ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ.қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі ... ... .3.10
Негізгі бөлім
1.тарау. Қазақ.қырғыз халықтарына ортақ «зар заман»
А) Молда Қылыш Шамырқанұлы (1866.1917) ... ... ... ... ... ... ... .11.19
Ә) Албан Асан Барманбекұлы (1866.1916) ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.30
Б) Қалығұл Байұлы (1785.1855) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.35
2.тарау. Қазақ.қырғыз ақындар айтысы
А) Сарбас пен Қалмырзаның жұмбақ айтысы ... ... ... ... ... ... ... ..36.42
Ә) Сүйінбай мен Арыстанбектің айтысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.52
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.54
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ.қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі ... ... .3.10
Негізгі бөлім
1.тарау. Қазақ.қырғыз халықтарына ортақ «зар заман»
А) Молда Қылыш Шамырқанұлы (1866.1917) ... ... ... ... ... ... ... .11.19
Ә) Албан Асан Барманбекұлы (1866.1916) ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.30
Б) Қалығұл Байұлы (1785.1855) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31.35
2.тарау. Қазақ.қырғыз ақындар айтысы
А) Сарбас пен Қалмырзаның жұмбақ айтысы ... ... ... ... ... ... ... ..36.42
Ә) Сүйінбай мен Арыстанбектің айтысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.52
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.54
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында әдеби байланыстардың алар орны ерекше. Себебі, “Қай халық болмасын өзінің әлеуметтік-қоғамдық даму жолында өзгеден оқшау, томаға-тұйық қалмай, өзге елдермен алуан түрлі байланыс жасайды. Әр қилы экономикалық, саяси, сауда қатынастарына енеді. Тұрмыс, мәдениет, шаруашылықтың әр саласынан тәжірибе алмасады. Халықтың бір-бірінен еңбек, өмір тәжірибесін үйреніп, алмасуы, үлгі, өнеге алуы қай заманнан бар құбылыс. Қоғамдық құрылысы, шаруашылығы ұқсас, іргелес, көршілес, Һәм туысқан елдердің қарым-қатынас, байланысы мүлде күшті болады. Тіпті қырғи қабақ елдердің халықтары арасында да түрлі қатынас, байланыс жүріп жатады” (1,184).
Ал қазақ пен қырғыз халықтарының туыстығы өз алдына. Ежелден еншісі бөлінбеген екі елдің тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптары, тіпті талайлы тағдыры да ұқсас.
“Қазақ Алатауы мен Қырғыз Алатауының арасында ежелден жыр көші толастамаған. Таудай тұлғалы Абай мен Манастың, көмекейіне бозторғай ұя салған Тоқтағұл мен Жамбылдың, заманымыздың заңғар биігіне айналған Мұхтар мен Шыңғыстың егіз елдің әдебиетінің көшбастаушылары ғана емес, рухани бауырластықтың дәнекері ретінде де шоқтығы биік тұрады” (2,20).
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ-қырғыз халықтарының әдеби, мәдени байланыстары әр кезде, әр түрлі деңгейде сөз болып, көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып келеді. Соның ішінде әсіресе, ауыз әдебиеті мен кеңес дәуірі әдебиеті көбірек сөз болып, тәп-тәуір зерттелді. Оны зерттеу тым ерте, әріден, яғни Ш.Уалихановтан басталатынын біз мақтанышпен айта аламыз.
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары, әсіресе екі елге ортақ “зар заман” ақындары шығармашылығын зерттеу кезінде үстемдік құрған солақай саясаттың кесірінен қағажу көріп, кенжелеп дамығаны жасырын емес.
Бұл тақырыпты өткен ғасырдың 70 жылдары А.Мусинов деген азамат арнайы зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады. 1974 жылы бұл зерттеу “Ғылым” баспасынан “Қазақ-қырғыз әдеби байланыстары” деген атпен жеке кітап болып басылды да. Ғалымның зерттеу еңбегі кіріспе мен қорытындыдан және негізгі үш тараудан тұрады.
Кіріспеде қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі ел әдебиетінің жанрлық ерекшеліктерінің қалыптасуында түркі халықтары мен орыс әдебиетінің алатын орнын, сондай-ақ қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын зерттеген Ш.Уалиханов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Қ.Нұрмаханов, Ә.Марғұланның, қырғыз әдебиетшілері Ж.Таштемиров, Б.Керимжанов, М.Богданова, К.Есалиевтердің еңбектері сараланады.
“Екі ел әдебиетінің қайнар бастаулары” (Истоки близости двух литератур) деген І тарауда, зерттеуші Еуропа әдебиеті мен мәдениетінен терең сусындаған Шоқан, Абай сынды ғұламалардың қырғыз жазба әдебиетінің қалыптасуына жасаған игі ықпалын жан-жақты сөз етеді (3,15-48).
Алайда ғалым өзі сөз етіп отырған ХІХ ғасыр әдебиетіне қатысты осы тарауда екі елге ортақ зар заман ақындарының шығармашылығына тоқталмайды. Тек көптеген өлеңдерін Абай, Ыбырай поэзиясының әсерімен жазған, әсіресе, И.А. Крылов мысалдарын аударуда Абайды өзіне ұстаз тұтқан Тоғалақ Молда (Байымбет Абдырахманов) шығармашылығы ғана жан-жақты сөз болады.
Ал, “әр түрлі формалық байланыстар” (многообразие форм взаймосвязи) деген екінші тарауда зерттеуші ауыз әдебиетінің түрлерін, олардың даму ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айта келіп, “революцияға дейінгі қазақ-қырғыз әдебиетінде Қазақстан мен Қырғызстанның Россияға қосылуын “ақырзаманның” белгісі ретінде қабылдап, өлеңдер шығарған Шортанбай, Дулат, қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек сынды кертартпа, буржуазиялық ағымдағы ақындары болды” деп жалпылама атап өтеді. (3,56)
Әрине, қай әдебиетшінің де өзі өмір сүрген қоғамның ықпалында болатындығын ескерсек, зерттеушінің сол ақындардың шығармашылығының әділ бағасын бермегендігі емес, бере алмауының өзіндік себептері бар сияқты.
Біріншіден, ғалым ағамыз ХІХ ғасыр әдебиетін, соның ішінде “зар заман” поэзиясы өкілдерін зерттеуді арнайы мақсат етіп қоймаған.
Екіншіден, Дулат, Мұрат, Шортанбай немесе қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек, Молда Қылыш, Нұрмолда, Алдаш молда т.б. сынды “кертартпа-реакцияшыл” деп танылған ақындар шығармашылығын сөз етіп, пікір білдіру, әсіресақ ол заманда өзіңе-өзің үкім шығарумен бірдей екені айтпаса да түсінікті еді.
“Зар заман” позиясының өкілдері 50 жылдарға дейін біршама зерттеліп, орта мектептің бағдарламаларында оқытылғаны белгілі. Мысалы, “1940 жылы С.Мұқановтың құрастыруымен 8-сыныпқа арналған хрестоматия-оқулықта халық әдебиетінің ірі классиктері деп Дулат, Мұрат, Сүйінбай, Шортанбай, Шернияз, Махамбет, Досқожа аталды” (4). Одан басқа да еңбектерде, мысалы 1931 жылы С.Сейфуллин құрастырған “Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында”, 1933 жылғы М.Әуезов, М.Жолдыбаев, Ә.Қоңыратбаевтар жариялаған “ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті” деген кітапта, С.Мұқановтың 1942 жылы басылған “Қазақтың ХVІІІ-ХХ ғасырлардағы әдебиетінің очерктері” деген оқу құралында, Қ.Жұмалиевтің құрастыруымен 1943 жылы басылған 8-сыныпқа арналған әдебиет оқулығында Дулат, Мұрат, Шортанбай т.б. зар заман ақындарына біршама орын берілген болатын.
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында әдеби байланыстардың алар орны ерекше. Себебі, “Қай халық болмасын өзінің әлеуметтік-қоғамдық даму жолында өзгеден оқшау, томаға-тұйық қалмай, өзге елдермен алуан түрлі байланыс жасайды. Әр қилы экономикалық, саяси, сауда қатынастарына енеді. Тұрмыс, мәдениет, шаруашылықтың әр саласынан тәжірибе алмасады. Халықтың бір-бірінен еңбек, өмір тәжірибесін үйреніп, алмасуы, үлгі, өнеге алуы қай заманнан бар құбылыс. Қоғамдық құрылысы, шаруашылығы ұқсас, іргелес, көршілес, Һәм туысқан елдердің қарым-қатынас, байланысы мүлде күшті болады. Тіпті қырғи қабақ елдердің халықтары арасында да түрлі қатынас, байланыс жүріп жатады” (1,184).
Ал қазақ пен қырғыз халықтарының туыстығы өз алдына. Ежелден еншісі бөлінбеген екі елдің тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптары, тіпті талайлы тағдыры да ұқсас.
“Қазақ Алатауы мен Қырғыз Алатауының арасында ежелден жыр көші толастамаған. Таудай тұлғалы Абай мен Манастың, көмекейіне бозторғай ұя салған Тоқтағұл мен Жамбылдың, заманымыздың заңғар биігіне айналған Мұхтар мен Шыңғыстың егіз елдің әдебиетінің көшбастаушылары ғана емес, рухани бауырластықтың дәнекері ретінде де шоқтығы биік тұрады” (2,20).
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ-қырғыз халықтарының әдеби, мәдени байланыстары әр кезде, әр түрлі деңгейде сөз болып, көптеген ғалымдардың еңбектеріне арқау болып келеді. Соның ішінде әсіресе, ауыз әдебиеті мен кеңес дәуірі әдебиеті көбірек сөз болып, тәп-тәуір зерттелді. Оны зерттеу тым ерте, әріден, яғни Ш.Уалихановтан басталатынын біз мақтанышпен айта аламыз.
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары, әсіресе екі елге ортақ “зар заман” ақындары шығармашылығын зерттеу кезінде үстемдік құрған солақай саясаттың кесірінен қағажу көріп, кенжелеп дамығаны жасырын емес.
Бұл тақырыпты өткен ғасырдың 70 жылдары А.Мусинов деген азамат арнайы зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады. 1974 жылы бұл зерттеу “Ғылым” баспасынан “Қазақ-қырғыз әдеби байланыстары” деген атпен жеке кітап болып басылды да. Ғалымның зерттеу еңбегі кіріспе мен қорытындыдан және негізгі үш тараудан тұрады.
Кіріспеде қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі ел әдебиетінің жанрлық ерекшеліктерінің қалыптасуында түркі халықтары мен орыс әдебиетінің алатын орнын, сондай-ақ қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын зерттеген Ш.Уалиханов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Қ.Нұрмаханов, Ә.Марғұланның, қырғыз әдебиетшілері Ж.Таштемиров, Б.Керимжанов, М.Богданова, К.Есалиевтердің еңбектері сараланады.
“Екі ел әдебиетінің қайнар бастаулары” (Истоки близости двух литератур) деген І тарауда, зерттеуші Еуропа әдебиеті мен мәдениетінен терең сусындаған Шоқан, Абай сынды ғұламалардың қырғыз жазба әдебиетінің қалыптасуына жасаған игі ықпалын жан-жақты сөз етеді (3,15-48).
Алайда ғалым өзі сөз етіп отырған ХІХ ғасыр әдебиетіне қатысты осы тарауда екі елге ортақ зар заман ақындарының шығармашылығына тоқталмайды. Тек көптеген өлеңдерін Абай, Ыбырай поэзиясының әсерімен жазған, әсіресе, И.А. Крылов мысалдарын аударуда Абайды өзіне ұстаз тұтқан Тоғалақ Молда (Байымбет Абдырахманов) шығармашылығы ғана жан-жақты сөз болады.
Ал, “әр түрлі формалық байланыстар” (многообразие форм взаймосвязи) деген екінші тарауда зерттеуші ауыз әдебиетінің түрлерін, олардың даму ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айта келіп, “революцияға дейінгі қазақ-қырғыз әдебиетінде Қазақстан мен Қырғызстанның Россияға қосылуын “ақырзаманның” белгісі ретінде қабылдап, өлеңдер шығарған Шортанбай, Дулат, қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек сынды кертартпа, буржуазиялық ағымдағы ақындары болды” деп жалпылама атап өтеді. (3,56)
Әрине, қай әдебиетшінің де өзі өмір сүрген қоғамның ықпалында болатындығын ескерсек, зерттеушінің сол ақындардың шығармашылығының әділ бағасын бермегендігі емес, бере алмауының өзіндік себептері бар сияқты.
Біріншіден, ғалым ағамыз ХІХ ғасыр әдебиетін, соның ішінде “зар заман” поэзиясы өкілдерін зерттеуді арнайы мақсат етіп қоймаған.
Екіншіден, Дулат, Мұрат, Шортанбай немесе қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек, Молда Қылыш, Нұрмолда, Алдаш молда т.б. сынды “кертартпа-реакцияшыл” деп танылған ақындар шығармашылығын сөз етіп, пікір білдіру, әсіресақ ол заманда өзіңе-өзің үкім шығарумен бірдей екені айтпаса да түсінікті еді.
“Зар заман” позиясының өкілдері 50 жылдарға дейін біршама зерттеліп, орта мектептің бағдарламаларында оқытылғаны белгілі. Мысалы, “1940 жылы С.Мұқановтың құрастыруымен 8-сыныпқа арналған хрестоматия-оқулықта халық әдебиетінің ірі классиктері деп Дулат, Мұрат, Сүйінбай, Шортанбай, Шернияз, Махамбет, Досқожа аталды” (4). Одан басқа да еңбектерде, мысалы 1931 жылы С.Сейфуллин құрастырған “Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында”, 1933 жылғы М.Әуезов, М.Жолдыбаев, Ә.Қоңыратбаевтар жариялаған “ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті” деген кітапта, С.Мұқановтың 1942 жылы басылған “Қазақтың ХVІІІ-ХХ ғасырлардағы әдебиетінің очерктері” деген оқу құралында, Қ.Жұмалиевтің құрастыруымен 1943 жылы басылған 8-сыныпқа арналған әдебиет оқулығында Дулат, Мұрат, Шортанбай т.б. зар заман ақындарына біршама орын берілген болатын.
1. Ақмұқанова Б. “Әдеби байланысты зерттелуі” кітапта: Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы: “Ғылым”, 1976.
2. Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана тілі”, 1998.
3. Мусинов А. Казахско-киргизские литературные связы. Алма-Ата: “Наука”, 1974.
4. Садырбайұлы С. Шортанбайдың ақындығы. //Қазақ әдебиеті, 1992, 4-қыркүйек.
5. ҚКП Орталық Комитетінің 1957 жылы 4 июль күнгі “Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка зерттеудің, сын тұрғысынан қалай пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы” қаулысы. //Қазақ әдебиеті, 1957, 26 шілде.
6. Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы, 1961.
7. Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші жылдар басында қабылдаған қаулыларды зерттеу жөніндегі ҚКП Орталық Комитеті комиссиясының қорытындысы. //Социалистік Қазақстан. 1989, 9 желтоқсан.
8. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Алматы: “Білім”, 2000.
9. Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы: “Мектеп”, 1967.
10. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. Алматы: “Жазушы”, 1968.
11. Садык Алахан. Беш молдо. Бишкек, 2004.
12. М.Богданова. Киргизская литература. Москва, 1947.
13. Әлем. Альманақ. //Бас редакторы А.Сейдімбеков// Алматы: “Ғылым”, 1991.
14. Қазақ поэзиясының анталогиясы. //Жауапты редакторы Қ.Сыдиқов// Алматы: “Ғылым”, 1993.
15. Ж.Мұхаметнұрұлы. Шортанбаймен үндес ақын Асан Барманбекұлы туралы не білеміз. // Ақиқат -1997, №11.
16. Т.Қаупынбайұлы. Ақырғы демі үзілмейді ақынның. //Егемен Қазақстан -1996, 20 қаңтар.
17. М.Мырзахметов. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. //Жұлдыз -1993, №7.
18. Сапабек Әсіп. Қазақ қасіреті. Алматы: “Қазақстан”, 1994.
19. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: “Ана тілі”, 1991.
20. Ә.Кекілбаев. Күй тәңірі. //Егемен Қазақстан. 1993, 16 қазан.
21. Сүйүмбай менен айтышы. Арстанбк. Ырлар. Бишкек, 1994.
22. Кыргыз эл ырчылары. Бишкек, 1994.
23. Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана тілі”, 1998.
24. Кебекова Б. Арстанбек. Бишкек, 1994.
25. Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай. Алматы: “Ғылым”, 1992.
26. Бегалиева Н. Арстанбектин өмүрү жана чыгармачылыгы. Бишкек, 1998.
27. Залкар акындар. Бішкек, 1998.
28. Б.Омарұлы. Қазақ-қырғыз қасіретнамасы. Қызылорда, 1998.
29. Қырғыз эл ырчылары. Бішкек, 1994.
2. Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана тілі”, 1998.
3. Мусинов А. Казахско-киргизские литературные связы. Алма-Ата: “Наука”, 1974.
4. Садырбайұлы С. Шортанбайдың ақындығы. //Қазақ әдебиеті, 1992, 4-қыркүйек.
5. ҚКП Орталық Комитетінің 1957 жылы 4 июль күнгі “Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка зерттеудің, сын тұрғысынан қалай пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы” қаулысы. //Қазақ әдебиеті, 1957, 26 шілде.
6. Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы, 1961.
7. Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші жылдар басында қабылдаған қаулыларды зерттеу жөніндегі ҚКП Орталық Комитеті комиссиясының қорытындысы. //Социалистік Қазақстан. 1989, 9 желтоқсан.
8. Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. Алматы: “Білім”, 2000.
9. Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы: “Мектеп”, 1967.
10. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. Алматы: “Жазушы”, 1968.
11. Садык Алахан. Беш молдо. Бишкек, 2004.
12. М.Богданова. Киргизская литература. Москва, 1947.
13. Әлем. Альманақ. //Бас редакторы А.Сейдімбеков// Алматы: “Ғылым”, 1991.
14. Қазақ поэзиясының анталогиясы. //Жауапты редакторы Қ.Сыдиқов// Алматы: “Ғылым”, 1993.
15. Ж.Мұхаметнұрұлы. Шортанбаймен үндес ақын Асан Барманбекұлы туралы не білеміз. // Ақиқат -1997, №11.
16. Т.Қаупынбайұлы. Ақырғы демі үзілмейді ақынның. //Егемен Қазақстан -1996, 20 қаңтар.
17. М.Мырзахметов. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. //Жұлдыз -1993, №7.
18. Сапабек Әсіп. Қазақ қасіреті. Алматы: “Қазақстан”, 1994.
19. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы: “Ана тілі”, 1991.
20. Ә.Кекілбаев. Күй тәңірі. //Егемен Қазақстан. 1993, 16 қазан.
21. Сүйүмбай менен айтышы. Арстанбк. Ырлар. Бишкек, 1994.
22. Кыргыз эл ырчылары. Бишкек, 1994.
23. Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана тілі”, 1998.
24. Кебекова Б. Арстанбек. Бишкек, 1994.
25. Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай. Алматы: “Ғылым”, 1992.
26. Бегалиева Н. Арстанбектин өмүрү жана чыгармачылыгы. Бишкек, 1998.
27. Залкар акындар. Бішкек, 1998.
28. Б.Омарұлы. Қазақ-қырғыз қасіретнамасы. Қызылорда, 1998.
29. Қырғыз эл ырчылары. Бішкек, 1994.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫРҒЫЗ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
ШЫМКЕНТ - 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі ... ... .3-
10
Негізгі бөлім
1-тарау. Қазақ-қырғыз халықтарына ортақ зар заман
А) Молда Қылыш Шамырқанұлы (1866-
1917) ... ... ... ... ... ... ... .1 1-19
Ә) Албан Асан Барманбекұлы (1866-
1916) ... ... ... ... ... ... ... .. ... .20-30
Б) Қалығұл Байұлы (1785-
1855) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...31-35
2-тарау. Қазақ-қырғыз ақындар айтысы
А) Сарбас пен Қалмырзаның жұмбақ
айтысы ... ... ... ... ... ... ... . .36-42
Ә) Сүйінбай мен Арыстанбектің
айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .43-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .51 -52
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53-54
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында әдеби
байланыстардың алар орны ерекше. Себебі, “Қай халық болмасын өзінің
әлеуметтік-қоғамдық даму жолында өзгеден оқшау, томаға-тұйық қалмай, өзге
елдермен алуан түрлі байланыс жасайды. Әр қилы экономикалық, саяси, сауда
қатынастарына енеді. Тұрмыс, мәдениет, шаруашылықтың әр саласынан тәжірибе
алмасады. Халықтың бір-бірінен еңбек, өмір тәжірибесін үйреніп, алмасуы,
үлгі, өнеге алуы қай заманнан бар құбылыс. Қоғамдық құрылысы, шаруашылығы
ұқсас, іргелес, көршілес, Һәм туысқан елдердің қарым-қатынас, байланысы
мүлде күшті болады. Тіпті қырғи қабақ елдердің халықтары арасында да түрлі
қатынас, байланыс жүріп жатады” (1,184).
Ал қазақ пен қырғыз халықтарының туыстығы өз алдына. Ежелден еншісі
бөлінбеген екі елдің тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптары, тіпті талайлы тағдыры да
ұқсас.
“Қазақ Алатауы мен Қырғыз Алатауының арасында ежелден жыр көші
толастамаған. Таудай тұлғалы Абай мен Манастың, көмекейіне бозторғай ұя
салған Тоқтағұл мен Жамбылдың, заманымыздың заңғар биігіне айналған Мұхтар
мен Шыңғыстың егіз елдің әдебиетінің көшбастаушылары ғана емес, рухани
бауырластықтың дәнекері ретінде де шоқтығы биік тұрады” (2,20).
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ-қырғыз халықтарының
әдеби, мәдени байланыстары әр кезде, әр түрлі деңгейде сөз болып, көптеген
ғалымдардың еңбектеріне арқау болып келеді. Соның ішінде әсіресе, ауыз
әдебиеті мен кеңес дәуірі әдебиеті көбірек сөз болып, тәп-тәуір зерттелді.
Оны зерттеу тым ерте, әріден, яғни Ш.Уалихановтан басталатынын біз
мақтанышпен айта аламыз.
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары, әсіресе екі елге ортақ
“зар заман” ақындары шығармашылығын зерттеу кезінде үстемдік құрған солақай
саясаттың кесірінен қағажу көріп, кенжелеп дамығаны жасырын емес.
Бұл тақырыпты өткен ғасырдың 70 жылдары А.Мусинов деген азамат арнайы
зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады. 1974 жылы бұл зерттеу “Ғылым”
баспасынан “Қазақ-қырғыз әдеби байланыстары” деген атпен жеке кітап болып
басылды да. Ғалымның зерттеу еңбегі кіріспе мен қорытындыдан және негізгі
үш тараудан тұрады.
Кіріспеде қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі ел
әдебиетінің жанрлық ерекшеліктерінің қалыптасуында түркі халықтары мен орыс
әдебиетінің алатын орнын, сондай-ақ қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын
зерттеген Ш.Уалиханов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Қ.Нұрмаханов, Ә.Марғұланның,
қырғыз әдебиетшілері Ж.Таштемиров, Б.Керимжанов, М.Богданова,
К.Есалиевтердің еңбектері сараланады.
“Екі ел әдебиетінің қайнар бастаулары” (Истоки близости двух
литератур) деген І тарауда, зерттеуші Еуропа әдебиеті мен мәдениетінен
терең сусындаған Шоқан, Абай сынды ғұламалардың қырғыз жазба әдебиетінің
қалыптасуына жасаған игі ықпалын жан-жақты сөз етеді (3,15-48).
Алайда ғалым өзі сөз етіп отырған ХІХ ғасыр әдебиетіне қатысты
осы тарауда екі елге ортақ зар заман ақындарының шығармашылығына
тоқталмайды. Тек көптеген өлеңдерін Абай, Ыбырай поэзиясының әсерімен
жазған, әсіресе, И.А. Крылов мысалдарын аударуда Абайды өзіне ұстаз тұтқан
Тоғалақ Молда (Байымбет Абдырахманов) шығармашылығы ғана жан-жақты сөз
болады.
Ал, “әр түрлі формалық байланыстар” (многообразие форм
взаймосвязи) деген екінші тарауда зерттеуші ауыз әдебиетінің түрлерін,
олардың даму ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айта келіп, “революцияға
дейінгі қазақ-қырғыз әдебиетінде Қазақстан мен Қырғызстанның Россияға
қосылуын “ақырзаманның” белгісі ретінде қабылдап, өлеңдер шығарған
Шортанбай, Дулат, қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек сынды кертартпа,
буржуазиялық ағымдағы ақындары болды” деп жалпылама атап өтеді. (3,56)
Әрине, қай әдебиетшінің де өзі өмір сүрген қоғамның ықпалында
болатындығын ескерсек, зерттеушінің сол ақындардың шығармашылығының әділ
бағасын бермегендігі емес, бере алмауының өзіндік себептері бар сияқты.
Біріншіден, ғалым ағамыз ХІХ ғасыр әдебиетін, соның ішінде “зар заман”
поэзиясы өкілдерін зерттеуді арнайы мақсат етіп қоймаған.
Екіншіден, Дулат, Мұрат, Шортанбай немесе қырғыздың Қалығұл,
Арыстанбек, Молда Қылыш, Нұрмолда, Алдаш молда т.б. сынды “кертартпа-
реакцияшыл” деп танылған ақындар шығармашылығын сөз етіп, пікір білдіру,
әсіресақ ол заманда өзіңе-өзің үкім шығарумен бірдей екені айтпаса да
түсінікті еді.
“Зар заман” позиясының өкілдері 50 жылдарға дейін біршама зерттеліп,
орта мектептің бағдарламаларында оқытылғаны белгілі. Мысалы, “1940 жылы
С.Мұқановтың құрастыруымен 8-сыныпқа арналған хрестоматия-оқулықта халық
әдебиетінің ірі классиктері деп Дулат, Мұрат, Сүйінбай, Шортанбай, Шернияз,
Махамбет, Досқожа аталды” (4). Одан басқа да еңбектерде, мысалы 1931 жылы
С.Сейфуллин құрастырған “Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында”, 1933 жылғы
М.Әуезов, М.Жолдыбаев, Ә.Қоңыратбаевтар жариялаған “ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ
әдебиеті” деген кітапта, С.Мұқановтың 1942 жылы басылған “Қазақтың ХVІІІ-ХХ
ғасырлардағы әдебиетінің очерктері” деген оқу құралында, Қ.Жұмалиевтің
құрастыруымен 1943 жылы басылған 8-сыныпқа арналған әдебиет оқулығында
Дулат, Мұрат, Шортанбай т.б. зар заман ақындарына біршама орын берілген
болатын.
Ал, “Коммунистік идеология әдебиет пен өнерге үстемдік құрып тұрған
кезеңде зар заман ақындары шығармаларының жолы оңғарылмады. Партияның қаулы-
қарарлары өршіл өлеңдердің отын өшіруге тырысты. Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің 1947 жылы 21 қаңтардағы “Қазақ ССР Ғылым академиясының
Тіл және әдебиет институтының жұмыстарындағы саяси өрескел қателер туралы”
қаулысы халықтың інжу-маржандай асыл туындыларын архивке қайта тықты”
(2,6). Одан қалса “50 жылдары “Правда” газетінде “Қазақстан тарихы марксизм-
ленинизм тұрғысынан зерттелсін” деген мақала шықты. Осыған орай енді жер-
жерде ғылыми айтыстар ұйымдастырыла бастады. Мәселен, Фрунзе (1952), Алматы
(1953), Москва (1954), Ташкент (1956) қалаларында КСРО халықтарының
батырлық жырлары туралы (дискуссия) пікірталастар өтті. Қазақ-қырғыз
халқының фольклорына жан-жақтан шабуыл жасалды. Мысалы, “Манас” жыры
монархиялық тәртіпті жақтайды. Қытай халқының ары мен намасына тиеді десе,
екінші біреулері “Алпамыс эпосы” әулие-әмбиелерді дәріптейді, рушылдық-
тайпалық одақты асыра мақтайды, кедей тобынан шыққан Ұлтан құлды мазақтайды
деп даурықты” (4).
Ол аз болғандай 1952 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
“Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің сын
тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оны жақсарту шаралары туралы
қаулысы” шықты (5). Сол қаулыға орай Қазақ КСР Ғылым академиясы Әдебиет
және өнер институтының 1959 жылдың 15-19 маусым аралығында өткізген ғылыми-
теориялық конференциясы түгелдей дерлік Дулат, Мұрат, Шортанбай, Әбубәкір
сынды зар заман ақындарының шығармаларын талдап-тануға арналды (6).
Әрине, конференцияда бірінен кейін бірі сөз алған ғалымдардың ішінде
олардың шығармаларын даттағандары да, ақтап алуға тырысқандары да болды.
Десек те, бірде датталып, енді бірде ақталып, әдебиет әлемінде қызу
талқыға түскен зар заман ақындары мүлде ұмытылып, іздеусіз қалмады. Белгілі
сыншы, ғалымдар оларға айналып соғып, тарих бетінде қалдыруға барынша күш
салды. Саясат салқынымен оларға негізсіз айып, жазықсыз жала жабылған
кездер де аз болмады. Кейін де Ы.Дүйсенбаев, Қ.Жұмалиев, Қ.Өмірәлиев,
Ә.Қоңыратпаев, Х.Сүйіншәлиев, Т.Нұртазин сынды белгілі ғалымдар бұл кезеңге
қатысты сүбелі зерттеу еңбектерін жазғаны мәлім.
Біздегі зар заман ақындарының көрген құқайы бұлай болғанда, көршілес
қырғыз ағайындардың халі нешік? Енді соған келейік.
Белгілі ғалым ф.ғ.д, Б.Омарұлы “Тағдырлас, даму заңдылықтары ұқсас
екі елдің әдебиеті де партияның қаулы-қарарларын орындаймыз деп асыра
сілтеген солақай сындардан таяқты бірдей жеді ( 2,21) дейді.
Тоталитарлық жүйенің идеологтары шығармалары ел арасынан
жиналып, енді ғана насихаттала бастаған Қалығұл, Арыстанбек, Молда Қылыш
т.б. тұлғалы ақындарға феодалдық-патриархалдық заманның ескішіл,
реакцияшыл, мистик ақындары деген жала жауып, шығармаларын басып шығаруға,
оқып үйренуге тиым салады. Олардың шығармалары оқу бағдармаларынан алынып
тасталды. Арыстанбек, Молда Қылыш мұраларын жинап, арнайы зерттеген
Т.Самаичин, Ж.Шүкіровтер қудалауға түсіп, репрессияға ұшырайды. Бұлардың
қатарына қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын салыстыра зерттеген көрнекті
ғалым Мэдина Богданованы да қосуға болады.
Белгілі бір қоғамда өмір сүріп, белгілі бір тарихи оқиғаларға үн
қосқан екі елдің зар заман ақындары шығармашылық өмір жолдарының зерттелуі
міне, осындай.
1988 жылы “Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі
мен 50-ші жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті Комиссиясының қорытындысы жарияланды (7).
Осы қорытындыдан кейін тоталитарлық жүйеге негізделген кеңестік
идеологияның сірескен сеңі бұзылды. Іле-шала өткен өмір жолымызға қайта
үңіліп, қапаста көмілген асыл мұраларымызды тазалап, таразылауға тыңнан
түрен түсе бастады. Бүгінде “зар заманның” зарлауық, кертартпа ақындары деп
танылған Дулат, Мұрат, Шортанбай, Әбубәкір шығармашылығы жаңаша көзқарас
тұрғысынан талданнып, әділ бағаларын алды. Сыншы-ғалым Қанипаш Қайсаққызы
Мәдәбай Шортанбай мұрасын, әдебиетші ғалым Серік Бермағамбетов Әбубәкір
Кердері шығармашылығын, Тараз университетінің оқытушысы Эльмира Пертаева
Дулат творчествосын зерттеп кандитаттық диссертациялар қорғады. Белгілі
ғалым-журналист Б.Омарұлы Мұрат Мөңкеұлы мұрасынан кандитаттық, “Қазақ
әдебиетіндегі зар заман ағымы: генезис, типология, поэтика” деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғады.
Соңғы зерттеу қазақ әдебиетіндегі 100 жылдық тарихы бар зар заман
ағымын генезис, типология, поэтика мәселелері тұрғысынан терең ашып, жаңаша
көзқарас тұрғысынан саралаған салиқалы еңбек. Ғалым Ең алғаш М.Әуезов Зар
заман деп атап, кейін сөздік қорымызға берік енген осы бір әдеби
құбылыстың теориялық негіздемесін жасағанда неге сүйенуіміз керек? Бұл не,
бағыт па, ағым ба, жоқ әлде сарын ба? Болмаса, көркемдік әдістің қай түріне
жатады? Поэзиядағы зар заманның орны қандай? Бұл сауалдарға жауап беру жан-
жақты ізденістерді талап етеді (8,42) дей келіп, поэзиядағы болып жататын
құбылыстарды қандай да бір үлгі-өлшемдерге бірден орайластыра қоюдың оңай
шаруа еместігін ескертеді. Бір ғасырдан астам тарихы бар поэзиядағы осы бір
құбылысты (зар заманды) ағым ретінде дәлелдеудегі ізденістері ғалымның
терең білімін, парасат-пайымын, сұңғыла зерттеуші екенін де танытқандай.
Ғалым бұл құбылысты Қ.Жұмалиев ат қойып, айдар таққан регресшіл романтизм
(9,179) не болмаса Т.Нұртазин дәлелдеуге тырысқан, яғни жаңаның, жаңалықтың
бәрін жат санаған консервативтік романтизм емес (10,170), бұл ең алдымен
қоғамдық ойдағы ағым деп дәлелдейді. Сонымен қатар зар заман ақындарының
ұстанған бағытына шығармаларының жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұнына,
тіпті жазба әдебиетке қатыстылығына дейін саралай келіп, мынадай пікір
ұсынады.
Зар заман - отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
құндылықтардың азып-тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай,
ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт-дәстүрлері салтанат құрған
кешегі күнін аңсаудан, ежелден ұлттық танымына, көшпенділік табиғатына жат
құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым (8, 52).
Сондай-ақ бұл зерттеу ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын жан-
жақты салыстыра қарастыратындығымен де құнды.
Бұл салада қырғыз ғалымдары да құр алақан емес. 1990 жылы Фрунзеде
басылып шыққан “Мурас” атты оқулық-хрестоматия зар заман поэзиясы
өкілдерінің еңбектерін топтастырған алғашқы жинақтардың бірінен саналады.
Белгілі ғалым, филология ғылымдарының кандидаты Б.Кебекованың “Қырғыз-қазақ
фольклорлық байланысы” (Илим-1982) деген еңбегі өз алдына бір төбе болса,
оның құрастыруымен шыққан “Арыстанбек” (Ырлар, Бишкек-1994), “Қырғыз эл
эрчылары” (Бишкек-1994), атты кітаптар көптеген олқылықтардың орнын
толтырған құнды зерттеулердің қатарында. Сондай-ақ жас ғалым Назгүл
Бегалиеваның да Арыстанбектің өмірі мен шығармашылығын зерттеп кандидаттық
диссертация қорғағанын (Бишкек-1998) айта кеткен орынды. Сыншы-ғалым
С.Алақанның “Беш молда” (Бишкек-2004), ф.ғ.д. профессор А.Ақматалиевтің
жалпы редакторлығымен “Залкар ақындар” сериясымен шыққан (2 том, Бишкек-
1998-99) жинақтардың да өзіндік тың деректері, әсіресе, қазақ-қырғыз
ақындар айтысына орын беруімен де құнды. Сүйінбай мен Арыстанбектің,
Қаңтарбай мен Арыстанбектің, Сарыбас пен Қалмырза айтыстарының қырғыз
нұсқалары да біз үшін өте маңызды. Мәселе әрине қай ақынның жеңген немесе
жеңілгендігінде емес. Негізгі мақсат айтыс барысында екі елдің тұрмыс-салты
мен хал-ахуалының қалай көрінетіндігін, отарлау саясатының ақындар
шығармашылығында қалай жырға қосылғандығын бағамдау.
Зертеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз
әдеби байланыстарын зерттеп, зерделеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің
бірі деп есептейміз. Себебі, тарих көшінде ұмыт қалған қаншама асыл
мұраларымыз осы ғасырдың еншісінде. Бір ғана ақындар айтысына қатысты
қаншама қызықты дүниелер архив қойнауында жатыр. Ендеше екі елге ортақ зар
заман ақындары мұраларын, екі елдің еркелеткен ақындарының айтыстарын
зерттеп зерделеудің маңызы үлкен.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диплом жұмысында ХІХ ғасырдағы қазақ-
қырғыз әдеби байланыстары алғаш рет ғылыми негізде жүйелі түрде талданады.
Атап айтқанда, қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі елге ортақ
зар заман ақындарының мұралары бір-бірімен сабақтастырыла, салыстырыла
қарастырылады. Сондай-ақ қазақ-қырғыз ақындар айтысы да осы диплом жұмысы
барысында арнайы сөз болады.
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде Б.Ақмұқанованың
“Әдеби байланыстың зерттелуі” кітапта: Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері.
Алматы: “Ғылым”, 1976, Б.Омарұлының “Бұғауға бағынбаған жырлар”. Алматы:
“Ана тілі”, 1998, А. Мусиновтің “Казахско-киргизские литературные связы”.
Алма-Ата: “Наука”, 1974, Садырбайұлы С. Шортанбайдың ақындығы. Қазақ
әдебиеті, 1992, 4-қыркүйек, ҚКП Орталық Комитетінің 1957 жылы 4 июль күнгі
“Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка зерттеудің, сын тұрғысынан
қалай пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы” қаулысы.
Қазақ әдебиеті, 1957, 26 шілде, Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы,
1961, Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші
жылдар басында қабылдаған қаулыларды зерттеу жөніндегі ҚКП Орталық Комитеті
комиссиясының қорытындысы. Социалистік Қазақстан. 1989, 9 желтоқсан,
Б.Омарұлының Зар заман поэзиясы. Алматы: “Білім”, 2000, Садык
Алаханның. Беш молдо. Бишкек, 2004, М.Богданованың Киргизская литература.
Москва, 1947, Қазақ поэзиясының анталогиясы. Жауапты редакторы
Қ.Сыдиқов Алматы: “Ғылым”, 1993, Ж.Мұхаметнұрұлының Шортанбаймен үндес
ақын Асан Барманбекұлы туралы не білеміз. Ақиқат -1997, №11,
Т.Қаупынбайұлының Ақырғы демі үзілмейді ақынның. Егемен Қазақстан -1996,
20 қаңтар, М.Мырзахметұлының Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. Жұлдыз -1993,
№7, Сапабек Әсіптің. Қазақ қасіреті. Алматы: “Қазақстан”, 1994,
Ә.Кекілбаевтың. Күй тәңірі. Егемен Қазақстан. 1993, 16 қазан. Сүйүмбай
менен айтышы. Арстанбк. Ырлар. Бишкек, 1994, Кыргыз эл ырчылары. Бишкек,
1994. Б.Омарұлының Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана тілі”, 1998.
Б.Кебекованың Арстанбек. Бишкек, 1994, Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай.
Алматы: “Ғылым”, 1992, Н.Бегалиеваның Арстанбектин өмүрү жана
чыгармачылыгы. Бишкек, 1998, Залкар акындар. Бішкек, 1998, Б.Омарұлының
Қазақ-қырғыз қасіретнамасы. Қызылорда, 1998, Қырғыз эл ырчылары. Бішкек,
1994 атты жинақтары пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін қазақ әдебиетінің
жаңа тарихын жасауда, орта, арнайы мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын
жазуда, сондай-ақ әдебиет тарихы пәнінен арнаулы курс, арнаулы семинар
өткізу барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тарау
мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1-тарау. Қазақ-қырғыз халықтарына ортақ зар заман
Молда Ќылыш Шамырќан±лы (1866-1917)
Бүгінгі күнге дейін ХІХ ғасыр поэзиясы ең көп зерттелген кезеңдердің
бірі десе болады. Олай болатын да жөні бар. Себебі, қазақ әдебиеті
тарихының дамуында ХІХ ғасырдың алар орны ерекше. Қазақ поэзиясының алтын
ғасыры саналатын б±л кезењде ауыз єдебиетінен нєр алѓан халыќ поэзиясы
біртіндеп жазба єдебиетке ќарай баѓыт алды. Б±л дєуірде жасаѓан аќындар
поэзияѓа тыњ образдар мен соны µрнектер єкелді. Ќоѓамдаѓы болып жатќан
тарихи – єлеуметтік жаѓдайлардыњ нєтижесінде поэзиямыз жања мазм±нмен
толыѓып, µзгеше пішінде дамыды. Дегенмен, ХІХ ѓасыр єдебиеті т‰гел
ќамтылып, терењ зерттелді дей алмасаќ керек. Єдеби байланыстар т±рѓысынан
да б±л кезењге ќатысты ќарастыратын мєселелер баршылық.
ХІХ ѓасырдаѓы Ќазаќ-ќырѓыз єдеби байланыстарын сµз еткенде, екі елге
ортаќ зар заман поэзиясына соќпай µту м‰мкін емес. Себебі: тµсекте басы,
тµскейде малы ќосылѓан ќазаќ пен ќырѓыздыњ о бастан еншісі бір. Тілі де
±ќсас, т‰рі де ±ќсас. Тіпті таѓдыр талайын да бµліп ќарауѓа болмайды.
Зобалањ жылдарда ќазаќтыњ басына т‰скен нєубет пен з±лматты аѓайынныњ десе
де, ќоњсыњ десе де жарасатын ќырѓыз бауырларымызбен бірге кµрдік. К‰ллі
±лтымыздыњ ќуанышы мен ќасіреті айыр ќалпаќты аѓайындарымызѓа да ортаќ.
¤міріміздіњ аѓысы, µнеріміздіњ µрісі тоѓысып жатыр. [2,20].
Зар заман аќындары дегенде, ойымызѓа бірінші Дулат, М±рат,
Шортанбайлардыњ оралатыны белгілі. Ќырѓыз єдебиетініњ де Ќалыѓ±л Бай±лы
(1785-1855), Арыстанбек Б±йлаш±лы (1824-1878) Молда Ќылыш Шамырќан±лы (1866-
1917) сияќты ірі µкілдері бар.
Біз шағын зерттеу жұмысымызды ќырѓыз жазба єдебиетініњ негізін
салушылардыњ бірі – Молда Ќылыш Шамырќан±лы шыѓармашылыѓынан бастасақ.
Молда Ќылыш жеті атасынан ел басќарѓан ауќатты отбасында 1866 жылы
д‰ниеге келді. Атасы Тµрегелді Орман ханныњ ќ±зырындаѓы Сарыбаѓыш руыныњ
атаќты батыры болѓан. Біраќ, єкесі Шамырќан ел басќаруѓа онша ебі жоќ,
µзінше ќоњырќай т±рмыс кешкен адам болѓан. Ќылыш та ќамшы ‰йіріп ж±рт
басќарѓан жолѓа т‰спей, жатаќтардыњ арасында азын-аулаќ бидайын егіп,
Б±ѓышы тоѓайынан ±зап кµшпеген. Замандастарыныњ айтуынша оныњ сабан үйі мен
жалѓыз атынан басќа малы болмаѓан. [11,66]
Алѓаш ауыл молдасынан сауат ашќан Ќылыш негізгі білімді µз бетінше
кµп оќып, терењ ізденуініњ арќасында алѓан сияќты. М±ны аќынныњ µзі де
айтады:
Молда Кылыч мен атым
Болжолу жок сабатым
Чала чыккан башынан,
Чар китептен сабатым.
Ж‰рµ-ж‰рµ арбыган,
Казал жазган кагазым.
Калайыкка билинип,
Катка т‰шкµн абазым.
Алѓаш ѓазал жазудан бастаѓан оныњ сауаты ж‰ре келе артып, білімі де
терењдегендігінде сµз жоќ. ¤мірініњ соњына таман µзі де біраз уаќыт бала
оќытып, Науай, Софы Аллаяр, Ќожа Хафиз, Беділ, Рабѓузи, Ахмет Ясауилердіњ
шыѓармаларын білген. Сондай-аќ Орта Азияѓа кењ тараѓан Мыњ бір т‰н,
Тотынама, Шаћнама сияќты араб, парсы єдебиетініњ ‰лгілерімен де жаќсы
таныс болѓан.
Молда Ќылыш шыѓармашылыѓын зерттеген ѓалым Тазабек Саманчинніњ
деректеріне с‰йенсек, Ќылыш Гаспринскийдіњ Тєржіман, Ќазанда шыѓып т±рѓан
Ж±лдыз газеттерін, сол кезде баспа ж‰зінде кµріне бастаѓан ќазаќ
аќындарынан Ж‰сіпбек ќожа Шайхыисламов, Мєшћ‰р Ж‰сіп Кµпеев жєне
басќалардыњ ќисса, дастандарын жаќсы білген. Тағы бір дерекке жүгінейік.
1959 жылы 15-19 маусым аралығында Алматыда қазақ әдебиетінің негізгі
проблемаларына араналған ғылыми-теориялық конференция өткені мәлім. Сол
жиында жарыс сөзге шыққан қырғыз әдебиетшісі З.Ш.Мамытбеков мынадай бір
қызықты пікір ұсынады.
"У Киргизского народа, например, тоже имеется такой сложный акын, как
у казахов Шортанбай. Это акын письменник Молдо Кылыч, живший в конце XIX –
начале XX вв.
... Было бы очень интересно, если б наследие акынов XIX – XX вв.
изучалось у нас в сравнительном плане. Полезно, например, творчество
Шортанбая сравнить с творчеством киргизского акына Молдо Кылыча, ибо они
жили в одно и то же время и откликались на одни и те же события" (6,330).
Ия, қырғыз зертеушісі ұсынғандай белгілі бір дәуірде өмір сүріп,
белгілі бір тарихи оқиғаларға үн қосқан мұндай күрделі ақындарды салыстыра
зерттеу, кезінде үстемдік құрған солақай саясаттың кесірінен мүмкін
болмады.
Сондай-ақ З.Мамытбеков Молда Қылыш шығармашылығына байланысты мынадай
бір деректі де келтіреді.
"Как вам известно, до революционные киргиские акыны читали казахские
газеты и журналы и через них познакомились с творчеством Абая и других
казахских писатилей. Обращает на себя внимание то, что вслед за Абаем,
переводившим басни И.А.Крылова, к ним обратился и Молдо. По мотивам Крылова
и под влиянием Абая он написал басню "Осел и соловей" (6,330)
Бұл деректі келтіріп отырғанда айтайын дегеніміз: М.Қылыштың өмірі мен
шығармаларын жинап, зерттеген ғалымдар; Т.Саманчин мен М.Богданованың,
кейінгі зерттеушілер Б.Солтанаев пен С.Алаханның еңбектерінде Қылыштың
И.А.Крыловтың мысалдарын аударғаны туралы айтылмайды.
Крыловтан "Есек пен бұлбұлды" Тоғалақ Молданың (Байымбет Абдрахманов)
аударғанын білеміз. Бірақ қырғыз жыр жинақтарынан Молда Қылыш аударды деген
"Есек пен бұлбұлды" кездестірмедік. Біздіңше, бұл дерек әлі де анықтай
түсуді қажет етеді.
Осы жерде айта кетер тағы бір мєселе, жоѓарыда Шортанбай, Дулаттардыњ
аты аталмаса да, Молда Ќылыш олардыњ шыѓармаларын білген деген ой келеді.
Себебі, 1880 жылы Дулаттыњ ¤сиетнамасы, дєл осы жылы Шортанбайдыњ Бала
зары атты кітабы Ќазанда басылып шыѓады. Шортанбайдыњ шыѓармалары Ќазанда
кейін де, єр т‰рлі атпен бірнеше рет басылып шыќќаны белгілі. Б±л
шыѓармаларды Молда Ќылыштыњ білмеуі м‰мкін емес еді. Б±ѓан Молда Ќылыш
шыѓармаларыныњ мазм±нына ќарап кµз жеткізуге болатындай. Сµзіміз дєлелді
болу ‰шін мысал келтірейік.
Отаршылыќ езгініњ зардаптарын халыќ басындаѓы хал-ахуал арќылы
кµрсетуге тырысќан ќырѓыз ырчысы:
Сµз‰м менин зар заман,
Уят кетти барчадан.
Убал бар деп карабай,
Жалпы журтту чайкаган
Бей-бечара зарланып,
К‰ндµ каргап какшады,
Шол себептен калайык.
Пейли кетип чарчаган.
деп, зар шексе, Шортанбай:
Мына заман ќай заман?
Азулыѓа бар заман,
Азусызѓа тар заман
Тарлыѓыныњ белгісі:
Жаќсы - жаннан т‰њілген,
Жаман – малдан т‰њілген,
М±ныњ µзі - зар заман
деп, аћ ±рды.
Сырттан к‰штеп ендіріле бастаѓан жања экономикалыќ ќатынастар,
сауда–саттыќ, ел басќарудаѓы жања ж‰йелер т.б. феодалдыќ – патриархалдыќ
ж‰йеде µмір с‰ріп келе жатќан ќазаќ – ќырѓыз т±рмысында єр т‰рлі толќуларѓа
±ласып, наразылыќ тудырѓаны мєлім. Жергілікті халыќтыњ т±рмыс-тіршілігіне
дендеп ене бастаѓан отарлаушылар халыќ наразылыќтарын к‰шпен басып отырѓаны
тарихтан белгілі. Патшалы Ресей µздері б±ратана атандырѓан халыќтарды
отарлауды наѓыз таѓылыќ т‰рдегі зорлыќ-зомбылыќтыњ ењ т±рпайы т‰рімен
ж‰ргізді. Оларѓа жергілікті жерден шыќќан екі ж‰зді, жарамсаќ би-болыстар
ќосылды. Б±ныњ бєрі єрі-сєрі к‰й кешкен халыќ т±рмысында ‰рей тудырѓаны да
жасырын емес.
Дулат пен Арыстанбекті, Молда Ќылыш пен Шортанбайды дєл осы ќоѓамныњ
µзі тудырды. Халыќ ж‰регіндегі м±њ мен шер осы аќындардыњ тілінен зар болып
тµгілді. ¤йткені: Ќазаќтыњ жерін талауѓа т‰сіріп тыныш жатќан ауылдардыњ
ойран – ботќасын шыѓарѓан жасауылдар ќырѓыздыњ айылдарына кµз ж±ма ќараѓан
жоќ. Жерді алып ќана ќоймай, сананы да баѓындыру саясатын ±стаѓан µктемдік
ќолшоќпарыныњ мынау ќырѓыз, анау ќазаќ еді деп бµле – жармайтыны таѓы
белгілі. [2,21].
Зар заман поэзиясын терењ зерттеп ж‰рген белгілі ѓалым Б.Омар±лы:
Біздіњ єдебиетте зар заман, ќырѓыздарда тар заман т‰рінде кµрініс
тапќан осы бір ќ±былыстыњ басќа халыќтардыњ поэзиясында да ±шырасатыны
белгілі болып отыр. ¤йткені отаршылдыќты басынан µткізген елдер д‰ние
ж‰зінде жетіп артылады. Ал оѓан сол т±ста µмір с‰рген аќындар тарапынан
ќарсылыќ кµрсетілуі, б±л ќарсылыќтыњ біздіњ зар заманѓа ±ќсас кейіпте
байќалуы тањ ќаларлыќ нєрсе [2.15] дей келіп, м±ндай ќ±былстыњ Иран
єдебиетінде де, француз отаршыларынан ќорлыќ кµрген сонау Африкадаѓы
Сенегал, Мали, Нигерия, Камерун елдерінде µмір с‰ріп жатќан Фульбе
тайпаларпыныњ єдебиетінде де кездесетінін наќты мысалдармен кµрсетеді.
Ќырѓыз єдебиетінде замана таќырыбы Молда Ќылышќа дейін де
жырланѓан. ХІХ ѓасырдыњ бірінші жартысында µмір с‰рген Ќалыѓ±л
шыѓармаларында патша ‰кіметініњ отарлау саясаты аќырзаманныњ белгісіндей
кµрінсе, Арыстанбек шыѓармаларында атаќоныстыњ барлыќ жаќтан тарылып,
дєст‰р салттыњ біртіндеп ыдырай бастаѓаны тар заман т‰рінде жырѓа
ќосылды. Молда Ќылыш µмір с‰рген дєуір, яѓни ХІХ ѓасырдыњ соњы мен ХХ
ѓасырдыњ басы отарлау саясатыныњ µз жемісін беріп, ќ±лдыќ ќамытыныњ
ќылб±рауы мойнымызѓа мыќтап киіліп, нєтижесінде тыѓырыќтан жол таппай
ќиналѓан халыќтыњ зар-м±њына ±ласќан кезі болатын. М±ндай саяси
µзгерістердіњ тумысынан зерек аќынныњ шыѓармаларында кµрініс табуы зањды
еді.
Енді заман халін суреттеп, келер күнді көріпкелдей болжаған ақындарды
сөйлетейік.
Қалығұл: Аяк баш болор;
Баш таш болор,
Тууганың кас болор,
Коороң бош болор,
Сааганың сары бээ болор,
Ичкениң сары суу болор.
Өңү сары, көзү көк,
Орус деген эл келер,
Арканга өлчеп жер бөлөр.
Өлтүрүп ийбес,
Этеги жерге тийбес,
Калк кысылар,
Заманың бузулар
Қалығұл болжаған ақырзаманның кейіпі міне осындай.
Бодандық бұғауының қауіп – қатерін алдын – ала болжаған Асан қайғы,
Бұқар жыраудан келе жатқан сәуегейлік бұл сарын қазақ қауымына етене таныс.
Ал Қалығұл өмір сүрген дәуірде (ХІХ ғ. басы) отарлық езгінің алғашқы
белгілері анық біліне бастағанды.
Арыстанбекте: Капкандай чапты белиңди,
Каптап алды элиңди,
Сурап алды жашыңды,
Каттап алды башыңды,
"Ыстарик" деди карыңды,
Эсепке алды баарыңды.
Ушул заман тар заман,
Азуулууга бар заман,
Бечарага зар заман.
Міне бұл елің мен жеріңді талауға түсіріп, малың мен жаныңның санын
есепке алып, аяғыңды қия бастырмайтын нағыз тарылған заманның келбеті.
Шортанбай мен Молда Қылыштағы "Зар заманның" сипаты бөлектеу. Олар
келер күнге болжам айтып, сәуегейлік танытпайды. Отарлау саясатының сол
дәуірдегі нақты нәтижелерін жырға қосады. Ол нәтижесі бүгінде бәрімізге
белгілі болып отырған: Жарымжан тіл, өз қағынан жеріген ұл, тас бауыр болып
бара жатқан немере.
Молда Ќылышта:
Аќыр заман адамы
Ар жоругу баягы,
Жалган ишти чын кылат,
Жедирсениз бараны.
Болуш коюп, бии кылып,
Бул орустын заманы.
Ылгатпады т‰гµнг‰р
Акты мен караны,
Зак‰н‰нµ тууралап,
Кылаар болсањ жааланы.
Зањ билбеген момундар;
Зарданып байкуш калады.
Шортанбайда:
Бір-бірлерін к‰ндеген,
Жай-жайына ж‰рмеген
М±ныњ µзі – тар заман.
Тарлыѓыныњ белгісі:
М±сылманнан хал кетті
Тєњірім болѓай демесін.
Анты ж±ќпас бойына,
Єр не т‰сер ойына,
Жалмауыз болды ‰лкеніњ
Ќазаќ сеніњ сорыња.
Арќадан дєурен кеткен соњ,
Ќуѓындап орыс жеткен соњ
Тіпті амал жоќ, ќазаќтар,
Енді сеніњ торыња.
Орыс – б‰ркіт, біз – т‰лкі,
Аламын деп талпынды
Орыстан ќорлыќ кµрген соњ,
Отырып билер алќынды.
Екі ел аќындары да Ресей империясыныњ отаршылдыќ єрекеттерін
єшкерелеуде орыс деген сµзді ќолданѓанын кµреміз. Кезінде олардыњ
шыѓармаларыныњ ќуѓын кµріп, ќапаста ±сталуына негізгі себеп те осы болѓаны
аныќ. Олар б±л тыѓырыќтан шыѓар жол біреу: ол ата-баба дєст‰рін ќайта
жањѓыртып, Алланыњ аќ жолы – иманѓа бет б±ру деп білді. Б±л пікір ќырѓыз
єдебиетін жан-жаќты зерттеген ѓалым М.Богданованыњ ењбектерінде былайша
µріледі: ...Клыч считает, что все страдания и мучения испытываемые народом
от царских чиновников и торговцев и от собственных баев, манапов являются
возмездием за нарушение законов шариата... В поэме Землетрясение Клыч дает
широкую картину народных страданий. Причину их он видит в падении
общественных нравов, в отступлении от религиозных законов, в нарушении
зоветов отцов и дедов. Он предсказывает народу еще большие испытания в
случае если киргизы не вернутся на праведный путь веры [12,88]. Зерттеуші
б±л идеялардыњ, оныњ басќа да шыѓармаларында, атап айтќанда Зар заман
толѓауында терењ ќамтылѓанын айтады.
Ќырѓыз єдебиетінде шыѓармалары алѓаш кітап болып басылѓан аќындардыњ
бірі де Молда Ќылыш екенін айта кету орынды. Б±л кітап Э.Арабаевтыњ
алѓысµзімен 1911 жылы Ќазанда Ќисса – и зилзала деген атпен басылып
шыѓады. Екінші рет 1925 жылы Мєскеуден Тємсілдер деген атпен басылады.
Б±л жинаќќа оныњ біршама µлењ, толѓаулары енген. Олар: Канаттуу,
Будайык, Будайыктын тою. Аталѓан екі жинаќ та араб алфавитімен
басылѓан. Ал 1946 жылы Т.Саманчинніњ алѓысµзімен Иргелген казалдар деген
кітабы кирилицамен жарыќ кµрген. Б±л басылымдарды тєптіштеп жатуымыздыњ
µзiндiк себептерi бар.
Бiрiншiден, Молда Ќылыш шыѓармаларына саяси айыптар таѓылып,
ќудалануына негізгі себептердіњ бірі – осы, соњѓы жинаќта оныњ жоѓарыда
аталѓан µлењдерінен басќа Зилзала, Зар заман толѓауларыныњ басылуы еді.
Әрине, жинақтағы Зилзала әсіресе Зар заман толғауының идеялық мазмұны
түрі ұлттық мазмұны социалистік әдебиетті қалыптастырған тоталитарлық
жүйенің қасаң қағидаларына үйлеспейтіні бесенеден белгілі еді.
Екіншіден, Молда Ќылыш шыѓармаларына ќазаќ ѓалымдарынан ењ алѓаш баѓа
беріп пікір білдірген ±лы М±хањ, М±хтар Єуезов болатын. 20-жылдардыњ µзінде-
аќ Єдебиет тарихы атты к‰рделі зерттеу ењбегін жазып, оныњ ‰лкен бір
бµлімін зар заман аќындарына арнаѓан ѓалым кµршілес ќырѓыз зар заман
поэзиясыныњ µкілдеріне де бей-жай ќарамаѓындыѓы аныќ.
Ќазаќ єдебиетіндегі Шортанбай тєрізді Ќырѓызстанда Молда Ќылыш
м±расы да аса даулы мєселе болѓан. Осыдан екі – ‰ш жыл б±рын Молда Ќылыш
м±расын зерттеп, сынап баѓалауѓа арналѓан айрыќша ѓылымдыќ кењестер болѓан.
1956 ж. Фрунзеде µткен кењес Т.О Шортанбаймен салыстыра тексеруге ±ќсас
келетін Молда Ќылыштыњ µте ‰йлес сипатты жырлары бар. Сол ќатарда Зар
заман атты кµп жырларын жєне Зилзала деген ењбегін атауѓа болады.
[6,353].
М.Єуезов Молда Ќылыштыњ шыѓармаларына тоќталып, олардыњ идеялыќ
мазм±нына терењ талдау жасайды. Соѓан ќараѓанда Єуезовтіњ жоѓарыда аталѓан
баспалардан шыќќан Молда Ќылыш шыѓармаларымен жаќсы таныс болѓандыѓы
байќалады. Сондай-аќ, оныњ зиянды деп табылѓан ењбектерініњ де атын атап
µтеді.
Ќырѓызстандаѓы мєжілістерде Молда Ќылыш м±расынан жоѓарыдаѓы
Зилзала мен Зар заман атты шыѓармаларды кµп ќайшылыќтарын ескеріп,
кертартпалыќ мєн-м‰дделерін мінеп талдай келіп, ѓылымдыќ кењестер жарыќќа
шыѓармау керек деп ќорытќан [6,353] .Ќорыта келе айтарымыз, ХІХ ѓасырдаѓы
ќазаќ пен ќырѓыз халыќтарыныњ µмір белестері Молда Ќылыш пен Шортанбай,
Дулат пен Арыстанбек сынды т±лѓалы аќындар шыѓармаларында сабаќтаса отырып
к‰рделі кезењніњ кµрінісін жасады.
Албан Асан Барманбекұлы (1866-1916)
Аллаға шүкір, қазақ халқы ақындарға кенде емес. Азуын айға білеген
не бір дүлділ ақындардың болғанына кәрі тарих кепілдік бере алады. Алайда
қазақтың талайлы тағдырының тайқы маңдайына сыймай кеткен ақындар қаншама.
Кезінде бір идеяға, бір ғана мақсатқа бағындырылған, яғни жетекші ұйым
коммунистік партияның талаптарына сай келмеген ақындар мұрасы бізге
жетпей, жинаусыз қалды. Алмас кездіктің қын түбінде жатпайтыны секілді,
өшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілген қазіргі егемен елімізде көптеген
ақиық ақындарымыз халқымен қайта қауышты. Солардың бірі – ХІХ ғасырдағы
патша өкіметінің отаршылдық озбырлығына жан-тәнімен қарсы тұрып, өзінің
отты жырларын шығарған Албан Асан Барманбекұлы.
Албан Асан мұраларын алғаш рет ел арасынан жинап, баспаға ұсынған
қазақ поэзиясының құлагер ақыны І.Жансүгіров екен. Бір топ өлеңдерін Албан
Асан сөздерінен деген атпен 1926 жылы Жаңа мектеп жорналының № 9-10
сандарында жариялаған Ілияс, 1934 жылы Асан өлеңдерін Ақыр заман деген
атпен жеке кітап етіп бастырады.
Өкінше қарай Албан Асан мұралары бізге түгел жеткен жоқ. Ілиястан
басталған осы бір жақсы дәстүр жалғасын таппады. Оның үстіне коммунистік
партияның қасаң қағидаларына негізделген идеология үстемдік құрып тұрған
кешегі кеңестік заманда оған мүмкіндік те болмады. Албан Асан мұрасы да
заманның зарын, отаршылдық зобалаңдарын толғаған Шортанбай, Нарманбет,
Әбубәкір Кердері сияқты феодалдық-патриархалдық заманның кертартпа ақындары
санатында әдебиет аулынан аласталды.
Тек егемен ел болып, етек жеңімізді жинай бастаған 1991 жылдардан
кейін ғана Албан Асан мұралары аздап болса да жарық көре бастады. Алайда,
осы жинақтарда берілген ақынның өмірбаянына қатысты деректер әр түрлі.
Мәселен, 1991 жылы жарық көрген Әлем альманағында (13,320) оны Албан Асан
Бармақұлы деп берсе, Қазақ поэзиясының анталогиясын құрастырушылар Асан
Барманқұлұлы деп жазады (14,173). Ал, Ж.Мұхаметнұрұлы өзінің Шортанбаймен
үндес ақын деген мақаласында (15) Асан Барманбекұлы деп атаған. Сондай-ақ
Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясының 1 томында да (Алматы,1998) Асан
Барманбекұлы екендігі айтылады.
Белгілі жазушы Т.Қаупынбайұлы; Асан ақынды әдеби жұртшылыққа тұңғыш
рет таныстырған жыр дүлділі Ілияс Жансүгіров. Ол Асанның 1934 жылы жарық
көрген жинағына Ақырзаман деп ат қойып, көлемді мақала жазған. Ілияс
желмаясына мініп, халқы үшін Жиделібайсынды іздеген Асанқайғыға есімі
ұқсамасын деді ме екен. Қарқара өңірінің ақынын Албан Асан, екінші Асан деп
таныстырған. Ал Асанның өз әкесі Барманбек туралы әлі күнге дейін дерек
айтылмай келеді (16) дейді.
Бұл туралы ақынның өзі былай дейді.
Айтайын көпке затымды.
Әкемнің аты Барманбек,
Асан молда атымды.
Ал, оны Албан Асан деп атаған қырғыз ағайындар көрінеді.
Ж.Мұхаметнұрұлы өзінің жоғарыда аталған мақаласында, Бәрімізге белгілі
Қарақол мен Қарқара жапсарлас жатқан өңір. Сондықтан қырғыздың Бұғы,
Үйсіннің Албан рулары қыз беріп, қыз алысқан жекжаттық, бауырлық қатынаста
болды. Жас пері Асан адуын ақындығының арқасында екі елге ерте жастан-ақ
әйгіленген. Оның емшілік қасиеті тағы бар еді. Дәрілік шөп іздеп, тұтасқан
жаз бойы жайлауларды аралады. Қыр еліне қолдан келген қызметін жасап, көмек
көрсетуден танған емес. Осындай сапарларда дүрмекті бас қосуларға қатысып,
небір қисынды төрелік сөздерін толғады. Көпшілік ойын дөп басқан суретті,
кестелі орамдарын ортаға салды. Сөз өнерінің шеберлігіне тәнті болған
қырғыз ағайындар оны құрметтеп, бұдан былай Албан Асан деп атап кеткен
екен (15,65) дейді.
Ақынның туған, өлген жылдарына қатысты деректерде де бір ізділік жоқ.
Ж.Мұхаметнұрұлы аталған мақаласында оны 1886 жылы Алматы облысының Нарынқол
өңірінде туып, 1916 жылдың жазында дүниеден озды деген дерек келтіреді. Ал,
жазушы Т.Қаупынбайұлының деректерге жүгінсек, Асан ақын 1865 жылы дүниеге
келіп, 1915 жылы қайтыс болған. ҚҰ Энциклопедиясында 1866-1916 жылдар
көрсетілген. Әрине, мұның бәрі әлі анықтай түсуді қажет етеді.
Енді Асан өлеңдері, жалпы әдеби мұрасына келейік. Шығармаларының
бізге толық күйінде жетпегенін жоғарыда айттық. Қолда бар өлеңдерінің
негізгі өзегі Шортанбай, Нарманбет, Кердері шығармаларымен сабақтас.
Асан өлеңдерінің сарыны мен табиғатын тануда, ұстануда негізгі
бағдаршам – ол өмір сүрген мезгілді, оның адамдарын, қоғамның жықпылдарын
тану. Сонда ғана әділдіктің шылбырынан ұстап, қарадай қамығып, ақыр
заманға, түрпідей тиген жаралы жүректің уайымын тануға болады (16) деген
жазушы пікіріне сүйене отырып, ақын жүрегін жаралап, уайымын қозғаған
жайттарға тоқтала кетсек.
Ақынның өзі өмір сүрген дәуірдің көзі мен құлағы екенін ескерсек,
заманның кескін-келбеті оның шығармаларында көрініс беруі заңдылық. Ендеше,
Албан Асанның жыр-толғаулары отаршылдық езгінің зардаптарын, шерлі заманның
шерменде халін анық танытқандай.
Орыс отаршылдығы халық наразылықтарын да тудырмай қалмады. Ондай
толқулар үлкен халықтық көтерілістерге де ұласып жатты. Алайда, ХVІІІ
ғасырдың соңындағы он жылға созылған С.Датов бастаған көтеріліс, 1836-1838
жылдардағы Исатай мен Махамбеттің, оның соңын ала бере шыққан Кенесары
Қасымұлының ұлт азаттық қозғалысы қарулы күшпен басылған соң қазақ халқының
еңсесі түсіп, әрі-сәрі күй кешкені белгілі. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
қазақ халқы ғасырдан-ғасырға ұласқан хандық билік жоралғысынан мүлдем
айрылып шерменде күйге түсті, Отаршылардың озбырлығынан елі тонауға, малы
талауға түсіп, жерінен айрыла бастаған халық екі жақты күйзеліске түсті.
Оған жергілікті елден шыққан екіжүзді би-болыстар қосылды. Ата-баба салт-
дәстүрлері аяқ асты болып, ұл әкесін, қыз шешесін сыйламас тар заманға кез
болған халық басындағы осындай ауыр хал Албан Асан өлеңдерінің негізгі
өзегін құрады.
Әлем альманағын құрастырушылар: Асанның толғауларының бір бөлігі
өзінің сөзіне қарағанда доңыз жылы (1911), бір бөлігі қоян жылы (1915)
жазылған. Бірінші ел доңыз жылы құрғақ болып, екінші қоян жылы қыс қатты
болып жұтқа ұшыраған. Жұрт күйзелушілігі шегінен шығып, патшаның отаршылдық
қыспағының әбден асқынғандығы Асан өлеңінен айқын көрінеді (13,320) дейді.
Шынында: Қазақтың күні қайда шалқып жатқан,
Мал толып өзен-сайға толқып жатқан.
Тар заманға кез болдық тақырлаған,
Берекесіз, түгі жоқ артып жатқан
деп басталатын толғауында сол заманның ащы шындығы көз алдыңызға келгендей
әсер аласыз.
М.Әуезовтің зар заман ақындарының Абылай заманынан басталып, арты
Абайға келіп тірелетінін, сондықтан зар заман дәуірі толық жүз жылға
созылатынын айтқаны белгілі. Ал, зар замандық сарындардың туып, қалыптасуы,
дамуы мен аяқталуы ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтығанын ескерсек,
бұл құбылыстың ауқымы кеңейе түсетінін байқаймыз. Дегенмен патшалы ресейдің
отаршылдық озбырлығының асқынып, зар заман құбылысының айқын байқалған,
шырқау шыңына жеткен кезі ХІХ ғасырдың орта тұсына тура келеді.
Ендеше, қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу кезеңдеріне қатысты
айтылып жүрген пікірлер де негізсіз емес. Мәселен, көрнекті ғалым
М.Мырзахметұлы бұл кезеңді, яғни ХІХ ғасырды Отаршылдық дәуірдегі
әдебиет деп атауды көптен бері ұсынып келеді.
Зерттеуші Қазіргі таңда қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің, әсіресе,
ХVІІІ-ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихын дәуірлеудің қалыптасқан, оқулықтар
мен программаларда орныққан қалпын қайтадан сын көзімен, әсіресе, бүгінгі
тәуелсіздік талабы тудырған тұрғыдан танып, өзгертудің кезеңі жетті деп
білеміз дей келіп, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы аралықта дамыған,
заман талабына орай жанрлық, стильдік сонылықтарды, идеялық тақырыптық
ерекшеліктерді тудырған көркем шығармалардың бәрі де, негізінен, саяси-
әлеуметтік лирика шеңберінде жырланып, өзекті бір сарынды төсеніш етті. Осы
себепті сөз еткелі отырған дәуірдегі әдебиет тарихын дәуірлегенде, оны
бұзып-жармай-ақ бүтін қалпында Отаршылдық дәуірдегі әдебиет деп атауымыз
керек деп тұжырымдау орынды сияқты (17,183) деген пікір ұсынады. Сондай-
ақ, ресей империясының соғыс отарының бұл кезеңде жер отарына алмасқанын,
патшаның қазақ жерін отарлау саясаты жоспарлы түрде жүргізілген үш
кезеңнен тұратынын нақты мысалдармен дәлелдейді.
Енді, осы үш кезеңді ғалым деректеріне сүйене отырып жүйелесек. Оның
бірінші кезеңі, 1731 жыл мен 1882 жылдың арасын қамтитын бір ғасырға жуық
қазақ елін билеу жүйесін вассальдық түрдегі хандарды бекіту жолымен сыртын
империя, ішін хандардың өздері билеген заман болды (17,188).
Бұл дәуірде жасаған ақын-жыраулар өз заманының көкейтесті саяси-
әлеуметтік мәселелерін жырлады. Олардың шығармаларында ел қорғау жолындағы
ерлік пен батырлық, елді ауыз бірлікке шақыру сарыны басым болды. Бұл
кезеңде Ресей империясы бізді сыртымыздан иемденгені болмаса ішкі билік
жүйесі мен рухани дүниемізге әлі де болса қол сұға қоймаған еді. Алайда сол
кездің өзінде арнайы жіберілген ғылыми-әскери экспедициялар болашақта
жүргізілер отаршылдық саясаттың, алдағы салынар бекіністер мен қамалдардың
іш-жоспарларын іске асырып жатқан болатын. Міне, осындай отаршылдықтың бой
көрсете бастаған кейбір элементтері секем алдырмай қоймады.
Тағы бір дерекке жүгінейік. Белгілі ғалым-журналист С.Әсіп осы кезеңге
қатысты мынадай бір дерек келтіреді. Әбілқайыр хан кіші жүз қазақтарының
Ресей империясына қабылданғандығы жөнінде Анна Ионовнаның грамотасын
алғаннан кейін көп ұзамай, 1734 жылы Правительствующий сенат Қазақстанның,
Башқұртстанның байлықтарын зерттеп, оны игеру жолдарын қарастыру үшін
арнайы экспедиция шығарды. Сенаттың обер-секретары П.К.Кириллов басқарған
бұл экспедиция өзінің жұмысын Ор өзенінің Жайыққа құйылысынан Орынбор
бекінісін салудан бастады. Сонымен қатар Жайық өзенінің оң жағалауында
казактардың күшімен бекіністер салу ісі қызу жүргізілді. Көп ұзамай
Переволодская, Чернореченская, Татищева, Нижнеозерная, Рассыпная, Илецкий
Городок, Яицкий городок, Сахарная, Калмыкова, Кош-Уральская, Кулагина,
Тополева, Баксаева, Гурьев-городок деп аталатын ұзын саны он төрт бекініс
пайда болды. Жайық линиясы біртіндеп осылай қарай ұзара келе Орынбор және
Орск әскери бекіністер тізбегіне қосылды (18,12). Әрине, олардан келер
қауіпті ең алдымен сол заманның көзі мен құлағына айналған ақын-жыраулар
шығармаларына арқау етті. Оның нақты көріністері әсіресе Бұқар жырау
толғауларының негізгі өзегіне айналды. Бұқар жыраудың басқа толғау-жырларын
былай қойғанда, Асан қайғының жұмбағын шешетін;
Күн батыстан бір дұспан,
Ақырда шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Бастығының аты поп.
Күн шығысқа қарайды,
Шашын алмай тарайды.
Құдайды білмес, діні жоқ.
Жамандықта міні жоқ.
Осы сынды бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Жемірлерге жем беріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
деп келешекті көріпкелдей болжап білген сәуегейлігін айтсақ та жетер.
2. Отаршылдық қамытын киген дәуірдегі әдебиеттің екінші кезеңі 1822
жыл мен 1867 жыл аралығында, хандық жүйе жойылып патша үкіметі тарапынан
қолданылған кіші жүздегі ел билеудің сұлтан правительдік, орта жүздегі аға
сұлтандық секілді жаңа жүйе өмірге енді. Ал Қоқан хандығына қараған ұлы
жүздегі отаршылдық билік жүйесі қазақ арасынан шыққан ірі ру басшылары –
датқалар арқылы жүргізілді. Мұндағы басты ерекшелік – ел билеудің бұрынғы
вассалдық хандық жүйесі 1822 жылғы уставтың қабылдануына байланысты өмірден
аластатылды. Яғни, қазақтардың қолындағы саяси билік тізгіні алынып,
бұрынғы хандық биліктегі жерлер облыстарға бөлініп, олар бірнеше дуандарға
ажыратылып, билікке аға сұлтандар сайланды (17,188). Бұл өзіміз жоғарыда
атап өткен хандық билік жоралғысынан айрылып үш әкімшілік аймаққа бөлінген,
соның нәтижесінде келімсектердің талауынан ата қоныс, құт мекендерінен
айрыла бастаған халықтың зар мұңына ұласқан кезі еді. Қоғамдағы болып
жатқан мұндай саяси өзгерістер ең алдымен Дулат, Мұрат, Шортанбай,
Сүйінбай, Махамбет сынды ақын-жыраулар поэзиясынан көрініс тауып жатты.
Олар қазақ даласының әр қиырында өмір сүріп, бірін-бірі көріп, білмесе де
бір бағыт, бір мазмұндағы шығармаларын тудырды. Әрине, олардың
шығармаларындағы отаршылдық ойранының сипаттары әр бөлек. Бұл жерде біз
олардың поэзиясының ерекшеліктеріне тоқталып жатпаймыз.
3. Отаршылдықтың үшінші кезеңі Патша үкіметі Қазақстан мен Орта Азия
жерлерін тұтас жаулап отарлаған соң, бұл өлкеге 1867 жылдан бастап жаңа
низам ережесін ендірді. Енді жаңа ереже бойынша, ел билеу тізгіні – сатылы
болыстық сайлаумен жүргізілетін, ұсақ руларды бір-біріне айдап салып,
шайнастыратын партиягершілік саясатына тірелді. Ертедегі вассалдық хандық
билік пен соңғы кездегі дуан мен округтік тізгінді ұстаған қазақтар енді
келіп ауылдық шеңбердегі ел билеудің болыстық жүйесіне тәуелді болды. Оның
өзі аса бір жұқсыз құбылыс – ел билеу жүйесінің территориялық принципке
негізделгеннен кейін ауыл-аймақ көлемінде ғана қалып, мүлде тұқыртылды.
Жаңа нимаз ережесін ендіруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫРҒЫЗ ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
ШЫМКЕНТ - 2006
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі ... ... .3-
10
Негізгі бөлім
1-тарау. Қазақ-қырғыз халықтарына ортақ зар заман
А) Молда Қылыш Шамырқанұлы (1866-
1917) ... ... ... ... ... ... ... .1 1-19
Ә) Албан Асан Барманбекұлы (1866-
1916) ... ... ... ... ... ... ... .. ... .20-30
Б) Қалығұл Байұлы (1785-
1855) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...31-35
2-тарау. Қазақ-қырғыз ақындар айтысы
А) Сарбас пен Қалмырзаның жұмбақ
айтысы ... ... ... ... ... ... ... . .36-42
Ә) Сүйінбай мен Арыстанбектің
айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .43-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .51 -52
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53-54
Кіріспе
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында әдеби
байланыстардың алар орны ерекше. Себебі, “Қай халық болмасын өзінің
әлеуметтік-қоғамдық даму жолында өзгеден оқшау, томаға-тұйық қалмай, өзге
елдермен алуан түрлі байланыс жасайды. Әр қилы экономикалық, саяси, сауда
қатынастарына енеді. Тұрмыс, мәдениет, шаруашылықтың әр саласынан тәжірибе
алмасады. Халықтың бір-бірінен еңбек, өмір тәжірибесін үйреніп, алмасуы,
үлгі, өнеге алуы қай заманнан бар құбылыс. Қоғамдық құрылысы, шаруашылығы
ұқсас, іргелес, көршілес, Һәм туысқан елдердің қарым-қатынас, байланысы
мүлде күшті болады. Тіпті қырғи қабақ елдердің халықтары арасында да түрлі
қатынас, байланыс жүріп жатады” (1,184).
Ал қазақ пен қырғыз халықтарының туыстығы өз алдына. Ежелден еншісі
бөлінбеген екі елдің тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптары, тіпті талайлы тағдыры да
ұқсас.
“Қазақ Алатауы мен Қырғыз Алатауының арасында ежелден жыр көші
толастамаған. Таудай тұлғалы Абай мен Манастың, көмекейіне бозторғай ұя
салған Тоқтағұл мен Жамбылдың, заманымыздың заңғар биігіне айналған Мұхтар
мен Шыңғыстың егіз елдің әдебиетінің көшбастаушылары ғана емес, рухани
бауырластықтың дәнекері ретінде де шоқтығы биік тұрады” (2,20).
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақ-қырғыз халықтарының
әдеби, мәдени байланыстары әр кезде, әр түрлі деңгейде сөз болып, көптеген
ғалымдардың еңбектеріне арқау болып келеді. Соның ішінде әсіресе, ауыз
әдебиеті мен кеңес дәуірі әдебиеті көбірек сөз болып, тәп-тәуір зерттелді.
Оны зерттеу тым ерте, әріден, яғни Ш.Уалихановтан басталатынын біз
мақтанышпен айта аламыз.
ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстары, әсіресе екі елге ортақ
“зар заман” ақындары шығармашылығын зерттеу кезінде үстемдік құрған солақай
саясаттың кесірінен қағажу көріп, кенжелеп дамығаны жасырын емес.
Бұл тақырыпты өткен ғасырдың 70 жылдары А.Мусинов деген азамат арнайы
зерттеп, кандидаттық диссертация қорғады. 1974 жылы бұл зерттеу “Ғылым”
баспасынан “Қазақ-қырғыз әдеби байланыстары” деген атпен жеке кітап болып
басылды да. Ғалымның зерттеу еңбегі кіріспе мен қорытындыдан және негізгі
үш тараудан тұрады.
Кіріспеде қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі ел
әдебиетінің жанрлық ерекшеліктерінің қалыптасуында түркі халықтары мен орыс
әдебиетінің алатын орнын, сондай-ақ қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын
зерттеген Ш.Уалиханов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Қ.Нұрмаханов, Ә.Марғұланның,
қырғыз әдебиетшілері Ж.Таштемиров, Б.Керимжанов, М.Богданова,
К.Есалиевтердің еңбектері сараланады.
“Екі ел әдебиетінің қайнар бастаулары” (Истоки близости двух
литератур) деген І тарауда, зерттеуші Еуропа әдебиеті мен мәдениетінен
терең сусындаған Шоқан, Абай сынды ғұламалардың қырғыз жазба әдебиетінің
қалыптасуына жасаған игі ықпалын жан-жақты сөз етеді (3,15-48).
Алайда ғалым өзі сөз етіп отырған ХІХ ғасыр әдебиетіне қатысты
осы тарауда екі елге ортақ зар заман ақындарының шығармашылығына
тоқталмайды. Тек көптеген өлеңдерін Абай, Ыбырай поэзиясының әсерімен
жазған, әсіресе, И.А. Крылов мысалдарын аударуда Абайды өзіне ұстаз тұтқан
Тоғалақ Молда (Байымбет Абдырахманов) шығармашылығы ғана жан-жақты сөз
болады.
Ал, “әр түрлі формалық байланыстар” (многообразие форм
взаймосвязи) деген екінші тарауда зерттеуші ауыз әдебиетінің түрлерін,
олардың даму ерекшеліктері мен ұқсастықтарын айта келіп, “революцияға
дейінгі қазақ-қырғыз әдебиетінде Қазақстан мен Қырғызстанның Россияға
қосылуын “ақырзаманның” белгісі ретінде қабылдап, өлеңдер шығарған
Шортанбай, Дулат, қырғыздың Қалығұл, Арыстанбек сынды кертартпа,
буржуазиялық ағымдағы ақындары болды” деп жалпылама атап өтеді. (3,56)
Әрине, қай әдебиетшінің де өзі өмір сүрген қоғамның ықпалында
болатындығын ескерсек, зерттеушінің сол ақындардың шығармашылығының әділ
бағасын бермегендігі емес, бере алмауының өзіндік себептері бар сияқты.
Біріншіден, ғалым ағамыз ХІХ ғасыр әдебиетін, соның ішінде “зар заман”
поэзиясы өкілдерін зерттеуді арнайы мақсат етіп қоймаған.
Екіншіден, Дулат, Мұрат, Шортанбай немесе қырғыздың Қалығұл,
Арыстанбек, Молда Қылыш, Нұрмолда, Алдаш молда т.б. сынды “кертартпа-
реакцияшыл” деп танылған ақындар шығармашылығын сөз етіп, пікір білдіру,
әсіресақ ол заманда өзіңе-өзің үкім шығарумен бірдей екені айтпаса да
түсінікті еді.
“Зар заман” позиясының өкілдері 50 жылдарға дейін біршама зерттеліп,
орта мектептің бағдарламаларында оқытылғаны белгілі. Мысалы, “1940 жылы
С.Мұқановтың құрастыруымен 8-сыныпқа арналған хрестоматия-оқулықта халық
әдебиетінің ірі классиктері деп Дулат, Мұрат, Сүйінбай, Шортанбай, Шернияз,
Махамбет, Досқожа аталды” (4). Одан басқа да еңбектерде, мысалы 1931 жылы
С.Сейфуллин құрастырған “Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында”, 1933 жылғы
М.Әуезов, М.Жолдыбаев, Ә.Қоңыратбаевтар жариялаған “ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ
әдебиеті” деген кітапта, С.Мұқановтың 1942 жылы басылған “Қазақтың ХVІІІ-ХХ
ғасырлардағы әдебиетінің очерктері” деген оқу құралында, Қ.Жұмалиевтің
құрастыруымен 1943 жылы басылған 8-сыныпқа арналған әдебиет оқулығында
Дулат, Мұрат, Шортанбай т.б. зар заман ақындарына біршама орын берілген
болатын.
Ал, “Коммунистік идеология әдебиет пен өнерге үстемдік құрып тұрған
кезеңде зар заман ақындары шығармаларының жолы оңғарылмады. Партияның қаулы-
қарарлары өршіл өлеңдердің отын өшіруге тырысты. Қазақстан Компартиясы
Орталық Комитетінің 1947 жылы 21 қаңтардағы “Қазақ ССР Ғылым академиясының
Тіл және әдебиет институтының жұмыстарындағы саяси өрескел қателер туралы”
қаулысы халықтың інжу-маржандай асыл туындыларын архивке қайта тықты”
(2,6). Одан қалса “50 жылдары “Правда” газетінде “Қазақстан тарихы марксизм-
ленинизм тұрғысынан зерттелсін” деген мақала шықты. Осыған орай енді жер-
жерде ғылыми айтыстар ұйымдастырыла бастады. Мәселен, Фрунзе (1952), Алматы
(1953), Москва (1954), Ташкент (1956) қалаларында КСРО халықтарының
батырлық жырлары туралы (дискуссия) пікірталастар өтті. Қазақ-қырғыз
халқының фольклорына жан-жақтан шабуыл жасалды. Мысалы, “Манас” жыры
монархиялық тәртіпті жақтайды. Қытай халқының ары мен намасына тиеді десе,
екінші біреулері “Алпамыс эпосы” әулие-әмбиелерді дәріптейді, рушылдық-
тайпалық одақты асыра мақтайды, кедей тобынан шыққан Ұлтан құлды мазақтайды
деп даурықты” (4).
Ол аз болғандай 1952 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
“Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің сын
тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оны жақсарту шаралары туралы
қаулысы” шықты (5). Сол қаулыға орай Қазақ КСР Ғылым академиясы Әдебиет
және өнер институтының 1959 жылдың 15-19 маусым аралығында өткізген ғылыми-
теориялық конференциясы түгелдей дерлік Дулат, Мұрат, Шортанбай, Әбубәкір
сынды зар заман ақындарының шығармаларын талдап-тануға арналды (6).
Әрине, конференцияда бірінен кейін бірі сөз алған ғалымдардың ішінде
олардың шығармаларын даттағандары да, ақтап алуға тырысқандары да болды.
Десек те, бірде датталып, енді бірде ақталып, әдебиет әлемінде қызу
талқыға түскен зар заман ақындары мүлде ұмытылып, іздеусіз қалмады. Белгілі
сыншы, ғалымдар оларға айналып соғып, тарих бетінде қалдыруға барынша күш
салды. Саясат салқынымен оларға негізсіз айып, жазықсыз жала жабылған
кездер де аз болмады. Кейін де Ы.Дүйсенбаев, Қ.Жұмалиев, Қ.Өмірәлиев,
Ә.Қоңыратпаев, Х.Сүйіншәлиев, Т.Нұртазин сынды белгілі ғалымдар бұл кезеңге
қатысты сүбелі зерттеу еңбектерін жазғаны мәлім.
Біздегі зар заман ақындарының көрген құқайы бұлай болғанда, көршілес
қырғыз ағайындардың халі нешік? Енді соған келейік.
Белгілі ғалым ф.ғ.д, Б.Омарұлы “Тағдырлас, даму заңдылықтары ұқсас
екі елдің әдебиеті де партияның қаулы-қарарларын орындаймыз деп асыра
сілтеген солақай сындардан таяқты бірдей жеді ( 2,21) дейді.
Тоталитарлық жүйенің идеологтары шығармалары ел арасынан
жиналып, енді ғана насихаттала бастаған Қалығұл, Арыстанбек, Молда Қылыш
т.б. тұлғалы ақындарға феодалдық-патриархалдық заманның ескішіл,
реакцияшыл, мистик ақындары деген жала жауып, шығармаларын басып шығаруға,
оқып үйренуге тиым салады. Олардың шығармалары оқу бағдармаларынан алынып
тасталды. Арыстанбек, Молда Қылыш мұраларын жинап, арнайы зерттеген
Т.Самаичин, Ж.Шүкіровтер қудалауға түсіп, репрессияға ұшырайды. Бұлардың
қатарына қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын салыстыра зерттеген көрнекті
ғалым Мэдина Богданованы да қосуға болады.
Белгілі бір қоғамда өмір сүріп, белгілі бір тарихи оқиғаларға үн
қосқан екі елдің зар заман ақындары шығармашылық өмір жолдарының зерттелуі
міне, осындай.
1988 жылы “Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі
мен 50-ші жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан
Компартиясы Орталық Комитеті Комиссиясының қорытындысы жарияланды (7).
Осы қорытындыдан кейін тоталитарлық жүйеге негізделген кеңестік
идеологияның сірескен сеңі бұзылды. Іле-шала өткен өмір жолымызға қайта
үңіліп, қапаста көмілген асыл мұраларымызды тазалап, таразылауға тыңнан
түрен түсе бастады. Бүгінде “зар заманның” зарлауық, кертартпа ақындары деп
танылған Дулат, Мұрат, Шортанбай, Әбубәкір шығармашылығы жаңаша көзқарас
тұрғысынан талданнып, әділ бағаларын алды. Сыншы-ғалым Қанипаш Қайсаққызы
Мәдәбай Шортанбай мұрасын, әдебиетші ғалым Серік Бермағамбетов Әбубәкір
Кердері шығармашылығын, Тараз университетінің оқытушысы Эльмира Пертаева
Дулат творчествосын зерттеп кандитаттық диссертациялар қорғады. Белгілі
ғалым-журналист Б.Омарұлы Мұрат Мөңкеұлы мұрасынан кандитаттық, “Қазақ
әдебиетіндегі зар заман ағымы: генезис, типология, поэтика” деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғады.
Соңғы зерттеу қазақ әдебиетіндегі 100 жылдық тарихы бар зар заман
ағымын генезис, типология, поэтика мәселелері тұрғысынан терең ашып, жаңаша
көзқарас тұрғысынан саралаған салиқалы еңбек. Ғалым Ең алғаш М.Әуезов Зар
заман деп атап, кейін сөздік қорымызға берік енген осы бір әдеби
құбылыстың теориялық негіздемесін жасағанда неге сүйенуіміз керек? Бұл не,
бағыт па, ағым ба, жоқ әлде сарын ба? Болмаса, көркемдік әдістің қай түріне
жатады? Поэзиядағы зар заманның орны қандай? Бұл сауалдарға жауап беру жан-
жақты ізденістерді талап етеді (8,42) дей келіп, поэзиядағы болып жататын
құбылыстарды қандай да бір үлгі-өлшемдерге бірден орайластыра қоюдың оңай
шаруа еместігін ескертеді. Бір ғасырдан астам тарихы бар поэзиядағы осы бір
құбылысты (зар заманды) ағым ретінде дәлелдеудегі ізденістері ғалымның
терең білімін, парасат-пайымын, сұңғыла зерттеуші екенін де танытқандай.
Ғалым бұл құбылысты Қ.Жұмалиев ат қойып, айдар таққан регресшіл романтизм
(9,179) не болмаса Т.Нұртазин дәлелдеуге тырысқан, яғни жаңаның, жаңалықтың
бәрін жат санаған консервативтік романтизм емес (10,170), бұл ең алдымен
қоғамдық ойдағы ағым деп дәлелдейді. Сонымен қатар зар заман ақындарының
ұстанған бағытына шығармаларының жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұнына,
тіпті жазба әдебиетке қатыстылығына дейін саралай келіп, мынадай пікір
ұсынады.
Зар заман - отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
құндылықтардың азып-тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай,
ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт-дәстүрлері салтанат құрған
кешегі күнін аңсаудан, ежелден ұлттық танымына, көшпенділік табиғатына жат
құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым (8, 52).
Сондай-ақ бұл зерттеу ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз әдеби байланыстарын жан-
жақты салыстыра қарастыратындығымен де құнды.
Бұл салада қырғыз ғалымдары да құр алақан емес. 1990 жылы Фрунзеде
басылып шыққан “Мурас” атты оқулық-хрестоматия зар заман поэзиясы
өкілдерінің еңбектерін топтастырған алғашқы жинақтардың бірінен саналады.
Белгілі ғалым, филология ғылымдарының кандидаты Б.Кебекованың “Қырғыз-қазақ
фольклорлық байланысы” (Илим-1982) деген еңбегі өз алдына бір төбе болса,
оның құрастыруымен шыққан “Арыстанбек” (Ырлар, Бишкек-1994), “Қырғыз эл
эрчылары” (Бишкек-1994), атты кітаптар көптеген олқылықтардың орнын
толтырған құнды зерттеулердің қатарында. Сондай-ақ жас ғалым Назгүл
Бегалиеваның да Арыстанбектің өмірі мен шығармашылығын зерттеп кандидаттық
диссертация қорғағанын (Бишкек-1998) айта кеткен орынды. Сыншы-ғалым
С.Алақанның “Беш молда” (Бишкек-2004), ф.ғ.д. профессор А.Ақматалиевтің
жалпы редакторлығымен “Залкар ақындар” сериясымен шыққан (2 том, Бишкек-
1998-99) жинақтардың да өзіндік тың деректері, әсіресе, қазақ-қырғыз
ақындар айтысына орын беруімен де құнды. Сүйінбай мен Арыстанбектің,
Қаңтарбай мен Арыстанбектің, Сарыбас пен Қалмырза айтыстарының қырғыз
нұсқалары да біз үшін өте маңызды. Мәселе әрине қай ақынның жеңген немесе
жеңілгендігінде емес. Негізгі мақсат айтыс барысында екі елдің тұрмыс-салты
мен хал-ахуалының қалай көрінетіндігін, отарлау саясатының ақындар
шығармашылығында қалай жырға қосылғандығын бағамдау.
Зертеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. ХІХ ғасырдағы қазақ-қырғыз
әдеби байланыстарын зерттеп, зерделеу бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің
бірі деп есептейміз. Себебі, тарих көшінде ұмыт қалған қаншама асыл
мұраларымыз осы ғасырдың еншісінде. Бір ғана ақындар айтысына қатысты
қаншама қызықты дүниелер архив қойнауында жатыр. Ендеше екі елге ортақ зар
заман ақындары мұраларын, екі елдің еркелеткен ақындарының айтыстарын
зерттеп зерделеудің маңызы үлкен.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диплом жұмысында ХІХ ғасырдағы қазақ-
қырғыз әдеби байланыстары алғаш рет ғылыми негізде жүйелі түрде талданады.
Атап айтқанда, қазақ-қырғыз әдеби байланыстарының зерттелуі, екі елге ортақ
зар заман ақындарының мұралары бір-бірімен сабақтастырыла, салыстырыла
қарастырылады. Сондай-ақ қазақ-қырғыз ақындар айтысы да осы диплом жұмысы
барысында арнайы сөз болады.
Зерттеудің дерек көздері. Зерттеудің дерек көздері ретінде Б.Ақмұқанованың
“Әдеби байланыстың зерттелуі” кітапта: Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері.
Алматы: “Ғылым”, 1976, Б.Омарұлының “Бұғауға бағынбаған жырлар”. Алматы:
“Ана тілі”, 1998, А. Мусиновтің “Казахско-киргизские литературные связы”.
Алма-Ата: “Наука”, 1974, Садырбайұлы С. Шортанбайдың ақындығы. Қазақ
әдебиеті, 1992, 4-қыркүйек, ҚКП Орталық Комитетінің 1957 жылы 4 июль күнгі
“Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка зерттеудің, сын тұрғысынан
қалай пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы” қаулысы.
Қазақ әдебиеті, 1957, 26 шілде, Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы,
1961, Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40-шы жылдар кезеңі мен 50-ші
жылдар басында қабылдаған қаулыларды зерттеу жөніндегі ҚКП Орталық Комитеті
комиссиясының қорытындысы. Социалистік Қазақстан. 1989, 9 желтоқсан,
Б.Омарұлының Зар заман поэзиясы. Алматы: “Білім”, 2000, Садык
Алаханның. Беш молдо. Бишкек, 2004, М.Богданованың Киргизская литература.
Москва, 1947, Қазақ поэзиясының анталогиясы. Жауапты редакторы
Қ.Сыдиқов Алматы: “Ғылым”, 1993, Ж.Мұхаметнұрұлының Шортанбаймен үндес
ақын Асан Барманбекұлы туралы не білеміз. Ақиқат -1997, №11,
Т.Қаупынбайұлының Ақырғы демі үзілмейді ақынның. Егемен Қазақстан -1996,
20 қаңтар, М.Мырзахметұлының Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. Жұлдыз -1993,
№7, Сапабек Әсіптің. Қазақ қасіреті. Алматы: “Қазақстан”, 1994,
Ә.Кекілбаевтың. Күй тәңірі. Егемен Қазақстан. 1993, 16 қазан. Сүйүмбай
менен айтышы. Арстанбк. Ырлар. Бишкек, 1994, Кыргыз эл ырчылары. Бишкек,
1994. Б.Омарұлының Бұғауға бағынбаған жырлар. Алматы: “Ана тілі”, 1998.
Б.Кебекованың Арстанбек. Бишкек, 1994, Үмбетаев М. Пірім менің Сүйінбай.
Алматы: “Ғылым”, 1992, Н.Бегалиеваның Арстанбектин өмүрү жана
чыгармачылыгы. Бишкек, 1998, Залкар акындар. Бішкек, 1998, Б.Омарұлының
Қазақ-қырғыз қасіретнамасы. Қызылорда, 1998, Қырғыз эл ырчылары. Бішкек,
1994 атты жинақтары пайдаланылды.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін қазақ әдебиетінің
жаңа тарихын жасауда, орта, арнайы мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын
жазуда, сондай-ақ әдебиет тарихы пәнінен арнаулы курс, арнаулы семинар
өткізу барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тарау
мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1-тарау. Қазақ-қырғыз халықтарына ортақ зар заман
Молда Ќылыш Шамырќан±лы (1866-1917)
Бүгінгі күнге дейін ХІХ ғасыр поэзиясы ең көп зерттелген кезеңдердің
бірі десе болады. Олай болатын да жөні бар. Себебі, қазақ әдебиеті
тарихының дамуында ХІХ ғасырдың алар орны ерекше. Қазақ поэзиясының алтын
ғасыры саналатын б±л кезењде ауыз єдебиетінен нєр алѓан халыќ поэзиясы
біртіндеп жазба єдебиетке ќарай баѓыт алды. Б±л дєуірде жасаѓан аќындар
поэзияѓа тыњ образдар мен соны µрнектер єкелді. Ќоѓамдаѓы болып жатќан
тарихи – єлеуметтік жаѓдайлардыњ нєтижесінде поэзиямыз жања мазм±нмен
толыѓып, µзгеше пішінде дамыды. Дегенмен, ХІХ ѓасыр єдебиеті т‰гел
ќамтылып, терењ зерттелді дей алмасаќ керек. Єдеби байланыстар т±рѓысынан
да б±л кезењге ќатысты ќарастыратын мєселелер баршылық.
ХІХ ѓасырдаѓы Ќазаќ-ќырѓыз єдеби байланыстарын сµз еткенде, екі елге
ортаќ зар заман поэзиясына соќпай µту м‰мкін емес. Себебі: тµсекте басы,
тµскейде малы ќосылѓан ќазаќ пен ќырѓыздыњ о бастан еншісі бір. Тілі де
±ќсас, т‰рі де ±ќсас. Тіпті таѓдыр талайын да бµліп ќарауѓа болмайды.
Зобалањ жылдарда ќазаќтыњ басына т‰скен нєубет пен з±лматты аѓайынныњ десе
де, ќоњсыњ десе де жарасатын ќырѓыз бауырларымызбен бірге кµрдік. К‰ллі
±лтымыздыњ ќуанышы мен ќасіреті айыр ќалпаќты аѓайындарымызѓа да ортаќ.
¤міріміздіњ аѓысы, µнеріміздіњ µрісі тоѓысып жатыр. [2,20].
Зар заман аќындары дегенде, ойымызѓа бірінші Дулат, М±рат,
Шортанбайлардыњ оралатыны белгілі. Ќырѓыз єдебиетініњ де Ќалыѓ±л Бай±лы
(1785-1855), Арыстанбек Б±йлаш±лы (1824-1878) Молда Ќылыш Шамырќан±лы (1866-
1917) сияќты ірі µкілдері бар.
Біз шағын зерттеу жұмысымызды ќырѓыз жазба єдебиетініњ негізін
салушылардыњ бірі – Молда Ќылыш Шамырќан±лы шыѓармашылыѓынан бастасақ.
Молда Ќылыш жеті атасынан ел басќарѓан ауќатты отбасында 1866 жылы
д‰ниеге келді. Атасы Тµрегелді Орман ханныњ ќ±зырындаѓы Сарыбаѓыш руыныњ
атаќты батыры болѓан. Біраќ, єкесі Шамырќан ел басќаруѓа онша ебі жоќ,
µзінше ќоњырќай т±рмыс кешкен адам болѓан. Ќылыш та ќамшы ‰йіріп ж±рт
басќарѓан жолѓа т‰спей, жатаќтардыњ арасында азын-аулаќ бидайын егіп,
Б±ѓышы тоѓайынан ±зап кµшпеген. Замандастарыныњ айтуынша оныњ сабан үйі мен
жалѓыз атынан басќа малы болмаѓан. [11,66]
Алѓаш ауыл молдасынан сауат ашќан Ќылыш негізгі білімді µз бетінше
кµп оќып, терењ ізденуініњ арќасында алѓан сияќты. М±ны аќынныњ µзі де
айтады:
Молда Кылыч мен атым
Болжолу жок сабатым
Чала чыккан башынан,
Чар китептен сабатым.
Ж‰рµ-ж‰рµ арбыган,
Казал жазган кагазым.
Калайыкка билинип,
Катка т‰шкµн абазым.
Алѓаш ѓазал жазудан бастаѓан оныњ сауаты ж‰ре келе артып, білімі де
терењдегендігінде сµз жоќ. ¤мірініњ соњына таман µзі де біраз уаќыт бала
оќытып, Науай, Софы Аллаяр, Ќожа Хафиз, Беділ, Рабѓузи, Ахмет Ясауилердіњ
шыѓармаларын білген. Сондай-аќ Орта Азияѓа кењ тараѓан Мыњ бір т‰н,
Тотынама, Шаћнама сияќты араб, парсы єдебиетініњ ‰лгілерімен де жаќсы
таныс болѓан.
Молда Ќылыш шыѓармашылыѓын зерттеген ѓалым Тазабек Саманчинніњ
деректеріне с‰йенсек, Ќылыш Гаспринскийдіњ Тєржіман, Ќазанда шыѓып т±рѓан
Ж±лдыз газеттерін, сол кезде баспа ж‰зінде кµріне бастаѓан ќазаќ
аќындарынан Ж‰сіпбек ќожа Шайхыисламов, Мєшћ‰р Ж‰сіп Кµпеев жєне
басќалардыњ ќисса, дастандарын жаќсы білген. Тағы бір дерекке жүгінейік.
1959 жылы 15-19 маусым аралығында Алматыда қазақ әдебиетінің негізгі
проблемаларына араналған ғылыми-теориялық конференция өткені мәлім. Сол
жиында жарыс сөзге шыққан қырғыз әдебиетшісі З.Ш.Мамытбеков мынадай бір
қызықты пікір ұсынады.
"У Киргизского народа, например, тоже имеется такой сложный акын, как
у казахов Шортанбай. Это акын письменник Молдо Кылыч, живший в конце XIX –
начале XX вв.
... Было бы очень интересно, если б наследие акынов XIX – XX вв.
изучалось у нас в сравнительном плане. Полезно, например, творчество
Шортанбая сравнить с творчеством киргизского акына Молдо Кылыча, ибо они
жили в одно и то же время и откликались на одни и те же события" (6,330).
Ия, қырғыз зертеушісі ұсынғандай белгілі бір дәуірде өмір сүріп,
белгілі бір тарихи оқиғаларға үн қосқан мұндай күрделі ақындарды салыстыра
зерттеу, кезінде үстемдік құрған солақай саясаттың кесірінен мүмкін
болмады.
Сондай-ақ З.Мамытбеков Молда Қылыш шығармашылығына байланысты мынадай
бір деректі де келтіреді.
"Как вам известно, до революционные киргиские акыны читали казахские
газеты и журналы и через них познакомились с творчеством Абая и других
казахских писатилей. Обращает на себя внимание то, что вслед за Абаем,
переводившим басни И.А.Крылова, к ним обратился и Молдо. По мотивам Крылова
и под влиянием Абая он написал басню "Осел и соловей" (6,330)
Бұл деректі келтіріп отырғанда айтайын дегеніміз: М.Қылыштың өмірі мен
шығармаларын жинап, зерттеген ғалымдар; Т.Саманчин мен М.Богданованың,
кейінгі зерттеушілер Б.Солтанаев пен С.Алаханның еңбектерінде Қылыштың
И.А.Крыловтың мысалдарын аударғаны туралы айтылмайды.
Крыловтан "Есек пен бұлбұлды" Тоғалақ Молданың (Байымбет Абдрахманов)
аударғанын білеміз. Бірақ қырғыз жыр жинақтарынан Молда Қылыш аударды деген
"Есек пен бұлбұлды" кездестірмедік. Біздіңше, бұл дерек әлі де анықтай
түсуді қажет етеді.
Осы жерде айта кетер тағы бір мєселе, жоѓарыда Шортанбай, Дулаттардыњ
аты аталмаса да, Молда Ќылыш олардыњ шыѓармаларын білген деген ой келеді.
Себебі, 1880 жылы Дулаттыњ ¤сиетнамасы, дєл осы жылы Шортанбайдыњ Бала
зары атты кітабы Ќазанда басылып шыѓады. Шортанбайдыњ шыѓармалары Ќазанда
кейін де, єр т‰рлі атпен бірнеше рет басылып шыќќаны белгілі. Б±л
шыѓармаларды Молда Ќылыштыњ білмеуі м‰мкін емес еді. Б±ѓан Молда Ќылыш
шыѓармаларыныњ мазм±нына ќарап кµз жеткізуге болатындай. Сµзіміз дєлелді
болу ‰шін мысал келтірейік.
Отаршылыќ езгініњ зардаптарын халыќ басындаѓы хал-ахуал арќылы
кµрсетуге тырысќан ќырѓыз ырчысы:
Сµз‰м менин зар заман,
Уят кетти барчадан.
Убал бар деп карабай,
Жалпы журтту чайкаган
Бей-бечара зарланып,
К‰ндµ каргап какшады,
Шол себептен калайык.
Пейли кетип чарчаган.
деп, зар шексе, Шортанбай:
Мына заман ќай заман?
Азулыѓа бар заман,
Азусызѓа тар заман
Тарлыѓыныњ белгісі:
Жаќсы - жаннан т‰њілген,
Жаман – малдан т‰њілген,
М±ныњ µзі - зар заман
деп, аћ ±рды.
Сырттан к‰штеп ендіріле бастаѓан жања экономикалыќ ќатынастар,
сауда–саттыќ, ел басќарудаѓы жања ж‰йелер т.б. феодалдыќ – патриархалдыќ
ж‰йеде µмір с‰ріп келе жатќан ќазаќ – ќырѓыз т±рмысында єр т‰рлі толќуларѓа
±ласып, наразылыќ тудырѓаны мєлім. Жергілікті халыќтыњ т±рмыс-тіршілігіне
дендеп ене бастаѓан отарлаушылар халыќ наразылыќтарын к‰шпен басып отырѓаны
тарихтан белгілі. Патшалы Ресей µздері б±ратана атандырѓан халыќтарды
отарлауды наѓыз таѓылыќ т‰рдегі зорлыќ-зомбылыќтыњ ењ т±рпайы т‰рімен
ж‰ргізді. Оларѓа жергілікті жерден шыќќан екі ж‰зді, жарамсаќ би-болыстар
ќосылды. Б±ныњ бєрі єрі-сєрі к‰й кешкен халыќ т±рмысында ‰рей тудырѓаны да
жасырын емес.
Дулат пен Арыстанбекті, Молда Ќылыш пен Шортанбайды дєл осы ќоѓамныњ
µзі тудырды. Халыќ ж‰регіндегі м±њ мен шер осы аќындардыњ тілінен зар болып
тµгілді. ¤йткені: Ќазаќтыњ жерін талауѓа т‰сіріп тыныш жатќан ауылдардыњ
ойран – ботќасын шыѓарѓан жасауылдар ќырѓыздыњ айылдарына кµз ж±ма ќараѓан
жоќ. Жерді алып ќана ќоймай, сананы да баѓындыру саясатын ±стаѓан µктемдік
ќолшоќпарыныњ мынау ќырѓыз, анау ќазаќ еді деп бµле – жармайтыны таѓы
белгілі. [2,21].
Зар заман поэзиясын терењ зерттеп ж‰рген белгілі ѓалым Б.Омар±лы:
Біздіњ єдебиетте зар заман, ќырѓыздарда тар заман т‰рінде кµрініс
тапќан осы бір ќ±былыстыњ басќа халыќтардыњ поэзиясында да ±шырасатыны
белгілі болып отыр. ¤йткені отаршылдыќты басынан µткізген елдер д‰ние
ж‰зінде жетіп артылады. Ал оѓан сол т±ста µмір с‰рген аќындар тарапынан
ќарсылыќ кµрсетілуі, б±л ќарсылыќтыњ біздіњ зар заманѓа ±ќсас кейіпте
байќалуы тањ ќаларлыќ нєрсе [2.15] дей келіп, м±ндай ќ±былстыњ Иран
єдебиетінде де, француз отаршыларынан ќорлыќ кµрген сонау Африкадаѓы
Сенегал, Мали, Нигерия, Камерун елдерінде µмір с‰ріп жатќан Фульбе
тайпаларпыныњ єдебиетінде де кездесетінін наќты мысалдармен кµрсетеді.
Ќырѓыз єдебиетінде замана таќырыбы Молда Ќылышќа дейін де
жырланѓан. ХІХ ѓасырдыњ бірінші жартысында µмір с‰рген Ќалыѓ±л
шыѓармаларында патша ‰кіметініњ отарлау саясаты аќырзаманныњ белгісіндей
кµрінсе, Арыстанбек шыѓармаларында атаќоныстыњ барлыќ жаќтан тарылып,
дєст‰р салттыњ біртіндеп ыдырай бастаѓаны тар заман т‰рінде жырѓа
ќосылды. Молда Ќылыш µмір с‰рген дєуір, яѓни ХІХ ѓасырдыњ соњы мен ХХ
ѓасырдыњ басы отарлау саясатыныњ µз жемісін беріп, ќ±лдыќ ќамытыныњ
ќылб±рауы мойнымызѓа мыќтап киіліп, нєтижесінде тыѓырыќтан жол таппай
ќиналѓан халыќтыњ зар-м±њына ±ласќан кезі болатын. М±ндай саяси
µзгерістердіњ тумысынан зерек аќынныњ шыѓармаларында кµрініс табуы зањды
еді.
Енді заман халін суреттеп, келер күнді көріпкелдей болжаған ақындарды
сөйлетейік.
Қалығұл: Аяк баш болор;
Баш таш болор,
Тууганың кас болор,
Коороң бош болор,
Сааганың сары бээ болор,
Ичкениң сары суу болор.
Өңү сары, көзү көк,
Орус деген эл келер,
Арканга өлчеп жер бөлөр.
Өлтүрүп ийбес,
Этеги жерге тийбес,
Калк кысылар,
Заманың бузулар
Қалығұл болжаған ақырзаманның кейіпі міне осындай.
Бодандық бұғауының қауіп – қатерін алдын – ала болжаған Асан қайғы,
Бұқар жыраудан келе жатқан сәуегейлік бұл сарын қазақ қауымына етене таныс.
Ал Қалығұл өмір сүрген дәуірде (ХІХ ғ. басы) отарлық езгінің алғашқы
белгілері анық біліне бастағанды.
Арыстанбекте: Капкандай чапты белиңди,
Каптап алды элиңди,
Сурап алды жашыңды,
Каттап алды башыңды,
"Ыстарик" деди карыңды,
Эсепке алды баарыңды.
Ушул заман тар заман,
Азуулууга бар заман,
Бечарага зар заман.
Міне бұл елің мен жеріңді талауға түсіріп, малың мен жаныңның санын
есепке алып, аяғыңды қия бастырмайтын нағыз тарылған заманның келбеті.
Шортанбай мен Молда Қылыштағы "Зар заманның" сипаты бөлектеу. Олар
келер күнге болжам айтып, сәуегейлік танытпайды. Отарлау саясатының сол
дәуірдегі нақты нәтижелерін жырға қосады. Ол нәтижесі бүгінде бәрімізге
белгілі болып отырған: Жарымжан тіл, өз қағынан жеріген ұл, тас бауыр болып
бара жатқан немере.
Молда Ќылышта:
Аќыр заман адамы
Ар жоругу баягы,
Жалган ишти чын кылат,
Жедирсениз бараны.
Болуш коюп, бии кылып,
Бул орустын заманы.
Ылгатпады т‰гµнг‰р
Акты мен караны,
Зак‰н‰нµ тууралап,
Кылаар болсањ жааланы.
Зањ билбеген момундар;
Зарданып байкуш калады.
Шортанбайда:
Бір-бірлерін к‰ндеген,
Жай-жайына ж‰рмеген
М±ныњ µзі – тар заман.
Тарлыѓыныњ белгісі:
М±сылманнан хал кетті
Тєњірім болѓай демесін.
Анты ж±ќпас бойына,
Єр не т‰сер ойына,
Жалмауыз болды ‰лкеніњ
Ќазаќ сеніњ сорыња.
Арќадан дєурен кеткен соњ,
Ќуѓындап орыс жеткен соњ
Тіпті амал жоќ, ќазаќтар,
Енді сеніњ торыња.
Орыс – б‰ркіт, біз – т‰лкі,
Аламын деп талпынды
Орыстан ќорлыќ кµрген соњ,
Отырып билер алќынды.
Екі ел аќындары да Ресей империясыныњ отаршылдыќ єрекеттерін
єшкерелеуде орыс деген сµзді ќолданѓанын кµреміз. Кезінде олардыњ
шыѓармаларыныњ ќуѓын кµріп, ќапаста ±сталуына негізгі себеп те осы болѓаны
аныќ. Олар б±л тыѓырыќтан шыѓар жол біреу: ол ата-баба дєст‰рін ќайта
жањѓыртып, Алланыњ аќ жолы – иманѓа бет б±ру деп білді. Б±л пікір ќырѓыз
єдебиетін жан-жаќты зерттеген ѓалым М.Богданованыњ ењбектерінде былайша
µріледі: ...Клыч считает, что все страдания и мучения испытываемые народом
от царских чиновников и торговцев и от собственных баев, манапов являются
возмездием за нарушение законов шариата... В поэме Землетрясение Клыч дает
широкую картину народных страданий. Причину их он видит в падении
общественных нравов, в отступлении от религиозных законов, в нарушении
зоветов отцов и дедов. Он предсказывает народу еще большие испытания в
случае если киргизы не вернутся на праведный путь веры [12,88]. Зерттеуші
б±л идеялардыњ, оныњ басќа да шыѓармаларында, атап айтќанда Зар заман
толѓауында терењ ќамтылѓанын айтады.
Ќырѓыз єдебиетінде шыѓармалары алѓаш кітап болып басылѓан аќындардыњ
бірі де Молда Ќылыш екенін айта кету орынды. Б±л кітап Э.Арабаевтыњ
алѓысµзімен 1911 жылы Ќазанда Ќисса – и зилзала деген атпен басылып
шыѓады. Екінші рет 1925 жылы Мєскеуден Тємсілдер деген атпен басылады.
Б±л жинаќќа оныњ біршама µлењ, толѓаулары енген. Олар: Канаттуу,
Будайык, Будайыктын тою. Аталѓан екі жинаќ та араб алфавитімен
басылѓан. Ал 1946 жылы Т.Саманчинніњ алѓысµзімен Иргелген казалдар деген
кітабы кирилицамен жарыќ кµрген. Б±л басылымдарды тєптіштеп жатуымыздыњ
µзiндiк себептерi бар.
Бiрiншiден, Молда Ќылыш шыѓармаларына саяси айыптар таѓылып,
ќудалануына негізгі себептердіњ бірі – осы, соњѓы жинаќта оныњ жоѓарыда
аталѓан µлењдерінен басќа Зилзала, Зар заман толѓауларыныњ басылуы еді.
Әрине, жинақтағы Зилзала әсіресе Зар заман толғауының идеялық мазмұны
түрі ұлттық мазмұны социалистік әдебиетті қалыптастырған тоталитарлық
жүйенің қасаң қағидаларына үйлеспейтіні бесенеден белгілі еді.
Екіншіден, Молда Ќылыш шыѓармаларына ќазаќ ѓалымдарынан ењ алѓаш баѓа
беріп пікір білдірген ±лы М±хањ, М±хтар Єуезов болатын. 20-жылдардыњ µзінде-
аќ Єдебиет тарихы атты к‰рделі зерттеу ењбегін жазып, оныњ ‰лкен бір
бµлімін зар заман аќындарына арнаѓан ѓалым кµршілес ќырѓыз зар заман
поэзиясыныњ µкілдеріне де бей-жай ќарамаѓындыѓы аныќ.
Ќазаќ єдебиетіндегі Шортанбай тєрізді Ќырѓызстанда Молда Ќылыш
м±расы да аса даулы мєселе болѓан. Осыдан екі – ‰ш жыл б±рын Молда Ќылыш
м±расын зерттеп, сынап баѓалауѓа арналѓан айрыќша ѓылымдыќ кењестер болѓан.
1956 ж. Фрунзеде µткен кењес Т.О Шортанбаймен салыстыра тексеруге ±ќсас
келетін Молда Ќылыштыњ µте ‰йлес сипатты жырлары бар. Сол ќатарда Зар
заман атты кµп жырларын жєне Зилзала деген ењбегін атауѓа болады.
[6,353].
М.Єуезов Молда Ќылыштыњ шыѓармаларына тоќталып, олардыњ идеялыќ
мазм±нына терењ талдау жасайды. Соѓан ќараѓанда Єуезовтіњ жоѓарыда аталѓан
баспалардан шыќќан Молда Ќылыш шыѓармаларымен жаќсы таныс болѓандыѓы
байќалады. Сондай-аќ, оныњ зиянды деп табылѓан ењбектерініњ де атын атап
µтеді.
Ќырѓызстандаѓы мєжілістерде Молда Ќылыш м±расынан жоѓарыдаѓы
Зилзала мен Зар заман атты шыѓармаларды кµп ќайшылыќтарын ескеріп,
кертартпалыќ мєн-м‰дделерін мінеп талдай келіп, ѓылымдыќ кењестер жарыќќа
шыѓармау керек деп ќорытќан [6,353] .Ќорыта келе айтарымыз, ХІХ ѓасырдаѓы
ќазаќ пен ќырѓыз халыќтарыныњ µмір белестері Молда Ќылыш пен Шортанбай,
Дулат пен Арыстанбек сынды т±лѓалы аќындар шыѓармаларында сабаќтаса отырып
к‰рделі кезењніњ кµрінісін жасады.
Албан Асан Барманбекұлы (1866-1916)
Аллаға шүкір, қазақ халқы ақындарға кенде емес. Азуын айға білеген
не бір дүлділ ақындардың болғанына кәрі тарих кепілдік бере алады. Алайда
қазақтың талайлы тағдырының тайқы маңдайына сыймай кеткен ақындар қаншама.
Кезінде бір идеяға, бір ғана мақсатқа бағындырылған, яғни жетекші ұйым
коммунистік партияның талаптарына сай келмеген ақындар мұрасы бізге
жетпей, жинаусыз қалды. Алмас кездіктің қын түбінде жатпайтыны секілді,
өшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілген қазіргі егемен елімізде көптеген
ақиық ақындарымыз халқымен қайта қауышты. Солардың бірі – ХІХ ғасырдағы
патша өкіметінің отаршылдық озбырлығына жан-тәнімен қарсы тұрып, өзінің
отты жырларын шығарған Албан Асан Барманбекұлы.
Албан Асан мұраларын алғаш рет ел арасынан жинап, баспаға ұсынған
қазақ поэзиясының құлагер ақыны І.Жансүгіров екен. Бір топ өлеңдерін Албан
Асан сөздерінен деген атпен 1926 жылы Жаңа мектеп жорналының № 9-10
сандарында жариялаған Ілияс, 1934 жылы Асан өлеңдерін Ақыр заман деген
атпен жеке кітап етіп бастырады.
Өкінше қарай Албан Асан мұралары бізге түгел жеткен жоқ. Ілиястан
басталған осы бір жақсы дәстүр жалғасын таппады. Оның үстіне коммунистік
партияның қасаң қағидаларына негізделген идеология үстемдік құрып тұрған
кешегі кеңестік заманда оған мүмкіндік те болмады. Албан Асан мұрасы да
заманның зарын, отаршылдық зобалаңдарын толғаған Шортанбай, Нарманбет,
Әбубәкір Кердері сияқты феодалдық-патриархалдық заманның кертартпа ақындары
санатында әдебиет аулынан аласталды.
Тек егемен ел болып, етек жеңімізді жинай бастаған 1991 жылдардан
кейін ғана Албан Асан мұралары аздап болса да жарық көре бастады. Алайда,
осы жинақтарда берілген ақынның өмірбаянына қатысты деректер әр түрлі.
Мәселен, 1991 жылы жарық көрген Әлем альманағында (13,320) оны Албан Асан
Бармақұлы деп берсе, Қазақ поэзиясының анталогиясын құрастырушылар Асан
Барманқұлұлы деп жазады (14,173). Ал, Ж.Мұхаметнұрұлы өзінің Шортанбаймен
үндес ақын деген мақаласында (15) Асан Барманбекұлы деп атаған. Сондай-ақ
Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясының 1 томында да (Алматы,1998) Асан
Барманбекұлы екендігі айтылады.
Белгілі жазушы Т.Қаупынбайұлы; Асан ақынды әдеби жұртшылыққа тұңғыш
рет таныстырған жыр дүлділі Ілияс Жансүгіров. Ол Асанның 1934 жылы жарық
көрген жинағына Ақырзаман деп ат қойып, көлемді мақала жазған. Ілияс
желмаясына мініп, халқы үшін Жиделібайсынды іздеген Асанқайғыға есімі
ұқсамасын деді ме екен. Қарқара өңірінің ақынын Албан Асан, екінші Асан деп
таныстырған. Ал Асанның өз әкесі Барманбек туралы әлі күнге дейін дерек
айтылмай келеді (16) дейді.
Бұл туралы ақынның өзі былай дейді.
Айтайын көпке затымды.
Әкемнің аты Барманбек,
Асан молда атымды.
Ал, оны Албан Асан деп атаған қырғыз ағайындар көрінеді.
Ж.Мұхаметнұрұлы өзінің жоғарыда аталған мақаласында, Бәрімізге белгілі
Қарақол мен Қарқара жапсарлас жатқан өңір. Сондықтан қырғыздың Бұғы,
Үйсіннің Албан рулары қыз беріп, қыз алысқан жекжаттық, бауырлық қатынаста
болды. Жас пері Асан адуын ақындығының арқасында екі елге ерте жастан-ақ
әйгіленген. Оның емшілік қасиеті тағы бар еді. Дәрілік шөп іздеп, тұтасқан
жаз бойы жайлауларды аралады. Қыр еліне қолдан келген қызметін жасап, көмек
көрсетуден танған емес. Осындай сапарларда дүрмекті бас қосуларға қатысып,
небір қисынды төрелік сөздерін толғады. Көпшілік ойын дөп басқан суретті,
кестелі орамдарын ортаға салды. Сөз өнерінің шеберлігіне тәнті болған
қырғыз ағайындар оны құрметтеп, бұдан былай Албан Асан деп атап кеткен
екен (15,65) дейді.
Ақынның туған, өлген жылдарына қатысты деректерде де бір ізділік жоқ.
Ж.Мұхаметнұрұлы аталған мақаласында оны 1886 жылы Алматы облысының Нарынқол
өңірінде туып, 1916 жылдың жазында дүниеден озды деген дерек келтіреді. Ал,
жазушы Т.Қаупынбайұлының деректерге жүгінсек, Асан ақын 1865 жылы дүниеге
келіп, 1915 жылы қайтыс болған. ҚҰ Энциклопедиясында 1866-1916 жылдар
көрсетілген. Әрине, мұның бәрі әлі анықтай түсуді қажет етеді.
Енді Асан өлеңдері, жалпы әдеби мұрасына келейік. Шығармаларының
бізге толық күйінде жетпегенін жоғарыда айттық. Қолда бар өлеңдерінің
негізгі өзегі Шортанбай, Нарманбет, Кердері шығармаларымен сабақтас.
Асан өлеңдерінің сарыны мен табиғатын тануда, ұстануда негізгі
бағдаршам – ол өмір сүрген мезгілді, оның адамдарын, қоғамның жықпылдарын
тану. Сонда ғана әділдіктің шылбырынан ұстап, қарадай қамығып, ақыр
заманға, түрпідей тиген жаралы жүректің уайымын тануға болады (16) деген
жазушы пікіріне сүйене отырып, ақын жүрегін жаралап, уайымын қозғаған
жайттарға тоқтала кетсек.
Ақынның өзі өмір сүрген дәуірдің көзі мен құлағы екенін ескерсек,
заманның кескін-келбеті оның шығармаларында көрініс беруі заңдылық. Ендеше,
Албан Асанның жыр-толғаулары отаршылдық езгінің зардаптарын, шерлі заманның
шерменде халін анық танытқандай.
Орыс отаршылдығы халық наразылықтарын да тудырмай қалмады. Ондай
толқулар үлкен халықтық көтерілістерге де ұласып жатты. Алайда, ХVІІІ
ғасырдың соңындағы он жылға созылған С.Датов бастаған көтеріліс, 1836-1838
жылдардағы Исатай мен Махамбеттің, оның соңын ала бере шыққан Кенесары
Қасымұлының ұлт азаттық қозғалысы қарулы күшпен басылған соң қазақ халқының
еңсесі түсіп, әрі-сәрі күй кешкені белгілі. ХІХ ғасырдың екінші жартысында
қазақ халқы ғасырдан-ғасырға ұласқан хандық билік жоралғысынан мүлдем
айрылып шерменде күйге түсті, Отаршылардың озбырлығынан елі тонауға, малы
талауға түсіп, жерінен айрыла бастаған халық екі жақты күйзеліске түсті.
Оған жергілікті елден шыққан екіжүзді би-болыстар қосылды. Ата-баба салт-
дәстүрлері аяқ асты болып, ұл әкесін, қыз шешесін сыйламас тар заманға кез
болған халық басындағы осындай ауыр хал Албан Асан өлеңдерінің негізгі
өзегін құрады.
Әлем альманағын құрастырушылар: Асанның толғауларының бір бөлігі
өзінің сөзіне қарағанда доңыз жылы (1911), бір бөлігі қоян жылы (1915)
жазылған. Бірінші ел доңыз жылы құрғақ болып, екінші қоян жылы қыс қатты
болып жұтқа ұшыраған. Жұрт күйзелушілігі шегінен шығып, патшаның отаршылдық
қыспағының әбден асқынғандығы Асан өлеңінен айқын көрінеді (13,320) дейді.
Шынында: Қазақтың күні қайда шалқып жатқан,
Мал толып өзен-сайға толқып жатқан.
Тар заманға кез болдық тақырлаған,
Берекесіз, түгі жоқ артып жатқан
деп басталатын толғауында сол заманның ащы шындығы көз алдыңызға келгендей
әсер аласыз.
М.Әуезовтің зар заман ақындарының Абылай заманынан басталып, арты
Абайға келіп тірелетінін, сондықтан зар заман дәуірі толық жүз жылға
созылатынын айтқаны белгілі. Ал, зар замандық сарындардың туып, қалыптасуы,
дамуы мен аяқталуы ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді қамтығанын ескерсек,
бұл құбылыстың ауқымы кеңейе түсетінін байқаймыз. Дегенмен патшалы ресейдің
отаршылдық озбырлығының асқынып, зар заман құбылысының айқын байқалған,
шырқау шыңына жеткен кезі ХІХ ғасырдың орта тұсына тура келеді.
Ендеше, қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу кезеңдеріне қатысты
айтылып жүрген пікірлер де негізсіз емес. Мәселен, көрнекті ғалым
М.Мырзахметұлы бұл кезеңді, яғни ХІХ ғасырды Отаршылдық дәуірдегі
әдебиет деп атауды көптен бері ұсынып келеді.
Зерттеуші Қазіргі таңда қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеудің, әсіресе,
ХVІІІ-ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихын дәуірлеудің қалыптасқан, оқулықтар
мен программаларда орныққан қалпын қайтадан сын көзімен, әсіресе, бүгінгі
тәуелсіздік талабы тудырған тұрғыдан танып, өзгертудің кезеңі жетті деп
білеміз дей келіп, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы аралықта дамыған,
заман талабына орай жанрлық, стильдік сонылықтарды, идеялық тақырыптық
ерекшеліктерді тудырған көркем шығармалардың бәрі де, негізінен, саяси-
әлеуметтік лирика шеңберінде жырланып, өзекті бір сарынды төсеніш етті. Осы
себепті сөз еткелі отырған дәуірдегі әдебиет тарихын дәуірлегенде, оны
бұзып-жармай-ақ бүтін қалпында Отаршылдық дәуірдегі әдебиет деп атауымыз
керек деп тұжырымдау орынды сияқты (17,183) деген пікір ұсынады. Сондай-
ақ, ресей империясының соғыс отарының бұл кезеңде жер отарына алмасқанын,
патшаның қазақ жерін отарлау саясаты жоспарлы түрде жүргізілген үш
кезеңнен тұратынын нақты мысалдармен дәлелдейді.
Енді, осы үш кезеңді ғалым деректеріне сүйене отырып жүйелесек. Оның
бірінші кезеңі, 1731 жыл мен 1882 жылдың арасын қамтитын бір ғасырға жуық
қазақ елін билеу жүйесін вассальдық түрдегі хандарды бекіту жолымен сыртын
империя, ішін хандардың өздері билеген заман болды (17,188).
Бұл дәуірде жасаған ақын-жыраулар өз заманының көкейтесті саяси-
әлеуметтік мәселелерін жырлады. Олардың шығармаларында ел қорғау жолындағы
ерлік пен батырлық, елді ауыз бірлікке шақыру сарыны басым болды. Бұл
кезеңде Ресей империясы бізді сыртымыздан иемденгені болмаса ішкі билік
жүйесі мен рухани дүниемізге әлі де болса қол сұға қоймаған еді. Алайда сол
кездің өзінде арнайы жіберілген ғылыми-әскери экспедициялар болашақта
жүргізілер отаршылдық саясаттың, алдағы салынар бекіністер мен қамалдардың
іш-жоспарларын іске асырып жатқан болатын. Міне, осындай отаршылдықтың бой
көрсете бастаған кейбір элементтері секем алдырмай қоймады.
Тағы бір дерекке жүгінейік. Белгілі ғалым-журналист С.Әсіп осы кезеңге
қатысты мынадай бір дерек келтіреді. Әбілқайыр хан кіші жүз қазақтарының
Ресей империясына қабылданғандығы жөнінде Анна Ионовнаның грамотасын
алғаннан кейін көп ұзамай, 1734 жылы Правительствующий сенат Қазақстанның,
Башқұртстанның байлықтарын зерттеп, оны игеру жолдарын қарастыру үшін
арнайы экспедиция шығарды. Сенаттың обер-секретары П.К.Кириллов басқарған
бұл экспедиция өзінің жұмысын Ор өзенінің Жайыққа құйылысынан Орынбор
бекінісін салудан бастады. Сонымен қатар Жайық өзенінің оң жағалауында
казактардың күшімен бекіністер салу ісі қызу жүргізілді. Көп ұзамай
Переволодская, Чернореченская, Татищева, Нижнеозерная, Рассыпная, Илецкий
Городок, Яицкий городок, Сахарная, Калмыкова, Кош-Уральская, Кулагина,
Тополева, Баксаева, Гурьев-городок деп аталатын ұзын саны он төрт бекініс
пайда болды. Жайық линиясы біртіндеп осылай қарай ұзара келе Орынбор және
Орск әскери бекіністер тізбегіне қосылды (18,12). Әрине, олардан келер
қауіпті ең алдымен сол заманның көзі мен құлағына айналған ақын-жыраулар
шығармаларына арқау етті. Оның нақты көріністері әсіресе Бұқар жырау
толғауларының негізгі өзегіне айналды. Бұқар жыраудың басқа толғау-жырларын
былай қойғанда, Асан қайғының жұмбағын шешетін;
Күн батыстан бір дұспан,
Ақырда шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Бастығының аты поп.
Күн шығысқа қарайды,
Шашын алмай тарайды.
Құдайды білмес, діні жоқ.
Жамандықта міні жоқ.
Осы сынды бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа.
Жемірлерге жем беріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
деп келешекті көріпкелдей болжап білген сәуегейлігін айтсақ та жетер.
2. Отаршылдық қамытын киген дәуірдегі әдебиеттің екінші кезеңі 1822
жыл мен 1867 жыл аралығында, хандық жүйе жойылып патша үкіметі тарапынан
қолданылған кіші жүздегі ел билеудің сұлтан правительдік, орта жүздегі аға
сұлтандық секілді жаңа жүйе өмірге енді. Ал Қоқан хандығына қараған ұлы
жүздегі отаршылдық билік жүйесі қазақ арасынан шыққан ірі ру басшылары –
датқалар арқылы жүргізілді. Мұндағы басты ерекшелік – ел билеудің бұрынғы
вассалдық хандық жүйесі 1822 жылғы уставтың қабылдануына байланысты өмірден
аластатылды. Яғни, қазақтардың қолындағы саяси билік тізгіні алынып,
бұрынғы хандық биліктегі жерлер облыстарға бөлініп, олар бірнеше дуандарға
ажыратылып, билікке аға сұлтандар сайланды (17,188). Бұл өзіміз жоғарыда
атап өткен хандық билік жоралғысынан айрылып үш әкімшілік аймаққа бөлінген,
соның нәтижесінде келімсектердің талауынан ата қоныс, құт мекендерінен
айрыла бастаған халықтың зар мұңына ұласқан кезі еді. Қоғамдағы болып
жатқан мұндай саяси өзгерістер ең алдымен Дулат, Мұрат, Шортанбай,
Сүйінбай, Махамбет сынды ақын-жыраулар поэзиясынан көрініс тауып жатты.
Олар қазақ даласының әр қиырында өмір сүріп, бірін-бірі көріп, білмесе де
бір бағыт, бір мазмұндағы шығармаларын тудырды. Әрине, олардың
шығармаларындағы отаршылдық ойранының сипаттары әр бөлек. Бұл жерде біз
олардың поэзиясының ерекшеліктеріне тоқталып жатпаймыз.
3. Отаршылдықтың үшінші кезеңі Патша үкіметі Қазақстан мен Орта Азия
жерлерін тұтас жаулап отарлаған соң, бұл өлкеге 1867 жылдан бастап жаңа
низам ережесін ендірді. Енді жаңа ереже бойынша, ел билеу тізгіні – сатылы
болыстық сайлаумен жүргізілетін, ұсақ руларды бір-біріне айдап салып,
шайнастыратын партиягершілік саясатына тірелді. Ертедегі вассалдық хандық
билік пен соңғы кездегі дуан мен округтік тізгінді ұстаған қазақтар енді
келіп ауылдық шеңбердегі ел билеудің болыстық жүйесіне тәуелді болды. Оның
өзі аса бір жұқсыз құбылыс – ел билеу жүйесінің территориялық принципке
негізделгеннен кейін ауыл-аймақ көлемінде ғана қалып, мүлде тұқыртылды.
Жаңа нимаз ережесін ендіруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz