Қазақ жазуы және Ахмет Байтұрсынов
Кіріспе: ... ... ... ... ... 3.5
І тарау. Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1.1 Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы ... 6.20
1.2 Аналитикалық септік мағыналары ... 20
ІІ тарау. Септіктің аналитикалық формасын жасайтын тілдік бірліктер ... ... ...30.35
2.1 Септеулiк шылаулар ... ... .35.43
2.2 Көмекші есімдер ... 43.49
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 52.54
І тарау. Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1.1 Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы ... 6.20
1.2 Аналитикалық септік мағыналары ... 20
ІІ тарау. Септіктің аналитикалық формасын жасайтын тілдік бірліктер ... ... ...30.35
2.1 Септеулiк шылаулар ... ... .35.43
2.2 Көмекші есімдер ... 43.49
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... 52.54
Аналитикалық септік туралы кеңес ғалымдары да, шетел ғалымдары аз зерттемеген.
Мысалы, Демесинова Галина «Англиские предлоги пространственного значения и их соответствия в казахском языке» деген кандидаттық диссерта-циялық жұмысында былай деп жазады:
«Падеж традиционном понимании представляет собой словоизменитель-ную категорию; наличие в языке категории падежа свидетельствует о синтетизме. Однако ряд языковедов, например Яхонтов, и упомянутые Ч.Онионз, М.Дойчбайн, Д.Керм, Б.А.Ильин считают возможным говорит о так называемых аналитических падежах. В этом случае падежными формами могут считаться сочетания существительные с предлогами, послелогами или даже существительные в определенной синтаксической позиции » /1,26/. Бұл зерттеуден ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап жазылған Ч.Онионз (1932); М.Дойчбайн (1959); Д.Керм (1966) еңбектерінде аналитикалық септік ұғымын танығанын көреміз.
Мысалы, Демесинова Галина «Англиские предлоги пространственного значения и их соответствия в казахском языке» деген кандидаттық диссерта-циялық жұмысында былай деп жазады:
«Падеж традиционном понимании представляет собой словоизменитель-ную категорию; наличие в языке категории падежа свидетельствует о синтетизме. Однако ряд языковедов, например Яхонтов, и упомянутые Ч.Онионз, М.Дойчбайн, Д.Керм, Б.А.Ильин считают возможным говорит о так называемых аналитических падежах. В этом случае падежными формами могут считаться сочетания существительные с предлогами, послелогами или даже существительные в определенной синтаксической позиции » /1,26/. Бұл зерттеуден ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап жазылған Ч.Онионз (1932); М.Дойчбайн (1959); Д.Керм (1966) еңбектерінде аналитикалық септік ұғымын танығанын көреміз.
1. Демесинова Г. Английские предлоги пространственного значение и их соответствие в казахском языке. Канд. дис. Алматы 2003
2. Серебряника Б. А « Сводимость языков мира, учет специфики конкретного языка предназначенность описания языков мира » Москва. Наука 1976 г.
3. Д. Лаионз. Введение в теоретическую лингвистику. Москва «Прогресс» 1978 г.
4. Ч. Филлимор. « Дело о падеже » перевод Е. Н. Саввинной – Новое зарубежной лингвистике. Москва «Прогресс» 1978 г. 10 том
5. П. С. Кузнецов. Морфологическая классификация языков. Издательство Московского Университета, 1954.
6. В. М. Жирмунский. Об аналитических конструкциях – Аналитических конструкции в языках различных типов. Наука М-Л 1965 г.
7. Н. М. Александров « О взаимосвязях аналитических и синтетических форманалитические конструкций в языках различных типов. » Наука М. Л. 1965 г.
8. О. П. Суник. О понятиях аналитическая конструкция и аналитический строй речи – Аналитические конструкции в языках различных типов. Ленинград, 1963 г.
9. Н. В. Солнцев, В. Солнцев. Анализ и аналитизм – Аналитические конструкции в языках различных типов. Ленинград, 1963 г.
10. Н. Е. Майтанская. Два направления развития аналитической конструкции в венгерском языке – Аналитические конструкция в языках различных типов. Ленинград, 1963 г.
11. А. С. Чикобава « О некоторых процессах трансформация аналитических образований в синтетические – Аналитические конструкции в языках различных типов. » Ленинград, 1963 г.
12. П. П. Скорик « Аналитические конструкций Чукотко-камчатском языке – Аналитические конструкций в языках различных типов. » Ленинград 1963 г.
13. А.М. Казем Бек. Общие граматика турецко-татарскокого языка. Казан, 1846 г.
14. Н. К. Дмитриев. Строй тюркских языков. Москва 1962 г.
15. А. М. Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Ленинград 1977 г.
16. А. М. Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Ленинград 1987 г.
17. Ф. А. Ганиев. Вопросы морфологии татарского языка. Казан. 1980 г.
18. Г. И. Дойнзе. Послелоги – грамматика хакасского языка. Москва, 1975 г.
52
19. В. А. Серебрянников, Н. З. Гаджиев Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Наука, 1986 г.
20. О. Н. Бётлинг. Служебные слова – советская тюркология. 1972 г. № 4.
21. Н. К. Дмитриев. « Грамматика кумыкского языка. » М-Л. 1940 г.
22. А. Байтурсынов. Тіл тағлымы. Ана тілі. 1992 жыл.
23. Қ. Жұбанов. Шылаулар. Ауыл мұғалімі. 1937 жыл. №3
24. Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зеріттеулер. Алматы. 1966 жыл.
25. С. Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы. 1994 жыл.
26. Р. Әміров. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. Алматы. 1963 жыл.
27. М. Балақаев. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы. 1941жыл.
28. В. Исенғалиева. Служебные имена и послелоги в казахском языке. Алма-ата. 1957.
29. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы. 1974 жылы.
30. К. Аханов. Тіл білімі негіздері. Алматы. 2002 жыл.
31. Ф. Кенжебаева. Послелоги и частицы в современном казахском языке. Конд. дис. Алма-Ата. 1964г.
32. Н. Оралбаева. Аналитическая форма глагола в современном казахском языке. Канд. дис. 1971г.
33. А. Қалыбаева, Н. Оралбаева Қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, 1986 жылы.
34. Ә. Хасенов. Тіл білімі. Алматы. « Санат » 1996 жыл.
35. Мұхамади Т. Қ. Грамматикалық аналитизмнің категорияға қатысы ІІ. Қазақ тілі мен әдебиеті. 2005 ж. № 8
36. Ғафируллин С. Послелоги татарском языке. Автор канд. дис. Казан 1990 г.
37. Қазақ тілі сөздігі. 2003 жыл.
38. М. А. Бордина. « Синтиз и анализ в современном и исторической грамматике французского языка – Аналитические конструкции в языках различных типов. М – Л. Наука 1965 г.
39. М. Ергебобеков. Қазақ тілінің сөз өзгерім жүйесі. Алматы 1994 жыл.
40. В. В. Виноградов. Русский язык. М–Л. 1947 г.
41. В. В. Виноградов. « О формах слова – Известия АНСССР отделение литературы и языка. 1944 г. ІІІ том. Вып. №1
42. А. И. Смирницкий Морфология английского языка. Москва 1959г.
43. Серебринииков К. Проблеме лексической и грамматической абстракций. Вопросы грамматического строя. Москва, 1955 г.
44. Л. Решетова. Категория падежа в языке разных систем. Ташкент. 1982 г.
45. В. М. Жирмунский. Аналитические конструкции – Аналитические конструкции в языках разных систем. Ленинград. 1963 г.
53
46. Т. Абдуалиева. Предложение – падежной конструкция немецкого языка. Канд. дис. 2003 г.
47. М. Терентьев. Грамматика турецкая, персидская и узбекская. СПб 1875 г.
48. И. Е. Петров. Служебные имена и послелоги в якутском языке. Ленинград 1963 г.
49. А. М. Пешковский. Русский синтаксис в научном освещении. Москва. Учпедгиз. 1959 г.
50. А. Н. Кононов. Грамматика узбекского языка. М-Л. 1960 г.
51. Қ. Молгаджаров. Көне түркі тіліндегі шылау сөздердің лексика-грамматикалық сипаты. Кан. Дис. 2000 жыл.
52. С. Аманжолов. Глаголные управление в языке древнетюркских памятников. Наука 1969 г.
53. А. Ысқақов. Көмекші есімдер //. Халық мұғалімі. 1948жыл. № 9
54. Ғ. Ибрагилов. Аналитическое конструкции в татарском языке. Казань. 1974 г.
55. М. Оразов. Көмекші есімдер. І, ІІ том. Ташкент. 1997жыл.
2. Серебряника Б. А « Сводимость языков мира, учет специфики конкретного языка предназначенность описания языков мира » Москва. Наука 1976 г.
3. Д. Лаионз. Введение в теоретическую лингвистику. Москва «Прогресс» 1978 г.
4. Ч. Филлимор. « Дело о падеже » перевод Е. Н. Саввинной – Новое зарубежной лингвистике. Москва «Прогресс» 1978 г. 10 том
5. П. С. Кузнецов. Морфологическая классификация языков. Издательство Московского Университета, 1954.
6. В. М. Жирмунский. Об аналитических конструкциях – Аналитических конструкции в языках различных типов. Наука М-Л 1965 г.
7. Н. М. Александров « О взаимосвязях аналитических и синтетических форманалитические конструкций в языках различных типов. » Наука М. Л. 1965 г.
8. О. П. Суник. О понятиях аналитическая конструкция и аналитический строй речи – Аналитические конструкции в языках различных типов. Ленинград, 1963 г.
9. Н. В. Солнцев, В. Солнцев. Анализ и аналитизм – Аналитические конструкции в языках различных типов. Ленинград, 1963 г.
10. Н. Е. Майтанская. Два направления развития аналитической конструкции в венгерском языке – Аналитические конструкция в языках различных типов. Ленинград, 1963 г.
11. А. С. Чикобава « О некоторых процессах трансформация аналитических образований в синтетические – Аналитические конструкции в языках различных типов. » Ленинград, 1963 г.
12. П. П. Скорик « Аналитические конструкций Чукотко-камчатском языке – Аналитические конструкций в языках различных типов. » Ленинград 1963 г.
13. А.М. Казем Бек. Общие граматика турецко-татарскокого языка. Казан, 1846 г.
14. Н. К. Дмитриев. Строй тюркских языков. Москва 1962 г.
15. А. М. Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Ленинград 1977 г.
16. А. М. Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Ленинград 1987 г.
17. Ф. А. Ганиев. Вопросы морфологии татарского языка. Казан. 1980 г.
18. Г. И. Дойнзе. Послелоги – грамматика хакасского языка. Москва, 1975 г.
52
19. В. А. Серебрянников, Н. З. Гаджиев Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Наука, 1986 г.
20. О. Н. Бётлинг. Служебные слова – советская тюркология. 1972 г. № 4.
21. Н. К. Дмитриев. « Грамматика кумыкского языка. » М-Л. 1940 г.
22. А. Байтурсынов. Тіл тағлымы. Ана тілі. 1992 жыл.
23. Қ. Жұбанов. Шылаулар. Ауыл мұғалімі. 1937 жыл. №3
24. Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зеріттеулер. Алматы. 1966 жыл.
25. С. Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы. 1994 жыл.
26. Р. Әміров. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. Алматы. 1963 жыл.
27. М. Балақаев. Қазақ тіл білімі мәселелері. Алматы. 1941жыл.
28. В. Исенғалиева. Служебные имена и послелоги в казахском языке. Алма-ата. 1957.
29. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы. 1974 жылы.
30. К. Аханов. Тіл білімі негіздері. Алматы. 2002 жыл.
31. Ф. Кенжебаева. Послелоги и частицы в современном казахском языке. Конд. дис. Алма-Ата. 1964г.
32. Н. Оралбаева. Аналитическая форма глагола в современном казахском языке. Канд. дис. 1971г.
33. А. Қалыбаева, Н. Оралбаева Қазақ тілінің морфемалар жүйесі. Алматы, 1986 жылы.
34. Ә. Хасенов. Тіл білімі. Алматы. « Санат » 1996 жыл.
35. Мұхамади Т. Қ. Грамматикалық аналитизмнің категорияға қатысы ІІ. Қазақ тілі мен әдебиеті. 2005 ж. № 8
36. Ғафируллин С. Послелоги татарском языке. Автор канд. дис. Казан 1990 г.
37. Қазақ тілі сөздігі. 2003 жыл.
38. М. А. Бордина. « Синтиз и анализ в современном и исторической грамматике французского языка – Аналитические конструкции в языках различных типов. М – Л. Наука 1965 г.
39. М. Ергебобеков. Қазақ тілінің сөз өзгерім жүйесі. Алматы 1994 жыл.
40. В. В. Виноградов. Русский язык. М–Л. 1947 г.
41. В. В. Виноградов. « О формах слова – Известия АНСССР отделение литературы и языка. 1944 г. ІІІ том. Вып. №1
42. А. И. Смирницкий Морфология английского языка. Москва 1959г.
43. Серебринииков К. Проблеме лексической и грамматической абстракций. Вопросы грамматического строя. Москва, 1955 г.
44. Л. Решетова. Категория падежа в языке разных систем. Ташкент. 1982 г.
45. В. М. Жирмунский. Аналитические конструкции – Аналитические конструкции в языках разных систем. Ленинград. 1963 г.
53
46. Т. Абдуалиева. Предложение – падежной конструкция немецкого языка. Канд. дис. 2003 г.
47. М. Терентьев. Грамматика турецкая, персидская и узбекская. СПб 1875 г.
48. И. Е. Петров. Служебные имена и послелоги в якутском языке. Ленинград 1963 г.
49. А. М. Пешковский. Русский синтаксис в научном освещении. Москва. Учпедгиз. 1959 г.
50. А. Н. Кононов. Грамматика узбекского языка. М-Л. 1960 г.
51. Қ. Молгаджаров. Көне түркі тіліндегі шылау сөздердің лексика-грамматикалық сипаты. Кан. Дис. 2000 жыл.
52. С. Аманжолов. Глаголные управление в языке древнетюркских памятников. Наука 1969 г.
53. А. Ысқақов. Көмекші есімдер //. Халық мұғалімі. 1948жыл. № 9
54. Ғ. Ибрагилов. Аналитическое конструкции в татарском языке. Казань. 1974 г.
55. М. Оразов. Көмекші есімдер. І, ІІ том. Ташкент. 1997жыл.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI АБАЙ АТЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ ФАКУЛЬТЕТI
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТIЛI ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жiберiлдi ___________
№ хаттама
___________ 2006 жыл
Кафедра меңгерушiсi
Профессор Б.Шалабай
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ жазуы және Ахмет Байтұрсынов
Орындаған: қазақ филологиясы
факультетінiң 4-курс студенті
Орманбекова А.
Ғылыми жетекшісi: филология
ғылымдарының докторы Г.Қосымова
АЛМАТЫ 2006
Ж о с п а р
Кіріспе:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
І тарау. Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1.1 Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы ... 6-20
1.2 Аналитикалық септік мағыналары ... ... ... ... 20-30
ІІ тарау. Септіктің аналитикалық формасын жасайтын тілдік
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 30- 35
2.1 Септеулiк шылаулар ... ... ... ... ... ... ... ... .35-43
2.2 Көмекші есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43-49
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50-51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 52-54
К і р і с п е
Дипломдық жұмыс морфология саласына арналған. Қазақ
тілі типологиялық жағынан жалғамалы тілге жатады. Себебі,
тіліміздегі төрт жалғау да, етістіктің лексика – грамматикалық түрлері де
синтетикалық тәсіл арқылы жасалады. Бірақ, қазақ тілі таза
синтетикалық тіл емес. Қазақ тіліндегі грамматикалық мағыналар тек
синтетикалық емес, аналитикалық форма арқылы да беріледі.
Жұмыстағы негізгі зерттеу осы тілдегі аналитикалық септік туралы.
Тілімізде аналитикалық форманың бар екені дәлелденген. Ол
әсіресе етістік сөз табында көп, себебі етістік – тілдегі
категориясы көп сөз табы.
Профессор Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің
аналитикалық форматтары деген еңбегінде бұл мәселе туралы толық қамтып
дәлелдеді.
Ал, сын есім категориясындағы дегендегі шырай формаларының
аналитикалық қосарлану, тіркесу тәсілі арқылы жасалса да, оның
грамматикалық аналитизм ретінде зерттеу әлі қолға алынбай отыр.
Зат есімнің септік категориясының аналитикалық формасы туралы да осы
пікірді айтуға болады.
Біздің тіліміздегі бар мысалдар арқылы татар,
өзбек тіліндегі аналитикалық септік формасы дәлелденген.
Мәселен, татар тіліндегі аналитикалық септіктің 8 түрі анықталған.
Аналитикалық септікті жасаушы элементтер ретінде біздің тіліміздегі
бар септеулік шылаулар мен көмекші есімдер көрсетіледі. Тілімізде
осындай мысалдар болса да, септіктің аналитикалық формасы туралы
зерттеу морфологияда жасалмаған.
Дипломдық жұмыста осы аналитикалық септік сипаты, оның табиғаты,
көмекшілерге қатысы туралы сөз болады.
Жұмыстың өзектілігі
Грамматикалық аналитизм осы уақытқа дейін бірнеше
ғылыми зерттеулерге негіз болды. Аналитикалық форманың типологиялық
жағынан әр түрлі тілдердегі көрінісі туралы көлемді зерттеулер,
мақалалар жоқ деп айта алмаймыз. Бірақ, грамматикалық аналитизмнің әр
сөз табына қатысты жүйелі түрде зерттеліп, бір жолға қойылды деп айта
алмаймыз. Әсіресе, зат есімнің септік категориясы туралы қазақ тіл
білімінде зерттеу еңбегі мүлде жоқ деп айтуға болады.
Көмекшілердің морфологиядағы грамматикалық қызметі де,
олардың ортақ қасиеттері де, олардың грамматикалық мағынасы туралы да
3
пікірлер әр қилы. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды көмекшілер деп
бір атпен топтастырылған элементтер өз грамматикалық мазмұны мен қызметіне
сай әр категория құрамында қарастырылу керек. Мәселен, көмекші
етістіктер етістік категориясына тән, септеуліктер мен көмекші
есімдер зат есімнің септік котегориясына тән т.с.с.
Қазақ тілінің аналитика – синтетикалық тіл екенін ескеріп түркі
тілдес тілдердің мысалдарымен салыстырмалы түрде аналитикалық септіктің
қазақ тілінде бар екенін және оның қызметі, жасалуы мен құрылымы,
мазмұнын зерттеу қазақ тілі морфологиясы үшін маңызды. Себебі,
жалғамалы тілдер грамматикалық құрылысынан сөздің аналитикалық
формасы қандай орын алады деген мәселе өзекті мәселеге жатады.
Септіктің қазақ тіліндегі аналитикалық түрі жеке обьект ретінде
зерттелетіндей шегіне жетті. Олай дейтініміз, әр түрлі еңбектер мен
жинақтарда септік пен септеуліктердің, көмекші есімдердің ортақ
белгілері, грамматикалық аналитизмнің септік категориясына қатысы да
айтылып жүр. Олай болса осы зерттеу еңбектерін жүйелік бір жолға қою қазақ
тіл білімі үшін қажет-ақ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі аналитикалық
септіктің бар екенін дәлелдеу, аналитикалық септік жасайтын тілдік
элементтердің септік жалғауымен ортақ белгілерін анықтау, оның мағыналық
топтарын жүйелеу. Қазақ тіл білімінде барлық мысалдар арқылы аталған
мақсаттарды жүзеге асыру.
Аталған мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер атқару көзделді:
- Аналитикалық септік туралы тілдердегі зерттеулерге шолу жасау;
- Септеуліктер мен көмекші есімдердің ортақ белгілерін анықтау;
- Осы екі аналитикалық септік жасаушы элементтердің
септік категориясына қатысын ашу;
- Аналитикалық септіктің септікке тән грамматикалық мағынасын бере
алу мүмкіндігін көрсету...
- Қазақ тіліндегі септікке тән сөзөзгерім жүйесіне қатысын анықтау;
- Аналитикалық септіктің грамматикалық мағыналарына саралау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Септіктің аналитикалық түрінің лалғаш рет зерттеу нысаны
болуы. Септеулік шылаулар мен көмекші есімдердің аффикстерге синоним
қызмет ету қабілетінің дәлелденуі. Септіктің аналитикалық түрінің жалпы
септік котегориясына тән грамматикалық мағынасын беруі және оған
қатынасатын элементтердің табиғаты туралы сөз қозғауы.
4
Зерттеу нысаны:
Қазақ тіліндегі аналитикалық септік.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
1. Аналитикалық септік жасалу жолдары ( таза аналитикалық ана-
литика-синтетикалық);
2. Көмекші есімдердің қосқызметтілігі ( әрі аналитикалық септік,
әрі есім сөз болуы)
3. Аналитикалық септіктің синтаксистік қызметі;
4. Септік жалғауы дамуындағы септеулік шылаулардың орны;
5. Аналитикалық септіктің жай септік бере алмайтын грамматикалық
мағынаны бере алу қабілеті;
Жұмыс құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
5
І тарау
Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1. Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы
Аналитикалық септік туралы кеңес ғалымдары да, шетел ғалымдары аз
зерттемеген.
Мысалы, Демесинова Галина Англиские предлоги пространственного
значения и их соответствия в казахском языке деген кандидаттық диссерта-
циялық жұмысында былай деп жазады:
Падеж традиционном понимании представляет собой словоизменитель-ную
категорию; наличие в языке категории падежа свидетельствует о
синтетизме. Однако ряд языковедов, например Яхонтов, и
упомянутые Ч.Онионз, М.Дойчбайн, Д.Керм, Б.А.Ильин считают возможным
говорит о так называемых аналитических падежах. В этом случае падежными
формами могут считаться сочетания существительные с предлогами,
послелогами или даже существительные в определенной синтаксической позиции
1,26. Бұл зерттеуден ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап
жазылған Ч.Онионз (1932); М.Дойчбайн (1959); Д.Керм (1966) еңбектерінде
аналитикалық септік ұғымын танығанын көреміз.
Латын, ағылшын тілінде аналитикалық септіктерді салыстыра
зерттеген бұл ғалымдар көне ағылшын тілінде қанша категориялық
формалы септік болса, аналитикалық септік те сонша болады деп есептейді
1,19.
Біз бұдан аналитикалық септік ұғымының жалпы тіл білімінде
ХХ ғасырдың басынан анықталып, зерттеле бастағанын байқаймыз. Бұл
әсіресе латын, ағылшын, француз тілдерінде ерте зерттелген.Себебі бұл
тілдердегі негізгі септік ұғымы қазіргі кезде предлог арқылы беріледі.
Мысалы: The young woman was walking from her own village
Жас әйел өз селосынан шығып келеді 1,15
From – нан шығыс септігінің орнына қолданылынған.
Ал Серебрянников Б.А. Сводимость языков мира, учет
специфики конкретного языка, предназначенность описания языков
мира деген еңбегінде ағылшын тіліндегі септік формасының
предлогтар арқылы жасалуын айта келіп, бұл конструкцияның жалпы тіл
біліміндегі ерекшелігін көрсетеді:
1.Синтаксистік қызметі жағынан да, мағынасы жағынан да септік
категориясының эквиваленті болады.
6
2. Тарихи тіл дамуында септеуліктер синтетикалық септікті
нақтылайды, толықтырады. Ал аналитикалық тілде негізгі септік қызметін
атқарады.
3. Септеуліктер өзінің заттық мағынасынан айырылады да,
септіктің синтетикалық түрінің мағынасын береді 2,31.
Бұл жерде Серебрянников көмекші сөздер септік орнына
жұмсалғанда, өзінің лексикалық мағынасынан айырылады деген
пікірді айтқысы келген. Демек, ғалым аналитикалық септік тілде бар
екенін, әр тілде де болу мүмкін екендігін айтқысы келген.Шынында да,
септіктің аналитикалық формасы бір тілде негізгі септік қызметін атқаруы
мүмкін.
Ал кей тілдерде белгілі бір сөз табының қосалқы қызметі ретінде де
көріну мүмкін. Мысалы: Қазақ тілінде бері - әрі үстеу, әрі
аналитикалық септік жасаушы форма.
Аналитикалық септік туралы құнды пікір айтқандардың бірі –
Джон Лайонз. Ол:
В одном и том же языке эти грамматические и локальные функции, могут
выражаться частично посредством падежных окончании, а частично другими
способами, чаще всего предлогами, послелогами. Это значит что
нельзя рассматривать категорию падежа исключительно с морфологической
точки зрения 3,318, - деп септікті тек синтетикалық түрде емес,
послелогтар, шылаулармен қатыста аналитикалық түрде де қарастырылуын
алға тартады да түрік тіліндегі
Ahmet icin – Ахмет үшін деген мысал келтіреді.
Бұндай пікірді Дело о падеже деген мақаласында
Ч.Флелимор да айтады: Мне кажется, что обсуждение проблемы
падежей могла бы предстать в несколько лучшем свете если бы как на
процесс, в точности ана- логичный правилам, приписывания послелогом в
японском языке 4,391.
Осы пікірді айтуында да ғалымның септіктің тек морфологиялық тұрғыда
көрінетін септік жалғауымен тоқтап қалмай, шылаулармен дербес
сөздер тіркесін де септік ретінде қарауды ұсынады.
Ал, егер – дейді ғалым – кей шылаулардың лексикалық
мағынасын ескерсе, оны әрі шылау – сөз табы, әрі –
септік деп қарастыруға болады 4,391.
П.С.Кузнецов Морфологическая классификация языков
деген кітабында аналитикалық тілдердің кейбіреуінде тіпті септіктің
синтетикалық формасының жоқ екенін, бұндай қызметті предлогтар
атқаратынын айтады.
Следует иметь в ввиду что аналитическии строй больше распространяется
на имя, вследствие чего, как уже было сказано в аналитических
языках или совсем нет, или почти нет падежей 5,21.
Ал,аглютинативті тілдегі септік туралы П.С.Кузнецов: В большой
части аглютинативных языков падежи характиризуются окончаниями в
7
качестве же служебных слов, выражающие отношения между словами
употребляются не предлоги, а послелоги. Слова стоящие после тех
самостоятельных слов в котором они относятся, эти послелоги
сочетаются обычно не косвенным падежом имени, как наши предлоги, а с
формами имени характиризующися нулевым окончанием дей келе мынадай
мысал келтіреді:
Коми тілінде tүй вылоt по дороге 5,22.
Аналитикалық септік туралы келелі пікір айтып, септік
конструкциясы-ның аналитикалық сипаты бар екенін дәлелдеуге
тырысқан ғалым В.М.Жирмунский. Аналитические конструкции в языках
различных типов деген жинақта ғалым:
1) Септеуліктердің қызметі жағынан да, септіктің эквиваленті
болып табылатыны;
2) Тілдердің тарихи дамуында септіктермен қатарласа
қолданылып, оларды жартылай немесе толық алмастыра алатындығы.
3) Септеуліктердің бастапқы заттың мағынасынан айырылып, абстрактілі
синтаксистік қатынасты білдіреді. Нәтижесінде
грамматикалық септіктер тәрізді өзгереді – деп сипаттайды 6,53.
Бұған қоса, дәл сол мақаласында орыс тіліндегі в городе – на
даче,
в магазине – на заводе тәрізді предлогты
аналитикалық септік конструкциясы деп санайды. Сөйтіп, орыс
тіліндегі предлогтың қызметіне жұмсалатын іші көмекші сөзінің
нақтылы мекендік мағына білдіретін, соның нәтижесінде, стол ішінде
тіркестерінің аналитикалық сипатқа ие бола алмайтынын айтады
6,53.
Ғалым, бұл зерттеуде септеуліктер мен көмекші есімдерді
септіктің аналитикалық формасы болып қарау керектігінің
себебін түсіндіреді. Неліктен септік пен предлогтарды қатар
қарауымыз керек? деген сұраққа жауап беруге тырысады.
Осы жинақта В.М.Жирмунскиидің айтқанына ұқсас
пікірді Н.М.Александров та айтады. Ол: О взаимосвязах
аналитических и синтети-ческих форм деген мақаласында тілде зат есім
септелуінің аналитикалық формасының бар екенін айтып, тиісті
септік формалары қандай грамматикалық қатынасты білдірсе,
септеулікті тіркес те аналитикалық форма ретінде осындай
қатынасты білдіреді. Сондықтан септеудің аналитикалық формасы
ретінде қаралуы тиіс дейді 7,177.
1963 жылы шыққан Аналитические конструкции в языках различных
типов деген жинақта да аналитизм, аналитикалық септік ұғымына біршама
құнды пікірлер келтірілген.
О.П.Суник О понятиях аналитическая конструкция и аналитический
строй речи деген мақаласында аналитикалық тәсіл жөнінде мынадай пікір
айтады: Аналитическими признаются и некоторые лексиколизованные
словосочетания (сложные слова, устойчивые словосочетания ) и сочетания
грамматилизованные
8
(аналитические формы слова) 8,5. Яғни, ғалым аналитикалық тәсіл
сөзжасамның да, морфологияның да обьектісі бола алады. Ал
біздің талдап отырғанымыз аналитикалық тәсілдің форма жасау
қабілеті. Осы жинақта Н.В.Солнцева форма синтаксистік сөйлем
байланыстыра алушылық, қабілетінің бар екенін алға тартады 9,6.
Аналитикалық септік туралы осы жинақта К.Е.Майтинская да
сөз қозғайды. Ол: Два направления развития аналитических
конструкции в венгерском языке деген мақаласында
В аглютинативных языках, как и флективных,
аналитические способы выражения грамматических значений употребляются
наряду с синтетическими одной сфере языка (например, в выражений
падежный отношении у существительных 10,15.
Яғни, ғалым Венгер тіліндегі аналитикалық септіктің бар екенін
айтады.
Ал, А.С.Чикобава О некоторых процессах трансформации
анали-ических образований в синтетические деген мақаласында
шылаулардың септік жасау мүмкіндігін кавказ тілі материалдары
арқылы дәлелдегісі келеді. Біз бұл туралы жұмысымыздың келесі бөлімінде сөз
етеміз 11,20.
Осы жинақта Чукотко – камчат тіліндегі аналитикалық
конструкция туралы пікір айтқан П.П.Скорик бұл тілдегі аналитикалық
конструцияның 3 түрін көрсетеді:
1. Словосочетание с производными именами от вспомогательных
глаголов ( аяваң вогыргын перемена: аяваң –
иначе, ва-гыргын - бытие).
2. Сочетание имен с наречиями в функции послелога ( ветғығ гыргоча
над отцом: ветлыгык – у отца, гыргоча - вверху).
3. Словосочетание с наречным союзным значением ( қынвэр эвыр
постепенно, қынвэр – наконец, эвыр - если).
Ғалымның саралаған екінші жасалым түрі біздің обьекті
етіп алып отырған аналитикалық септікке мысал бола алады. 12, 27.
Ал А.С.Чикобава болса О некоторых процессах
трансформации аналитических образовании в синтетическом деген
мақаласында кавказ, авар, чечен тілдеріндегі септік санының әртүрлі
болуы негізгі септіктер мен шылау (послелог) арқылы жасалған
септіктердің шатасып кетуінен деп түсіндіреді 11,20. Демек, кавказ
тіліндегі септік жасалуында септеуліктер арқылы септіктің жасалуы бар –
яғни, септіктің аналитикалық формасы бар.
Осы айтылып отырған екі жинақта ( Аналитическая
конструкция в языках различных типов Ленинград 1963 жыл,
Аналитическая конструкция в языках различных типов Наука 1965 жыл) әр
тілдердегі аналитикалық септік туралы біршама сөз болды.Көмекші есімдер
9
мен шылаулардың септік категориясына қатысы туралы түркітанушылар
да аз зерттемеген. Аналитикалық септік және оны жасайтын тілдік
элементтер, көмекші сөздер туралы пікір айтқандар баршылық. Жалпы
бұл пікір аясындағы ойларды былай топтауға болады:
1) Тілде алғаш көмекші сөздер одан соң септік жалғаулары
пайда болған;
2) Көмекшілердің қосқызметтілігі;
3) Көмекшілердің септік жалғаудың грамматикалық мағынасын бере алу
қабілеті;
Жалпы зерттеулерге сүйенсек, түркітанушылардың көпшілігі
түркі тілдеріндегі септік категориясын зерттегенде де,
көмекші сөздерді зерттегенде де оның әлдеқайда қиын, әлі де көп зерттеуді
қажет ететінін алға тартады.
Бұл обьектілер туралы зерттеушілердің қатарына
А.М.Щербак, Ф.А.Ганиев, Н.К.Дмитриев, А.М.Казембек, Н.А.Баскаков,
А.Н.Кононов, В.А.Серебрянников және т.б. айтуға болады.
Түркі тілін зерттеген бұл ғалымдар септіктің аналитикалық түрі
туралы зерттеулер жасап, олардың алғышарттарын көрсетті.
Тек ол туралы әртүрлі тілінің төл авторлары жеткілікті
дамытып, өз дәрежесінде таныған жоқ. Жалпы септік категорисының пайда
болуы туралы алғашқы түркі тілдерінің жалпы грамматикасы
туралы еңбек жазған А.М.Казембек былай деп жазады:
Буквы или слоги характиризующие падежи в склонении имен
или местоимений, как-то, -нин, - дан, - да и прочие
сут падежные послелоги 13,312
Яғни, ғалымның ойынша, септік жалғауларының негізі
септеулік шылаулардан шыққан. Олай болса, тіл білімінде
айтылып жүргендей септеулік шылаулар септіктің емес, септіктер
септеулік шылаулардың орнына жұмсалып жүрген болып шығады.
Н. К. Дмитриев грамматиканың даму жолының 4түрлі сатысын көрсетеді:
1) дербес сөз
2) көмекші сөз
3) шылау
4) қосымша 14,47
Демек, дербес сөз лексикалық мағынасын сақтап мағыналы
тұлғаға айналған да, көмекші сөз, шылау, жалғау бір-бірінен туындап,
шылауды кей бөліктері жалғауға айналған, соған қарамастан, тілде сол шылау
да, жалғау да грамматикалық мағыналары бір-бірімен мәндес түрде өмір
сүреді.
Айырмашылығы бірі дербес сөзге тіркессе аналитикалық, бірі
жалғанады синтетикалық.
Түркітануда септік санының әр түрлі көрсетілуі де
10
сондықтан.Мысалы, Көп түркі тілдерінде көмектес септік
көрсетілмейді. Себебі, оның орнында бенен – бірге шылауы
қолданылады. Соңынан грамматикалық мағынасына байланысты ол септік
құрамында қарастырылды.
А.М.Щербак түркі тілдеріндегі септікті 9-ға бөледі:
1.Именительный падеж
2.Родительный падеж
3.Винительный падеж
4.Дательный падеж
5.Местный падеж
6.Исходный падеж
7.Творительный падеж
8.Сравнительно - огрничительный падеж
9.Уподобительный падеж 15,16 – 25
Аналитикалық септік деп атамаса да, ғалым септік жасаау үшін шылау-
лардың қолданылуын көрсетеді.
Мысалы: Местный падеж – жатыс септік бөлімінде ғалым
артында, алдында деген көмекші есімдермен берсе, Исходный падеж – жатыс
септікке үстінен, алдынан т.б. көмекші есімдер тіркесімен береді
Сравнительно - ограничительный падеж, Уподобительный падеж
бөлімінде ғалым -ше, -ше, -дай, - дей сын есім тудырушы
жұрнақтарын көрсетеді 15,26.
Түркітанушылар әр тіл бойынша зерттеулерінде, шылаулардың кей түрін
септіктердің қатарына қосады, бірақ аналитикалық септік деген
атауды көрсетпейді.
А.М.Щербак өзінің тағы бір еңбңгінде септіктің 9 түрінен басқа әр
түркі тілінде кездесетін септік жалғауларының мынадай түрлерін атап өткен:
Предель ный –ғача, - гаса ( татар, башқұрт)
Причинно – целовой -шан (чуваш)
Причинно – достигательный -чен, -үчен (чуваш)
-чәнен (қырғыз)
Совместный -лын, - дын
Винительный – непределенный (частным партиктивным)
-да, -до, -та (як ат-та тут)
Мешительный - сар (чуваш)
-сыз (общетюрк) 16,29-61
Чуваш тіліндегі чан, чен, үчен,деп отырғаны тілімізде үшін
шылауы. Ғалым, олай болса, шылаулардың септікпен теңдес жұмсалатынын
дұрыс таныған. Үшін шылауын сол кездің өзінде себептік септік деп
аталғанын білеміз. Демек, А. М.Щерба аналитикалық септіктің кей
түрлерін байқағанын көреміз.
Түркітанушылардың ішінде аналитикалық септікті жеке обьекті
етіп қараушылар да болды.
11
Мысалы: Ф. А. Ганиев аналитикалық септік деп есім сөз бен көмекші
сөздер тіркесін көрсетеді.
Ондай аналитикалық септіктің 8 түрін көрсетеді:
1.Социатив (орудийно – совмесный падеж) – белән септігі тіркесу
арқылы жасалады. Ол қазақ тіліндегі бергі септігінің баламасы.
2.Дестинатив (причинно - целовой) өчен – үшін шылауы
қатысымен жасалады да, септіктік мағына береді.
3.Уподобительный - сравнительный падеж.
Зат есімге кебек, ешекемле, кадәр, төсле, хәтле
шылауларының бірі қатысуы арқылы. Мағынасы екінші бір затқа
ұқсауды не салыс-тыруды білдіреді. Соған қарағанда ол
тіліміздегі сияқты, секілді, тәрізді септеулік шылаулардың
эквиваленті.
4.Изьяснительный падеж.
Бұл турасында, хақында шылауларының тіркесуі арқылы
жасалады. Әңгіменің кім, не туралы екендігін білдіреді.
5.Местный падеж.
Нольдік формадағы зат есімге буенча, бүйлап, өстенда, астында
көмекшілері тіркеседі.
Демек, ғалым көмекші есімдердің де септіктің аналитикалық формасын
жасауға қабілеттілігін көрсетеді.
6.Исходный падеж.
Зат есімге астынан, өстенән шылаулары тіркесіп, қимыл
бағытын білдіреді.
7.Направительный падеж.
Зат есімге өстенә, астына көмекші есімдерінің тіркесуі арқылы
жасалады.
Қимылдың бағытталған затын білдіреді.
8.Причинный падеж.
Зат есімге арқасында, сәбәпле тіркесуі арқылы жасалып себептік
мағына жасайды 17,28-30.
Ғалым аналитикалық септік жасалуында аналитикалық форма
жасаушы шылау мен көмекші есімдерді нөлдік формадағы зат
есімге жалғайды. Ғалымның пікірінше, тек еш жалғаусыз дербес сөздерге
ғана аналитикалық форматтарды тіркестіру арқылы аналитикалық септік
жасауға болады. Бірақ аналитикалық септік жасауда біршама дұрыс
пікір айтады.Қазақ тіліндегі аналитикалық септік жасалымы – нөлдік
формалы зат есімге үшін, туралы, арқылы, арқасында форматтары тіркесін
қабылдайды. Сонымен қатар,кейде септелетін сөздің барыс, көмектес, шығыс
септікте тұруын қажет етеді.
Мысалы: Үйге қарай, әжеммен бірге, үйден ары т.с.с.
Ф. А. Ганиевтің бір қателігі ол көмекші есімдерді нөлдік формадағы зат
есіммен тіркестіреді, бірақ оның жасырын түрдегі меншіктік мағынадағы
12
ілік септігі-нің формасы екенін танығысы келмейді. Ғалым өз еңбегінде
аналитикалық септікті таза аналитикалық тұрғыда көрсеткісі
келеді. Ал, тіл дамуында аналитикалық септік жасалымын 2 түрлі жолын
көрсетуге болады:
1) Ф. А. Ганиев талдап көрсеткен таза аналитикалық.
Мысалы: Сен үшін, ол арқылы, апам туралы.
2)Синтетика – аналитикалық.
Мысалы: Саған бола, далаға қарай, көптен бері т.б.
Грамматика хакасского языка деген жинақта Г.И.Донидзе шылаулар
деген бөлімде оны екіге бөледі.
1.Послелог – слова. Бұл бөлімінде ғалым көмекші есімдер мен
септеулік шылауларды қарастырады.
2.Послелог – аффикс. Оның хаккас тіліндегі 2 түрі:
а) –даңдар -деңңер, -таңар -теңер, -наңар, -неңер
б) гаче
Мысалы: Статьяда нымахтың композициясынаңар, сюжеттерінеңер,
образтарынаңар, тілінеңер илиде чоохталча.
Мақалада композиция, сюжет, образ туралы терең айтылған. Демек бұл
жерде -даңдар хакас тілінде туралы деген мағынаны беріп тұр.Бұл
шылау түрін ғалым шылаулар түрі мен септік жалғауларының арасындағы
форма деп есептейді 18,254-252.
Демек ғалым аффикс – жалғаулар мен шылаулардың арасында тығыз
байланыстың бар екенін таниды.
Көмекші сөздердің қызметі жөнінде олардың сөйлемдегі
көрінісіне байланысты кейде дербес сөз, кейде сөз
байланыстырушы қызмет атқаратыны туралы да түркітануда пікірлер бар.
В.А.Серебрянников тілдегі көмекші есімдердің кейде шылау, кейде
зат есім қызметін атқарады деп жазады 19.
Ал, О.Н.Бётлингк көмекші есімдердің екі түрлі қызметін көрсетеді:
1) Өз лексикалық қызметінде зат есім;
2) Көмекші абстрктылы қызмет, яғни сөйлемдегі әр түрлі қатынастар-ды
көрсетеді. Сонымен қатар ғалым көмекші есімдердің жанама
(косвенный) септіктер, - барыс, жатыс, шығыс,
көмектестердің орнына қолданады дейді. 20,27
Бұл жөнінде құмық тілінің грамматикасын зерттеген Дмитриев былай
деп жазады: Если служебные имя употребляеться служебного, то оно ставится
в так называемых грамматических падежах, противном же случае оно должно
стоять в одном и так называемых пространственных падежах 21,184.
Егер көмекші сөздер көмекші қызметін атқарса деген
сөйлемін біз ғалымның көмекші есімдердің ең алдымен, зат есімдік
қызметін танығанын көреміз.
Бұл пікірмен толығымен келісеміз. Оны тілдегі құбылыстардың
13
өзі дәлелдеп отыр. Қазақ тілінде көмекші есімдер мен кей шылаулар (әрі,
бері, жақын т.с.с.) мысал бола алады. Олар әрі үстеу, әрі зат есім,
сонымен қатар аналитикалық септік қызметін атқарады.
Біздің тіліміздегі қай-қай ғылымының салаларын алғаш зерттеген
қазақ ағартушы ғалымы А.Байтұрсынов септеулік шылаулардың
септік жалғауларының орнына жүретінін жақсы таныған: Кей
сөздер жалғау орнына жүреді һәм жалғаулар сияқты басқа сөз
шылауында тұрмаса өз алдына мағына шақпайды. Олар жалғаулықтар деп
аталады 22,196, - деп жазады да, оларға үшін, менен, арқылы,
тақырыпты, туралы деген мысал келтіреді. Сөйтіп, автор қазіргі
септеуліктерді – жалғаулықтар деп атайды.
Ғалымның жалғау, одан соң жалғаулар сияқты қызмет
атқаратынын, шылауларды жалғаулықтар деп алуында да мән бар.
Яғни, А.Байтұрсынов аталған конструкциялардың сөз бен сөзді байланыс-
тырушылық қызметін жақсы байқаған. Бұдан байқайтынымыз, грамматика
саласында алғаш зерттеулердің өзінен де септеуліктердің
жалғаудың грамматикалық мағынасын бере алатынын, септіктің
эквиваленті, синтетикалық септіктің аналитикалық формасы бола алу
табиғатын байқаған.
Әрине, ол кезде септіктің аналитикалық формасы деген ұғым болған
жоқ. Жалғаулық ұғымы бұдан соң тіл дамуында басқаша ат алды, сөйтіп
А.Байтұрсыновтың септік жалғауымен байланыстырып алған жалғаулық
аталуы қолданыстан шықты. Десек те, осындай пікірді айта отырып ғалым
алғаш рет шылауды сөз табы деп таниды. Қазақ тіліне шылау терминін
енгізген де осы А.Байтұрсынов болатын.
Көне түркі тіліндегі шылаудың лексика – грамматикалық мағынасын
зерттеген – Қасиет Кәкенұлы: Көп уақытқа дейін шылаулар жалғау және
жұрнақ деп қарастырылды, - дейді. 51,14
Дербестігі жоқ, лексикалық мағынасы болмайтын, қолданыста
ғана белгілі бір грамматикалық мағынаға иеленетін дербес сөз деп
танымай, тек морфологиялық жұрнақтар деп таныған ғалымдар бар. Олар:
А.Х.Востоков, Фортунатов, И.Мещаников деді де осы іспеттес ойдың түрі
А.Казем-бек, М.Терентьев те қолданған.
Тіл тағылымы еңбегінде А.Байтұрсынов септіктің 5 түрін
көрсетеді: Ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс.
Ал, жалғаулықтар - дейді ғалым – ілік, табыс, барыс, жатыс,
шығыс септігінің орнына жүреді.
Ал, профессор Қ.Жұбанов Шылаулар атты мақаласында қазақ тіліндегі
сөздерді түп мүше және жамау мүше деп бөледі. Жамау мүше деп отырған
шылауларға ол мынадай анықтама жасайды:
Екінші түрлі сөз мүшелері (шылаулар) түбіршілеп өздігінен пайдаға аса
алмайды, түбір шылауында тұрып қана белгілі мағына шығара алады23. Яғни
бұл шылаулардың жеке тұрғанда ешқандай лексикалық
14
мағынасы жоқ деген пікірге сыяды. Сонда бұлардың септік
жалғауынан артықшылығы неде?
Қ.Жұбанов Исследование по казахскому языку деген
еңбегінде, көмекші сөздерге арналған зерттеуінде көмекші
сөздерге мен, да, шейін, гөрі дегендерді жатқызады
да, қазіргі тіліміздегі шейін, арқылы аналитикалық септік
жасайтын бірліктерді падежный приставка аударсақ септік жұрнақ, ал септік
жұрнақ деген тіркес біздің тілімізге жат.
Қ.Жұбанов: Шейін – управляет дательным падежом в сочетании с при-
частием –ған деп, сен келгенге шейін деп мысал келтіреді.
Арқылы – неграмотный переводчик перевел русское упрекат
неве-жественного переводчика в неумением пользоваться
падежными приставками , - деп жазады. Бұл зерттеуде ғалым: Біз бұл
көмекші есімдер-ден септіктердің мағынасын талап ете аламыз , -
деп, өзеннен өтті - өзен арқылы өтті деген мысал келтіреді.
Яғни, соңғы пікіріне келсек ғалымның септік жұрнақ –
падежный приставка деп отырғаны аналитикалық формалы септік екені айқын
24,116.
Бұдан байқайтынымыз Қ.Жұбанов Исследование по казахскому языку
деген еңбегі аналитикалық септік табиғатын танып, олардың
септіктің грамматикалық мағынасын беретінін байқаса да, оны падежный
приставка деп атайды. Әйтсе де, аналитикалық септік табиғатына
байланысты құнды пікір айтқаны белгілі.
С.Аманжоловтың Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы деген
еңбегінде: Шылаулар сөйлемдегі сөздердің басын қосуда ерекше орны бар
дәнекерлік қызмет атқарады , - дейді.
Септіктердің де сөйлем ішінде сөздерді байланыстыратыны белгілі.
Сол еңбекте С.Аманжолов А.Байтұрсыновтың жалғаулық терминінің
орнына демеулік деген ат беріп, оны :
1)сұрау тілеу
2)құрау деп бөледі.
Сұрауға қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылауларды жатқызса,
құрауға қазіргі біз зерттеу обьектісі етіп алып отырған
септеуліктер мен көмекші есімдерді жатқызады.
Мысалы: Құсап, ары, бері, соң, кейін, сияқты, ішінде, астында,
үстінде, арқасында, жанында, айналасында, арқылы, туралы, үшін, дейін,
гөрі, таман, қарай, бола, іспетті, құрлы деген формаларды келтіреді
25.42-43б
Олай болса, көмекші есімдер мен шылауларды бірге алып
қарауында үлкен мән бар. Демек, ғалымның шылаулар құрамына көмекші есімді
қосуы оның зат есім құрамында қаралатын номинативтік
15
қызметіне қарағанда, сөйлем ішінде сөз бен сөзді байланыстырушылық
қызметін бағалағанын көреміз..
Р.Әмір Қазақ тіліндегі жалғаулықтар деген еңбегінде:
Септеуліктер өзі тіркескен сөздің басқа сөзге қатынасын
білдіреді. Тіл жөніндегі кей еңбектерде бұл жалғауларға теңеледі, - дейді.
Шылаулар мен жалғаулар жұрнақтардың екі саладағы категория
деп есептейді.
Жұрнақ пен жалғау морфологиялық категория. Олардың түр-
түрі сөздердің шамалы бір тобына ғана таңулы болады. Ал, шылаулардың өзі
зат есім, сын есім, етістік сөздерге жалғана береді дейді
де, шылаулар синтаксистік категорияға жатады дейді 26,44.
Р.Әміровтың зерттеу саласы жалғаулықтар болғандықтан, ғалым
жалпы шылау категориясын өз обьектісіне сай икемдеп алады.
Шын мәніндегі шылаулардың ішіндегі осы септеуліктерді тұрақтылығына
байланысты анығын айтсақ, өз алдына үнемі септік формасының
келуін қажет етуіне байланысты осылай айтылғандығы талассыз.
Иә, жалғаулық шылаулардың сөйлем байланыстырушылық қызметі бар
екені рас, ондай қызметті кейде септік жалғаулары да атқарады. Жалғаулық
шылаулар салалас құрмалас сөйлем жасауға қатынасса, септік жалғаулары
сөйлем жасауға қатынасады.Мысалы: мезгіл бағыныңқылы сабақтас.
Сонымен қатар, шылаулардың біз қарастырып отырған қызметі сөйлем
мен сөйлем байланыстырушылық емес, сөз бен сөзді байланыстырушылық
септік категориясының орнына қолдана алу қызметі.
Қазақ тілінде С. Аманжолов сияқты М. Балақаев та шылау мен
көмекші есімдерді бірге қатыстырады да, оларды күрделі есімдер деп
атап біраздан кейін, қала үстіне деген мысалдар келтіреді 27,30.
Яғни, қазақ ғалымдарының арасында көмекші есімдер мен
шылау арасында қызметі, табиғаты жағынан септік орнына жұмсала
алушылық қабілетін таныған.
Қазақ тіліндегі септік пен орыс тіліндегі
септік категориясын салыстырмалы түрде зерттеген В. Исенғалиева қазақ
тілінде көмекші есімдер мен шылаулар дұрыс жолға қойылмаған деп есептейді.
В грамматиках по казахскому языку служебные слова и
послелоги освещены совершенно недостаточно и противорично , -
деп, олардың қызметі, орнын жеке қарауды талап етеді дейді 28,51.
Орыс тілімен салыстырмалы түрде зерттегендіктен ғалым
орыс тіліндегі предлогтар мен септеуліктерді салыстырмалы түрде қарайды.
Мысалы: Удалясь от лампы проходя через улицы дошел до дома.
Шамнан ұзап, қараңғы көшеден өткенде
елегези – елеге үйге жеттелі деп аударады 28,59.
Через предлогының қазақ тіліндегі арқылы септеулігі. Солай болса
16
да ғалым предлогтың бұл эквивалентін сөйлем мағынасына қарай
көрсетпейді, бірақ арқылы термині қазақ тілінде қолданылады. Олай болса,
через улицы - көшеден деп аударылған. Улица дербес сөзімен селбесіп
келген через предлогы қазақ тіліндегі көшеден шығыс синтетикалы
септігінің баламасы болып отыр. Олай болса, көше арқылы өту мен көшеден өту
бұл сөйлемде бір мағынада қолданылғанын көреміз. Демек,
В.Исенғалиеваның көп зерттеуді қажет ететін септеуліктердің бір
қыры осы болу керек. Бұл еңбекте осы сынды мысалдарды көптеп
кездестіруге болады.
Септеуліктер мен көмекші есімдер тек сөйлемдегі сөз байланыстырушы-
лық қызметіне ғана емес грамматика беретін грамматикалық мағынасына
қарай да септіктермен синонимдес қызмет атқарады.
Мәселен, С.Аманжолов Септік жалғауларының мағыналары мен
қызметі деген тақырыпта септік жалғауларының бағыттық,
мақсаттық, мезгілдік, мекендік, мөлшерлік мағыналарды беретінін айтады
25,71.
Шылаулардың граммтикалық мағынасы туралы сөз еткен Р.Әміров та
шылауларды (септеулік) мағынасына қарай:
Мезгіл-мекен: дейін, шейін, таман, бойы, салым
Амал: бойынша, бірге, қабат, қатар
Мақсаттық: үшін, деп
Қатыстық: туралы, жөнінде, жайлы
Теңдес-толғамалы: сияқты секілді 26,52.
Аналитикалық септіктің мағыналары туралы біз келесі бөлімде
молырақ тоқталамыз.
Көмекші сөздерді арнайы зерттеп, белгілі бір тұжырымға
келген ғалым – А.Ысқақов. Ғалым көмекші сөздерді атауыш сөздерден
алшақтаған кейде зат есім, кейде көмекші есім қызметін атқаратындар
( қас, жан, әрі, бері, соң т.б. ), тек көмекші ретінде
жұмсалатыны ( дейін, үшін, сайын, ғана т.б.) бөледі 29,359.
Ғалым мұнда септіктің аналитикалық формасы деп жүрген элементтердің
кейде үстеу ( әрі, бері), зат есім (бас, қас), кейде (септіктің
аналитикалық формасы) шылаулар, көмекші есім қызметіне жұмсалатын 2 жақты
қызметін көрсетеді.
Демек, аналитикалық септік жасайтын шылаулар мен көмекші есімдердің
қызметі, үстеу мен зат есімнің мағыналарының көмекшілік
деңгейіне көшуінен туындаған деп түсінеміз.
Шылаулар мен көмекші есімдерді аналитикалық септік ретінде
көріне алмауына да осы себеп болады.
К. Ахановтың мына пікіріне назар аударайық: Көмекші
сөздердің грамматикалық жағы басым болады. Бұл сөздер тобы дербес
17
қолданылмайды, атауыш сөздермен тіркесіп көмекші қызмет
атқарады. Олардан, әдетте туынды сөздер жасалмайды, - дейді. 30,413
Ал, Ф. Кенжебаева Послелоги и частицы в современном казахском
языке диссертациялық жұмысының авторефератында былай деп жазады:
Одним из самых морфологических признаков послелога
является его неизменяемость.
Яғни, түрлену тән емес деген пікірді айта отырып Однако
некоторые из послелого принимают форму числа.
Например, жаз бойына
турасындағы
сияқтанған
шақтысын
сияқтылардың т.с.с. 31,16 келтіреді.
Мұндай әркелкіліктің болуын біз бір тілдің элементтік екі жақты
қызметімен байланыстырамыз.
Мысалы: 1. Ішім ауырды (ауызекі)
2. Бірақ байғұс үш күннің ішінде
қатты азаптанды (М.Мағауин Өмір жыры 47 бет)
Екі іш сөзінің мағынасы, қызметі бірдей емес. Бірі заттық
мағына, бірі аналитикалық септіктің мезгілдік мағынасы.
Демек тіліміздегі септіктің аналитикалық формасын
жасайтын элементтерді:
а) қосқызметті: көмекші есімдер мен арқылы, әрі,
бері, соң, кейін, жуық, жақын, туралы, жөнінде, сияқты,
шамалы т.б. Бұлар әрі дербес мағыналы сөздер, әрі аналитикалық формалы
септік қызметін атқарады.
ә) бірқызметті: үшін, қарай, дейін, шейін, гөрі, ғұрлы, сайын
жатқызамыз. Бұлар тек қана аналитикалық септік жасайды.
Бұлай жұмсалу себебі тілдегі бұл элементтердің
тарихилығында. Біз айтып отырған бірқызметті элементтердің тек
қана грамматикалық мағынада келуі, оларды әу бастағы лексикалық
мағынасының тіл дамуында мүлде жоғалып, олардың алғашқы
варианттағы лексикалық дербес өз мағынасының ұмытылуында.
Тіпті аналитикалық форманттардың кейбірі бізге
жеткен көне жазбалардың өзінде көмекші қызметте жұмсалған,
кейбірі дербес сөз дәрежесінен жалғау дәрежесіне түскен
(көмектес септік). Ал кейбірі, қосқызметті аналитикалық
септіктің формалары қазіргі күнгі дербес мағыналы күйлерінен
көмекшілік мағыналы формалық қызметке ауысқан.
Біздің тілімізде септіктің аналитикалық формасы сонау Орхон –
Енисей жазбаларында да кездеседі, ендеше аналитикалық септік
тарихи даму дәрежесі.
18
Қазақ тілінде көмектес септіктің мен жалғауы әр түрлі
өзгешелік нәтижесінде қалыптасқаны қазіргі тюркологияда күмәнсіз мәселе.
В. Исенғалиева шылау (септеулік) бирленбирле, биленилен,
мененмен деген көмектес септік дәрежесіне жетті дейді де, Далее
сокращения числа падежей шло так же счет того что отдельные падежные
значения и функция стали выражаться при помощи послелогов4 деген
пікірмен тіпті көмектес септікті жасаушы элементтің өзі септеулік шылау
екенін айтады 28,5.
Бірақ, К. Аханов та, басқа ғалымдар да тілдің аналитикалық,
синтетикалық, флективті болып танылуын осы үш тәсілдің қайсысының басым
болғанына байланысты деп шешеді 30.
Сонымен бірге, қазақ тілінде етістіктің де сын есім шырай формасы
деп көрініп жүрген форматтар аналитикалық форма ретінде танылып
жүргенін ескерсе, септіктің аналитикалық форма жасаудан неге біз қашамыз.
К. Ахановтың Тіл біліміне кіріспе еңбегінде : Септеулік тіркестер
немесе конструкциялар септеуліктің аналитикалық формасы болып
санала ма, саналмай ма? деген сұраққа лингвистер әртүрлі жауап
береді, - деп, бұл тақырыпты жабулы қазан жабулы күйінде қалдырады.
30,410
Біздің зерттеуімізде септеулік шылаулар синтаксистік қызметі
жағынан септiктің эквоваленті бола алады. Бұл пікірге
сүйенсек яғни, жай септіктермен қатар, аналитикалық септіктер де
септік категориясына тән грамматикалық мағынаға ие деген пікір шығады.
Мысал келтірсек, Қасым хан заманынан бері Бұхармен қидаласып
келеміз.( М. Мағауин Аласапыран 11 бет)
Осындағы бері шығыс септігінен кейін тіркесетін шылауды алып
тастасақ сөйлем мәні өзгермейді. Соған қарап септеулік шылаулардың
мағынасы бейтарап, сөйлемде еш грамматикалық мағына жоқ деген
шешімге келуге болмайды. Керісінше бері септеулік шылауының
тіркесімін шығыс септіктің эквоваленті деп есептейміз. Тек оның бүй-нан
септеулік жалғау да, екіншісі көмекші сөз (септеулік шылау немесе
аналитикалық формат).
Яғни бұлар септік категориясының грамматикалық синонимдер қатарын
құрайды.
Біз білетін жазба жәдігер жазбалардың өзінде де аналитикалық
формат септеулік шылаулар, лексикалық мағынасы жоқ, немесе солғын
қалпында жетті, тілдегі барлық форматтар және формалардың тіл
тарихында дербес мағыналы сөз екенін ескерсек, бұлардың түп-төркіні
сонау Алтай дәуірінен арыда жатыр.
Бұл септеулік шылаулардың дәл қай кезде грамматикалық
мағынасы басым сөздерге айналып, толық лексикалық мағынасынан
айрылғанын тап басып айту қиын. Оның дамуы өте ерте біз дәлелдеп
19
бере алмайтын кезеңде жатыр.
Ертеде пайда болған септеуліктер: үшін, шейін, дейін, сайын бетер т.б.
Бұдан беріректе пайда болған септеулік: туралы, жөнінде, қатар,
қарай, бірге, арқылы, кейін, соң, әрі, бері, гөрі, кезде, бойы т.б.
Алғашқысы лексикалық мағынасынан мүлде айырылған, жеке
алып құрылысын талдау мүмкін емес.
Ал, кейінгісі біршама түсінікті, түсіндірме сөздікте де алғашқы
бөлімді түсіндіргенде біршама сөйлемдік түсініктеме қажет, ал екінші
бөлікте бір сөзді түсіндіруде синонимдес сөздермен түсіндіре алу
көрінеді.Бұл пікір біздің айтып отырған бірқызметті және
қосқызметті аналитикалық формалардың жұмсалымының шығу турасындағы мысал
бола алады.
Қазақ тіл білімінде шылаулар мен септеулік шылаулардың
септіктің орнына жұмсала алу қызметі айтылса да, аналитикалық
септік термині беріректе ғана айтылып жүр. Аналитикалық етістік формасы
Н.Оралбаеваның Аналитические формы глагола в современном казахском языке
32 докторлық диссертациясы еңбегінде талқыланып, оқулықтарға
енгізілді.Содан кейін аналитикалық форманың басқа сөз таптарында
болуы мүмкін екені орыс және басқа туыстас тілдермен салыстырмалы түрде
пайдаланыла бастады.
Қазақ тілінің морфемалар жүйесі деген ғылыми еңбекте
ғалым Н. Оралбаева орыс тіл білімімен және өзбек, чор, ұйғыр тілдерімен
байланысты-рып анализ жасап: Соңғы кезде аналитикалық септік формасы
туралы сөз қозғалып жүр. Бұрын кей шылаулардың, көмекшілердің
тіркесі септік жалғаудың мағынасымен синоним болатынына зерттеушілер
назар аударып келгені мәлім.Мысалы: саған – сен үшін үйде – үйдің ішінде -
деп келтіреді 33,160.
Сөйтіп, ғалым септіктің аналитикалық түріне көмекші сөздермен қатысты
түрде алу керек деген пікірді айтады:
Біздің тіліміз таза синтетикалық тіл емес.Осы кезге дейін
тюркологтар көрсеткен септіктің аналитикалық түрін зерттеу
қолға алынған жоқ. Тюркологтар көмекші есім мен шылауларды
септікке дәлелсіз жатқызған жоқ. Септік категория – тілдегі ең
абстракты мағыналы грамматикалық категория. Егер көмекші есім мен
септеулік шылау осы грамматикалық категорияның көрсеткіші болса, оның
грамматикалық мағынасы туралы дау болу мүмкін емес , - деп, септік
категориясының аналитикалық түрінің қазақ тілінде бар екендігі туралы нақты
әрі дәл пікір айтады.
Әмеди Хасенов Тіл білімі деген еңбегінде Көмекші сөздер
тәсілі бөлімінде Мейрамға келдік – Мейрам үшін келдім , - десек,
Мейрамға дегенді ға-аффикс – грамматикалық мағына білдіруші тәсіл
(барыс септік), Мейрам үшін тіркесіндегі үшін - септеулік 34,259, -
дейді.
20
Яғни екеуінің бір грамматикалық мағынада бірақ, әртүрлі форма
екенін айтқысы келеді.
Мұхамади Құралайдың Грамматикалық аналитизмнің
категорияға қатысы мақаласында С.Исаевтың сөз таптарының ішінде
грамматикалық категориясы бар үш сөз табы бар деген пікірін негізге
ала отырып, осы үш сөз табының (етістік, зат есім, сын есім) ішіндегі
етістіктің аналитикалық формасының дәлелденгендігін, ал зат есім мен
сын есім форматтары бар ма деген мәселенің әлі шешімін күтіп жатқанын
айтады 35,89.
Зерттеуші зат есімнің септіктің аналитикалық формасының
көрсеткіші болатын грамматикалық элементтердің көп екенін алға
тартады. Демек, аналитикалық септік формаларына мысал болатын
форматтар болса, оның септіктің грамматикалық мағынасын бере алу
қабілеті, оны жасауға қатынасатын тілдік бірліктер,
аналитикалық септіктің жасалу түрлері, құрылысы алдағы уақытта
зерттеуді қажет ететін обьектілер.
1.2 Аналитикалық септік мағыналары.
Алдыңғы бөлімде біз аналитикалық септіктің негізгі белгісі
ретінде біз оның септік мағыналарын бере алу қабілетін айтқан болатынбыз.
С.Аманжолов Қазақ тілінің қысқаша курсы еңбегінде cептіктің 61
түрлі мағынасын 25.228-235, ал септеулік шылаулардың септікке қатысты
мақсат, мезгіл, бағыт, мекен себеп, көмектестік т.с.с. мағыналарын береді
25.79.
Мәселен, мезгіл, мекен мағынасын – барыс септігі, жатыс септігі
білдірсе, бағыт, себеп мағынасын – барыс септігі білдіреді, ал
көмектестік, бірлестік құралдық мағынаны көмектес септігі білдіреді.
Бұл дәлелдің өзі жай септік пен аналитикалық септіктің
грамматикалық мағынасының ортақтығын дәлелдей түседі.
М.Балақаев та септеуліктерді 2 көлемдік: іш, маң, жан; мезгіл-
мекендік: дейін, шейін, қарай; себеп-мақсат: үшін, туралы деп бөледі
27,53.
Бұл грамматикаларға синтетикалық септіктердің жауап бере алатынының
дәлелдеу қажетсіз деп білемін.
Аналитикалық септік жасаушы тілдік элементтер тек қана
септік мағыналары ғана емес, жай синтетикалық септік бере алмайтын
мағыналарды да беретінін айтқан болатынбыз.
Мысалы: Барыс септігі немесе жатыс септігі тек мезгілдік
грамматикалық мағына берсе, дейін септеулігі оның шегін берсе, сайын
септеулігі оның әр кез қайталануын, ал бері айтылып отырған
кезеңнің осы уақытқа дейінгі мезгілін нақтылайды.
21
Аналитикалық септіктердің грамматикалық мағына беруде жай септіктерге
қарағанда мүмкіндігі мол.
Послелоги татарского языка деген диссертациялық
авторефератында Ғарифуллин Сайдаш септеуліктердің мағыналарына қарай 21
топқа бөледі:
1. Временные (алдында)
2. Местные (арқылы)
3. Наравление (алдында)
4. Начала (алып)
5. Передела (кадәр)
6. Цели (өчен)
7. Причины (арқасында)
8. Компаративности (кебек)
9. Зависимости (тарафынан)
10. Противопоставления (қарамастан)
11. Средства (аша)
12. Образа действия (аралаш)
13. Исключения (башка)
14. Замещения (булып)
15. Изьяснительные (турында)
16. Соправаждение (қарашындағы)
17. Меры (хәтле)
18. Повторяемости (соен)
19. Состояние (шиккелм)
20. Условия (қарағанда)
21. Свидетеля (күзүнде) 36,14
Бұл мағыналардың кейбіреуін септік жалғаулары бере алса
(мезгілдік, мекендік, бағыттық, мақсаттық), кей мағыналарды бере алмайды.
Біздің саралап отырғанымыз септеуліктердің емес септіктердің мағынасы,
демек біз септеуліктер мен көмекші есімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ ФАКУЛЬТЕТI
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТIЛI ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жiберiлдi ___________
№ хаттама
___________ 2006 жыл
Кафедра меңгерушiсi
Профессор Б.Шалабай
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ жазуы және Ахмет Байтұрсынов
Орындаған: қазақ филологиясы
факультетінiң 4-курс студенті
Орманбекова А.
Ғылыми жетекшісi: филология
ғылымдарының докторы Г.Қосымова
АЛМАТЫ 2006
Ж о с п а р
Кіріспе:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-5
І тарау. Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1.1 Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы ... 6-20
1.2 Аналитикалық септік мағыналары ... ... ... ... 20-30
ІІ тарау. Септіктің аналитикалық формасын жасайтын тілдік
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 30- 35
2.1 Септеулiк шылаулар ... ... ... ... ... ... ... ... .35-43
2.2 Көмекші есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43-49
Қорытынды: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50-51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 52-54
К і р і с п е
Дипломдық жұмыс морфология саласына арналған. Қазақ
тілі типологиялық жағынан жалғамалы тілге жатады. Себебі,
тіліміздегі төрт жалғау да, етістіктің лексика – грамматикалық түрлері де
синтетикалық тәсіл арқылы жасалады. Бірақ, қазақ тілі таза
синтетикалық тіл емес. Қазақ тіліндегі грамматикалық мағыналар тек
синтетикалық емес, аналитикалық форма арқылы да беріледі.
Жұмыстағы негізгі зерттеу осы тілдегі аналитикалық септік туралы.
Тілімізде аналитикалық форманың бар екені дәлелденген. Ол
әсіресе етістік сөз табында көп, себебі етістік – тілдегі
категориясы көп сөз табы.
Профессор Н.Оралбаева Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің
аналитикалық форматтары деген еңбегінде бұл мәселе туралы толық қамтып
дәлелдеді.
Ал, сын есім категориясындағы дегендегі шырай формаларының
аналитикалық қосарлану, тіркесу тәсілі арқылы жасалса да, оның
грамматикалық аналитизм ретінде зерттеу әлі қолға алынбай отыр.
Зат есімнің септік категориясының аналитикалық формасы туралы да осы
пікірді айтуға болады.
Біздің тіліміздегі бар мысалдар арқылы татар,
өзбек тіліндегі аналитикалық септік формасы дәлелденген.
Мәселен, татар тіліндегі аналитикалық септіктің 8 түрі анықталған.
Аналитикалық септікті жасаушы элементтер ретінде біздің тіліміздегі
бар септеулік шылаулар мен көмекші есімдер көрсетіледі. Тілімізде
осындай мысалдар болса да, септіктің аналитикалық формасы туралы
зерттеу морфологияда жасалмаған.
Дипломдық жұмыста осы аналитикалық септік сипаты, оның табиғаты,
көмекшілерге қатысы туралы сөз болады.
Жұмыстың өзектілігі
Грамматикалық аналитизм осы уақытқа дейін бірнеше
ғылыми зерттеулерге негіз болды. Аналитикалық форманың типологиялық
жағынан әр түрлі тілдердегі көрінісі туралы көлемді зерттеулер,
мақалалар жоқ деп айта алмаймыз. Бірақ, грамматикалық аналитизмнің әр
сөз табына қатысты жүйелі түрде зерттеліп, бір жолға қойылды деп айта
алмаймыз. Әсіресе, зат есімнің септік категориясы туралы қазақ тіл
білімінде зерттеу еңбегі мүлде жоқ деп айтуға болады.
Көмекшілердің морфологиядағы грамматикалық қызметі де,
олардың ортақ қасиеттері де, олардың грамматикалық мағынасы туралы да
3
пікірлер әр қилы. Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды көмекшілер деп
бір атпен топтастырылған элементтер өз грамматикалық мазмұны мен қызметіне
сай әр категория құрамында қарастырылу керек. Мәселен, көмекші
етістіктер етістік категориясына тән, септеуліктер мен көмекші
есімдер зат есімнің септік котегориясына тән т.с.с.
Қазақ тілінің аналитика – синтетикалық тіл екенін ескеріп түркі
тілдес тілдердің мысалдарымен салыстырмалы түрде аналитикалық септіктің
қазақ тілінде бар екенін және оның қызметі, жасалуы мен құрылымы,
мазмұнын зерттеу қазақ тілі морфологиясы үшін маңызды. Себебі,
жалғамалы тілдер грамматикалық құрылысынан сөздің аналитикалық
формасы қандай орын алады деген мәселе өзекті мәселеге жатады.
Септіктің қазақ тіліндегі аналитикалық түрі жеке обьект ретінде
зерттелетіндей шегіне жетті. Олай дейтініміз, әр түрлі еңбектер мен
жинақтарда септік пен септеуліктердің, көмекші есімдердің ортақ
белгілері, грамматикалық аналитизмнің септік категориясына қатысы да
айтылып жүр. Олай болса осы зерттеу еңбектерін жүйелік бір жолға қою қазақ
тіл білімі үшін қажет-ақ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі аналитикалық
септіктің бар екенін дәлелдеу, аналитикалық септік жасайтын тілдік
элементтердің септік жалғауымен ортақ белгілерін анықтау, оның мағыналық
топтарын жүйелеу. Қазақ тіл білімінде барлық мысалдар арқылы аталған
мақсаттарды жүзеге асыру.
Аталған мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер атқару көзделді:
- Аналитикалық септік туралы тілдердегі зерттеулерге шолу жасау;
- Септеуліктер мен көмекші есімдердің ортақ белгілерін анықтау;
- Осы екі аналитикалық септік жасаушы элементтердің
септік категориясына қатысын ашу;
- Аналитикалық септіктің септікке тән грамматикалық мағынасын бере
алу мүмкіндігін көрсету...
- Қазақ тіліндегі септікке тән сөзөзгерім жүйесіне қатысын анықтау;
- Аналитикалық септіктің грамматикалық мағыналарына саралау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Септіктің аналитикалық түрінің лалғаш рет зерттеу нысаны
болуы. Септеулік шылаулар мен көмекші есімдердің аффикстерге синоним
қызмет ету қабілетінің дәлелденуі. Септіктің аналитикалық түрінің жалпы
септік котегориясына тән грамматикалық мағынасын беруі және оған
қатынасатын элементтердің табиғаты туралы сөз қозғауы.
4
Зерттеу нысаны:
Қазақ тіліндегі аналитикалық септік.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
1. Аналитикалық септік жасалу жолдары ( таза аналитикалық ана-
литика-синтетикалық);
2. Көмекші есімдердің қосқызметтілігі ( әрі аналитикалық септік,
әрі есім сөз болуы)
3. Аналитикалық септіктің синтаксистік қызметі;
4. Септік жалғауы дамуындағы септеулік шылаулардың орны;
5. Аналитикалық септіктің жай септік бере алмайтын грамматикалық
мағынаны бере алу қабілеті;
Жұмыс құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
5
І тарау
Аналитикалық септіктің жалпы сипаттамасы
1. Аналитикалық септіктің зерттелу тарихы
Аналитикалық септік туралы кеңес ғалымдары да, шетел ғалымдары аз
зерттемеген.
Мысалы, Демесинова Галина Англиские предлоги пространственного
значения и их соответствия в казахском языке деген кандидаттық диссерта-
циялық жұмысында былай деп жазады:
Падеж традиционном понимании представляет собой словоизменитель-ную
категорию; наличие в языке категории падежа свидетельствует о
синтетизме. Однако ряд языковедов, например Яхонтов, и
упомянутые Ч.Онионз, М.Дойчбайн, Д.Керм, Б.А.Ильин считают возможным
говорит о так называемых аналитических падежах. В этом случае падежными
формами могут считаться сочетания существительные с предлогами,
послелогами или даже существительные в определенной синтаксической позиции
1,26. Бұл зерттеуден ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап
жазылған Ч.Онионз (1932); М.Дойчбайн (1959); Д.Керм (1966) еңбектерінде
аналитикалық септік ұғымын танығанын көреміз.
Латын, ағылшын тілінде аналитикалық септіктерді салыстыра
зерттеген бұл ғалымдар көне ағылшын тілінде қанша категориялық
формалы септік болса, аналитикалық септік те сонша болады деп есептейді
1,19.
Біз бұдан аналитикалық септік ұғымының жалпы тіл білімінде
ХХ ғасырдың басынан анықталып, зерттеле бастағанын байқаймыз. Бұл
әсіресе латын, ағылшын, француз тілдерінде ерте зерттелген.Себебі бұл
тілдердегі негізгі септік ұғымы қазіргі кезде предлог арқылы беріледі.
Мысалы: The young woman was walking from her own village
Жас әйел өз селосынан шығып келеді 1,15
From – нан шығыс септігінің орнына қолданылынған.
Ал Серебрянников Б.А. Сводимость языков мира, учет
специфики конкретного языка, предназначенность описания языков
мира деген еңбегінде ағылшын тіліндегі септік формасының
предлогтар арқылы жасалуын айта келіп, бұл конструкцияның жалпы тіл
біліміндегі ерекшелігін көрсетеді:
1.Синтаксистік қызметі жағынан да, мағынасы жағынан да септік
категориясының эквиваленті болады.
6
2. Тарихи тіл дамуында септеуліктер синтетикалық септікті
нақтылайды, толықтырады. Ал аналитикалық тілде негізгі септік қызметін
атқарады.
3. Септеуліктер өзінің заттық мағынасынан айырылады да,
септіктің синтетикалық түрінің мағынасын береді 2,31.
Бұл жерде Серебрянников көмекші сөздер септік орнына
жұмсалғанда, өзінің лексикалық мағынасынан айырылады деген
пікірді айтқысы келген. Демек, ғалым аналитикалық септік тілде бар
екенін, әр тілде де болу мүмкін екендігін айтқысы келген.Шынында да,
септіктің аналитикалық формасы бір тілде негізгі септік қызметін атқаруы
мүмкін.
Ал кей тілдерде белгілі бір сөз табының қосалқы қызметі ретінде де
көріну мүмкін. Мысалы: Қазақ тілінде бері - әрі үстеу, әрі
аналитикалық септік жасаушы форма.
Аналитикалық септік туралы құнды пікір айтқандардың бірі –
Джон Лайонз. Ол:
В одном и том же языке эти грамматические и локальные функции, могут
выражаться частично посредством падежных окончании, а частично другими
способами, чаще всего предлогами, послелогами. Это значит что
нельзя рассматривать категорию падежа исключительно с морфологической
точки зрения 3,318, - деп септікті тек синтетикалық түрде емес,
послелогтар, шылаулармен қатыста аналитикалық түрде де қарастырылуын
алға тартады да түрік тіліндегі
Ahmet icin – Ахмет үшін деген мысал келтіреді.
Бұндай пікірді Дело о падеже деген мақаласында
Ч.Флелимор да айтады: Мне кажется, что обсуждение проблемы
падежей могла бы предстать в несколько лучшем свете если бы как на
процесс, в точности ана- логичный правилам, приписывания послелогом в
японском языке 4,391.
Осы пікірді айтуында да ғалымның септіктің тек морфологиялық тұрғыда
көрінетін септік жалғауымен тоқтап қалмай, шылаулармен дербес
сөздер тіркесін де септік ретінде қарауды ұсынады.
Ал, егер – дейді ғалым – кей шылаулардың лексикалық
мағынасын ескерсе, оны әрі шылау – сөз табы, әрі –
септік деп қарастыруға болады 4,391.
П.С.Кузнецов Морфологическая классификация языков
деген кітабында аналитикалық тілдердің кейбіреуінде тіпті септіктің
синтетикалық формасының жоқ екенін, бұндай қызметті предлогтар
атқаратынын айтады.
Следует иметь в ввиду что аналитическии строй больше распространяется
на имя, вследствие чего, как уже было сказано в аналитических
языках или совсем нет, или почти нет падежей 5,21.
Ал,аглютинативті тілдегі септік туралы П.С.Кузнецов: В большой
части аглютинативных языков падежи характиризуются окончаниями в
7
качестве же служебных слов, выражающие отношения между словами
употребляются не предлоги, а послелоги. Слова стоящие после тех
самостоятельных слов в котором они относятся, эти послелоги
сочетаются обычно не косвенным падежом имени, как наши предлоги, а с
формами имени характиризующися нулевым окончанием дей келе мынадай
мысал келтіреді:
Коми тілінде tүй вылоt по дороге 5,22.
Аналитикалық септік туралы келелі пікір айтып, септік
конструкциясы-ның аналитикалық сипаты бар екенін дәлелдеуге
тырысқан ғалым В.М.Жирмунский. Аналитические конструкции в языках
различных типов деген жинақта ғалым:
1) Септеуліктердің қызметі жағынан да, септіктің эквиваленті
болып табылатыны;
2) Тілдердің тарихи дамуында септіктермен қатарласа
қолданылып, оларды жартылай немесе толық алмастыра алатындығы.
3) Септеуліктердің бастапқы заттың мағынасынан айырылып, абстрактілі
синтаксистік қатынасты білдіреді. Нәтижесінде
грамматикалық септіктер тәрізді өзгереді – деп сипаттайды 6,53.
Бұған қоса, дәл сол мақаласында орыс тіліндегі в городе – на
даче,
в магазине – на заводе тәрізді предлогты
аналитикалық септік конструкциясы деп санайды. Сөйтіп, орыс
тіліндегі предлогтың қызметіне жұмсалатын іші көмекші сөзінің
нақтылы мекендік мағына білдіретін, соның нәтижесінде, стол ішінде
тіркестерінің аналитикалық сипатқа ие бола алмайтынын айтады
6,53.
Ғалым, бұл зерттеуде септеуліктер мен көмекші есімдерді
септіктің аналитикалық формасы болып қарау керектігінің
себебін түсіндіреді. Неліктен септік пен предлогтарды қатар
қарауымыз керек? деген сұраққа жауап беруге тырысады.
Осы жинақта В.М.Жирмунскиидің айтқанына ұқсас
пікірді Н.М.Александров та айтады. Ол: О взаимосвязах
аналитических и синтети-ческих форм деген мақаласында тілде зат есім
септелуінің аналитикалық формасының бар екенін айтып, тиісті
септік формалары қандай грамматикалық қатынасты білдірсе,
септеулікті тіркес те аналитикалық форма ретінде осындай
қатынасты білдіреді. Сондықтан септеудің аналитикалық формасы
ретінде қаралуы тиіс дейді 7,177.
1963 жылы шыққан Аналитические конструкции в языках различных
типов деген жинақта да аналитизм, аналитикалық септік ұғымына біршама
құнды пікірлер келтірілген.
О.П.Суник О понятиях аналитическая конструкция и аналитический
строй речи деген мақаласында аналитикалық тәсіл жөнінде мынадай пікір
айтады: Аналитическими признаются и некоторые лексиколизованные
словосочетания (сложные слова, устойчивые словосочетания ) и сочетания
грамматилизованные
8
(аналитические формы слова) 8,5. Яғни, ғалым аналитикалық тәсіл
сөзжасамның да, морфологияның да обьектісі бола алады. Ал
біздің талдап отырғанымыз аналитикалық тәсілдің форма жасау
қабілеті. Осы жинақта Н.В.Солнцева форма синтаксистік сөйлем
байланыстыра алушылық, қабілетінің бар екенін алға тартады 9,6.
Аналитикалық септік туралы осы жинақта К.Е.Майтинская да
сөз қозғайды. Ол: Два направления развития аналитических
конструкции в венгерском языке деген мақаласында
В аглютинативных языках, как и флективных,
аналитические способы выражения грамматических значений употребляются
наряду с синтетическими одной сфере языка (например, в выражений
падежный отношении у существительных 10,15.
Яғни, ғалым Венгер тіліндегі аналитикалық септіктің бар екенін
айтады.
Ал, А.С.Чикобава О некоторых процессах трансформации
анали-ических образований в синтетические деген мақаласында
шылаулардың септік жасау мүмкіндігін кавказ тілі материалдары
арқылы дәлелдегісі келеді. Біз бұл туралы жұмысымыздың келесі бөлімінде сөз
етеміз 11,20.
Осы жинақта Чукотко – камчат тіліндегі аналитикалық
конструкция туралы пікір айтқан П.П.Скорик бұл тілдегі аналитикалық
конструцияның 3 түрін көрсетеді:
1. Словосочетание с производными именами от вспомогательных
глаголов ( аяваң вогыргын перемена: аяваң –
иначе, ва-гыргын - бытие).
2. Сочетание имен с наречиями в функции послелога ( ветғығ гыргоча
над отцом: ветлыгык – у отца, гыргоча - вверху).
3. Словосочетание с наречным союзным значением ( қынвэр эвыр
постепенно, қынвэр – наконец, эвыр - если).
Ғалымның саралаған екінші жасалым түрі біздің обьекті
етіп алып отырған аналитикалық септікке мысал бола алады. 12, 27.
Ал А.С.Чикобава болса О некоторых процессах
трансформации аналитических образовании в синтетическом деген
мақаласында кавказ, авар, чечен тілдеріндегі септік санының әртүрлі
болуы негізгі септіктер мен шылау (послелог) арқылы жасалған
септіктердің шатасып кетуінен деп түсіндіреді 11,20. Демек, кавказ
тіліндегі септік жасалуында септеуліктер арқылы септіктің жасалуы бар –
яғни, септіктің аналитикалық формасы бар.
Осы айтылып отырған екі жинақта ( Аналитическая
конструкция в языках различных типов Ленинград 1963 жыл,
Аналитическая конструкция в языках различных типов Наука 1965 жыл) әр
тілдердегі аналитикалық септік туралы біршама сөз болды.Көмекші есімдер
9
мен шылаулардың септік категориясына қатысы туралы түркітанушылар
да аз зерттемеген. Аналитикалық септік және оны жасайтын тілдік
элементтер, көмекші сөздер туралы пікір айтқандар баршылық. Жалпы
бұл пікір аясындағы ойларды былай топтауға болады:
1) Тілде алғаш көмекші сөздер одан соң септік жалғаулары
пайда болған;
2) Көмекшілердің қосқызметтілігі;
3) Көмекшілердің септік жалғаудың грамматикалық мағынасын бере алу
қабілеті;
Жалпы зерттеулерге сүйенсек, түркітанушылардың көпшілігі
түркі тілдеріндегі септік категориясын зерттегенде де,
көмекші сөздерді зерттегенде де оның әлдеқайда қиын, әлі де көп зерттеуді
қажет ететінін алға тартады.
Бұл обьектілер туралы зерттеушілердің қатарына
А.М.Щербак, Ф.А.Ганиев, Н.К.Дмитриев, А.М.Казембек, Н.А.Баскаков,
А.Н.Кононов, В.А.Серебрянников және т.б. айтуға болады.
Түркі тілін зерттеген бұл ғалымдар септіктің аналитикалық түрі
туралы зерттеулер жасап, олардың алғышарттарын көрсетті.
Тек ол туралы әртүрлі тілінің төл авторлары жеткілікті
дамытып, өз дәрежесінде таныған жоқ. Жалпы септік категорисының пайда
болуы туралы алғашқы түркі тілдерінің жалпы грамматикасы
туралы еңбек жазған А.М.Казембек былай деп жазады:
Буквы или слоги характиризующие падежи в склонении имен
или местоимений, как-то, -нин, - дан, - да и прочие
сут падежные послелоги 13,312
Яғни, ғалымның ойынша, септік жалғауларының негізі
септеулік шылаулардан шыққан. Олай болса, тіл білімінде
айтылып жүргендей септеулік шылаулар септіктің емес, септіктер
септеулік шылаулардың орнына жұмсалып жүрген болып шығады.
Н. К. Дмитриев грамматиканың даму жолының 4түрлі сатысын көрсетеді:
1) дербес сөз
2) көмекші сөз
3) шылау
4) қосымша 14,47
Демек, дербес сөз лексикалық мағынасын сақтап мағыналы
тұлғаға айналған да, көмекші сөз, шылау, жалғау бір-бірінен туындап,
шылауды кей бөліктері жалғауға айналған, соған қарамастан, тілде сол шылау
да, жалғау да грамматикалық мағыналары бір-бірімен мәндес түрде өмір
сүреді.
Айырмашылығы бірі дербес сөзге тіркессе аналитикалық, бірі
жалғанады синтетикалық.
Түркітануда септік санының әр түрлі көрсетілуі де
10
сондықтан.Мысалы, Көп түркі тілдерінде көмектес септік
көрсетілмейді. Себебі, оның орнында бенен – бірге шылауы
қолданылады. Соңынан грамматикалық мағынасына байланысты ол септік
құрамында қарастырылды.
А.М.Щербак түркі тілдеріндегі септікті 9-ға бөледі:
1.Именительный падеж
2.Родительный падеж
3.Винительный падеж
4.Дательный падеж
5.Местный падеж
6.Исходный падеж
7.Творительный падеж
8.Сравнительно - огрничительный падеж
9.Уподобительный падеж 15,16 – 25
Аналитикалық септік деп атамаса да, ғалым септік жасаау үшін шылау-
лардың қолданылуын көрсетеді.
Мысалы: Местный падеж – жатыс септік бөлімінде ғалым
артында, алдында деген көмекші есімдермен берсе, Исходный падеж – жатыс
септікке үстінен, алдынан т.б. көмекші есімдер тіркесімен береді
Сравнительно - ограничительный падеж, Уподобительный падеж
бөлімінде ғалым -ше, -ше, -дай, - дей сын есім тудырушы
жұрнақтарын көрсетеді 15,26.
Түркітанушылар әр тіл бойынша зерттеулерінде, шылаулардың кей түрін
септіктердің қатарына қосады, бірақ аналитикалық септік деген
атауды көрсетпейді.
А.М.Щербак өзінің тағы бір еңбңгінде септіктің 9 түрінен басқа әр
түркі тілінде кездесетін септік жалғауларының мынадай түрлерін атап өткен:
Предель ный –ғача, - гаса ( татар, башқұрт)
Причинно – целовой -шан (чуваш)
Причинно – достигательный -чен, -үчен (чуваш)
-чәнен (қырғыз)
Совместный -лын, - дын
Винительный – непределенный (частным партиктивным)
-да, -до, -та (як ат-та тут)
Мешительный - сар (чуваш)
-сыз (общетюрк) 16,29-61
Чуваш тіліндегі чан, чен, үчен,деп отырғаны тілімізде үшін
шылауы. Ғалым, олай болса, шылаулардың септікпен теңдес жұмсалатынын
дұрыс таныған. Үшін шылауын сол кездің өзінде себептік септік деп
аталғанын білеміз. Демек, А. М.Щерба аналитикалық септіктің кей
түрлерін байқағанын көреміз.
Түркітанушылардың ішінде аналитикалық септікті жеке обьекті
етіп қараушылар да болды.
11
Мысалы: Ф. А. Ганиев аналитикалық септік деп есім сөз бен көмекші
сөздер тіркесін көрсетеді.
Ондай аналитикалық септіктің 8 түрін көрсетеді:
1.Социатив (орудийно – совмесный падеж) – белән септігі тіркесу
арқылы жасалады. Ол қазақ тіліндегі бергі септігінің баламасы.
2.Дестинатив (причинно - целовой) өчен – үшін шылауы
қатысымен жасалады да, септіктік мағына береді.
3.Уподобительный - сравнительный падеж.
Зат есімге кебек, ешекемле, кадәр, төсле, хәтле
шылауларының бірі қатысуы арқылы. Мағынасы екінші бір затқа
ұқсауды не салыс-тыруды білдіреді. Соған қарағанда ол
тіліміздегі сияқты, секілді, тәрізді септеулік шылаулардың
эквиваленті.
4.Изьяснительный падеж.
Бұл турасында, хақында шылауларының тіркесуі арқылы
жасалады. Әңгіменің кім, не туралы екендігін білдіреді.
5.Местный падеж.
Нольдік формадағы зат есімге буенча, бүйлап, өстенда, астында
көмекшілері тіркеседі.
Демек, ғалым көмекші есімдердің де септіктің аналитикалық формасын
жасауға қабілеттілігін көрсетеді.
6.Исходный падеж.
Зат есімге астынан, өстенән шылаулары тіркесіп, қимыл
бағытын білдіреді.
7.Направительный падеж.
Зат есімге өстенә, астына көмекші есімдерінің тіркесуі арқылы
жасалады.
Қимылдың бағытталған затын білдіреді.
8.Причинный падеж.
Зат есімге арқасында, сәбәпле тіркесуі арқылы жасалып себептік
мағына жасайды 17,28-30.
Ғалым аналитикалық септік жасалуында аналитикалық форма
жасаушы шылау мен көмекші есімдерді нөлдік формадағы зат
есімге жалғайды. Ғалымның пікірінше, тек еш жалғаусыз дербес сөздерге
ғана аналитикалық форматтарды тіркестіру арқылы аналитикалық септік
жасауға болады. Бірақ аналитикалық септік жасауда біршама дұрыс
пікір айтады.Қазақ тіліндегі аналитикалық септік жасалымы – нөлдік
формалы зат есімге үшін, туралы, арқылы, арқасында форматтары тіркесін
қабылдайды. Сонымен қатар,кейде септелетін сөздің барыс, көмектес, шығыс
септікте тұруын қажет етеді.
Мысалы: Үйге қарай, әжеммен бірге, үйден ары т.с.с.
Ф. А. Ганиевтің бір қателігі ол көмекші есімдерді нөлдік формадағы зат
есіммен тіркестіреді, бірақ оның жасырын түрдегі меншіктік мағынадағы
12
ілік септігі-нің формасы екенін танығысы келмейді. Ғалым өз еңбегінде
аналитикалық септікті таза аналитикалық тұрғыда көрсеткісі
келеді. Ал, тіл дамуында аналитикалық септік жасалымын 2 түрлі жолын
көрсетуге болады:
1) Ф. А. Ганиев талдап көрсеткен таза аналитикалық.
Мысалы: Сен үшін, ол арқылы, апам туралы.
2)Синтетика – аналитикалық.
Мысалы: Саған бола, далаға қарай, көптен бері т.б.
Грамматика хакасского языка деген жинақта Г.И.Донидзе шылаулар
деген бөлімде оны екіге бөледі.
1.Послелог – слова. Бұл бөлімінде ғалым көмекші есімдер мен
септеулік шылауларды қарастырады.
2.Послелог – аффикс. Оның хаккас тіліндегі 2 түрі:
а) –даңдар -деңңер, -таңар -теңер, -наңар, -неңер
б) гаче
Мысалы: Статьяда нымахтың композициясынаңар, сюжеттерінеңер,
образтарынаңар, тілінеңер илиде чоохталча.
Мақалада композиция, сюжет, образ туралы терең айтылған. Демек бұл
жерде -даңдар хакас тілінде туралы деген мағынаны беріп тұр.Бұл
шылау түрін ғалым шылаулар түрі мен септік жалғауларының арасындағы
форма деп есептейді 18,254-252.
Демек ғалым аффикс – жалғаулар мен шылаулардың арасында тығыз
байланыстың бар екенін таниды.
Көмекші сөздердің қызметі жөнінде олардың сөйлемдегі
көрінісіне байланысты кейде дербес сөз, кейде сөз
байланыстырушы қызмет атқаратыны туралы да түркітануда пікірлер бар.
В.А.Серебрянников тілдегі көмекші есімдердің кейде шылау, кейде
зат есім қызметін атқарады деп жазады 19.
Ал, О.Н.Бётлингк көмекші есімдердің екі түрлі қызметін көрсетеді:
1) Өз лексикалық қызметінде зат есім;
2) Көмекші абстрктылы қызмет, яғни сөйлемдегі әр түрлі қатынастар-ды
көрсетеді. Сонымен қатар ғалым көмекші есімдердің жанама
(косвенный) септіктер, - барыс, жатыс, шығыс,
көмектестердің орнына қолданады дейді. 20,27
Бұл жөнінде құмық тілінің грамматикасын зерттеген Дмитриев былай
деп жазады: Если служебные имя употребляеться служебного, то оно ставится
в так называемых грамматических падежах, противном же случае оно должно
стоять в одном и так называемых пространственных падежах 21,184.
Егер көмекші сөздер көмекші қызметін атқарса деген
сөйлемін біз ғалымның көмекші есімдердің ең алдымен, зат есімдік
қызметін танығанын көреміз.
Бұл пікірмен толығымен келісеміз. Оны тілдегі құбылыстардың
13
өзі дәлелдеп отыр. Қазақ тілінде көмекші есімдер мен кей шылаулар (әрі,
бері, жақын т.с.с.) мысал бола алады. Олар әрі үстеу, әрі зат есім,
сонымен қатар аналитикалық септік қызметін атқарады.
Біздің тіліміздегі қай-қай ғылымының салаларын алғаш зерттеген
қазақ ағартушы ғалымы А.Байтұрсынов септеулік шылаулардың
септік жалғауларының орнына жүретінін жақсы таныған: Кей
сөздер жалғау орнына жүреді һәм жалғаулар сияқты басқа сөз
шылауында тұрмаса өз алдына мағына шақпайды. Олар жалғаулықтар деп
аталады 22,196, - деп жазады да, оларға үшін, менен, арқылы,
тақырыпты, туралы деген мысал келтіреді. Сөйтіп, автор қазіргі
септеуліктерді – жалғаулықтар деп атайды.
Ғалымның жалғау, одан соң жалғаулар сияқты қызмет
атқаратынын, шылауларды жалғаулықтар деп алуында да мән бар.
Яғни, А.Байтұрсынов аталған конструкциялардың сөз бен сөзді байланыс-
тырушылық қызметін жақсы байқаған. Бұдан байқайтынымыз, грамматика
саласында алғаш зерттеулердің өзінен де септеуліктердің
жалғаудың грамматикалық мағынасын бере алатынын, септіктің
эквиваленті, синтетикалық септіктің аналитикалық формасы бола алу
табиғатын байқаған.
Әрине, ол кезде септіктің аналитикалық формасы деген ұғым болған
жоқ. Жалғаулық ұғымы бұдан соң тіл дамуында басқаша ат алды, сөйтіп
А.Байтұрсыновтың септік жалғауымен байланыстырып алған жалғаулық
аталуы қолданыстан шықты. Десек те, осындай пікірді айта отырып ғалым
алғаш рет шылауды сөз табы деп таниды. Қазақ тіліне шылау терминін
енгізген де осы А.Байтұрсынов болатын.
Көне түркі тіліндегі шылаудың лексика – грамматикалық мағынасын
зерттеген – Қасиет Кәкенұлы: Көп уақытқа дейін шылаулар жалғау және
жұрнақ деп қарастырылды, - дейді. 51,14
Дербестігі жоқ, лексикалық мағынасы болмайтын, қолданыста
ғана белгілі бір грамматикалық мағынаға иеленетін дербес сөз деп
танымай, тек морфологиялық жұрнақтар деп таныған ғалымдар бар. Олар:
А.Х.Востоков, Фортунатов, И.Мещаников деді де осы іспеттес ойдың түрі
А.Казем-бек, М.Терентьев те қолданған.
Тіл тағылымы еңбегінде А.Байтұрсынов септіктің 5 түрін
көрсетеді: Ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс.
Ал, жалғаулықтар - дейді ғалым – ілік, табыс, барыс, жатыс,
шығыс септігінің орнына жүреді.
Ал, профессор Қ.Жұбанов Шылаулар атты мақаласында қазақ тіліндегі
сөздерді түп мүше және жамау мүше деп бөледі. Жамау мүше деп отырған
шылауларға ол мынадай анықтама жасайды:
Екінші түрлі сөз мүшелері (шылаулар) түбіршілеп өздігінен пайдаға аса
алмайды, түбір шылауында тұрып қана белгілі мағына шығара алады23. Яғни
бұл шылаулардың жеке тұрғанда ешқандай лексикалық
14
мағынасы жоқ деген пікірге сыяды. Сонда бұлардың септік
жалғауынан артықшылығы неде?
Қ.Жұбанов Исследование по казахскому языку деген
еңбегінде, көмекші сөздерге арналған зерттеуінде көмекші
сөздерге мен, да, шейін, гөрі дегендерді жатқызады
да, қазіргі тіліміздегі шейін, арқылы аналитикалық септік
жасайтын бірліктерді падежный приставка аударсақ септік жұрнақ, ал септік
жұрнақ деген тіркес біздің тілімізге жат.
Қ.Жұбанов: Шейін – управляет дательным падежом в сочетании с при-
частием –ған деп, сен келгенге шейін деп мысал келтіреді.
Арқылы – неграмотный переводчик перевел русское упрекат
неве-жественного переводчика в неумением пользоваться
падежными приставками , - деп жазады. Бұл зерттеуде ғалым: Біз бұл
көмекші есімдер-ден септіктердің мағынасын талап ете аламыз , -
деп, өзеннен өтті - өзен арқылы өтті деген мысал келтіреді.
Яғни, соңғы пікіріне келсек ғалымның септік жұрнақ –
падежный приставка деп отырғаны аналитикалық формалы септік екені айқын
24,116.
Бұдан байқайтынымыз Қ.Жұбанов Исследование по казахскому языку
деген еңбегі аналитикалық септік табиғатын танып, олардың
септіктің грамматикалық мағынасын беретінін байқаса да, оны падежный
приставка деп атайды. Әйтсе де, аналитикалық септік табиғатына
байланысты құнды пікір айтқаны белгілі.
С.Аманжоловтың Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы деген
еңбегінде: Шылаулар сөйлемдегі сөздердің басын қосуда ерекше орны бар
дәнекерлік қызмет атқарады , - дейді.
Септіктердің де сөйлем ішінде сөздерді байланыстыратыны белгілі.
Сол еңбекте С.Аманжолов А.Байтұрсыновтың жалғаулық терминінің
орнына демеулік деген ат беріп, оны :
1)сұрау тілеу
2)құрау деп бөледі.
Сұрауға қазіргі қазақ тіліндегі демеулік шылауларды жатқызса,
құрауға қазіргі біз зерттеу обьектісі етіп алып отырған
септеуліктер мен көмекші есімдерді жатқызады.
Мысалы: Құсап, ары, бері, соң, кейін, сияқты, ішінде, астында,
үстінде, арқасында, жанында, айналасында, арқылы, туралы, үшін, дейін,
гөрі, таман, қарай, бола, іспетті, құрлы деген формаларды келтіреді
25.42-43б
Олай болса, көмекші есімдер мен шылауларды бірге алып
қарауында үлкен мән бар. Демек, ғалымның шылаулар құрамына көмекші есімді
қосуы оның зат есім құрамында қаралатын номинативтік
15
қызметіне қарағанда, сөйлем ішінде сөз бен сөзді байланыстырушылық
қызметін бағалағанын көреміз..
Р.Әмір Қазақ тіліндегі жалғаулықтар деген еңбегінде:
Септеуліктер өзі тіркескен сөздің басқа сөзге қатынасын
білдіреді. Тіл жөніндегі кей еңбектерде бұл жалғауларға теңеледі, - дейді.
Шылаулар мен жалғаулар жұрнақтардың екі саладағы категория
деп есептейді.
Жұрнақ пен жалғау морфологиялық категория. Олардың түр-
түрі сөздердің шамалы бір тобына ғана таңулы болады. Ал, шылаулардың өзі
зат есім, сын есім, етістік сөздерге жалғана береді дейді
де, шылаулар синтаксистік категорияға жатады дейді 26,44.
Р.Әміровтың зерттеу саласы жалғаулықтар болғандықтан, ғалым
жалпы шылау категориясын өз обьектісіне сай икемдеп алады.
Шын мәніндегі шылаулардың ішіндегі осы септеуліктерді тұрақтылығына
байланысты анығын айтсақ, өз алдына үнемі септік формасының
келуін қажет етуіне байланысты осылай айтылғандығы талассыз.
Иә, жалғаулық шылаулардың сөйлем байланыстырушылық қызметі бар
екені рас, ондай қызметті кейде септік жалғаулары да атқарады. Жалғаулық
шылаулар салалас құрмалас сөйлем жасауға қатынасса, септік жалғаулары
сөйлем жасауға қатынасады.Мысалы: мезгіл бағыныңқылы сабақтас.
Сонымен қатар, шылаулардың біз қарастырып отырған қызметі сөйлем
мен сөйлем байланыстырушылық емес, сөз бен сөзді байланыстырушылық
септік категориясының орнына қолдана алу қызметі.
Қазақ тілінде С. Аманжолов сияқты М. Балақаев та шылау мен
көмекші есімдерді бірге қатыстырады да, оларды күрделі есімдер деп
атап біраздан кейін, қала үстіне деген мысалдар келтіреді 27,30.
Яғни, қазақ ғалымдарының арасында көмекші есімдер мен
шылау арасында қызметі, табиғаты жағынан септік орнына жұмсала
алушылық қабілетін таныған.
Қазақ тіліндегі септік пен орыс тіліндегі
септік категориясын салыстырмалы түрде зерттеген В. Исенғалиева қазақ
тілінде көмекші есімдер мен шылаулар дұрыс жолға қойылмаған деп есептейді.
В грамматиках по казахскому языку служебные слова и
послелоги освещены совершенно недостаточно и противорично , -
деп, олардың қызметі, орнын жеке қарауды талап етеді дейді 28,51.
Орыс тілімен салыстырмалы түрде зерттегендіктен ғалым
орыс тіліндегі предлогтар мен септеуліктерді салыстырмалы түрде қарайды.
Мысалы: Удалясь от лампы проходя через улицы дошел до дома.
Шамнан ұзап, қараңғы көшеден өткенде
елегези – елеге үйге жеттелі деп аударады 28,59.
Через предлогының қазақ тіліндегі арқылы септеулігі. Солай болса
16
да ғалым предлогтың бұл эквивалентін сөйлем мағынасына қарай
көрсетпейді, бірақ арқылы термині қазақ тілінде қолданылады. Олай болса,
через улицы - көшеден деп аударылған. Улица дербес сөзімен селбесіп
келген через предлогы қазақ тіліндегі көшеден шығыс синтетикалы
септігінің баламасы болып отыр. Олай болса, көше арқылы өту мен көшеден өту
бұл сөйлемде бір мағынада қолданылғанын көреміз. Демек,
В.Исенғалиеваның көп зерттеуді қажет ететін септеуліктердің бір
қыры осы болу керек. Бұл еңбекте осы сынды мысалдарды көптеп
кездестіруге болады.
Септеуліктер мен көмекші есімдер тек сөйлемдегі сөз байланыстырушы-
лық қызметіне ғана емес грамматика беретін грамматикалық мағынасына
қарай да септіктермен синонимдес қызмет атқарады.
Мәселен, С.Аманжолов Септік жалғауларының мағыналары мен
қызметі деген тақырыпта септік жалғауларының бағыттық,
мақсаттық, мезгілдік, мекендік, мөлшерлік мағыналарды беретінін айтады
25,71.
Шылаулардың граммтикалық мағынасы туралы сөз еткен Р.Әміров та
шылауларды (септеулік) мағынасына қарай:
Мезгіл-мекен: дейін, шейін, таман, бойы, салым
Амал: бойынша, бірге, қабат, қатар
Мақсаттық: үшін, деп
Қатыстық: туралы, жөнінде, жайлы
Теңдес-толғамалы: сияқты секілді 26,52.
Аналитикалық септіктің мағыналары туралы біз келесі бөлімде
молырақ тоқталамыз.
Көмекші сөздерді арнайы зерттеп, белгілі бір тұжырымға
келген ғалым – А.Ысқақов. Ғалым көмекші сөздерді атауыш сөздерден
алшақтаған кейде зат есім, кейде көмекші есім қызметін атқаратындар
( қас, жан, әрі, бері, соң т.б. ), тек көмекші ретінде
жұмсалатыны ( дейін, үшін, сайын, ғана т.б.) бөледі 29,359.
Ғалым мұнда септіктің аналитикалық формасы деп жүрген элементтердің
кейде үстеу ( әрі, бері), зат есім (бас, қас), кейде (септіктің
аналитикалық формасы) шылаулар, көмекші есім қызметіне жұмсалатын 2 жақты
қызметін көрсетеді.
Демек, аналитикалық септік жасайтын шылаулар мен көмекші есімдердің
қызметі, үстеу мен зат есімнің мағыналарының көмекшілік
деңгейіне көшуінен туындаған деп түсінеміз.
Шылаулар мен көмекші есімдерді аналитикалық септік ретінде
көріне алмауына да осы себеп болады.
К. Ахановтың мына пікіріне назар аударайық: Көмекші
сөздердің грамматикалық жағы басым болады. Бұл сөздер тобы дербес
17
қолданылмайды, атауыш сөздермен тіркесіп көмекші қызмет
атқарады. Олардан, әдетте туынды сөздер жасалмайды, - дейді. 30,413
Ал, Ф. Кенжебаева Послелоги и частицы в современном казахском
языке диссертациялық жұмысының авторефератында былай деп жазады:
Одним из самых морфологических признаков послелога
является его неизменяемость.
Яғни, түрлену тән емес деген пікірді айта отырып Однако
некоторые из послелого принимают форму числа.
Например, жаз бойына
турасындағы
сияқтанған
шақтысын
сияқтылардың т.с.с. 31,16 келтіреді.
Мұндай әркелкіліктің болуын біз бір тілдің элементтік екі жақты
қызметімен байланыстырамыз.
Мысалы: 1. Ішім ауырды (ауызекі)
2. Бірақ байғұс үш күннің ішінде
қатты азаптанды (М.Мағауин Өмір жыры 47 бет)
Екі іш сөзінің мағынасы, қызметі бірдей емес. Бірі заттық
мағына, бірі аналитикалық септіктің мезгілдік мағынасы.
Демек тіліміздегі септіктің аналитикалық формасын
жасайтын элементтерді:
а) қосқызметті: көмекші есімдер мен арқылы, әрі,
бері, соң, кейін, жуық, жақын, туралы, жөнінде, сияқты,
шамалы т.б. Бұлар әрі дербес мағыналы сөздер, әрі аналитикалық формалы
септік қызметін атқарады.
ә) бірқызметті: үшін, қарай, дейін, шейін, гөрі, ғұрлы, сайын
жатқызамыз. Бұлар тек қана аналитикалық септік жасайды.
Бұлай жұмсалу себебі тілдегі бұл элементтердің
тарихилығында. Біз айтып отырған бірқызметті элементтердің тек
қана грамматикалық мағынада келуі, оларды әу бастағы лексикалық
мағынасының тіл дамуында мүлде жоғалып, олардың алғашқы
варианттағы лексикалық дербес өз мағынасының ұмытылуында.
Тіпті аналитикалық форманттардың кейбірі бізге
жеткен көне жазбалардың өзінде көмекші қызметте жұмсалған,
кейбірі дербес сөз дәрежесінен жалғау дәрежесіне түскен
(көмектес септік). Ал кейбірі, қосқызметті аналитикалық
септіктің формалары қазіргі күнгі дербес мағыналы күйлерінен
көмекшілік мағыналы формалық қызметке ауысқан.
Біздің тілімізде септіктің аналитикалық формасы сонау Орхон –
Енисей жазбаларында да кездеседі, ендеше аналитикалық септік
тарихи даму дәрежесі.
18
Қазақ тілінде көмектес септіктің мен жалғауы әр түрлі
өзгешелік нәтижесінде қалыптасқаны қазіргі тюркологияда күмәнсіз мәселе.
В. Исенғалиева шылау (септеулік) бирленбирле, биленилен,
мененмен деген көмектес септік дәрежесіне жетті дейді де, Далее
сокращения числа падежей шло так же счет того что отдельные падежные
значения и функция стали выражаться при помощи послелогов4 деген
пікірмен тіпті көмектес септікті жасаушы элементтің өзі септеулік шылау
екенін айтады 28,5.
Бірақ, К. Аханов та, басқа ғалымдар да тілдің аналитикалық,
синтетикалық, флективті болып танылуын осы үш тәсілдің қайсысының басым
болғанына байланысты деп шешеді 30.
Сонымен бірге, қазақ тілінде етістіктің де сын есім шырай формасы
деп көрініп жүрген форматтар аналитикалық форма ретінде танылып
жүргенін ескерсе, септіктің аналитикалық форма жасаудан неге біз қашамыз.
К. Ахановтың Тіл біліміне кіріспе еңбегінде : Септеулік тіркестер
немесе конструкциялар септеуліктің аналитикалық формасы болып
санала ма, саналмай ма? деген сұраққа лингвистер әртүрлі жауап
береді, - деп, бұл тақырыпты жабулы қазан жабулы күйінде қалдырады.
30,410
Біздің зерттеуімізде септеулік шылаулар синтаксистік қызметі
жағынан септiктің эквоваленті бола алады. Бұл пікірге
сүйенсек яғни, жай септіктермен қатар, аналитикалық септіктер де
септік категориясына тән грамматикалық мағынаға ие деген пікір шығады.
Мысал келтірсек, Қасым хан заманынан бері Бұхармен қидаласып
келеміз.( М. Мағауин Аласапыран 11 бет)
Осындағы бері шығыс септігінен кейін тіркесетін шылауды алып
тастасақ сөйлем мәні өзгермейді. Соған қарап септеулік шылаулардың
мағынасы бейтарап, сөйлемде еш грамматикалық мағына жоқ деген
шешімге келуге болмайды. Керісінше бері септеулік шылауының
тіркесімін шығыс септіктің эквоваленті деп есептейміз. Тек оның бүй-нан
септеулік жалғау да, екіншісі көмекші сөз (септеулік шылау немесе
аналитикалық формат).
Яғни бұлар септік категориясының грамматикалық синонимдер қатарын
құрайды.
Біз білетін жазба жәдігер жазбалардың өзінде де аналитикалық
формат септеулік шылаулар, лексикалық мағынасы жоқ, немесе солғын
қалпында жетті, тілдегі барлық форматтар және формалардың тіл
тарихында дербес мағыналы сөз екенін ескерсек, бұлардың түп-төркіні
сонау Алтай дәуірінен арыда жатыр.
Бұл септеулік шылаулардың дәл қай кезде грамматикалық
мағынасы басым сөздерге айналып, толық лексикалық мағынасынан
айрылғанын тап басып айту қиын. Оның дамуы өте ерте біз дәлелдеп
19
бере алмайтын кезеңде жатыр.
Ертеде пайда болған септеуліктер: үшін, шейін, дейін, сайын бетер т.б.
Бұдан беріректе пайда болған септеулік: туралы, жөнінде, қатар,
қарай, бірге, арқылы, кейін, соң, әрі, бері, гөрі, кезде, бойы т.б.
Алғашқысы лексикалық мағынасынан мүлде айырылған, жеке
алып құрылысын талдау мүмкін емес.
Ал, кейінгісі біршама түсінікті, түсіндірме сөздікте де алғашқы
бөлімді түсіндіргенде біршама сөйлемдік түсініктеме қажет, ал екінші
бөлікте бір сөзді түсіндіруде синонимдес сөздермен түсіндіре алу
көрінеді.Бұл пікір біздің айтып отырған бірқызметті және
қосқызметті аналитикалық формалардың жұмсалымының шығу турасындағы мысал
бола алады.
Қазақ тіл білімінде шылаулар мен септеулік шылаулардың
септіктің орнына жұмсала алу қызметі айтылса да, аналитикалық
септік термині беріректе ғана айтылып жүр. Аналитикалық етістік формасы
Н.Оралбаеваның Аналитические формы глагола в современном казахском языке
32 докторлық диссертациясы еңбегінде талқыланып, оқулықтарға
енгізілді.Содан кейін аналитикалық форманың басқа сөз таптарында
болуы мүмкін екені орыс және басқа туыстас тілдермен салыстырмалы түрде
пайдаланыла бастады.
Қазақ тілінің морфемалар жүйесі деген ғылыми еңбекте
ғалым Н. Оралбаева орыс тіл білімімен және өзбек, чор, ұйғыр тілдерімен
байланысты-рып анализ жасап: Соңғы кезде аналитикалық септік формасы
туралы сөз қозғалып жүр. Бұрын кей шылаулардың, көмекшілердің
тіркесі септік жалғаудың мағынасымен синоним болатынына зерттеушілер
назар аударып келгені мәлім.Мысалы: саған – сен үшін үйде – үйдің ішінде -
деп келтіреді 33,160.
Сөйтіп, ғалым септіктің аналитикалық түріне көмекші сөздермен қатысты
түрде алу керек деген пікірді айтады:
Біздің тіліміз таза синтетикалық тіл емес.Осы кезге дейін
тюркологтар көрсеткен септіктің аналитикалық түрін зерттеу
қолға алынған жоқ. Тюркологтар көмекші есім мен шылауларды
септікке дәлелсіз жатқызған жоқ. Септік категория – тілдегі ең
абстракты мағыналы грамматикалық категория. Егер көмекші есім мен
септеулік шылау осы грамматикалық категорияның көрсеткіші болса, оның
грамматикалық мағынасы туралы дау болу мүмкін емес , - деп, септік
категориясының аналитикалық түрінің қазақ тілінде бар екендігі туралы нақты
әрі дәл пікір айтады.
Әмеди Хасенов Тіл білімі деген еңбегінде Көмекші сөздер
тәсілі бөлімінде Мейрамға келдік – Мейрам үшін келдім , - десек,
Мейрамға дегенді ға-аффикс – грамматикалық мағына білдіруші тәсіл
(барыс септік), Мейрам үшін тіркесіндегі үшін - септеулік 34,259, -
дейді.
20
Яғни екеуінің бір грамматикалық мағынада бірақ, әртүрлі форма
екенін айтқысы келеді.
Мұхамади Құралайдың Грамматикалық аналитизмнің
категорияға қатысы мақаласында С.Исаевтың сөз таптарының ішінде
грамматикалық категориясы бар үш сөз табы бар деген пікірін негізге
ала отырып, осы үш сөз табының (етістік, зат есім, сын есім) ішіндегі
етістіктің аналитикалық формасының дәлелденгендігін, ал зат есім мен
сын есім форматтары бар ма деген мәселенің әлі шешімін күтіп жатқанын
айтады 35,89.
Зерттеуші зат есімнің септіктің аналитикалық формасының
көрсеткіші болатын грамматикалық элементтердің көп екенін алға
тартады. Демек, аналитикалық септік формаларына мысал болатын
форматтар болса, оның септіктің грамматикалық мағынасын бере алу
қабілеті, оны жасауға қатынасатын тілдік бірліктер,
аналитикалық септіктің жасалу түрлері, құрылысы алдағы уақытта
зерттеуді қажет ететін обьектілер.
1.2 Аналитикалық септік мағыналары.
Алдыңғы бөлімде біз аналитикалық септіктің негізгі белгісі
ретінде біз оның септік мағыналарын бере алу қабілетін айтқан болатынбыз.
С.Аманжолов Қазақ тілінің қысқаша курсы еңбегінде cептіктің 61
түрлі мағынасын 25.228-235, ал септеулік шылаулардың септікке қатысты
мақсат, мезгіл, бағыт, мекен себеп, көмектестік т.с.с. мағыналарын береді
25.79.
Мәселен, мезгіл, мекен мағынасын – барыс септігі, жатыс септігі
білдірсе, бағыт, себеп мағынасын – барыс септігі білдіреді, ал
көмектестік, бірлестік құралдық мағынаны көмектес септігі білдіреді.
Бұл дәлелдің өзі жай септік пен аналитикалық септіктің
грамматикалық мағынасының ортақтығын дәлелдей түседі.
М.Балақаев та септеуліктерді 2 көлемдік: іш, маң, жан; мезгіл-
мекендік: дейін, шейін, қарай; себеп-мақсат: үшін, туралы деп бөледі
27,53.
Бұл грамматикаларға синтетикалық септіктердің жауап бере алатынының
дәлелдеу қажетсіз деп білемін.
Аналитикалық септік жасаушы тілдік элементтер тек қана
септік мағыналары ғана емес, жай синтетикалық септік бере алмайтын
мағыналарды да беретінін айтқан болатынбыз.
Мысалы: Барыс септігі немесе жатыс септігі тек мезгілдік
грамматикалық мағына берсе, дейін септеулігі оның шегін берсе, сайын
септеулігі оның әр кез қайталануын, ал бері айтылып отырған
кезеңнің осы уақытқа дейінгі мезгілін нақтылайды.
21
Аналитикалық септіктердің грамматикалық мағына беруде жай септіктерге
қарағанда мүмкіндігі мол.
Послелоги татарского языка деген диссертациялық
авторефератында Ғарифуллин Сайдаш септеуліктердің мағыналарына қарай 21
топқа бөледі:
1. Временные (алдында)
2. Местные (арқылы)
3. Наравление (алдында)
4. Начала (алып)
5. Передела (кадәр)
6. Цели (өчен)
7. Причины (арқасында)
8. Компаративности (кебек)
9. Зависимости (тарафынан)
10. Противопоставления (қарамастан)
11. Средства (аша)
12. Образа действия (аралаш)
13. Исключения (башка)
14. Замещения (булып)
15. Изьяснительные (турында)
16. Соправаждение (қарашындағы)
17. Меры (хәтле)
18. Повторяемости (соен)
19. Состояние (шиккелм)
20. Условия (қарағанда)
21. Свидетеля (күзүнде) 36,14
Бұл мағыналардың кейбіреуін септік жалғаулары бере алса
(мезгілдік, мекендік, бағыттық, мақсаттық), кей мағыналарды бере алмайды.
Біздің саралап отырғанымыз септеуліктердің емес септіктердің мағынасы,
демек біз септеуліктер мен көмекші есімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz