалып еді қамығып,
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп, қоңырқай ой маза берер емес түк;
Қоңырайып жатыр алда жол әлі, Кеудем кейде қоңыр к ү й ге толады.
Қоңыр әнмен қазақ б е с і к тербетіп, өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы;
Қоңыр к ү п і, қоңыр д а л а, қоңыр үн... Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа күйбеңмен, қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем;
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда, Шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде, Қоңырайып отырамын үстелге...
Бұл құбылыс – текст түзілімі (текстообразование) [4,88]. Бір
микротексте бір сөзді бірнеше қайталап қолдану – оған стильдік қызмет
үстеудің амалы. Өлеңдегі Қоңырдан тараған сөздердің (қоңырайып, қоңырқай)
стильдік реңкі сондай, өлеңде дыбыстық жағынан аллитерация қатарын түзіп,
үн үндестігін (гармония) тудырған Сөйтіп, ақын идеясын аша түсуге жағдай
жасаған. Жазушы Ә.Кекілбаев Қайран Жұмекен, осы бір кіп-кішкентай өлең
жолына күллі қазақтың баяғы ата-баба заманынан бергі бар-бар тірлігін,
тірлік кешіп жатқан өмір ортасы, мінез-құлқы, ұлттық сипатын сол қалпында
бұлжытпастан мөлдіретіп, ...мүсіндеп шығарған да қойған [7] дейді.
Шын мәнінде, Қоңыр өлең қазақтың ата-баба заманынан бергі бар-бар
тірлігін, тірлік кешіп жатқан өмір ортасы, мінез-құлқы, ұлттық сипатын қай
ретте қалай танытып отыр? Бір анығы: қоңыр сөзі өлеңде түсті білдіретін
тура мағынасында келмейді. Бұл – бір. Екіншіден, метафораланған сөздерді
тіркестіріп, олардың да мағыналарын ауыстырған.
Егер қоңыр күпі, қоңыр-қоңыр күй, қоңыр әнмен тербетілген бесік –
бұлар қоңыр дала – қазақ тұрмысынан хабар беретін тілдік бірліктер десек,
қоңыр шеше – қазақ жұртының символы.
Қоңсы қонған (көрші) қоңыр қыз – қазақ табиғатынан ақындық қасиет
дарыған халық деген мағынаны астарлайды. Ендеше, ақын – қоңыр шеше –
қазақтың қасиетті құрсағынан жай өрген қоңыр-қоңыр баланың бірі емес,
қоңыр қызға үйленген, қоңыр шаруа күйбеңнің адамы.
Жұмекеннің қоңыр шаруа, күйбең сөздерін қолдануының мәні терең.
Ақ, қызыл, қара да... бәрі де, өзінше салтанат құрып, ақ, қара, көк,
қызыл, қоңыр – әр алуан, әрқайсы өз мінезін баяндап жатқан дүниеде қоңыр
бояу
күннің күлуге жаралғаны сықылды ойлауға жаралғандай. Яғни ақын өмір-ақ мен
өлім-қара арасындағы көк-дүниеде қызыл – заманының коммунистік идеясы
насихаттаған ұранға мойынын ұсынып, түсінігін қабылдаған емес, сондықтан
қызыл сөз жазбайды. Өлеңнің қоңырға қарсы күштердің бары не жоғына қарамай,
қоңырайып кеткені сондықтан боса керек.
Ақынның жалғыздық көрмесін деп тағдыр мені өлең деген бір қызға
үйлендірген деуіне қарағанда, қоңыр – қазақ тақырыбына саналы түрде
барған. Шынында ол жалғыз емес, қоңыр күз, қоңыр кеш, қоңыр ымыртта серік
табады: (ойлауға жаралған) қоңырқай ой маза берер емес түк. Сайып
келгенде, қоңыр шешеден қоңыр балаға дейінгі қоңыр тірлік – Жұмекенді
мазалаған ойдың салдары. Ал, себебі: ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздік
көзден бұл-бұл ұшып, кеудесі шер, көңілі мұңға толып, қоңыр шеше – қазақ өз
топырағындағы төбе басында қалды. Бірақ та ол арман-мұратын арқалап әкеткен
жоқ. Артына аманаттап кетті.
Қоңыр жол – ақынның ақындық ғұмыры аманатқа қиянат жасамауды ойлайды.
Сол үшін күреседі (Менің үшін күрессе, күреседі өлеңім!). Күрес қимылы –
әдіс-тәсілі тым терең (түсініксіз) болғандығы себепті, саяси цензура
тіпті оның аруақ шақырып, топырағына тартатынын байқамаған: Дала саған
болады көңіл айтса, Қазасы үшін кешегі Махамбеттің; Топырағымен көзін
сүрткем Жамбылдың, Бата алып ем Махамбеттен, Абайдан; Әзірше алдым жай
бір пенде есімін, Жо, жоқ-жоқ, жаман болман! Мына өзім Мұхтар мен
Махамбеттің жерлесімін!, Бірақ мында Махамбеттің қылышының бар табы,
Талай ойды табынтады, ол да өзіне тартады; Тазартып қаннан жуғанмын,
Махамбет ердің жарасын; Бір ғасырды қазып алсаң қопарып, Махамбеттің ізі
шығар астынан; Күйшілік пен жыршылықтың қонғаны, Махамбет пен Құрекеңнің
әруағы;
Ескіре ме? Ескірмейді қырдағы, Махамбеттің қылыш жайлы жырлары..., т.б.
Міне, осы жолдар ақынның өз халқының күрескер тарихын үлгі тұтып,
ескірмейтін ескі сөзін ескерген ақын екені байқалады. Олай болса, ақынның
қызыл-дүниені жырға қоспай, өмірін қоңыр күймен өткізуі, оны қазақтың
көзімен танып, бағалауы заңды да.
Ақын өлеңдеріндегі сөз таңдаудың ерекшелігі өмірдің үлкен саласына
өмір шындығын, атап айтқанда қазақ халқының ұлттық болмысын шынайы
көрсетуде этнографизмдер деп аталатын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрге
қатысты сөздер мен тіркестерді дұрыс танып, дәл тауып қолдану жатады.
Басқаша айтқанда, ол стильдік амалдарды шебер қолдануына ғана емес,
бейтаныс тілдік емес білімдер жүйесін ашып беруімен де байланысты. Мысалы,
ақынның Өмір атты өлеңінде басты кейіпкер – әр күні желіден өріп,
күлге шөгетін түйе. Бұл – мал баққан қазақ тіршілігінен алынып отырған
бейне болғандықтан, қазақ тұрмысынан хабардар адам оның мәнісін біледі.
Желі – мал сауған кезде төлдерді (құлын, бұзау, қозы-лақ) байлау үшін
екі қазыққа кере тартып байланған арқан [ҚТТС,71]. Осыған байланысты желі
арқан (желіге арналып есілген жуан арқан), желі қағар (жаңадан бие байлаған
күні беретін ас-су, кәде), желі тартарың көбейсін (құлынды желіге байларда
алғаш айтылар тілек) деген тіркестер бар. Шөгу – шөк (ет) түйенің тізесін
бүгіп жатуы деген мағынаны білдіреді.
Бір күйді бастайыншы, күй артығы, өзен боп бір теңізге құяр түбі...
Қайтсем де бүгін Мекке барамын деп, Желіден өреді екен түйе әр күні.
Теріп, қырқып сол түйе әр бұтаны, Жантақ, сораң, қаңбақты қарбытады.
Түске жақын күрсініп күлге шөкті, Ұлы сапар басталмай қалды тағы.
Әркім де тілек қылып жүр күресіп, Жатыр үміт бірде өшіп, бір күні өсіп.
Таңғы көңіл – ашқарақ, Түсте тойып, Ертесіне тағы да тірлік – осы.
Айтарын абайламай айту (Мұқағали) мұң болып, ойына ноқта түскен
ақын өзін желіге тәуелді (басында билігі жоқ) түйедей сезінеді. Ақын өзін
түйеге тегін теңеп отырған жоқ. Оған әлді, төзімді, қайсарлығы себеп
болған. Өйткені түйе – төзімділіктің символы. Бұрын мал өсіріп, сол өсірген
түліктерінің өсімдері мен беретін құнды өнімдерін пайдаланған шаруалар
баққан малының қамы үшін шөбі шүйгін, суы мол жерлерге көшіп-қонып жүретін.
Сол көшкенде негізгі күш көлігінің бірі түйе болатын. Ыстық пен суыққа
шыдамды мал.
Міне, осындай қайсар мал – түйе-адамның өзін көгендеген желінің
мықты екені көрінеді: (түйе) түске жақын күрсініп күлге шөкті. Соған
қарамай, түйе-адам алған бетінен қайтпайды: қайтсем де бүгін Мекке барамын
деп, желіден өреді екен түйе әр күні – әркім де тілек қылып жүр
күресіп. Яки түйе желінің үстемдігін мойындағысы жоқ. Нәтижені көрмесе де,
үмітсіз – шайтан философиясымен алға ұмтылады: Жатыр үміт бірде өшіп,
бір күні өсіп.
Мекке – Асанша айтсақ, Жерұйық, қазақтың өз ордасы. Түйенің ұлы сапары
– тәуелсіздік идеясы. Жантақ, сораң, қаңбақты (қазақ тіршілігінің көздері)
қарбытуы ақынның тәуелсіз күнге дайындалып жүрген жайы: Кім бізді бұл
күннен іздесе, келер күн төрінен табады. Сол күні желіден асып кете
алмағанымен, бірақ оны осылайша астар-айламен жеңген: аңдата алса,
қаламның ізі нені, соған сайып күн кештік біз үнемі. Дегенмен, осыған желі
мен түйе мүдделерінің бір-бірін қиып өтпейтін, қайшы келетін күрес үстінде
өрбігеніне ақын бақилы. Бұл – ақынның қайраткер тұлғасының көрсеткіші.
Ақын және оқырман қатынасының интерпретациясы атты 1.4. тараушада
ақынды зерттеуші-оқырман-интерпретатор (түсіндіруші) ақын сөзінің (логос)
түп мәнін қаламгердің сөз қолданыс қалпының өзінен ғана емес, ол ақындық
құрған дәуірдің саяси-әлеуметтік тыныс-тіршілігі (пафос) мен ақын (этос)
екеуінің арасындағы қатынастан іздеудің қажеттілігі айтылады.
Жұмекен ұлт ақыны болғандығы үшін, Мағжан, Шәкәрімдер сияқты халық
жауы ретінде қуғын көріп, атылмағанымен, өз қоғамынан мәдениетті қиянат
көрген. Жұлқып жатқан ешкім жоқ жағамды ұстап, Түймем бірақ тым жиі
үзіледі деген сөзі соны аңғартады. Бұл ретте ақын рухани қысасты меңзеп
отыр. Осыған байланысты оның оқырманын былай жіктеуге тура келеді:
1). Жұмекеннің өзі сынды бір бармағы ішіндегі кісілер. Оған түрі
ұлттық, мазмұны социалистік қағиданы былай қойып, түрі социалистік,
мазмұны ұлттық шығарма жазып, қазақтың тарихын, әдебиетін өзіне
қайтарған (М.Мағауин), болмаса оған қолы жетпегенмен, соған тілектес
болған қазақтың озық ой иелері жатады. Мәселен, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
Ә.Тәжібаев, Ғ.Қайырбеков, Ә.Сәрсенбаев, Т.Медетбек секілді ақын-жазушылар
Жұмекеннің әр сөзінің тасасындағы асылының, өлеңге астар салғанда, нені
айтқысы келгенін сезген, таныған.
2). Коммунистік насихатты тыңдап, сол түсінікпен өсіп, ұлттың өзіне
тән табиғи санасынан жырақ дамыған, оны жатырқап өнген оқырман. Бұл топты
мазмұны социалистік шығармалардың оқырманы құрайды. Сондықтан олар түрі
ұлттық Жұмекен поэзиясымен түсінісе алмайды. Қ.Мырзалиевтің эксперимент
бізде Барса келмес секілді. Ал, Жұмекен Нәжімеденов ше? Үш күннің бірінде
мақталса, екі күннің бірінде сыналады. Түсініксіз. Күңгірт. Жұмбақ деп
көндіріп келеміз-ау деп қорқам [8,20] деген сөзі осыны көрсетеді. Екінші
жағынан ақынды түсінбеудің осы тұста басталғанын шамалауға болады.
3) Ақынмен қағаз жүзінде сұхбаттасып отырған бүгінгі оқырман.
Алдыңғы екі топ адресантпен (автор) замандас болғандықтан, бір-бірімен
жауаптасып, ақынның танымына түрткі болып, тың ойын оятуы да ғажап емес.
Сөйтіп, жауап әрекет (реакция) нәтижесі ақынның жаңа өлең жазуына себепкер
болды.
Ақынды уақыт пен кеңістік категориялары бөліп, сөзіне ғана қараған
бүгінгі оқырман не біз алдыңғы екі топқа үкім шығармақ емеспіз. Ақын және
оның екі түрлі оқырманы да қоғамның перзенті екенін ескеріп, сол тұрғыдан
қарағанда, мәселе шешілмек. Бұл ретте біріншіден, ақын тілінің ауырлығы –
жаратылыс берген қасиеті; екіншіден, жаратылыс берген санасы қоршаған орта
табиғатына бейімделу барысында айналаны танып, дамып; үшіншіден, үйде,
оттың басында алған тәрбие – міне, осылар ақынның бүкіл өмірінде ұстанған
қағидасының негізін құрайды.
Жұмекен өлеңдеріндегі дүниенің тілдік бейнесі деп аталатын II тарауда
ақын тіліндегі дүние бейнесін (тіл-құрал негізінде берілген ақынның ақиқат
дүние туралы көзқарас, түсінігі) негіздеуші тілдік емес мәнділіктерін –
әлеуметтік себептерін мұрағат деректерімен дәйектеп, ол тілдік бірліктер –
сөзі арқылы анықталып, талданады.
Жұмекен шығармашылығының зерттелуі деп аталатын 2.1. тараушаның
қажеттілігі ақынның ауырлығын нақтылап, жұмбақ атауын қалыптастырудың
ұйытқысы болған оқырманның (зерттеушілер) орнымен байланысты туындады.
Жұмекеннің тұла бойы тұңғышы – Балауса ақынның жиырма алты жасында
жарық көрген (1961). Қ.Мырзалиев тілімен айтсақ, содан бастап ақын аз
сөзді, содан бастап көп мағыналы [1] екенін дәлелдеген Сыбызғы сыры
(1963), Өз көзіммен (1964), Жарық пен жылу (1966), Күй кітабы
(1967), Мезгіл әуендері (1968), Ұлым, саған айтам (таңдамалы – 1969),
Гүл туралы баллада (1971), Ақ шағыл (роман – 1973), Кішкентай (роман
– 1975), Даңқ пен дақпырт (роман, повестер – 1977), Жетібояу (1979),
Ашық аспан (1982), Қыран-қия (1984) атты кітаптары оқырман алдынан
өтті.
Жұмекеннің оқырманы ақынның ойшылдықты Балаусадан бастап,
кітап сайын тереңдеп, кітап сайын кекселеніп отырғанын жоққа шығарған емес:
ақынның ең көп үміт күттірген жақсы қасиеті – ойшылдығы. Ойшыл болғанда,
Ж.Нәжімеденов тақылдап данышпандық құрмайды. Дүниенің сырына алаң
лирикалық геройы айналасынан ылғи сыр, мән-мағына іздеп жүреді [9].
Осыған байланысты тұстастарынан дараланып отырғанымен, осыған
байланысты түсінілмеген, тереңіне тарта берген. Жұмекенді түсінген
оқырман (диссертацияда Жұмекенді түсінуге тырысқан ақындардың пікірлеріне
ерекше назар аударылды) ақын өлеңдерінің иірімі ұлттық болмысы болып
табылатынын аңдады: ақын өлеңдерінде сарқылмас қуат иесі – х а л ы қ т ы ң
нанымды бейнесі бар [10].
Ал, екінші оқырманы біріншіден, оның бірді айтып, бірге кететінін
сынға алды: Әдетте Жұмекен өлеңдерін оқып отырсаңыз, булығып-булығып келеді
де әр жерінен жарқ ете қалады. Бұл нені білдіреді? Бұл көрінбей жатқан
күшті білдіреді. Жол таппай жатқан қуатты білдіреді [11]. Екіншіден, ақын
айтпағын тау мен тасқа қарап айтпай, адам, уақытпен байланыстырса деді:
Жұмекен ойларын өне бойы тау мен бұлтқа қарап отырып айтпай, өмірдегі үлкен
уақиғалармен, адаммен де байланыстырып айтса екен. Екіншіден, ақын өлеңді
ойға құрам деп бірді айтып, бірге көшкен жағдайларын да ұшыраттық. Мұндай
жағдайда оқушы ақынның ізінен адасып, оның не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
САБИРОВА ГҮЛБАНУ НҰРЫМҚЫЗЫ
Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу
(Ж.Нәжімеденов өлеңдерінің тілі негізінде)
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
а в т о р е ф е р а т ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының
докторы, профессор Ж.Манкеева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы А.Әділова
филология ғылымдарының
кандидаты С.Жусанбаева
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2010 жылы 10 желтоқсанда сағат 1400-де ҚР БжҒМ ҒК
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д
53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 10 қарашада таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы міндетін атқарушы,
филология ғылымдарының докторы Қ.Айдарбек
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ өлеңі әлеміндегі көркем ой
философиясын бағындырған қайталанбас тілдік тұлға Жұмекен Нәжімеденов
өлеңдерінің тілі ауырлығымен байланысты күрделі, кешенді жүйе ретінде
тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) аспектісінен зерттеуді қажет
етеді. Өйткені жұмекентану алдындағы Жұмекеннің тереңіне жетпеу мәселесі
оның күрделі болмысына сай туындады. Және әлі күнге өз шешімін таппай
отыр.
Ақын өлеңдерінің идеялық мазмұны мен тақырыптық, жанрлық-бейнелік
ерекшеліктеріне әдебиеттанушы ғалымдар арнайы зерттеу арнамағанымен,
кезінде ол туралы Ғ.Қайырбеков, Ә.Кекілбаев, Қ.Мырза әлі, т.б. сынды ақын-
жазушылардың таным-таразысынан өткен пікірлері бар. Өкінішке қарай,
өзектілігін жоймаса да, ғылыми еңбектердің (монография) ұстын-ұстанымы бола
қойған жоқ. Сондықтан Жұмекеннің тереңіне жету кешеуілдеп келеді.
Ақынның жұмбақ атанып, жұмекентану саласының қалыптаспауының бір
себебі – осыған дейін мәселе тек ақынның қиынырақ қиысқан өлеңінен
ізделініп келді. Ол ақынның оқырман-адресат адресіне арнаған өкпесін
(түсінетін құлақ – қыңыр, көз – надан) көрсетті де, біржақты бағаланды.
Ал, ол кездегі қоғамның рухани сұранысы, талабы назардан тыс қалды. Оны
ескерудің қажеттілігі зор. Өйткені Жұмекенге қоғамының да өкпелеп,
түсінбегені белгілі. Оны ақын көре білген: Күн сүймесе қайтейін, көнем
мейлі.
Сайып келгенде, мұның бәрі ақынның ақындық ұстанымынан туындап отыр. Ал,
Жұмекеннің ақындық позициясын толық түсіну үшін, ақынды қоғамымен қатар
танылу тиіс. Жұмекен шығармашылы туралы сөздің толық болмауы, міне, ақынның
ауыр болмысынан өзге мәселе қырларын көрмеу себебінен.
Осы олқылықты ақынның тілінен ғана емес, тілдік емес мәнділіктерден
(экстралингвистика) де іздеп, ғылыми пікір білдіру – қазақ руханияты мен
мәдениетінің мүддесі. Жұмыс осы бағытта орындалып отырғандықтан, бұл жұмыс
тақырыбының соны әрі өзектілігін көрсетеді.
Ендеше, қазіргі тілтанымдық адамтану (антрополингвистика) бағытына
сәйкес ұлттық санасы жоғары, ұлттың рухани мұрасын меңгеріп, ұлттық
әдебиетті жаңа сапаға көтеруге өзіндік үлес қосқан Жұмекеннің тілін ұлттық
құндылық ретінде зерттеу – ұлттық болмыс пен халықтың дүниетанымын танытуға
қатысты көкейтесті мәселе.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты –
Жұмекеннің жұмбағын, ерекше сөз өнерінің иесі ретінде қалыптасуын
негіздеген тәрбиелік-танымдық тегі, рухани-әлеуметтік ортасы мен қоғамы
арқылы ашылатын көркем тілін талдаулар негізінде дәйектеу. Аталған мақсатты
орындау барысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- тілтанымдық адамтану парадигмасы бойынша ақынның тілі арқылы танымын
тануға мүмкіндік беретін әрі қазақ көркемсөзінің зерттелуін сипаттайтын
теориялық, әдістемелік тұжырымдарды қарастыру;
- тілтанымдық адамтану өлшемі тұрғысынан ақынның сөз қолданыстық
ерекшелігін көрсету;
- ақын және оқырман қатынасының интерпретациясын ұсыну;
- Жұмекеннің тілі негізінде ол өмір сүрген қоғамдық-әлеуметтік жағдай,
оған ақынның қатынас-көзқарасын, прагматикалық ұстанымын анықтау;
- ақын санасындағы таным негізін қалыптастырып, ақындық ұстанымын
белгілеуге әсер еткен танымдық-тәрбиелік тегін танумен қоса, оның тілдік
көріністерін дәйектеу;
- Жұмекеннің прагматикалық діттемін (позиция) түсінбей, тәуелсіздікке
дейін түсініксіз деп келген оқырманының (ақын-жазушы, сыншылардың мақала,
рецензия түрінде жарық көрген) еңбектерін саралау;
- ақын жұмбағын дәйектеп, өлеңдерінің жасырын (астар) мағынасын
сипаттайтын, Жұмекендегі астарлаудың әдіс-тәсілдерін айғақтайтын тілдік
бірліктерді көрсету;
- Жұмекен қолданысындағы тарихи-мәдени контекстен ақпарат беретін ескі
сөздердің мәнін ашып, түптеп келгенде, мағыналық құны (вербалды-семантика)
тұрғысынан талдау жасау;
- Жұмекендегі ұлттық ой, ұлттық дүние бейнесін бейнелейтін көріктеуіш
құралдарының жасалуы мен мағыналық мазмұнына түсінік беру;
- ақынның прагматикалық деңгейін көрсететін, мақсат-мұраттары көрініс
табатын, әсіресе кейіптеуге құрылған өлең-сөз астарында жатқан уәжділікті
адамтанымдық тұрғыдан бағамдау.
Зерттеу нысаны. Ақын Жұмекен Нәжімеденов өлеңдері тілінің мәдени-
танымдық, прагматикалық сипаты.
Зерттеудің пәні. Көркем тілді зерттеудің адамтанымдық парадигмасы.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Ж.Нәжімеденовтің әр жылдары жарық көрген
жыр жинақтары: Балауса (1961), Сыбызғы сыры (1963), Өз көзіммен
(1964), Жарық пен жылу (1966), Күй кітабы (1967), Мезгіл әуендері
(1968), Ұлым, саған айтам (таңдамалы – 1969), Гүл туралы баллада
(1971), Жетібояу (1979), Ашық аспан (1982), Қыран-қия (1984)
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ж.Нәжімеденов өлеңдері тілінің тілтану
ғылымындағы тілтанымдық адамтану парадигамасы тұрғысынан тұңғыш рет
талданып, зерттелуі – ізденісіміздің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің осындай
ғылыми жаңалығы төмендегідей нәтижелерге жетуге негіз болды:
- қазақ тіл біліміндегі қаламгер тілін зерттеген еңбектердің тұжырымдары
негізінде, дәстүрлі-құрылымдық парадигма мен тілтанымдық адамтану
парадигмаларын бұрынғы, жаңа деп, бірінен-бірін ажыратпай, керісінше,
бірін-бірі толықтыратын тұстары зерделенді;
- Жұмекеннің тілі ғана емес, тілі-ойының қозғаушы күштері – оқырман,
ортасымен арасындағы қатынастың алғаш рет сөз болып, зерттелуі адамтану
парадигмасының адамды тануға қызмет ететінін көрсетеді;
- Жұмекен танымында дүние бейнесінің қалыптасып, тілінің көркемдік
жүйесіне ықпал еткен факторлар сараланып, аялық білімін көрсететін дүниелік
білімі – сөзі арқылы айқындалды;
- Дүние бейнесін астарлап жеткізуге ақынның саналы түрде (прагматика)
барғанын көрсететін әдіс-тәсілдері жіктеліп, ұлттың болмысынан ақпар
беретін линвомәдени бірліктер мен теңеулерге мағыналық талдау жасалды;
- ақын танымының табиғатпен сабақтастығы тамыр, топырақ, жапырақ,
маусым, жел, т.с.с. лексемалардың Жұмекен қолданысындағы көркемдік уәжі
талданды;
- Жұмекенмен замандас қаламгерлердің сыни пікір, рецензия, мақалалары
барысында айтқан қарама-қайшы көзқарастары алғаш рет сарапталып отыр.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында тіл
ғылымының іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші
ретінде қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова, т.б.
сынды ғалымдарының, шетелдік ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов,
И.Гальперин, т.б. сынды ғалымдар еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері мен тәсілдері. Жұмекеннің туып-өскен ортасын тану үшін
баяндау, сипаттау, тарихи-этнолингвистиалық әдіске сүйеніп, сөзін-
дүниетанымын тану мақсатымен көркем сөзді мағыналық өрісте талдауда
семантикалық әдіс пен концептуалдық, салыстыру, контекстік талдау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Ақын Ж.Нәжімеденовтің өлеңдерін
тілдік тұрғыдан зерттеу барысында алынған нәтижелер, ұсынылған тұжырымдар
қазақ тіл біліміндегі тілдік тұлға, дүние бейнесі теориялары зерттелуін
толықтыруға септігін тигізіп, прагмалингвистика, танымдық тіл білімі, мәтін
лингвистикасы салаларының дамуына үлесін қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Белгілі бір тілдік тұлға
шығармашылығын талдауға арналған арнайы курстар мен семинарларда,
практикалық дәрістерде (Көркем мәтінді лингвистикалық талдау, Мәтін
лингвистикасы, Қазақ тілінің стилистикасы, Когнитивтік лингвистика,
Тіл мәдениеті, т.б.), Жұмекен тілінің сөздігін құрастыру ісіне
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- тілтанымдық адамтану тұрғысынан ақын тілін зерттеу оның тіл білімі
мәселесі болып қана қоймай, қоғаммен байланысып, халық сусаған рухани
сұранысты өтеуіне мүмкіндік береді;
- тұлға тілге таңбасын салса, тіл – тұтынушы тұлғаның атрибуты ғана
емес, тұлғаның өзі. Сондықтан тіл-тұлға деген нақтырақ;
- Жұмекен жұмбағы деген анықтама оның шығармашылық мұрасын жоққа
шығару емес, өз кезінде жұмекенді тану әдістемесінің қалыптаспауына
байланысты оның күрделі болмысын интуитивті түрде бағалаудан туған түсінік;
- Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, лингвомәдени
бірліктер қолданысының (өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен
ерекшеленіп, астарлау тәсілі арқылы берілген имплицитті мағыналар оның
саналы мақсатын (прагматикасын) көрсетеді;
- сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының
өзіндік дәйектері құм, дала, Темірқазық, Қошалақ т.б. атаулардың
прецеденттік сипатымен айқындалады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысының негізгі
тұжырымдары мен нәтижелері, сондай-ақ мазмұны бойынша Тұғыры биік тұлға
атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2006), Тіл және жаһандану:
бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық (Алматы, 2008),
Н.Оралбай және тіл білімі мен әдістеме ілімі атты халықаралық ғылыми-
практикалық (Алматы, 2008), Рухани-ғылыми мұра тақырыбындағы
республикалық ғылыми-теориялық (Алматы, 2008), Әдеби тіл және қазақ
тілінің өміршеңдігі атты ғылыми-теориялық (Алматы, 2009), Түркі
тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы атты халықаралық
ғылыми-теориялық (Алматы, 2010) конференцияларында баяндалып, жарияланды.
Сонымен қатар, ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
тізіміндегі А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Тілтаным
(Алматы, 2007. №4; 2008. №2) және Қазақстанның ғылыми әлемі (Шымкент,
2008. №6) атты ғылыми журналдарда 10 мақала түрінде жарық көрді. Жұмыс
мазмұны ҚР БжҒМҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы
Лингвистикалық семинарда баяндалды, лексикология бөлімінің кеңейтілген
мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеудің нысаны,
мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы, теориялық және
практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу жұмысы
барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған дереккөз, жұмыстың жария табуы
мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы туралы мәлімет беріледі.
Зерттеу жұмысының Қаламгер тілін кешенді зерттеудің адамтанымдық
негіздері атты I тарауында қазақ тіл біліміндегі қаламгер тілінің зерттелу
тарихы мен көркем тілді зерттеу теорияларының мәні сараланады.
Сондықтан адамтану тарихы әріден басталады, тіл ғылымындағы тілдегі
адам, адамдағы тіл ұстанымы тұрғысынан жүзеге асатын тілтанымдық адамтану
теориясы екінші кезектегі мәселе болып қалатынын ескеру керек.
1.1. тарауша Қазақ көркем сөзінің зерттелуі деп аталады. Онда ізденуші
зерттеу бағыттарындағы адамды тану мәселесінің қойылуына байланысты бұрынғы
(дәстүрлі-құрылымдық), жаңа (антропоцентристік парадигма) деп аталатын
анықтамаларды қолданудың қажеттілігіне сын айтады. Біріншіден, тіл арқылы
адамды тану қағидасы ұлы Жаратушының адамды әлемге артық етіп жаратып,
яғни санасы мен тілі негізінде адамның өзін-өзі тану арқылы иесін тануға
мүмкіндік беруімен байланысты.
Екіншіден, тілді таныммен бірге, тұтастықта тексеруді 20-ғ.басындағы қазақ
зиялылары жолға қойып кеткен. Үшіншіден, дәстүрлі-құрылымдық жүйенің
тұсында да тілден адамды тану мәселесі мәтін→идея негізінде іске асты. Бұл
ретте шығарманың ішкі пікір жағы шығарманың түрі әдебиеттану ғылымының
зерттеу нысаны болса, тысқы тіл жағын тексеру – тіл ғылымының еншісі.
Жазушы Ғ.Мүсірепов бағалағандай, тіл ғылымының қаламгер қауымға жөн сілтеп
отыратын, мойнында теориялық парызы бар туыстығы – осымен байланысты
шыққан жағдай.
Жазушылық – адамтану ғылымы десек, сайып келгенде, тіл мамандары –
жазушылар мен әдебиетшілердің егіз-қатар серігі, еңбектес сыңарлары
(М.Әуезов) жөнімен адамтану ғылымының дамуына үлес қосып, қоғамға қызмет
етпек. Олай болса, тіл ғылымының көркем сөз, шығарманы тілтанымдық адамтану
(антропоцентристік парадигма) теориясы тұрғысынан зерттелуі заңды.
Тіл мен танымды тұтастықта қарайтын тіл мен таным біртұтас
қағидасына сай тіл – халықтың жаны (В.Гумбольдт) екенін қазақ көркем сөзі
дәлелдеуді негіздеген XX ғ. басындағы қазақ зиялылары еді. Атап айтқанда,
тілші-ғалымдар Құдайберген Жұбанов Абай – қазақ әдебиетінің классигі,
Диуани хикметтің тілі туралы, Ахмет Байтұрсынов Қазақтың бас ақыны,
ақын-жазушылар Жүсіпбек Аймауытов Мағжанның ақындығы туралы, Мағжан
Жұмабаев Ақан Сері, Бернияз Күлеев, Базар жырау, Әбубәкір ақсақал
Диваев, Мұхтар Әуезов Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа
және түсінік хат сияқты мақалаларын осы тұрғыда жазған.
Олардың қай-қайсы да көркем сөзді тексермес бұрын, жазушы адамның
шыққан тегін, өскен ортасын, алған тәліміне мән берген немесе сөзінің айтар
мағынасын қазіргі тілмен айтсақ, тілдік емес экстралингвистикалық мәнділік
– тұлғаның әлеуметтік жағдайымен байланыстыра отырып ашқан.
Сондықтан тексеруші, сыншы ақын шығармасын тексергенде, ол ақын ба,
қандай ақын, кімнің ақыны, нені жырлайды, қалай жырлайды деген сұрауларға
жауап беруге тиісті. Бұл сөз иесінің кім екенін, қандай танымның жемісі
екенін, ақынның күш-қуатын, шығармасының әлеуметтік мағынасын, әсемдік
құнын ашуға, дәл, әділ бағалауда тиімді болмақ.
Сондықтан М.Жұмабаевтың тіл мен танымның тұтастығына қатысты тіл –
адам жанының тілмашы, М.Әуезовтің сөз – ойдағы пікірдің құралы атты
пікірлері тіл философиясының негізін салған В.фон.Гумбольдтың тіл – ұлттың
рухы деген тұжырымымен үндеседі.
Соған орай, біз қандай дана адам болмасын, ол сол кездегі өзінің
туған, өскен ортасының жемісі еді деп білеміз. Бұл пікірді Сұлтанмахмұт
бұдан да гөрі анықтаңқырап, былай дейді: сезімнің сыртқа шықпас түсі бар
ма, оны жасырар адамның күші бар ма? Біреу сөз, біреу пішін, біреу күймен,
көрсетпейтін жүректің ісі бар ма?, – дейді. Және ...ескісі болсын, жаңасы
болсын – қандай әдебиет болса да, бәрібір – ілгеріде өткен қауымның өмір
тіршілігін біздің көзімізге елестетпей қоймайды. Яғни, әдебиет сол қауымның
саяси құрылысын, мәдениет халін, шаруашылық күйін, дүниетану көзқарасы
дәрежесін, әдет-ғұрпын, қысқасы нені жақсы, нені жек көретінін бізден
жасыра алмайды [1,300]. Міне, Қ.Жұбановтың осы пікіріне қарағанда, көркем
шығарма халық рухының көрініс есебінде зерттелуі керек. Бұл – түптеп
келгенде, ұлт рухын тану, танытуды көздейтін зерттеу қыры. Алайда қазақ
зиялыларының қазақ көркемсөзін бағамдаудағы осы сынды ұлттық бағыттағы
зерттеу үрдісі кезеңдік саяси-әлеуметтік жағдаятқа байланысты жалғаспай
қалды.
Осыдан кейін тіл білімінде қалыптасқан лингвистикалық стилистика
саласының дамуы да тілдің табиғатын, соның ішінде қаламгер тілін зерттеуде
белгілі дәрежеде жаңа деңгейге көтерілді. Қазақ тіл білімінде 70-жылдардың
басына таман жарық көрген ғалым Қазақ прозасының тілі атты кітабында
тілші-ғалым Е.Жанпейісов: бұрынғы-соңғы лингвистикалық еңбектерді, не
қолдағы бар әдебиеттік зерттеуелерді алсақ, қайсысында да көбінесе әдеби
тіл туралы, оның пайда болу, даму, жетілу жолдары әңгімеленеді. Ал, жалпы
көркем әдебиеттің, жеке жазушылардың тілі ішінаралап қана талданады деген
сын айтқан. Жеке жазушының тілін зерттеу дегенде ғалым Қ.Жұмалиев (Абайға
дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1948),
М.Балақаев (Сөз және шеберлік. Алматы, 1948), Ғ.Мұсабаев (Поэзия жаны –
көркем тіл. Алматы, 1958), Р.Сыздықова (Абай тілінің негізгі морфологиялық
ерекшеліктері. Алматы, 1959), Б.Манасбаев (С.Мұқанов поэзиясының тілі,
1960) т.б. ғалымдардың есімдерін атайды [2,5].
Ғалым Қ.Өмірәлиев: егер тіл білімі грамматикалық категориялардың
анықтамалары мен ерекшеліктерінен ғана тұратын болса, онда бұл ғылым үшін
қазақ әдебиетінің ұлы классиктері Абай мен Мұхтардың шығармаларына соқпай
да, оларды мүлде ұмыт қалдырып та оқулықтар жасауға, осы оқулық талаптары
сипатындағы монографияларды жазуға әбден болады [3,18] дегенді айтады.
Және осыдан шығудың жолдарын да көрсетті: Адам санасына баға
бергенде, олардың өздері жасаған дәуірдегі қоғамдық болмыстық тұрғысынан
келіп баға беру керек болады. Олай болса, белгілі бір дәуірдегі қоғамдық
болмыс адамдарға нені айтқыза алар еді деген тұрғыда келуіміз керек
[3,10]. Академик Р.Сыздық тілімен тұжырымдасақ, көркем туындының тілін
лингвистикалық стилистика тұрғысынан талдау дегеніміз – тілдің жеке
бөліктерін (единицаларын) түгендеп атау емес, сол бөліктердің қолданысы,
қолданыстағы көрінісін зерттеу болмақ [4,5] деп, мәтін ішіндегі тұрмыс-
тіршілікті сөз ету арқылы қаламгердің ұстанған мақсат-мүддесін тану жолға
қойылды. Қазіргі көзқарас бойынша, сөздердің қолданысы қандай мақсатты
өтеп, сол арқылы жазушының нені қалай суреттеп тұрғаны – қаламгердің
діттемін пайымдайтын прагматикалық мәселе.
Бүгінгі зерттеулер мәтіндегі сөз қолданысын зерттеу ісін әрірек
жылжытып, автор→ мәтін →оқырман үштігінің қатысынан қарастырып, тілдің
функционалдық мәні, яғни қолданыстағы сыр-сипаты, яки оның өмір сүруіне
тікелей ықпал етуші – Адаммен байланысты зерттеуге [5,7] ден қойды. Ол
түптеп келгенде, шығармашыл адам тұлғасын оның тілімен тұтастықта қарайтын
зерттеулердің тілдік тұлға мәселесіне келіп тірелерін тілтанымдық адамтану
бағытынан байқауға болады.
Ақын тілін оның адамтанымдық өлшемі ретінде талдау 1.2 тараушада
ақынның ғылыми атауы – тілдік тұлға тіркесінің білдіретін ұғымы тіл мен
тұлғаның теңдігіне (тіл=тұлға) саярына сай оны тіл-тұлға деп атау
ұсынылады.
Егер мәселе тіл мен тұлғаның теңдігінде жатса, оны тілдік тұлға
дегеннен гөрі тіл-тұлға деп атау керек сияқты. Өйткені, біріншіден, тілдік
тұлға теориясының көздейтіні – тілі арқылы тұлғаны тану мәселесі. Ендеше,
тілдік тұлғаны тану бір күннің ісі емесін айтпағанда, ол тілтану ғылымының
шеңберінде шешілетін мәселе емес. Айталық, тілтанымдық адамтану үшін
тіл→қоғам, ұлт, мәдениеттің көрінісін социолингвистика, этнолингвистика,
лингвомәдениеттаным (макрокомпонент) салалары және тіл→психология,
физиология, гнесология сипатын психолингвистика, гендерлік лингвистика,
когнитивтік лингвистика (микрокомпонент) тұрғысынан зерттеу адамның күрделі
де кешенді жүйе болуымен байланысты керек болды. Немесе тіл иесі – тұлғаны
тану мақсатында әдебиет, тарих дерегіне сүйеніп, психологиялық (ділінің)
ерекшеліктерін әлеуметтік жағдайлармен тұтастықта қарастыру да осы
себептен. Олай болса, тілдік тұлға – тіл-тұлға лингвист-тілшілер ғана
қолданатын термин болмасқа керек. Сонда ол қолданыс аясын, сонымен қоса,
тұлғаны танудың кеңістігін де кеңейтер еді.
Белгілі философ Ғ.Есім мәселені осылай қоюдың қажеттілігін айтады:
Мәселені қоюшы да, оны тарқатушы да, оны қажет етуші де – адам, сондықтан
адамсыз Алла, керісінше Алласыз ешқандай мәнді сөз емес [6,146;147]. Осы
тұрғыдан келсек, тіл – жаратынды нәрсе. Оның танымдық сипаты жаратушының
адамды әлемге артық етуімен байланысты. Ендеше, адамдағы тіл, тілдегі
адамды бір-бірінен ажырату білімділік емес. Оны дүние түсінігіне ыңғайлап,
түсіндіріп, зерттеу де, тілді тіл біліміне меншіктеп беру де – бергі
мәселелер.
Тіл-тұлға – тілдің ғана емес, тіл бойындағы халықтың таным-мәдениеті
мен дүниетанымының тұтынушысы. Әсіресе, тілді шығармашылық деңгейде
меңгерген элитарлық тіл-тұлғаның басты ерекшелігі – бұл. Әдебиетші А.Әлім
тілімен айтқанда, қазақ жазушысына қарағанда, ұлт жазушысын жоғары
қоямыз. Ұлттық элитарлық тіл-тұлғаның айқын белгісі: уақыттың сынына төтеп
беріп, қай уақыттың да талабына жауап бере алады.
Осы тұрғыдан қарасақ, кезіндегі ұлы Абай сияқты Жұмекеннің де
еленбеген ерекшелігі – ұлттық болмысы. Ол ақынның ақындық ұстанымы
ретінде күллі шығармашылығынан табылмаса да (ішінара ізделіп), қазақ атты
халқымен бірге өмір сүруде. Алайда ақынның мәңгілігінің мәнісі осында
екені айтылудан кенде.
Ұлттық әдебиет халықтың әдеби тілімен жазылып, өн бойында мәдени код
жатады. Оны әр қаламгер әр түрлі пайдаланады. Жұмекен болса, мәдени кодты –
ұлттық қасиетін танытатын ақпараттарды 60-ж.әдебиетке келген М.Мағауин,
Ә.Кекілбаев, М.Мақатаев, т.б. қаламгерлер сияқты астарлауға пайдаланған
ақын.
Мысалы, Жұмекен өлеңдерінде қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қатысты тұлып
сөзін 7 рет пайдаланған. Негізі т ұ л ы п – қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінің түсініктемесіне қарағанда, 1. зат. Әр түрлі аң, мал терілерінен
тігілген сырт киім, ішік; 2. зат. Жас төлі өлген малдарды алдарқату үшін,
ішіне шөп, сабан тығылған бітеу тері [ҚТТС, 272] деген мағынаны береді.
Екеуі де тура мағынасындағы денотаттар. Дегенмен, тұлыптың екінші заттық
атауы ауыс мағына жасауға бейім.
Оны фразеологиялық сөздікте берілген мынадай тіркестер дәлелдейді:
тұлыпқа мөңіреу – алданыш етті, жұбанды; тұлыпты місе қылғандай – әдетте
сиырдың бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап қойып,
сауар кезде көрсетеді, сиыр, я інген сол тұлыпты иіскеп те ииді [ҚТФС,
522]. Осы анықтамаға сүйеніп, тұлып сөзінің құрамындағы мағыналарды (сема)
былайша жіктеуге болады:
1. Сиырды бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап
қояды;
2. Тұлыпты сиырға (түйе) сауар кезде көрсетеді;
3. Сиыр (інген) сол тұлыпты иіскеп те ииді;
4. Алданыш етеді, жұбанады.
Енді осы мағынаны (сема) Жұмекеннің қалай қолданып, дамытқанын
түсіндіру үшін оған мағыналық талдау жасау қажет. Осы ретте әңгімені
ақынның тұлып тарихын суреттеген Тұлып атты өлеңінен бастау керек.
1. Сиырдың бұзауы, түйенің ботасы өлгенде терісіне шөп тығып, тұлыптап
қояды: Өлең Қызыл бұзау арам қатты, Терісін сыпырып ап әжем желге
кептіріп: Қолдан бұзау жасап қойды қайтадан теріге әлгі шөп тығып деп
басталады. Бұл жерде тұлып – өзінің тура мағынасында қолданылып тұр. Яғни
бұзаудың терісін желге кептіріп, оған шөп тығып, қолдан бұзау жасау –
тұрмыс-тіршілігі малмен байланысты қазақ үшін қалыпты жағдай.
Міне, ақынды ойлантқан – осы қалыпты жағдай: Қызыл бұзау – қызыл
тұлып атанды, Көзі орнынан шөп көрінді сарғайып – Шөпке тоймай өліп пе екен
ол қасқа?! Тұлып деген – ойыншық па, басқа ма, Сезім туды екі ұдай, егіз
біткен шоқыдай; Түк ұқпадым – қалың ойға малтып қап; Неткен, неткен
масқара: Жетектеуші ем момын-қызыл байғұсты, тұрдым енді қолтықтап.
2. Сиырға (түйе) сауар кезде көрсетеді: Қайтқан сайын өрістен сол
тұлыппен аңырап кеп көрісті ол.
3. Сиыр (інген) сол тұлыпты иіскеп те ииді: Иіскелейді, түртеді,
ыңырсиды, көкірегі ұлып құр, Жалпақ тілмен жалай-жалай берген соң, тулақ
болды түгі түсіп тұлыптың.
Ақынның тұлып тулақ болды деуінің мәнісі сиырдың сенімінің шама-шарқын
не көрсетеді, дәлірегі төмендетеді: тулақ – үстіне жүн сабау үшін немесе
төсеніш үшін жүні алынбай қатырылған шикі тері [ҚТТС,255]. Соған
қарамастан,
4. Алданыш етеді, жұбанады: Кейін ұқтым пәлсафасын тірліктің, Соңғы
талшық ойдың нәрін жаңа алдым: Алданғаны емес екен, жоқтығы екен амалдың.
Ақын осы тұста адамды тануға ауысады: амалдың жоқтығынан елдің де
мөңірейтінін айтады: Жұбау тапты ел тұлыптарға мөңіреп, бауырына бала
кеткен талай жан; шүкір айтып әр күн сайын он рет, алданатын қара іздейді
маңайдан. Қара болу – сүйеніш, медеу, алданыш болды; Қара көру – ес санау,
пана тұту [ҚӘТС, 272] мағынасын білдірсе, Жұмекен тұлыптың орнын сол
дәрежеге көтереді. Адамға соншалықты үміт, сенім ұялатардай мәні барына
тамсанбайды, әлеуметтік жағдай мәжбүрлеген шындықтың өзі екеніне кәміл
сенеді. Шынында, сол кездегі елдің дәмеқор көңілін көрсетудің тәсілі:
Бөркін иіскеп қаза болған ұлының, Қария отыр өзін алдап амалдап; Жаңа
шықтым сол үйден мен, табанда, Мен де өзіңнің ұлыңмын ғой деп алдап; Қара
жерде қаза, мұңлық көптігі – Көңіл – жұбау талшық етсе бір атым. Қаза
болған ұлының бөркін иіскеуі – қарияның өзін-өзі алдауы емес, өзін-өзі
жұбатуы: Әжем тұлып жасағаны шөп тығып, Қызыл сиырды алдау емес, жұбату,
Жұбатулар жаса, көңіл демеулер..
Жұмекен тұлыпқа мөңіреу өз-өзіңді алдау емес, жұбату дегенге
тоқтайды. Біздіңше, өлең оқиғасы алдау мен жұбану үрдісі үстінде, қарама-
қайшылығында дамиды. Адам болсын, мал болсын, алданбаса, жұбанбас та еді.
Өлең олардың жұбау тапқанын айтады. Демек, ақын өлеңі конфлиткіге
құрылып, қорадағы тұлыптан әлеуметтік мән табу барысында, ақынның өз
қаламына тән тіркес тудырған: сенем саған, жасқа келдім біршама – Сенем
саған – талғамымыз бір сана; Сенем саған: көп сөзіңнің көзінен Шөп көрініп
тұрса да; Сенейінші саған, Қабыл, ал, алдым – аздығы емес ақылдың,
аздығынан амалдың.
Қазақ тілінде көз бен шөпке қатысты көзге шөп салу тіркесі бар. Онда
жай алдау емес, опасыздықтың реңкі бар: Ерлі-зайыпты адамдардың біреуі
опасыздық жасады, басқа біреумен көңілдес болды (көбінесе әйелмен
байланысты). Ал көзден шөп көріну – Жұмекен алғаш қолданып, қазақ әдеби
тілінің лексикалық қорына енгізіп отырған тіркес. Бұдан Жұмекеннің сөзді
шығармашылық деңгейде меңгерген элитарлық тұлға екені көрінеді.
Жұмекен Тұлып лексемасын басқа өлеңдерінде осы мағынада қолданады:
Қайтіп бүгін бұл ырыс тисін бірден, Жебір қолға саумаған – иісіндірген?!
Бір тамшыға біреу жүр құны қалып, Біреу шықты, әнеки, тұлып алып; Тырсиып
жатты алдында қара тұлып, Алдау мен мазақтаудан жаратылып. Иісі бар сол
тұлыпта ботақанның, әйтпесе тебер еді нар атылып. Бұлақ та жалт-жұлт етіп
күлім қақты, Ебелек екі көзде діріл қақты; Ұқпады не болғанын Қара нар тек:
Алдында пәре-пәре тұлып жатты.
Тұлыптың жасалу технологиясы, оның мәнінен бейхабар адам үшін, бұл –
түсініксіз көрініс, қазақ үшін, таныс образ. Өлеңді оқыған қазақ тұлыпқа
малдың исінетінін біле қояды. Осы ретпен мына өлеңнің қазақ шаңырағы ғана
емес, ұлттың тағдырының тұлыпқа мөңірегендей қалпын көрсететінін
аңғарамыз: Өзін-өзі жаулаған ел, о, тәңірі, Тұлып иіскер орынына ботаның;
Саулы інген-ел, о, бақытты ел, сорлы жұрт, О, тордағы торғайлардың Отаны!..
Бақытты да, сорлы ел – Кеңес Одағы (15 одақтас республика), оның
құрама командасындағы қазақ жұртының символы. Бақытты болатыны –
коммунистік саясатпен өмір сүріп, коммунизмге жетуді ойлаған, көңілі тоқ;
сорлы болатыны – өз жаратылыс, тегін тәрк етіп, ата-бабасын, дінін, тарихын
ұмыту арқылы өзін-өзі жаулап, өз ұлтына тән қасиеттен айырылды. Кеңес
Одағының идея-идеологиясын жаттап өскені – бота орнына тұлып иіскеген
саулы інгендей өзін-өзі алдағаны. Бірақ идеология цензурасынан асып кете
алмайды, жалтақтап сөйлейді, құлдық психология санасын жайлап алған:
тордағы торғайлар. Яғни тұлыптың тордағы (отар) ел тірлігінен алынуы
және ауыспалы мағынада жұмсалуы басқа емес, сол елдің (қазақ) тағдырын
қамтуымен астасып жатыр.
Тұлып бар үмітін алдау, жұбатуға жеңдірген елдің көкейін ауыстырып,
метафоралап, қоғамының қытығына тимейтін қалыпты атмосфера жасаған. Бір
жағынан, бұл – ақын монологы, қабырғамен кеңесу. Екінші жағынан, тұлыпты
көз қылып, астары (мәні) арқылы елдің халін жеткізген. Осыдан-ақ ақынның
ойлау логикасының кең, кемелдігі көрінсе, суреттеу шеберлігі де байқаймыз.
Сөз қолданыстың адамтанымдық сипаты атты 1.3. тараушада сөзді
өнерге жетектеп әкелетін тақырып, идея екені, ал оның адамды танудан
туындап, адамды тануға, ұлтты танудың көзі болатыны Жұмекен өлеңдері
негізінде дәлелденеді.
Поэзияның прозалық шығармаларға қарағанда, адам дүние-танымын жағдаят
(ситуация) үстінде таныту жағынан тынысы тар. Дегенмен, қазақ поэзиясында
оқиғалы өлең жасаудың үздік үлгісін ұсынған Жұмекен болды.
Тасыр емен тақырыпты жай таңдар, түйгенімді айтам бар дегеніне
қарағанда, бұған Жұмекеннің прагматикалық мақсаты (ақындық ұстанымы)
үстемдік еткен. Оған екінші жағынан, ақынның ойлау (логика) диалектикасы да
ықпалын тигізген. Бұл – Жұмекеннің оқиғалы өлеңдерінің барлығына тән
қасиет. Демек, Жұмекенді түсіну үшін, оның ойлау логикасына, сөз қолданыс
ерекшелігіне аса мән беру керек.
Жұмекен өлеңдерінің оқиғасы бір-біріне байланыссыз, тіпті айтпағы
соңғысөзіне (концовка) мүлде қатыссыз көрінеді. Айталық, Тез, тез атты
өлеңі ақынның әкесінің әлсіз жатқан көршісіне дәрі әкелу үшін Қошалаққа
жұмсаған жерден басталады.
Бар ізгі от өзінде қалғандай, асығыс дәрі іздеп шығады. Сапар үсті
ақын көршісінен гөрі әлдекімнің тағдырын ойлап, шынында осы үшін көршінің
халі сылтау болғанын байқайсыз. Осы ретте белгісіздік есімдіктері арқылы
жұмбақтап, осы тұсқа келгенде, олардың адрестерін көрсетуден қашады: екі
дүние ортасында жатқан әлдекім, халсіз әлдебіреу... Соған да асығатыны
аңдалады: Мен асықсам – мойнымда парыз көп. Демек, ақынның асығыстығы –
өзіне артқан парызымен байланысты туған кеп. Сайып келгенде, бұл детальдың
барлығы да ақынның адамға тән қарым-қатынасының көрінісі секілді көрінеді.
Соған орай, сөз соңын өлең оқиғасымен байланыстырып, бағалау қиынға
түседі: Қауіптенем, жарылардай жүрегім, алқынып бір жеткен шақта Ұлы елім,
– Кешіктің ғой, Ұлым, дейтін секілді. Міне, тұрмыс-тіршіліктен таңдаған
деталь арқылы ақынның айтқысы келгені – осы. Яғни өлеңдегі осы ситуация
өмір мен өлім арасындағы, яғни Менің елім дегенді ашық айта алмай, ұлттық
санасы төмендеген сол кезеңдегі қазақ жұртының тағдырын тұспалдап отыр.
Өйткені оған жәй алқынып, асықпайды. Оған қарама-қарсы тұрған күш-қуат
– жел бар: Жете алмайсың! – деп итерді жел алдан. Жел – метафора, ақын
өзіне-еліне үстемдік құрып тұрған коммунистік идеологияны соған балап отыр.
Демек, соған қарамастан, алға ұмтылғаны, елдің тағдырын жыр еткені – желді
алдап соққаны. Өйткені Жұмекен қолданған бір детальдың өзі құпия кілтке
айналып отыр.
Сөз қолданыс – жазушы шеберлігінің айнасы. Бұл орайда әңгіме желісі
болатын шеберлік тұстары әр алуан болып келеді. Солардың бірі – шығармада
айтылмақ оқиғаның сырын тұспалдап ашатын сөздерді қолдану екені белгілі.
Егер өлең тіліндегі сөздерді талдайтын болсақ, халық тіліндегі жалпы
сөздердің көріктеуіш, бейнелеуіш, әсерлеуіш қызмет атқаратын құбылмалы
қалпын (трансформациясын) зерделеуіміз керек. Мысалы,
Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып, көзін сулап қалып еді қамығып,
Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп, қоңырқай ой маза берер емес түк;
Қоңырайып жатыр алда жол әлі, Кеудем кейде қоңыр к ү й ге толады.
Қоңыр әнмен қазақ б е с і к тербетіп, өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы;
Қоңыр к ү п і, қоңыр д а л а, қоңыр үн... Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.
Қоңыр күзде қоңыр шаруа күйбеңмен, қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем;
Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда, Шешем қалды қоңыр төбе басында.
Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде, Қоңырайып отырамын үстелге...
Бұл құбылыс – текст түзілімі (текстообразование) [4,88]. Бір
микротексте бір сөзді бірнеше қайталап қолдану – оған стильдік қызмет
үстеудің амалы. Өлеңдегі Қоңырдан тараған сөздердің (қоңырайып, қоңырқай)
стильдік реңкі сондай, өлеңде дыбыстық жағынан аллитерация қатарын түзіп,
үн үндестігін (гармония) тудырған Сөйтіп, ақын идеясын аша түсуге жағдай
жасаған. Жазушы Ә.Кекілбаев Қайран Жұмекен, осы бір кіп-кішкентай өлең
жолына күллі қазақтың баяғы ата-баба заманынан бергі бар-бар тірлігін,
тірлік кешіп жатқан өмір ортасы, мінез-құлқы, ұлттық сипатын сол қалпында
бұлжытпастан мөлдіретіп, ...мүсіндеп шығарған да қойған [7] дейді.
Шын мәнінде, Қоңыр өлең қазақтың ата-баба заманынан бергі бар-бар
тірлігін, тірлік кешіп жатқан өмір ортасы, мінез-құлқы, ұлттық сипатын қай
ретте қалай танытып отыр? Бір анығы: қоңыр сөзі өлеңде түсті білдіретін
тура мағынасында келмейді. Бұл – бір. Екіншіден, метафораланған сөздерді
тіркестіріп, олардың да мағыналарын ауыстырған.
Егер қоңыр күпі, қоңыр-қоңыр күй, қоңыр әнмен тербетілген бесік –
бұлар қоңыр дала – қазақ тұрмысынан хабар беретін тілдік бірліктер десек,
қоңыр шеше – қазақ жұртының символы.
Қоңсы қонған (көрші) қоңыр қыз – қазақ табиғатынан ақындық қасиет
дарыған халық деген мағынаны астарлайды. Ендеше, ақын – қоңыр шеше –
қазақтың қасиетті құрсағынан жай өрген қоңыр-қоңыр баланың бірі емес,
қоңыр қызға үйленген, қоңыр шаруа күйбеңнің адамы.
Жұмекеннің қоңыр шаруа, күйбең сөздерін қолдануының мәні терең.
Ақ, қызыл, қара да... бәрі де, өзінше салтанат құрып, ақ, қара, көк,
қызыл, қоңыр – әр алуан, әрқайсы өз мінезін баяндап жатқан дүниеде қоңыр
бояу
күннің күлуге жаралғаны сықылды ойлауға жаралғандай. Яғни ақын өмір-ақ мен
өлім-қара арасындағы көк-дүниеде қызыл – заманының коммунистік идеясы
насихаттаған ұранға мойынын ұсынып, түсінігін қабылдаған емес, сондықтан
қызыл сөз жазбайды. Өлеңнің қоңырға қарсы күштердің бары не жоғына қарамай,
қоңырайып кеткені сондықтан боса керек.
Ақынның жалғыздық көрмесін деп тағдыр мені өлең деген бір қызға
үйлендірген деуіне қарағанда, қоңыр – қазақ тақырыбына саналы түрде
барған. Шынында ол жалғыз емес, қоңыр күз, қоңыр кеш, қоңыр ымыртта серік
табады: (ойлауға жаралған) қоңырқай ой маза берер емес түк. Сайып
келгенде, қоңыр шешеден қоңыр балаға дейінгі қоңыр тірлік – Жұмекенді
мазалаған ойдың салдары. Ал, себебі: ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздік
көзден бұл-бұл ұшып, кеудесі шер, көңілі мұңға толып, қоңыр шеше – қазақ өз
топырағындағы төбе басында қалды. Бірақ та ол арман-мұратын арқалап әкеткен
жоқ. Артына аманаттап кетті.
Қоңыр жол – ақынның ақындық ғұмыры аманатқа қиянат жасамауды ойлайды.
Сол үшін күреседі (Менің үшін күрессе, күреседі өлеңім!). Күрес қимылы –
әдіс-тәсілі тым терең (түсініксіз) болғандығы себепті, саяси цензура
тіпті оның аруақ шақырып, топырағына тартатынын байқамаған: Дала саған
болады көңіл айтса, Қазасы үшін кешегі Махамбеттің; Топырағымен көзін
сүрткем Жамбылдың, Бата алып ем Махамбеттен, Абайдан; Әзірше алдым жай
бір пенде есімін, Жо, жоқ-жоқ, жаман болман! Мына өзім Мұхтар мен
Махамбеттің жерлесімін!, Бірақ мында Махамбеттің қылышының бар табы,
Талай ойды табынтады, ол да өзіне тартады; Тазартып қаннан жуғанмын,
Махамбет ердің жарасын; Бір ғасырды қазып алсаң қопарып, Махамбеттің ізі
шығар астынан; Күйшілік пен жыршылықтың қонғаны, Махамбет пен Құрекеңнің
әруағы;
Ескіре ме? Ескірмейді қырдағы, Махамбеттің қылыш жайлы жырлары..., т.б.
Міне, осы жолдар ақынның өз халқының күрескер тарихын үлгі тұтып,
ескірмейтін ескі сөзін ескерген ақын екені байқалады. Олай болса, ақынның
қызыл-дүниені жырға қоспай, өмірін қоңыр күймен өткізуі, оны қазақтың
көзімен танып, бағалауы заңды да.
Ақын өлеңдеріндегі сөз таңдаудың ерекшелігі өмірдің үлкен саласына
өмір шындығын, атап айтқанда қазақ халқының ұлттық болмысын шынайы
көрсетуде этнографизмдер деп аталатын ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрге
қатысты сөздер мен тіркестерді дұрыс танып, дәл тауып қолдану жатады.
Басқаша айтқанда, ол стильдік амалдарды шебер қолдануына ғана емес,
бейтаныс тілдік емес білімдер жүйесін ашып беруімен де байланысты. Мысалы,
ақынның Өмір атты өлеңінде басты кейіпкер – әр күні желіден өріп,
күлге шөгетін түйе. Бұл – мал баққан қазақ тіршілігінен алынып отырған
бейне болғандықтан, қазақ тұрмысынан хабардар адам оның мәнісін біледі.
Желі – мал сауған кезде төлдерді (құлын, бұзау, қозы-лақ) байлау үшін
екі қазыққа кере тартып байланған арқан [ҚТТС,71]. Осыған байланысты желі
арқан (желіге арналып есілген жуан арқан), желі қағар (жаңадан бие байлаған
күні беретін ас-су, кәде), желі тартарың көбейсін (құлынды желіге байларда
алғаш айтылар тілек) деген тіркестер бар. Шөгу – шөк (ет) түйенің тізесін
бүгіп жатуы деген мағынаны білдіреді.
Бір күйді бастайыншы, күй артығы, өзен боп бір теңізге құяр түбі...
Қайтсем де бүгін Мекке барамын деп, Желіден өреді екен түйе әр күні.
Теріп, қырқып сол түйе әр бұтаны, Жантақ, сораң, қаңбақты қарбытады.
Түске жақын күрсініп күлге шөкті, Ұлы сапар басталмай қалды тағы.
Әркім де тілек қылып жүр күресіп, Жатыр үміт бірде өшіп, бір күні өсіп.
Таңғы көңіл – ашқарақ, Түсте тойып, Ертесіне тағы да тірлік – осы.
Айтарын абайламай айту (Мұқағали) мұң болып, ойына ноқта түскен
ақын өзін желіге тәуелді (басында билігі жоқ) түйедей сезінеді. Ақын өзін
түйеге тегін теңеп отырған жоқ. Оған әлді, төзімді, қайсарлығы себеп
болған. Өйткені түйе – төзімділіктің символы. Бұрын мал өсіріп, сол өсірген
түліктерінің өсімдері мен беретін құнды өнімдерін пайдаланған шаруалар
баққан малының қамы үшін шөбі шүйгін, суы мол жерлерге көшіп-қонып жүретін.
Сол көшкенде негізгі күш көлігінің бірі түйе болатын. Ыстық пен суыққа
шыдамды мал.
Міне, осындай қайсар мал – түйе-адамның өзін көгендеген желінің
мықты екені көрінеді: (түйе) түске жақын күрсініп күлге шөкті. Соған
қарамай, түйе-адам алған бетінен қайтпайды: қайтсем де бүгін Мекке барамын
деп, желіден өреді екен түйе әр күні – әркім де тілек қылып жүр
күресіп. Яки түйе желінің үстемдігін мойындағысы жоқ. Нәтижені көрмесе де,
үмітсіз – шайтан философиясымен алға ұмтылады: Жатыр үміт бірде өшіп,
бір күні өсіп.
Мекке – Асанша айтсақ, Жерұйық, қазақтың өз ордасы. Түйенің ұлы сапары
– тәуелсіздік идеясы. Жантақ, сораң, қаңбақты (қазақ тіршілігінің көздері)
қарбытуы ақынның тәуелсіз күнге дайындалып жүрген жайы: Кім бізді бұл
күннен іздесе, келер күн төрінен табады. Сол күні желіден асып кете
алмағанымен, бірақ оны осылайша астар-айламен жеңген: аңдата алса,
қаламның ізі нені, соған сайып күн кештік біз үнемі. Дегенмен, осыған желі
мен түйе мүдделерінің бір-бірін қиып өтпейтін, қайшы келетін күрес үстінде
өрбігеніне ақын бақилы. Бұл – ақынның қайраткер тұлғасының көрсеткіші.
Ақын және оқырман қатынасының интерпретациясы атты 1.4. тараушада
ақынды зерттеуші-оқырман-интерпретатор (түсіндіруші) ақын сөзінің (логос)
түп мәнін қаламгердің сөз қолданыс қалпының өзінен ғана емес, ол ақындық
құрған дәуірдің саяси-әлеуметтік тыныс-тіршілігі (пафос) мен ақын (этос)
екеуінің арасындағы қатынастан іздеудің қажеттілігі айтылады.
Жұмекен ұлт ақыны болғандығы үшін, Мағжан, Шәкәрімдер сияқты халық
жауы ретінде қуғын көріп, атылмағанымен, өз қоғамынан мәдениетті қиянат
көрген. Жұлқып жатқан ешкім жоқ жағамды ұстап, Түймем бірақ тым жиі
үзіледі деген сөзі соны аңғартады. Бұл ретте ақын рухани қысасты меңзеп
отыр. Осыған байланысты оның оқырманын былай жіктеуге тура келеді:
1). Жұмекеннің өзі сынды бір бармағы ішіндегі кісілер. Оған түрі
ұлттық, мазмұны социалистік қағиданы былай қойып, түрі социалистік,
мазмұны ұлттық шығарма жазып, қазақтың тарихын, әдебиетін өзіне
қайтарған (М.Мағауин), болмаса оған қолы жетпегенмен, соған тілектес
болған қазақтың озық ой иелері жатады. Мәселен, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
Ә.Тәжібаев, Ғ.Қайырбеков, Ә.Сәрсенбаев, Т.Медетбек секілді ақын-жазушылар
Жұмекеннің әр сөзінің тасасындағы асылының, өлеңге астар салғанда, нені
айтқысы келгенін сезген, таныған.
2). Коммунистік насихатты тыңдап, сол түсінікпен өсіп, ұлттың өзіне
тән табиғи санасынан жырақ дамыған, оны жатырқап өнген оқырман. Бұл топты
мазмұны социалистік шығармалардың оқырманы құрайды. Сондықтан олар түрі
ұлттық Жұмекен поэзиясымен түсінісе алмайды. Қ.Мырзалиевтің эксперимент
бізде Барса келмес секілді. Ал, Жұмекен Нәжімеденов ше? Үш күннің бірінде
мақталса, екі күннің бірінде сыналады. Түсініксіз. Күңгірт. Жұмбақ деп
көндіріп келеміз-ау деп қорқам [8,20] деген сөзі осыны көрсетеді. Екінші
жағынан ақынды түсінбеудің осы тұста басталғанын шамалауға болады.
3) Ақынмен қағаз жүзінде сұхбаттасып отырған бүгінгі оқырман.
Алдыңғы екі топ адресантпен (автор) замандас болғандықтан, бір-бірімен
жауаптасып, ақынның танымына түрткі болып, тың ойын оятуы да ғажап емес.
Сөйтіп, жауап әрекет (реакция) нәтижесі ақынның жаңа өлең жазуына себепкер
болды.
Ақынды уақыт пен кеңістік категориялары бөліп, сөзіне ғана қараған
бүгінгі оқырман не біз алдыңғы екі топқа үкім шығармақ емеспіз. Ақын және
оның екі түрлі оқырманы да қоғамның перзенті екенін ескеріп, сол тұрғыдан
қарағанда, мәселе шешілмек. Бұл ретте біріншіден, ақын тілінің ауырлығы –
жаратылыс берген қасиеті; екіншіден, жаратылыс берген санасы қоршаған орта
табиғатына бейімделу барысында айналаны танып, дамып; үшіншіден, үйде,
оттың басында алған тәрбие – міне, осылар ақынның бүкіл өмірінде ұстанған
қағидасының негізін құрайды.
Жұмекен өлеңдеріндегі дүниенің тілдік бейнесі деп аталатын II тарауда
ақын тіліндегі дүние бейнесін (тіл-құрал негізінде берілген ақынның ақиқат
дүние туралы көзқарас, түсінігі) негіздеуші тілдік емес мәнділіктерін –
әлеуметтік себептерін мұрағат деректерімен дәйектеп, ол тілдік бірліктер –
сөзі арқылы анықталып, талданады.
Жұмекен шығармашылығының зерттелуі деп аталатын 2.1. тараушаның
қажеттілігі ақынның ауырлығын нақтылап, жұмбақ атауын қалыптастырудың
ұйытқысы болған оқырманның (зерттеушілер) орнымен байланысты туындады.
Жұмекеннің тұла бойы тұңғышы – Балауса ақынның жиырма алты жасында
жарық көрген (1961). Қ.Мырзалиев тілімен айтсақ, содан бастап ақын аз
сөзді, содан бастап көп мағыналы [1] екенін дәлелдеген Сыбызғы сыры
(1963), Өз көзіммен (1964), Жарық пен жылу (1966), Күй кітабы
(1967), Мезгіл әуендері (1968), Ұлым, саған айтам (таңдамалы – 1969),
Гүл туралы баллада (1971), Ақ шағыл (роман – 1973), Кішкентай (роман
– 1975), Даңқ пен дақпырт (роман, повестер – 1977), Жетібояу (1979),
Ашық аспан (1982), Қыран-қия (1984) атты кітаптары оқырман алдынан
өтті.
Жұмекеннің оқырманы ақынның ойшылдықты Балаусадан бастап,
кітап сайын тереңдеп, кітап сайын кекселеніп отырғанын жоққа шығарған емес:
ақынның ең көп үміт күттірген жақсы қасиеті – ойшылдығы. Ойшыл болғанда,
Ж.Нәжімеденов тақылдап данышпандық құрмайды. Дүниенің сырына алаң
лирикалық геройы айналасынан ылғи сыр, мән-мағына іздеп жүреді [9].
Осыған байланысты тұстастарынан дараланып отырғанымен, осыған
байланысты түсінілмеген, тереңіне тарта берген. Жұмекенді түсінген
оқырман (диссертацияда Жұмекенді түсінуге тырысқан ақындардың пікірлеріне
ерекше назар аударылды) ақын өлеңдерінің иірімі ұлттық болмысы болып
табылатынын аңдады: ақын өлеңдерінде сарқылмас қуат иесі – х а л ы қ т ы ң
нанымды бейнесі бар [10].
Ал, екінші оқырманы біріншіден, оның бірді айтып, бірге кететінін
сынға алды: Әдетте Жұмекен өлеңдерін оқып отырсаңыз, булығып-булығып келеді
де әр жерінен жарқ ете қалады. Бұл нені білдіреді? Бұл көрінбей жатқан
күшті білдіреді. Жол таппай жатқан қуатты білдіреді [11]. Екіншіден, ақын
айтпағын тау мен тасқа қарап айтпай, адам, уақытпен байланыстырса деді:
Жұмекен ойларын өне бойы тау мен бұлтқа қарап отырып айтпай, өмірдегі үлкен
уақиғалармен, адаммен де байланыстырып айтса екен. Екіншіден, ақын өлеңді
ойға құрам деп бірді айтып, бірге көшкен жағдайларын да ұшыраттық. Мұндай
жағдайда оқушы ақынның ізінен адасып, оның не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz