Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесi
Кiрiспе
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ғылыми.теориялық негiздерi
I.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң зерттелуi
I.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері
I.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың психологиялық негіздері.
I.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың педагогикалық негiзi
I.4.1. Сөйлеу дағдысын меңгерудiң тәрбиелiк мәнi
II тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесi.
II.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысының қалыптасу деңгейлерi және негiзгi белгiлерi.
II.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын интерактивтi әдiстер арқылы қалыптастыру .
II.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын диалогтық оқыту технологиясы арқылы қалыптастыру.
II.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын кейс.стади технологиясы арқылы қалыптастыру
II.5. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесiнiң тиiмдiлiгiн эксперимент жүзiнде дәлелдеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Қосымша
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ғылыми.теориялық негiздерi
I.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң зерттелуi
I.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері
I.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың психологиялық негіздері.
I.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың педагогикалық негiзi
I.4.1. Сөйлеу дағдысын меңгерудiң тәрбиелiк мәнi
II тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесi.
II.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысының қалыптасу деңгейлерi және негiзгi белгiлерi.
II.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын интерактивтi әдiстер арқылы қалыптастыру .
II.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын диалогтық оқыту технологиясы арқылы қалыптастыру.
II.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын кейс.стади технологиясы арқылы қалыптастыру
II.5. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесiнiң тиiмдiлiгiн эксперимент жүзiнде дәлелдеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Қосымша
Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-әлеуметтік реформалар жүріп жатыр.Мұндай өзгерістерден орта мектептер де сырт қалмады,себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі,ұлттық мәдениетті меңгерген,шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Назарбаев: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі,»-екендігін атап айтты. Сондықтан «...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін» жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі мен өз пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты[1]..Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп, қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: «Бастауыш мектептiң негiзгi мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуге, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген [2].
Елбасы Н.Назарбаев: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі,»-екендігін атап айтты. Сондықтан «...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін» жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі мен өз пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты[1]..Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп, қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: «Бастауыш мектептiң негiзгi мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуге, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген [2].
1. Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаевтың Қазақстанның халқына жолдауы // Университет №9-14.03.2006ж
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм беру тұжырымдамасы // Қазақстан жоғары мектебi. 2004 ж № 1.
3. Байтұрсынов А . Тiл тағылымы. А: Санат-1992-448 бет.
4. Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер А.: Ғылым, 1966.-362
5. Бегалиев Ғ. Әрiп,дыбыс,буын. Қызылорда, Қазақстан, 1935.- 23 б
6. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикалық мәселелерi 1950-192 бет.
7. Садуақасов Ә. Қазақ тiлiнен методикалық құрал А.,Қазмембас,1941-81б.
8. Жиенбаев С. Қазақ тiлiнiң методикасы. А.,Қаз.бiрiккен мемл. баспасы. 1946-118 б.
9. Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң күнделiктi пайдалануына арналған кiтап . Алматы: Қаз. мемлекеттiк оқу пед. баспасы.1950-742 б
10. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тiлi методикасының очерктерi. А.: Қаз. мемлекеттiк оқу пед. баспасы 1962-108 б.
11. Бозжанова К. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту.. А., 1964-88 бет.
12. Әмiров Р. Асқарбаева А 2-3 класс қазақ тiлi оқулығына методикалық нұсқау ( орыс мектептерi үшiн) А. Мектеп 1983.
13. Томанов М 3 класта сын есiмдi оқыту тiл. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикасының мәселелерi. А., 1957-85-99 б.б.
14. Рахметова С. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың ғылыми - әдiстемелiк негiздерi (ауызша және жазбаша тiл дамыту) п.ғ.д. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А.,1994ж
15. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тiлiн оқыту. 1985-636.
16. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары.А., Мектеп. 1978-109б.
17. 17.Байқуатова О. Бастауыш мектепте синоним материалдарын оқыту. А., Мектеп-40.
18. 18.Буртовой И.Д, Әбдiғалиева Т,Балтабаева Ж. Бастауыш класс оқушыларының оқу икемдiлiгi мен машығын қалыптастыру. А., Мектеп. 1987-95 б.
19. Ладыженская Т.А. Методика развитие речи на русском языке. Москва 1978-68 стр.
20. Ақбаева Қ. Оқу орыс тiлiнде жүретiн мектептiң бастауыш сыныбында оқушының сөздiк қорын байыту әдiстемесi. п.ғ.к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., Ғылым .2001
21. Уаисова Г.И. Методика обучение лексическую систему родного языка в казахской школе. А.: 1993-26б
22. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі. педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайндалған автореферат. А,:1998-26б
23. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазу тілін дамыту. А, Мектеп 1978,70б.
24. Бейнеш Ш. Немiс тiлi лексикасын оқыту әдiстемесi. А., Ғылым.2001.
25. Ермекбаев М. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту әдiстемесi. п.ғ. к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., 2003-183б
26. Ф. де Соссюр Труды по языкознанию М. Прогресс. 1977-696.
27. Звягинцев В.А. Язык и лингвистика теория тiлiнде МГУ. 1973-248стр.
28. Солнцев В.М. Язык как структурна-системной образование. М., Наука. 1977-342 стр.
29. Қазақ совет энциклопедиясы.А.,1982.
30. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы мен әдiстемесi А: РБК. 2000-208 бет
31. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi, Алматы: Ана тiлi, 1991, 384б ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы, №34. Алматы: Қазақ университетi,1999,167б..
32. Бастауыш мектеп бағдарламасы. А., 1995-357.
33. Лошкарева Н.А Формирование системы общих учебных умении и навыков школьников. М., 1982.
34. Беляев Б.В Очерки по психологии обучения иностранным языкам. 1965. Проссвет. 228 стр.
35. Қоянбаев Р. М Қысқаша педагогикалық сөздiк. А., Алту, 2003-626.
36. Жарықбаев Қ. Психология. А, 1994-271б.
37. Гурьянов Е.В. Психология обучения письму и формирование графических навыков письма. М.АПИ. РСФСД. 1959-264.
38. Бабанский Б.К. Рациональная организация учебной деятельности.М.,1981-316стр..
39. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнiнде. А., 1981.
40. Гальперин П.Я. Управление процессом умения. Новые исследования в педагогических науках.
41. Эльконин Д.Б. Психологтя обучения младшего школьника. М., 1979.
42. Жұмабаев М. Педагогика Алматы: Ана тiлi, 1992.-155 б.
43. Аймауытов Ж Таңдамалы шығармалар жинағы Алматы:1998,302 бет
44. Жаппаров А. Мектеп оқушыларының тiлiн дамыту әдiстемесi. Алматы, Шымкент, Жiбек-жолы 1997-200б.
45. Әлiмжанов Д, Маманов Ы. Қазақ тiлiн оқыту методикасы, Алматы: мектеп, 1996, 248 б.
46. Әбiлқаев А. Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi, Алматы: Санат, 1995, 120 б.
47. Исабаев Ә. Қазақ тiлiн оқытудың дидикатикалық негiздерi. Алматы: Қазақ университетi, 1993, 160 б.
48. Құлмағамбетова Б., Исанова А., Исанғарин М., Көкзаков М., Құрманғазиева Р., Айтжанов П. Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi – А., Бiлiм 2004-14.
49. Пассов Е.И. Основы методики обучения иностранным языком. М., Рус.яз 1977.
50. Жалпы бiлiм беретiн мектептiң оқу бағдарламалары. (1-12 сыныптар). А., РБК – 234б.
51. Занков Л.В. Наглядность и активизация обучения учащихся. М. 1960.
52. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. А, 1999.
53. Жұмабаев М. Педагогика. А.: Ана тiлi 1992-160б.
54. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А, Өлке,2003-124.
55. Қоянбаев Ж. Қоянбаев Р. Педагогика. Астана. ЕҰУ 1998-378б
56. Сыздықова Р. Орфоэпиялық нормалар жайлы. Өрелi өнер. А. 1990 37-42 бб.
57. Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелрi. А. Рауан 1991 256 б.
58. Скворцов Л.И. Теоретические основы культуры речи. М.: Наука 1980
59. Головин Б.Н. Основы культуры речи. М. Высшая школа, 1988
60. Чистяков М.В. Культура русской речи учащихся и IХ-ХI классов национальых школ/В сб. Родной русский язык в национальных школах. М. 1962 с. 112
61. Михайлов М.М. Культура русской речи и исправления типичных ошибок. Чувашия Чебоксары. 1955 с. 77
62. Семашко Н.И. Культура русской речи учащихся старших классов таджикской школы АКД П.И. М. 1964 с. 19
63. Винокур Г.О. Культура языка М. 1975 с. 163-206
64. Кондубаев М.Р. Культура русской речи (в условиях двуязычия) А. Ана тiлi, 1993 – 112 б.
65. БалақаевМ. Тiл мәдениет және қазақ тiлi оқыту А. Мектеп 1989 – 96 б.
66. Қозыбаев Е.Ш., Маджуга А.Г. Технология проведения традиционных и инновационных форм организации урока в процессе учебной деятельности (учебное пособие) Шымкент изд-во ЮКГУ им. М. Әуезова 2004 – 186 б.
67. Ахметов Н.К Теория и практика игрового обучения в подготовне учителя Дис. к.п.н А: 1996-244 б.
68. Хайдаров Ж.С Теория и практика организации игровой деятельности студентов в учемном процессе дис. к.п.н А: 1982 – 121 стр.
69. Нұрахметова А.Р Влияния игровых методов обучения на формирования научных знаний студентов по химии Дисс. к.п.н Алматы 202 стр.
70. Иманбеков Т Қазақ балабақшаларындағы оқу тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану А. 1995 Диссерт. п.ғ.к – 143 б
71. Ляпина Г.А Игра как средство активизация учебно – воспитательного процесса в средных классах общеобразовательной школы дис. к.п.н А. 1972 – 172 стр.
72. Төленова Ұ Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершiлiкке тәрбиелеу. диссерт. п.ғ.к Атырау 2002-118 б.
73. Сардарова Ж Дамытушы компьютерлiк ойындардың дидактикалық мүмкiндiктерi (6-10 сынып аралығындағы оқыту процесiнде) Диссерт. п.ғ.к Алматы 1996-178 б.
74. Кенжебекова Р сыныптан тыс жұмыстарды математикалық ойын есептерiн пайдалану әдiстемесi. диссерт. п.ғ.к Шымкент. – 183 бет
75. Оралбаева Н, Жақсылықова К. Орыс мектептерiнде қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi. Алматы «Ана тiлi» 1996 – 208 б.
76. Жазыбаев М, Нағашыбаев Ә. Бастауыш кластар үшiн грамматикалық ойындар, Алматы, Мектеп 1981-48 б.
77. Дидактикалық ойындар, (құрастырған К.Оразбекова) Алматы, РОМК 1990-39 б.
78. Занимательная грамматика (сост. Нуртазина Р.Б) Алматы, Мектеп 1973-232 б.
79. Таубаев Ш.Т, Барсай Б.Т Оқытудың қазiргi техналогиялары // Бастауыш мектеп 1999 №3 3-8 б.
80. Молдабеков Қ, Ермекбаев М, Нарқұлова Б, Базарбаева К Бастауыш мектеп Қазақ тiлi сабағында дамытушы орындарыд қолдану әдiстемесi. Алматы 2003-146 б.
81. Саломатов К.И. Проблемы обучения диалогической речи// Иностаранные языки в школе, 1967,№6 ,- С.29
82. Нұрғали С. Жоғары оқу орындарында қазақ тiлi үстеулерiн ғылыми әрекетi арқылы оқыту әдiстемесi (заң факультетi орыс бөлiмiнiң жалғастырушы топтары үшiн): пед.ғыл.канд. ...автореф. 30.10.03. Алматы: АлМУ, 2003, 27 б.
83. Мешiнбаева Ф.Ш. Гуманитарлық бөлiм студенттернiң қазақша пiкiрлесiм( диалог) арқылы сөйлеуге үйрету әдiстемесi: п.ғ.к., .... диссерт. .- А.: АлМУ, 1999
84. Кинжекова Р.С. Жоғары оқу орындарының орыс тiлдi бөлiмдерiнде есiмдiктердi оқытуда қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастырудың теориялық негiздерi : п.ғ.к., .... диссерт. - А.: АлМУ, 1998- 141 бет
85. Загвязинский В.И. Инновационные процессы в образовании и педагогических науках. Инновационные процессы в образовании – Тюнин, 1990 – 3 – 9 с.
86. Инновационне обучение: стратегия и практика// Под. ред. В.Я. Ляудис – М. 1994
87. Казакова А.Г. Современные педагогические технологии: методические рекомендации. М. – 1997 – 50 с.
88. Канн – Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество – М.: Педагогика. 1990 – 144 с.
89. Керимбаева М.С. Инновационные процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск – Алматы. 1995 – 26 с.
90. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках. Пособие к спецкурсу для высших педагогических учебных заведений, институтов усовершенствования учителей, повышения квалификаций работников образования – М.: Арена, 1994 – 221 с.
91. Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игр, дискуссий. – Рига: НПЦ «Эксперимент», 1995 – 176 с.
92. Коротков М.В. Педагогика ХХI века: Прогноз//Гуманизация образования – императив ХХI века. – ВЫп. 2. – Наб. Челны. 1996 – с. 40-45
93. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии – М. Народное образование, 1998 – 58 с.
94. Ясвин В.А. Образовательная среда: от моделирования к проектированию. М., - 1997
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм беру тұжырымдамасы // Қазақстан жоғары мектебi. 2004 ж № 1.
3. Байтұрсынов А . Тiл тағылымы. А: Санат-1992-448 бет.
4. Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер А.: Ғылым, 1966.-362
5. Бегалиев Ғ. Әрiп,дыбыс,буын. Қызылорда, Қазақстан, 1935.- 23 б
6. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикалық мәселелерi 1950-192 бет.
7. Садуақасов Ә. Қазақ тiлiнен методикалық құрал А.,Қазмембас,1941-81б.
8. Жиенбаев С. Қазақ тiлiнiң методикасы. А.,Қаз.бiрiккен мемл. баспасы. 1946-118 б.
9. Бастауыш мектеп мұғалiмдерiнiң күнделiктi пайдалануына арналған кiтап . Алматы: Қаз. мемлекеттiк оқу пед. баспасы.1950-742 б
10. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тiлi методикасының очерктерi. А.: Қаз. мемлекеттiк оқу пед. баспасы 1962-108 б.
11. Бозжанова К. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту.. А., 1964-88 бет.
12. Әмiров Р. Асқарбаева А 2-3 класс қазақ тiлi оқулығына методикалық нұсқау ( орыс мектептерi үшiн) А. Мектеп 1983.
13. Томанов М 3 класта сын есiмдi оқыту тiл. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикасының мәселелерi. А., 1957-85-99 б.б.
14. Рахметова С. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың ғылыми - әдiстемелiк негiздерi (ауызша және жазбаша тiл дамыту) п.ғ.д. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А.,1994ж
15. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тiлiн оқыту. 1985-636.
16. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары.А., Мектеп. 1978-109б.
17. 17.Байқуатова О. Бастауыш мектепте синоним материалдарын оқыту. А., Мектеп-40.
18. 18.Буртовой И.Д, Әбдiғалиева Т,Балтабаева Ж. Бастауыш класс оқушыларының оқу икемдiлiгi мен машығын қалыптастыру. А., Мектеп. 1987-95 б.
19. Ладыженская Т.А. Методика развитие речи на русском языке. Москва 1978-68 стр.
20. Ақбаева Қ. Оқу орыс тiлiнде жүретiн мектептiң бастауыш сыныбында оқушының сөздiк қорын байыту әдiстемесi. п.ғ.к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., Ғылым .2001
21. Уаисова Г.И. Методика обучение лексическую систему родного языка в казахской школе. А.: 1993-26б
22. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі. педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайндалған автореферат. А,:1998-26б
23. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазу тілін дамыту. А, Мектеп 1978,70б.
24. Бейнеш Ш. Немiс тiлi лексикасын оқыту әдiстемесi. А., Ғылым.2001.
25. Ермекбаев М. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту әдiстемесi. п.ғ. к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., 2003-183б
26. Ф. де Соссюр Труды по языкознанию М. Прогресс. 1977-696.
27. Звягинцев В.А. Язык и лингвистика теория тiлiнде МГУ. 1973-248стр.
28. Солнцев В.М. Язык как структурна-системной образование. М., Наука. 1977-342 стр.
29. Қазақ совет энциклопедиясы.А.,1982.
30. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы мен әдiстемесi А: РБК. 2000-208 бет
31. Ысқақов А. Қазiргi қазақ тiлi, Алматы: Ана тiлi, 1991, 384б ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы, №34. Алматы: Қазақ университетi,1999,167б..
32. Бастауыш мектеп бағдарламасы. А., 1995-357.
33. Лошкарева Н.А Формирование системы общих учебных умении и навыков школьников. М., 1982.
34. Беляев Б.В Очерки по психологии обучения иностранным языкам. 1965. Проссвет. 228 стр.
35. Қоянбаев Р. М Қысқаша педагогикалық сөздiк. А., Алту, 2003-626.
36. Жарықбаев Қ. Психология. А, 1994-271б.
37. Гурьянов Е.В. Психология обучения письму и формирование графических навыков письма. М.АПИ. РСФСД. 1959-264.
38. Бабанский Б.К. Рациональная организация учебной деятельности.М.,1981-316стр..
39. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнiнде. А., 1981.
40. Гальперин П.Я. Управление процессом умения. Новые исследования в педагогических науках.
41. Эльконин Д.Б. Психологтя обучения младшего школьника. М., 1979.
42. Жұмабаев М. Педагогика Алматы: Ана тiлi, 1992.-155 б.
43. Аймауытов Ж Таңдамалы шығармалар жинағы Алматы:1998,302 бет
44. Жаппаров А. Мектеп оқушыларының тiлiн дамыту әдiстемесi. Алматы, Шымкент, Жiбек-жолы 1997-200б.
45. Әлiмжанов Д, Маманов Ы. Қазақ тiлiн оқыту методикасы, Алматы: мектеп, 1996, 248 б.
46. Әбiлқаев А. Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi, Алматы: Санат, 1995, 120 б.
47. Исабаев Ә. Қазақ тiлiн оқытудың дидикатикалық негiздерi. Алматы: Қазақ университетi, 1993, 160 б.
48. Құлмағамбетова Б., Исанова А., Исанғарин М., Көкзаков М., Құрманғазиева Р., Айтжанов П. Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi – А., Бiлiм 2004-14.
49. Пассов Е.И. Основы методики обучения иностранным языком. М., Рус.яз 1977.
50. Жалпы бiлiм беретiн мектептiң оқу бағдарламалары. (1-12 сыныптар). А., РБК – 234б.
51. Занков Л.В. Наглядность и активизация обучения учащихся. М. 1960.
52. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. А, 1999.
53. Жұмабаев М. Педагогика. А.: Ана тiлi 1992-160б.
54. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А, Өлке,2003-124.
55. Қоянбаев Ж. Қоянбаев Р. Педагогика. Астана. ЕҰУ 1998-378б
56. Сыздықова Р. Орфоэпиялық нормалар жайлы. Өрелi өнер. А. 1990 37-42 бб.
57. Қордабаев Т. Қазақ тiл бiлiмiнiң мәселелрi. А. Рауан 1991 256 б.
58. Скворцов Л.И. Теоретические основы культуры речи. М.: Наука 1980
59. Головин Б.Н. Основы культуры речи. М. Высшая школа, 1988
60. Чистяков М.В. Культура русской речи учащихся и IХ-ХI классов национальых школ/В сб. Родной русский язык в национальных школах. М. 1962 с. 112
61. Михайлов М.М. Культура русской речи и исправления типичных ошибок. Чувашия Чебоксары. 1955 с. 77
62. Семашко Н.И. Культура русской речи учащихся старших классов таджикской школы АКД П.И. М. 1964 с. 19
63. Винокур Г.О. Культура языка М. 1975 с. 163-206
64. Кондубаев М.Р. Культура русской речи (в условиях двуязычия) А. Ана тiлi, 1993 – 112 б.
65. БалақаевМ. Тiл мәдениет және қазақ тiлi оқыту А. Мектеп 1989 – 96 б.
66. Қозыбаев Е.Ш., Маджуга А.Г. Технология проведения традиционных и инновационных форм организации урока в процессе учебной деятельности (учебное пособие) Шымкент изд-во ЮКГУ им. М. Әуезова 2004 – 186 б.
67. Ахметов Н.К Теория и практика игрового обучения в подготовне учителя Дис. к.п.н А: 1996-244 б.
68. Хайдаров Ж.С Теория и практика организации игровой деятельности студентов в учемном процессе дис. к.п.н А: 1982 – 121 стр.
69. Нұрахметова А.Р Влияния игровых методов обучения на формирования научных знаний студентов по химии Дисс. к.п.н Алматы 202 стр.
70. Иманбеков Т Қазақ балабақшаларындағы оқу тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану А. 1995 Диссерт. п.ғ.к – 143 б
71. Ляпина Г.А Игра как средство активизация учебно – воспитательного процесса в средных классах общеобразовательной школы дис. к.п.н А. 1972 – 172 стр.
72. Төленова Ұ Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершiлiкке тәрбиелеу. диссерт. п.ғ.к Атырау 2002-118 б.
73. Сардарова Ж Дамытушы компьютерлiк ойындардың дидактикалық мүмкiндiктерi (6-10 сынып аралығындағы оқыту процесiнде) Диссерт. п.ғ.к Алматы 1996-178 б.
74. Кенжебекова Р сыныптан тыс жұмыстарды математикалық ойын есептерiн пайдалану әдiстемесi. диссерт. п.ғ.к Шымкент. – 183 бет
75. Оралбаева Н, Жақсылықова К. Орыс мектептерiнде қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi. Алматы «Ана тiлi» 1996 – 208 б.
76. Жазыбаев М, Нағашыбаев Ә. Бастауыш кластар үшiн грамматикалық ойындар, Алматы, Мектеп 1981-48 б.
77. Дидактикалық ойындар, (құрастырған К.Оразбекова) Алматы, РОМК 1990-39 б.
78. Занимательная грамматика (сост. Нуртазина Р.Б) Алматы, Мектеп 1973-232 б.
79. Таубаев Ш.Т, Барсай Б.Т Оқытудың қазiргi техналогиялары // Бастауыш мектеп 1999 №3 3-8 б.
80. Молдабеков Қ, Ермекбаев М, Нарқұлова Б, Базарбаева К Бастауыш мектеп Қазақ тiлi сабағында дамытушы орындарыд қолдану әдiстемесi. Алматы 2003-146 б.
81. Саломатов К.И. Проблемы обучения диалогической речи// Иностаранные языки в школе, 1967,№6 ,- С.29
82. Нұрғали С. Жоғары оқу орындарында қазақ тiлi үстеулерiн ғылыми әрекетi арқылы оқыту әдiстемесi (заң факультетi орыс бөлiмiнiң жалғастырушы топтары үшiн): пед.ғыл.канд. ...автореф. 30.10.03. Алматы: АлМУ, 2003, 27 б.
83. Мешiнбаева Ф.Ш. Гуманитарлық бөлiм студенттернiң қазақша пiкiрлесiм( диалог) арқылы сөйлеуге үйрету әдiстемесi: п.ғ.к., .... диссерт. .- А.: АлМУ, 1999
84. Кинжекова Р.С. Жоғары оқу орындарының орыс тiлдi бөлiмдерiнде есiмдiктердi оқытуда қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастырудың теориялық негiздерi : п.ғ.к., .... диссерт. - А.: АлМУ, 1998- 141 бет
85. Загвязинский В.И. Инновационные процессы в образовании и педагогических науках. Инновационные процессы в образовании – Тюнин, 1990 – 3 – 9 с.
86. Инновационне обучение: стратегия и практика// Под. ред. В.Я. Ляудис – М. 1994
87. Казакова А.Г. Современные педагогические технологии: методические рекомендации. М. – 1997 – 50 с.
88. Канн – Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество – М.: Педагогика. 1990 – 144 с.
89. Керимбаева М.С. Инновационные процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск – Алматы. 1995 – 26 с.
90. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках. Пособие к спецкурсу для высших педагогических учебных заведений, институтов усовершенствования учителей, повышения квалификаций работников образования – М.: Арена, 1994 – 221 с.
91. Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игр, дискуссий. – Рига: НПЦ «Эксперимент», 1995 – 176 с.
92. Коротков М.В. Педагогика ХХI века: Прогноз//Гуманизация образования – императив ХХI века. – ВЫп. 2. – Наб. Челны. 1996 – с. 40-45
93. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии – М. Народное образование, 1998 – 58 с.
94. Ясвин В.А. Образовательная среда: от моделирования к проектированию. М., - 1997
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетi
ӘОК 372.881.151.212 Қолжазба құқығында
Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдысын қалыптастыру әдiстемесi (1-2 сынып)
13.00.02. – Оқыту және тәрбиелеу мен әдiстемесi
(Бастауыш, орта және жоғары бiлiм беру жүйесiндегi қазақ тiлi)
Педагогика ғылымдарының кандитаты ғылыми дәрежесiн алу үшiн дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшi:
Педагогика ғылымдарының
докторы Ф.Ш.Оразбаева
Филология ғылымдарының
кандидаты, доцент Қ.Молдабек
Алматы 2006 жыл
Мазмұны
Кiрiспе 3-8
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негiздерi
I.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру
мәселесiнiң зерттелуi 9-20
I.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
лингвистикалық негіздері 21-25
I.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың психологиялық негіздері. 26-37
I.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
педагогикалық негiзi 38-48
I.4.1. Сөйлеу дағдысын меңгерудiң тәрбиелiк мәнi 49-54
II тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын
қалыптастыру әдiстемесi.
II.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысының қалыптасу
деңгейлерi және негiзгi белгiлерi. 55-66
II.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын интерактивтi
әдiстер арқылы қалыптастыру . 67-77
II.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын диалогтық
оқыту технологиясы арқылы қалыптастыру. 78-86
II.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын кейс-стади
технологиясы арқылы қалыптастыру 87-92
II.5. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру
әдiстемесiнiң тиiмдiлiгiн эксперимент жүзiнде дәлелдеу
93-114
Қорытынды 115-122
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi 123-127
Қосымша
Кiрiспе
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi: Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-
әлеуметтік реформалар жүріп жатыр.Мұндай өзгерістерден орта мектептер де
сырт қалмады,себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі,ұлттық
мәдениетті меңгерген,шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап
етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға
ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Назарбаев: Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі,-екендігін атап айтты. Сондықтан ...экономикалық және
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп
шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі мен өз пікірін жүйелі
жеткізуіне байланысты[1]..Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту
Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп,
қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: Бастауыш мектептiң негiзгi
мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның
қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi
қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуге, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын
үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi
шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады, - деп белгiленген [2].
Бастауыш мектептiң қазақ тiлi сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру
оқушының өз ой-пiкiрiн ана тiлiнде еркiн, дұрыс, түсiнiктi жеткiзе бiлуден
басталады. Оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi;
екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу
мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден,
қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуге тиiс. Сайып келгенде, осының
бәрi, Тұжырымдамада көрсетiлгендей, тiлдiк қатынастың басты қағидалары
мен ұстанымдарын менгерудi қажет етедi. Сондықтан бастауыш мектепте қазақ
тiлiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сұранысына орай оқытып, қатысым
арқылы балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру өзектi мәселеге айналып
отыр.
Қазіргі кезеңде білім беру салаларында жаһандану үрдісі жүріп
жатыр.Осыған орай бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне жаңа
инновациялық технологиялар көптеп енуде. Әлемдік педагогиканың озық
тәжірибелерін ұлттық педагогикада сапалы қолдану - бүгінгі күннің аса
маңызды мәселелерінің бірі болып отыр.Осыған орай бастауыш мектеп
оқушыларының сөйлеу дағдыларын интерактивті әдістер, диалогті оқыту және
кейс стади технологиялары арқылы қалыптастыру мәселесі оқушылардың жеке
тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеумен, олардың пәнге деген қызығушылықтарын
арттырумен сабақтасуда.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу тіліне,олардың тілін дамыту
мәселесіне ежелден көңіл бөлінуде.Бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытудың ғылыми әдістемелік негіздері: С.Рахметова, Т.А.Ладыженская,
М.Р.Львов, Г.Уаисова, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев т.б. ғалымдардың
еңбектерінде айқындалған. Дегенмен бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мәселесі әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда
қарастырылмаған.Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми негіздерін айқындаудың,ұтымды әдіс-тәсілдерді
анықтаудың маңызы зор. Мұның барлығы зерттеу тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектепте Қазақ тiлi сабағында оқушылардың
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ғылыми-әдiстемелiк негiздерi, оқушыларға
сөйлеу дағдысын меңгертудiң ұтымды әдiстерi
Зерттеу пәнi: Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу
дағдысын қалыптастыру
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ұтымды жолдарын, әдiстемесiн ұсыну,
оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және соған арналған
тапсырмалардың жүйесін белгілеу.
Зерттеу жұмысының мiндеттерi:
- Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту үрдiсiнде оқушылардың сөйлеу
дағдылардың қалыптастырудың лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық
негiздерiн анықтау;
- Қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың ұтымды
әдiстерiн айқындау;
- Оқушыларға сөйлеу дағдыларын меңгертудiң тиiмдi жолдарын белгiлеу және
олардың бастауыш сынып қазақ тiлiн оқытуда ұтымдылығын дәлелдеу;
- Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға бағытталған жаттығулар мен тапсырмалар жүйесiн жасау;
- Ұсынылған әдiстеменiң тиiмдiлiгiн тәжiрибе жүзiнде дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын
қалыптастырса, бiрiншiден, оқушылар қазақ тiлiнің заңдылықтарын тілдік
қатынас кезінде орынды қолданады; екiншiден, жатық сөйлеуге үйренедi, сол
арқылы мiнездерi тәрбиеленедi; үшiншiден, өз ойын әдеби тілмен жеткiзуге
дағдыланады.
Жетекшi идея: Оқушылардың сөйлеу дағдылары бастауыш мектептен
қалыптастырылса, онда оқушылардың жеке тұлға ретiнде дамуына, бiлiмдi жан-
жақты меңгеруiне, тiлдiк қатынаста өз ойын дұрыс әрi толық жеткiзуiне игi
ықпал етедi.
Зерттеудiң ғылыми-әдiснамалық негiзi: Бастауыш мектепте қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесi, оқушылардың тiлін дамыту жайлы ғылыми-әдiстемелiк, жас
ерекшелiк психологиясы мен педагогикасы және бастауыш мектепте қазақ тілін
оқыту барысында оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған
еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдiстерi: Ғылыми зерттеу жұмысында баяндау, талдау, салыстылу,
сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды.Сонымен қатар
бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған
ғылыми еңбектер, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттер
салыстырмалы талдау әдісі арқылы сараланып, бастауыш мектеп мұғалімдерінің
озат тәжірибелері жинақталып, сарапталынды, эксперимент нәтижелері
тексеріліп жүйеленді, математикалық-статистикалық әдiс арқылы тексеріліп
қорытындыланды.
Зерттеу үш кезеңде жүргiзiлдi:
Бiрiншi кезеңде (1997-1999 ж.ж.) зерттеу тақырыбына байланысты
библиографиялық жұмыс жүргiзiлдi. Тақырыпқа байланысты лингвистикалық,
педагогикалық, психологиялық, әдiстемелiк еңбектер қарастырылып, бастауыш
мектеп мұғалiмдерiне анкеталар берiлдi. Осының негiзiнде ғылыми зерттеу
жұмысының мақсаты мен мiндеттерi, пәнi мен болжамы айқындалды. Бастауыш
мектепте қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
жетекшi идеясы белгiлендi.Бастауыш мектепте оқушылардың сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған анықтау эксперименттері жүргізілді.
Екiншi кезеңде (1999-2002 ж.ж.) ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттер
жүйелендi, озық тәжiрбиелi мұғалiмдер мен алдыңғы қатарлы әдiскерлердiң
жұмыстарына сүйене отырып, оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
тиiмдi жолдары қарастырылды.Мектептерде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға арналған оқыту эксперименттері өткізілді.
Шәкiрттердiң сөйлеу дағдысын қалыптастыру тапсырмалары белгiленiп, жүйеге
келтiрiлдi. Диалогты және монологты сөйлеуге үйрететiн тапсырмалардың,
пiкiрталас сабақтарының тиiмдi түрлерi сұрыпталып алынды.
Үшiншi кезеңде (2002-2005 ж.ж.) алдыңғы кезеңдерде анықталып
сараланған, оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдістеме
іске асырылды. Бастауыш мектепте қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу
дағдыларын қалыптастырудың тәжiрибе материалдары тексеруден өткiзiлiп,
нәтижелерi жинақталып, қорытындыланды.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы:
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ғылыми-
әдiстемелiк негiзi айқындалды;
- Қазақ тiлi сабағында оқушылардың жатық сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
әдiстемесi ұсынылды;
- Оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың тиiмдi жаңа инновациядық
технологиялар: диалогты оқыту технологиясы, интерактивтi әдiстердi
пайдалану технологиясы, оқытудың нақты жағдаяттар технологияларының өзiндiк
белгiлерi айқындалды, негiзгi белгiлерi анықталды;
- Пiкiрталас, диалогты оқыту, кейс-стади сабақтарының оқушылардың
шығармашылық қабiлетiн дамытуда ұтымдылығы айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
-Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын
қалыптастыруға байланысты алынған тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесiн теориялық тұрғыда толықтырады: Сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мәселесiнде белгiленген ұстанымдар бастауыш мектепте тiл
дамытудың қағидалары мен заңдылықтарын дамытуға игi әсер етедi.
-Зерттеу жұмысындағы нәтижелердi бастауыш мектеп мұғалiмдерi мен
психологтар, әдiскер ғалымдар қолдана алады: Жұмыста ұсынылған тапсырмалар
мен жаттығуларды, сабақ үлгiлерiн мектеп мұғалiмдерiнiң күнделiктi оқыту
процесiнде пайдалануына болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың ұтымдылығы;
- Оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруға арналған тапсырмалар
олардың тілін дамытып, білімін арттыратындығы; -
- Проблемалық жағдаяттардың оқушылардың ой өрiсiн кеңейтіп,жеке тұлғалық
қасиеттерін дамытатындығы;
- Ұсынылған әдiс-тәсiлдер арқылы оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiнiң
артатындығы.
Зерттеу базалары ретінде Оңтүстік қазақстан облысы Шымкент
қаласындағы №51 Төле би атындағы , №52 Махамбет Өтемісұлы атындағы, Шардара
қаласындағы М. Әуезов атындағы және Шардара орта мектептері алынды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысы Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң бастауыш мектепте ана
тiлiн оқытудың теориясы мен әдiстемесi және қазiргi қазақ тiлi теориясы
және әдiстемесi кафедраларының мәжiлiстерiнде, әдiстемелiк семинарларда
талқыланды. Ғылыми жұмыстың нәтижелерi бойынша ғылыми-практикалық
конференциялар материалдарында 7, республикалық әдiстемелiк журналдарда 10
мақала, барлығы 17 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң
зерттелуi.
Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi өзiнiң ғылым ретiнде қалыптасу жолын ХIХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезiнен бастау алады. Бұл- қазақ халқының
көрнектi ғалымдары, қоғам қайраткерлерi, ақындары мен жазушыларының өз
ұлтының тағдырына немқұрайдылықпен қарамай, қазақ тiлiнiң өркендеуiне,
тiлдiң өзiндiк ерекшелiктерiн айқындаудағы қажырлы еңбектерiнiң арқасы.
Қазақ халқын сауаттандыру үшiн ұлтжанды азаматтар тiлдiң теориялық
заңдылықтарын зерттеп, нәтижелерiн халыққа бiлiм беруде қолдануды өздерiне
парыз санады. Ұлт мектептерiнде қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi жөнiнде
пiкiрлер сол кезеңдегi Айқап, Қазақ, Шолпан, Мұғалiм, Сана т.б
басылымдарда жарияланып отырды. Сол жылдары жарық көрген
А.Байтұрсынов,Қ.Жұбанов,М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ғ.Бегалиев,
Т.Шонановтардың еңбектерiнде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту жөнiнде
елеулi пiкiрлер, қазақ тiлi сабағының құрылымы және сабақта қолданылатын
негiзгi әдiстер мен мұғалiмге қойылатын талаптар айқындалған [3], [4],
[42], [43]. [5].
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнiң негiзiн қалаған
ғалымдардың жоғарыда аталған еңбектерiнiң басты құндылығы: осы еңбектер
арқылы мұғалiмдерге қазақ тiлiн қалай оқыту жөнiнде практикалық көмек
берiлдi. Сондай-ақ бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн
теориялық және әдiстемелiк тұрғыдан зерттеп, оның жеке ғылым саласы болып
қалыптасуына зор елеулi үлес қосты.
Кейiнгi жылдары осы мәселенi Ә.Сәдуақасов, С.Жиенбаев, Р.Әмiров,
К.Бозжанова, С.Рахметова, М.Жазыбаев, И.Ұйықбаев, С.Қазыбаев, Г.Уайсова,
Қ.Молдабек, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев және т.б ары қарай тереңдетiп, келелi
зерттеулермен, монографиялармен әдiстемелiк нұсқаулармен дамытты [7], [8],
[12], [10], [11], [12], [11], [14], [76], [10], [15], [21], [80], [22],
[25].
Қазiргi кезеңде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту үшiн жаңа буын
оқулықтары, оқыту кешендерi, дидактикалық материалдар мен әдiстемелiк
нұсқаулар шыға бастады. Ғалымдар, әдiскерлер бастауыш мектепте қазақ тiлi
саласын оқытуға, оқыту үрдiсiнде жаңа әдiстер мен технологияларды қолдануға
аса назар аудара бастады. Бүгiнгi таңдағы осындай өзектi мәселелердiң бiрi
- оқушылардың мәдениеттi сөйлеу дағдысын қалыптастыру, шәкiрттерге бiлiмдi
теориялық тұрғыдан ғана меңгертпей, олардың осы бiлiмдi тiлдiк қатынаста
еркiн пайдаланып, жатық сөйлеуге үйрету. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн
оқытуға арналған ғылыми жұмыстарда оқушылардың тiлiн дамыту, олардың
байланыстырып сөйлеу дағдылары мен бiлiктерiн қалыптастыру туралы пiкiрлер
айтылғанымен әлi күнге оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жөнiнде пiкiрлер бiр әдiстемелiк жүйеге түсiрiлмеген. Осыған орай ғылыми
зерттеу жұмысы – осы мәселенi арнайы ғылыми тұрғыдан алғаш қарастырған
жұмыс.
Бастауыш мектепке арналған еңбектерде тiл ширату, тiл жетiлдiру,
тiл ұстарту, тiл дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдысы секiлдi
терминдер ұшырасады. Осы терминдердiң мағынасын алғаш рет айқындап, олардың
өзiндiк ерекшелiктерiн белгiлеген ғалым – профессор С.Рахметова. С.
Рахметова терминдердiң әрқайсысына мынадай түсiнiк берген: ...
еңбегiмiзде, тiл дамыту терминiн қолданып отырмыз, өйткенi тiл ширату
балалардың бiлетiн пассив сөздерiн активтендiру мақсатын көздесе, тiл
жетiлдiру (усовершенствование) көбiне баланың тiлiн түзету мағынасында
қолданылады. Ал сөз байлығын арттыру - сөздiкке ғана қатысты. Бiздiң
ойымызша, тiл дамыту терминi осылардың барлығын қамтиды [ 23]. Демек,
оқушылардың тiлiн ширатуға, олардың тiлiн жетiлдiруге, шәкiрттердi
байланыстырып сөйлеуге үйретуге арналған жұмыстардың барлығы балалардың
тiлiн дамыту мақсатын көздейдi.Сондықтан, байланыстырып сөйлеу мен
сөйлеу дағдысын қалыптастыру терминдерiнiң өзiндiк өзгешелiктерi бар
екенiне назар аударған жөн. Оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету
жұмыстары көбiнесе шығарма және мазмұндама, яғни оқушылардың мәтiн түзу
дағдысын қалыптастыру жұмыстары болса, оқушылардың сөйлеу дағдысын
қалыптастыру жұмыстарына сөйлеудегi, жазудағы тiл жұмсаудың өнегелi
үлгiлерi, сауаттылық, айқын ойлылық, iзеттiлiкке [25.4] үйрететiн
жұмыстары жатқызылады. Оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жұмыстарының тiл дамытумен ара-қатынасы жоқ деген ой тууы ағаттық. Қайта
оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының негiзiнде тiл
дамытудың негiзгi заңдылықтары мен принциптерi тұрады.
Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру дегенiмiз –
шәкiрттердiң бiр-бiрiмен күнделiктi пiкiрлесуi ғана емес, олардың тiлдiк
қатысым барысында өз ойын анық, дұрыс және түсiнiктi жеткiзуге, сөйлер
сөзiнiң тiлдiк нормаларын сақтап, мәдениеттi, iзеттi сөйлеуге үйретуге
арналған А.Байтұрсынов, Ғ.Бегалиев, Ә.Сәдуақасов, Р.Әмiров, К.Бозжанов,
С.Рахметова т.б. ғалым-әдiскерлердiң жұмыстарын атауға болады.
Қазақ халқының прогресщіл ағартушысы Ы.Алтынсарин -қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесiнiң алғашқы туындылары Қазақ хрестоматиясы және
Мактубатының авторы. Бүкiл ғұмырын халық санасын көтеруге, қара халықтың
баласын оқытуға арнаған ағартушы қазақ жерiне жаңа үлгiдегi мектептер керек
екенiн заманынан бұрын түсiнген. Ы.Алтынсариннiң Мектеп-қазақтарға бiлiм
берудiң басты құралы. Бiздiң барлық үмiтiмiз, қазақ халқының келешегi
осында, тек осы мектептерде ғана, – деуi, оның қазақ халқының болашағын
оқу-ағарту iстерiмен байланыстырғанын көрсетедi. Кейiнгi өмiр ағартушы
ғалымның пiкiрi орынды екенiн дәлелдедi. [52].
Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
тiкелей практикалық маңызы бар тәсiлдер не әдiстер көрсетiлмегенiмен
оқушылардың сөздiк қорын молайтуға және танымын жетiлдiруге арналған
өлеңдерi, әңгiмелерi мен ертегiлерi баршылық. Бұл жерде ағартушы-педагогтiң
Кел, балалар, оқылық, Өнер бiлiм бар жұрттар, Бай баласы мен жарлы
баласы, Әке мен бала, Талаптың пайдасы т.б еңбектерiнен шәкiрттердiң
жеке басын, олардың мәдениетiн қалыптастыруды мақсат еткенiн көруге болады.
Бастауыш мектептегi қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде А.Байтұрсыновтың
орны ерекше, А.Байтұрсыновтың мектептегi оқу -ағарту мәселелерiне арналған
Қай әдiс жақсы?. ... Жалқылау (айырыңқы) әдiс, Жалқылаулы, жалпылаулы
әдiс. Бастауыш мектеп, Тiл-құрал, Оқу құралы т.б. оқулықтары мен
мақалаларында айтылған пiкiрлерi мен көзқарастары бүгiнгi күнге дейiн өз
құнын жоймаған. Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға ерекше ден қойылып, бастауыш мектеп мұғалiмдерiне тәжiрибе
жүзiнде түсiндiрiлген. Ғалым Түркологтардың бүкiлодақтық бiрiншi сьезiнде
жасаған баяндамасында қазақ тiлiнiң тазалығына, оның басқа тiлден енген
сөздерден арылуы керектiгi жөнiнде: Так как ни одна область культуры так
тесно не связана с духовной жизнью как язык, то вместе с религией и
письменностью стала проникать и литература и светского содержания, а вместе
с последней незаметно заимствовались слова из чужого языка. Языки
постепенно испещрялись, терялись природные особенности собственных языков,
деп, тiл мәдениетiн жетiлдiру үшiн сөйлеу тiлi орфографиялық заңдылыққа
сүйенуi қажеттiгiн атап көрсетедi [3. 420].
Ғалым қазақ тiлi басқа елдерден енген кiрме, термин сөздердi қазақ
тiлiнiң iшкi заңдылықтарына, оның табиғатына сай өзгертiлуi керектiгiне
назар аударған. Сонымен қатар қазақ тiлiнiң варваризмдермен ластанбауы үшiн
мынадай принциптерi қадағалау қажет дейдi:
а) Для терминов предпочтительно перед другими брать казахские слова с
вполне соответствующим данному понятию значением;
б) в случае не соответствия в казахском языке подобного рода слов,
заимствовать таковые из родственных казахскому языков.
в) Общеупотребительные мировые термины могут приниматься по
соответствующими природой казахского языка изменениями.
г) Все неказахские слова, не согласующиеся с природой казахского языка,
точно должны подвергаться изменениям соответственно казахскому говору [3.
422-423].
Ғалымның ұсынған принциптерi бүгiнгi таңда кеңiнен қолданылып жүр.
Бұған мысал кiрме сөздердi қазақ тiлiне аудару болып табылады. Таможня-
кеден, вертолет- тiкұшақ, самолет - ұшақ т.б.
А.Байтұрсынов - қазақ елiнiң болашағына, тұрмыс-ахуалына жаны
күйзелген алаш жұртының бiртуар азаматы. Ғалымның бастауыш мектеп жайында,
оқыту жайында айтқан пiкiрлерi бүгiнгi күнде айрықша мәнге ие. Себебi ғалым
керексiз нәрселердi үйретiп, балалардың өмiрiн босқа өткiзбес үшiн,
үйретерге тиiстi бiлiмдi кем үйретпес үшiн, балалардың күшi жетпейтiндi өте
алысқа сүйреп кетпес үшiн, бастауыш мектепке үйрететiн бiлiмiн алдын-ала
жоспарлап, оқушылардың тұлғалық қабiлеттерiне сай жасалуы қажеттiгiн атап
көрсеткен [3. 439]. Сөйтiп А.Байтұрсыновтың бастауыш мектепке арнаған
оқулықтарында қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiндегi дыбыстық жүйемен оқытудың
негiзi оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескере отырып, тiлдiк материалдарды
жүйелеп беру жолдары, қазақ тiлiн оқытудың мақсаттары мен мiндеттерi,
бастауыш мектепте қазақ тiлiн оытудың мазмұны ашылды.
Ғ.Бегалиев-бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытудың әдiстерi мен
тәсiлдерiн саралаған ғалым. Ол оқушылардық сөйлеу дағдыларын түрлi
жаттығулар мен тапсырмалар арқылы қалыптастыру жолдарын атаған. Ол
оқушылардың сөздiк қорын байыту жолдарын ғана емес, сонымен қатар олардың
ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын да қарастырған.
Ғ.Бегалиев Әрiп, дыбыс, буын атты еңбегiнде оқушылардың сөйлеу
дағдыларын мынадай жолдармен қалыптастыруға болатынын атап көрсетедi:
Оқушыларың тiлiн байыту үшiн iстелетiн жұмыстар үшке бөлiнедi.
Сөз запасын көбейту;
Өз пiкiрiн дұрыс айтуға жаттықтыру;
Өз пiкiрiн жазып түсiндiруге жаттықтыру, – деп олардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталады.Бұған қоса бастауыш мектеп оқушыларының
сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшiн төмендегiдей жұмыстар орындатылуы керек
дейдi:
1. Оқушылардың өз пiкiрiн дұрыс айтуға үйрету мақсатында дұрыс жауап
алу;
а) Оқылған мақала бойынша оқушыларға сұрақтар қойып, қысқа, дұрыс
жауап алу;
ә) Оқыған мақаланы, көрген-бiлгенiн, iстегенiн, сөйлегендерiн байқап
отырып, қате айтқандарын соңынан түзету, дұрысы былай болады деп айтып
беру;
б) Оқылған мақала туралы өз ара пiкiр алысуға оқушыларды үйрету,
сұрауларды қалай беру, толықтыру, қарсы пiкiрiн бiлдiру жолдарын үйрету;
в) Жиналыстарда шығып сөйлеуге үйрету.
2. Бiткен ойды жазуға үйрету үшiн:
1) Бүкiл бөлiм болып қысқа ұрандар қарау, сұрау-жауаптар айтып,
оларды жазып алу;
2) Тiл ширату немесе әңгiме есту жұмыстарында айтылғандарды жазып
алу, соңынан оның дұрыс-бұрысын анықтау;
3) Анкет, мәлiмдеме, әдiс, тiл-хат, куәлiк, қағаз жаздыру т.б.
[5.10-11]. Оқушы бұған тек оқу процесiнде ғана үйренiп дағдыланады, оған
бiрсыпыра өткелiктерден өту, кейбiр қиыншылықтарды жеңiп алу керек болады.
Мысалы: Жазуға төселу, жазу түрiне қалыптасу, емле ережелерiн, тыныс
белгiлерiн меңгерiп алу, ойындағысын жазуша тиянақты етiп бiлдiруге
қалыптасу. Мiне, мұның бәрi көп жаттығуды, машықтануды керек қылады.
Оқушы қанша пысық, тиянақты болмасын өз ойындағысын ауызша
бiлдiргендегiдей етiп жазуша бiлдiре алмайды, ауызша тиянақты түрде
мазмұндай алғаны жазуға келгенде, ауызекi айтқандағысындай еркiн мазмұндай
алмайды, - дейдi. 4.166
Оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын осындай үлгiде
жүргiзiлтетiнiн санамалап көрсеткен Ғ. Бегалиевтiң еңбегi мектепке келген
балалардың сөйлеу тiлiн ауызша да, жазбаша да дамытып, олардың дағдылары
мен икемдiлiктерiн қалыптастыру жолдарын анықтағанымен құнды.Бұны оның:
Пысықтау жұмысы нашар ұйымдастырылады да, оқушылар бар оқығандарын ұмытып
қалады, бұрын оқыған тақырыптар мен жаңа тақырыптар арасында ешбiр байланыс
болмайды. Сондықтан да оқушылардың бiлiмi жүйелi, тыянақты болып шықпайды.
Оқушылар бүгiн оқығанын ертең ұмыта берсе не болмақ? Оқушылар әрбiр оқыған,
үйренген сөз үлгiсiн, емле ережесiн ойланып тұрмай-ақ, iске асыра алатын
дәрежеге жетуi керек. Дағды, машық деп осыны айтамыз. Пысықтау бұл жөнiнде
маңызды орын алады, – деген пiкiрi дәлелдейдi [6.389].
Сонымен қатар ғалымның пiкiрi бойынша грамматика мен емле
сабақтарында балалар ана тiлiнiң заңдарын меңгере отырып, сөздердi сөйлем
iшiне кiргiзiп, бiр-бiрiмен байланыстыруға үйренедi. Оқушылар сөйлемнiң
түрлерiмен, сөз өзгерту, сөз тудыру тәсiлдерiмен таныса отырып, оларды
өздерiнiң сөйлеу тiлдерi мен жазбаша тiлдерiнде дұрыс пайдалануға үйренедi.
Еңбекте тiлдiң қалыптасуы және оқып дамуы үшiн ауызша және жазбаша
жаттығулар ұйымдастыру қажет екенi айрықша аталған.
Ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстары бiр-бiрiмен тығыз байланысты
болады; сөйлеу тiлi жазбаша тiлдiң негiзi болып табылады, жазбаша тiл
сөйлеу тiлiнiң дамуына жәрдемдеседi.
Оқушылардың сөйлеу тiлi бiрiншi жылдары жазбаша тiлден бұрынырақ
жүредi. Балалар мектепке келгенде, азды-көптi дамыған сөйлеу тiлiмен
келедi, бiрақ ол кезде олар жазбаша тiлдi әлi бiлмейтiн болады.
Балалардың сөйлеу тiлi мен жазу тiлiн дамыту мақсатын көздеп
жүргiзiлетiн арнаулы жаттығулардың негiзгi түрлерiне ауызша және жазбаша,
мазмұндама мен шығармалар жатады, - деп, ауызша сөйлеу жаттығуларын
былайша бөледi:
1. Балалардың оқыған немесе тыңдаған әңгiмесiнiң мазмұнын кейiннен
толық етiп, қайта айтып беру мақсатымен қойылған сұрақтарға жауап бергiзу.
Мұғалiм балалардың берген жауаптарын жыйнақтай отырып, қайта айтып берудiң
тәртiбiн белгiлейдi.
Балалар жеке-жеке сұрақтар бойынша әңгiменi немесе ертегiнi қайталап
айтып шыққаннан кейiн, ендi түгел айтып шығуға кiрiседi.
2. Әңгiменiң желiсiн көрсететiн суреттердi пайдаланып, мазмұнын қайта
айтып беру. Балалар суреттердi қарап шығып, мұғалiмнiң көмегiмен сол
суреттер бойынша әңгiменiң тәртiбiн белгiлейдi.
3. Балалардың өздерiнiң суреттердi салуға болатындығын айта отырып,
балалар сол әңгiменiң тұтас мазмұнының жеке-жеке негiзгi мәлiметтерiн
көрсетедi.
4. Балалардың оқып шыққан не тыңдаған әңгiмелердiң мазмұны бойынша
олардың жасаған не мұғалiм жасап берген жоспарға қарап, әңгiменiң мазмұнын
айту. Бұл ауызша жаттығулар болашақ жазбаша мазмұндамалардың негiзi болып
табылады [6.391].
Еңбекте оқушылардың сөйлеу тiлiн қалыптастыру және жетiлдiру үшiн
арнайы ұйымдастырылған жаттығулардың көмектесетiндiктерi айтылған. Мұндай
жаттығу түрлерiн бiз өз жұмысымызда кеңiнен пайдаландық. Ғалым еңбектерiнiң
әдiстемелiк құндылығы ― бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған кешендi жұмыстар жүйесiн ұсынғандығы.
И.Ұйықбаев оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларының қалыптаспауы оның
грамматикадан бiлiмiнiң саяздығынан деп санайды. Ол: Грамматиканы
оқыту үстiнде оқушылардың шығармашылық талантына да көмек берiлiп, баулып
отырылады. Оқушылардың сөйлеу тiлi де, жазу тiлi де қабаттасып,
грамматиканың әр тарауына iлесе, өз уақытында жаттықтырылып отырылады.
Орта, орталау мектептi бiтiрген кейбiр оқушылардың осы күнге шейiн не өз
ойын түсiнiктi етiп сөйлеп бере алмауы, не дөңгелетiп ойын қағаз бетiне
түсiре алмауы, грамматика оқытушының кемшiлiгiнен деп бiлуiмiз керек, -
дейдi [10].
И.Ұйықбаевтың пiкiрi күнi бүгiнге дейiн өз құнын жойған жоқ, себебi
оқушылар грамматикалық (сөз бен сөздi байланыстыру, сөйлем құрау т.б.)
бiлiмдердi игермесе дұрыс сөйлей алмайды.
К.Бозжанова оқушыда қандай да болмасын дағды қалыптастыру үшiн
алдымен оқушылар белгiлi бiр тәртiпке бағынуы қажет, яғни:
Оқу жұмысын дұрыс ұтымды ұйымдастырып iстеуге дағдыландыру үшiн
оқушылар мына тәртiпке төселуге тиiс: ең алдымен керектi құралдарды (сия,
қалам, дәптер, кiтап) дайындап, орын-орнына қою, газет төсеу, дәптердi,
оқулықты ашып, тапсырманы табу, тапсырманы оқып, түсiну, содан кейiн барып
орындауға кiрiсу; сөйлем, сөздердi түгел оқып алып, содан кейiн барып
орындауға кiрiсу; сөйлем, сөздердi түгел оқып алып ойша жазу, тиiсi тыныс
белгiсiн жазу үстiнде тұсына бiрден қойып отыру, тиiстi сөз, сөйлемдердi
жазу үстiнде бiрден тауып, астын сызып отыру. Оқушылар сөз, сөйлемдердi
жатқа да түгел ұғып алып, ойына сақтап жазуға төселуге тиiс. Мұғалiм
оқушылардың жұмысты орындау ритмiн де қадағалап, оларды бiр кезеңде
кiрiсiп, қатар бiтiруге дағдыландырады [11,87].
К.Бозжанова ― бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру
мәселесiн арнайы қарастырып, әдiстемелiк еңбек жазған адам. Ғалымның
оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдiстемелiк нұсқаулары
оқушылардың қазақ тілiнiң дыбыс жүйесi мен орфографиялық заңдылықтары
жөнiнде бiлiмдерiн кеңейтiп, сөздердi дұрыс айту, дұрыс жазу және көркем
әдебиеттердi оқу арқылы бүкiл жан-дүниесiн дамытып, эстетикалық талғамын
жетiлдiредi.
Кейiнгi жылдары әдiскер-ғалымдар Р.Әмiров пен А.Асқарбаеваның
авторлығымен шыққан әдiстемелiк құралда оқушылардың сөйлеу дағдыларын
мәтiндi оқу, сол мәтiнде кездескен жаңа сөздердi түсiндiру, сол арқылы
оқушылардың сөздiк қорын молайту секiлдi мәселелерге баса көңiл аударылған.
Әдiскер-ғалымдар: Тiл үйретудiң негiзi – оқушылардың сөздiк қорын
байыту және сол сөздердi дұрыс айтуға дағдыландыру. Сондықтан қазақ тiлi
сабағында бұл жұмысқа баса көңiл аударылуға тиiс. Оқушылардың сөздiк қорына
текст арқылы енетiн жаңа сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп беру – iстiң
бастапқы қадамы ғана - деп көрсете келе, оқушылардың сөйлеу тiлiн
қалыптастыру жұмыстары ауызша жаттығулар мен сөздiк қорды молайтуға
арналған жұмыстардан құралатындығын атайды [12].
Бұл еңбекте басты назар оқушылардың тілін дамытуға аударылған.
М.Томанов - оқушылардың сөйлеу дағдыларын сын есiмдердi кең
тұрғыда, тереңдетiп оқыту арқылы қалыптастыруды, сол игерген, меңгерген сын
есiмдердi оқушылар сөйлеген сөздерiнде орынды қолдану жолдарын дұрыс
көрсеткен. Ғалым сын есiмдердi тек жаттанды түрде үйретпей, сын есiм
жөнiндегi бiлiмдерiн ауызекi сөйлеу тiлiнде орынды пайдалануы қажет дейдi:
Сын есiмдердi оқыту тек грамматикалық және емле ережелерiн жаттаумен
бiтпейдi. Мұғалiм сын есiмдердi оқытуды оқушылардың сөздiк қорын молайту,
тiлiн дамыту жұмыстарымен байланыстырады. Ауызекi сөйлеуде сын есiмдердi
орынды қолдану арқылы жас балалар өз ойларын жаттанды тiлмен айтып беруге
жаттығады. Сондықтан мұғалiм әр сабақта оқушылардың түсiнiгiне лайық сын
есiм сөздерiн кiрiстiрiп, оның мағынасын түсiндiрiп отыруы керек. Сурет
бойынша шығарма жаздыру, басқа да түрлi жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру
оқушылардың сын есiм сөздерiн танып, оларды өз бетiмен қолданып үйренуiне
себеп болады [13].
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн кейiнгi жылдары
арнайы ғылыми тұрғыда қарастырған, бастауыш мектеп оқушыларының жас
ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың тiлiн дамытуда қандай әдiстер тиiмдi
екенiн айқындау, лексикалық дағдыларды қалай, қандай жолдармен
қалыптастыру, сауат ашу кезеңiнде оқушылардың тiлiн жетiлдiру, сөздiк қорды
молайту мәселелерiне арналған бiрнеше iргелi ғылыми жұмыстар сәттi
қорғалды. Сондай еңбектердiң бiрегейi ― бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн
дамыту мәселесiн түбегейлi қарастырған әдiскер-ғалым профессор С.
Рахметованың еңбегi. Ғалым өз еңбегiнде оқушылардың тiлiн дамыту үшiн,
бiрiншiден, балалардың сөздiк қорын молайту керектiгiн айтып, сөз запасын
бiрдi-екiлi сабақтарда ғана жетiлдiрмей, мектепке алғаш келген күннен
бастап байыту қажет екенiн, ол үшiн сөз мағынасын түрлi лексикалық тәсiлдер
арқылы ұғындыру жолдарын айтып, екiншiден, бастауыш мектеп оқушыларының
байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру қажеттiгiн көрсетедi. С.
Рахметова бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың мазмұны ненi қамтуы
қажет деген сұраққа былай деп жауап бередi: Мұнда бiз мына сияқты негiзгi
мәселелердi үйретуiмiз қажет, яғни белгiлi бiр тақырыпты оқыта отырып,
баланың сөздiк қорын дамытатын сөздердi үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын
формаларды меңгеру барысында оларды байланыстырып сөйлем құрауға, сөз
тiркесiне, сондай-ақ ойларын ауызша,жазбаша сауатты, жүйелi, дұрыс
жеткiзуге, сөйлей бiлуге мақсат етедi. Сонда осы үшеуi сөздiк жұмысы, сөз
тiркесi мен сөйлем құрау және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделiктi
өтiлетiн сауат ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, бiртұтас
жүргiзiлiп отырса, тiл дамыту жұмысы да бiршама жүйелi өткiзiледi деуге
болады [14].
Ғалым оқушылардың сөздiк қорын молайту жұмыстары олардың тiлiн
дамытудың бiр бағыты екендiгiн дұрыс тұжырымдаған. Мұндай тұжырым
оқушылардың тiлiн дамыту үшiн олардың сөздiк қорын молайту қажет екендiгiн
анық көрсетедi.Ол оқушылардың сөздiк қорын молайтудың негiзгi мақсатын
былайша қорытқан: Сөйтiп сөздiк жұмысының мақсаты, сайып келгенде,
оқушылардың мәтiндегi сөздi дұрыс қабылдап, оның мағыналық реңктерi мен
ерекшелiктерiн ұғынуларын, яғни қажеттi жағдайларда дереу естерiне
түсетiндей дәрежеде балалардың өз сөздерiне айналуын қамтамасыз ету;
оқушылар алуан түрлi жаттығулар арқылы үйренген сөздерiнiң мағынасын терең
түсiнiп және керектi кезiнде мұғалiмнiң көмегiнсiз өз беттерiмен оны дұрыс
қолдана алатын дағдыға төселедi. Мұның өзi оқушылардың бiлiм сапасының
жоғары болуына жағдай жасайды [14].
Ғалым оқушылардың тiлiн дамытудың негiзгi бағытына байланыстырып
сөйлеуге үйрету жұмыстарын жатқызады. С.Рахметованың докторлық
диссертациясы қазақ мектебiнде оқушы тiлiн дамыту мәселесiн түбегейлi
қарауымен құнды. Мұнда айтылған әдiстемелiк тұжырымдарды басшылыққа алып,
кеңiнен қолдануға болады.
С.Қазыбаев ― бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытуға арналған еңбегiнде
қазақ тiлiн оқыту барысында оқушыларда мынадай дағдылар менi iскерлiктер
қалыптасуы қажет дейдi: Концентрлi-сатылы бiлiм беру принципiне
негiзделген қазақ тiлi грамматикасының бастауыш курсында берiлетiн iскерлiк
пен бiлiм, дағды негiздерi нақтылап көрсеткенде төмендегiлер:
1. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды танып, ажырата алу. Оларды дұрыс
айту, оларды дұрыс айта, жаза бiлу.
2. Орыс графикасынан алынған дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айту, олардың әрiптерi мен айыру белгiлерiнiң (ъ,ь) жазылу емлесiн меңгеру.
3. Программада көрсетiлген емле ережелерiне сай бас әрiптердi дұрыс
қолдана бiлу.
4. Дауысты дыбыстардың жуан және жiңiшке, дауыссыз дыбыстардың қатаң,
ұяң, үндi болып жұпталып келетiн түрлерiн ажыратып, олардың жазылу емлесiн
бiлу.
5. Құрамы айқын, танымал сөздердiң мағыналы бөлшектерiн (түбiр,
жұрнақ, жалғау) айыра бiлу.
6. Сөйлем iшiндегi сөздердiң өзара байланыстарын анықтап, сөз
тiркестерiн табу, әр сөзге сұрақ қоя бiлу.
7. Бастауыш кластарда оқып үйренiлетiн сөз таптарын және олардың
негiзгi грамматикалық белгiлерiн (сандық, сапалық белгiлерi, септiктер мен
олардың түрлерiн, шақтар және жiктелу жолдары) ажырата бiлу.
8. Сөйлемдердi (хабарлы, сұрауы, бұйрықты, лептi), жай сөйлем мен
құрмалас сөйлемдердi тану.
9. Сөйлем мүшелерi: тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз
мүшелер (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) жөнiнде жалпы түсiнiк алу.
10. Сөздердiң айтылуы мен жазылуын (орфографиялық сөздiктi пайдалану
арқылы) бiлу.
11. Тыныс белгiлерiн (нүкте, сұрақ белгiсi, деп белгiсi т.б.) дұрыс
қолдана бiлу.
12. Оқу программасында қазақ тiлiнiң аталған салаларынан бiлiм беру,
оларды практикада қолдануға дағдыландырумен қатар сабақ процесiне әр түрлi
жаттығулар жасату жолымен лексикадан мағлұмат берiп, байланыстырып сөйлеуге
үйрету мiндеттерi көзделген [15].
Ғалым осы аталған бiлiмдiк дағдылар оқушылардың қазақ тiлiнен
алған бiлiмiн практика жүзiнде қолдануға негiз болатындығын көрсетедi.
Бiрақ С.Қазыбаевтың еңбегiнде оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жолдары мен ерекшелiктерi туралы айтылмаған.
Т.Сабыров сабақты бекiту барысында оқушыларда қалыптасатын дағдыларды
былайша жiктейдi: Оқу материалдарын бекiтуде оны пәннiң негiзгi,
жетекшi идеясына қарай қарастырған маңызды. Бекiтудi ұйымдастырғанда әр
түрлi әдiстер мен құралдарды (түрлi жаттығулар, пәндiк дидактикалық
ойындар, экскурсиялар, көрнекi және техникалық құралдарды) пайдаланған жөн.
Сабақты бекiту барысында оқушыларда түрлi икемдiлiк пен дағды қалыптасады.
Дағдыны қалыптастыруда педагогикалық дұрыс басшылық ету үшiн баланың
психологиялық ерекшелiктерiн бiлу керек.
Дағдыны қалыптастыру жолы, негiзiнен, төрт кезеңнен тұрады:
1. танысу (дайындық); 2. талдау (анализ); 3. бiрiктiру (синтез);
4. автоматтау кезеңдерi [16,19], - деп, дағдыларды қалыптастыру үшiн
мұғалiм оқушы бiлiмiн практика жүзiнде қолдануын қамтамасыз етуi керек және
ол екi түрлi жүргiзiледi дейдi:
Бiлiм және дағдының сапасы мен нәтижесiнiң көрсеткiшi - практика.
Егер оқушы бiлiмдi практикада қолдана алмаса, бұл оның бiлiмдi үстiрт
қабылдағандығынан, жете түсiнбегенiнен болады. Бiлiмдi практикада
қолданудың оқу процесiнде екi түрi жиi кездеседi. Бiрiншiсi – бiлiмдi жаңа
материалды ұғыну үстiнде қолдану; екiншiсi- жаңа оқу мiндеттерiн шешу
үстiнде қолдану. Бұл кезде оқушы бұрын алған бiлiмiн жаңа көрнекi құралдар
мен техникалық құралдарды қолдану т.б. [16, 19-20] арқылы толықтырады.
Педагог – ғалымның еңбегiнде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мәселелерiн қамтымай, жалпы дағдының қалай
қалыптасатыны, қалыптасуы неше кезеңнен тұратыны жөнiнде мағлұмат беру
көзделген.
О.Байқуатова оқушыларда синтаксистен алған бiлiмдерi арқылы дағдыларын
қалыптастыру үшiн мына жұмыстар жүргiзiлуi қажет дейдi:
1. Творчестволық жұмыс;
2. Оқушылардың өздiгiнен орындайтын жұмыс;
3. Берiлген мәтін бойынша көру диктанты;
4. Оқушылардың өздiгiнен орындайтын жұмысы;
5. Оқулықпен жұмыс;
О. Байқуатова еңбегiнде бастауыш мектепте синтаксистi өту жолдарын,
сөйлем мүшелерi мен жай сөйлемнiң түрлерiн игертуге баса көңiл аударады.
[17] . Автордың синтаксистi меңгертуде дидактикалық ойындарды кеңiнен
қолдануы, оқушыларға түрлi творчестволық жұмыстар орындатуы, оның
еңбектерінің әдiстемелiк құндылығын көрсетедi.
К.Ақбаева Оқу орыс тiлiнде жүретiн бастауыш сыныбында оқушының сөздiк
қорын байыту әдiстемесi атты кандидаттық диссертациясында оқушылардың
дұрыс сөйлеуiн қалыптастыру үшiн алдымен оқушылардың айтатын сөздерiнiң
мағыналарын түсiну қабiлеттерiн арттыру қажеттiгiн көрсеттi. Ол: Жаңа
сөздi жеке түрде айтуға үйрену оны меңгертудiң бастамасы ғана. Жаңа сөз әрi
қарай сөз тiркесiнде, сөйлемде, мәтiнде, әңгiмелесуде бiрнеше рет
қайталанады. Сонымен бiрге, жаңа сөз олардың бәрiнде түрленiп, әр түрлi
тұлғада берiледi. Сөздiң түрлi жағдайда дұрыс айтылуына оқушыны
дағдыландыру, жаңа сөздiң айтылу ерекшелiгiн оқушыда қалыптастырады, сөздiң
дұрыс айтылу дағдысын бекiтедi [20, 93], – дей келе жаңа сөздi оқушылардың
тiлдiк қатынаста орынды қолдану жұмыстарына мыналарды жатқызады:
1. Зат есiм, етiстiк, сын есiмге қажеттi сөздерге қарама-қарсы мағынадағы
сөздер топтастырылады, осыдан сөйлем құрастырылады. Мұғалiм тақтаға бiрнеше
антоним сөздердi жазып (алыс-жақын, жақсы-жаман, ұзын-қысқа, таза-лас,
ыстық-суық, биiк-аласа, кең-тар, ақ-қара т.б.) оны орысшаға аударады.
2. Бұрынғы өтiлген тақырыптарда үйретiлген сөздердi карточкаға жазып,
мынадай жұмыс түрлерiн ұйымдастыруға болады:
а) сөздердi алфавит ретiнде қою;
ә) түбiрдi ажырату;
б) туыстас сөздердiң түбiрiн ажырату;
в) түсiп қалған әрiптердi қою;
г) зат есiмнен сын есiм жасау т.б. карточкамен жұмыс оқушының танымдық
қабiлетiн арттырады;
ғ) үйренген сөздерiн кiрiстiрiп сөйлем құрату да тиiмдi.
3. Сөздi қалай меңгергенiн тексерiп байқаудың да, түрлi диктант жүргiзудiң
де орны ерекше. Оқушы үйренген сөзiн тиянақты саналы меңгерiп, оны сауатты
жаза бiлуi тиiс. Сондықтан мұғалiм 3,4-сыныптарда бақылау диктантын
жүргiзiп, оқушының үйренген сөздерiн қатесiз жаза ма, жоқ па тексеруiне
болады [20.70].
К.Ақбаеваның еңбегi оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру,
олардың сөздiк қорына жаңа сөздердi игерту мақсатында жүргiзiлгенiмен
құнды.
М.Ермекбаев Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту
әдiстемесi атты кандидаттық диссертациясында оқулық мәтiнiнде сирек
қолданылған сөздердi игерту арқылы оқушылардың сөздiк қорын байытып, оларды
орынды қолдану дағдыларын қалыптастыру, лексикалық тәсiлдер арқылы
оқушылардың сөздiк қорын молайтып, грамматикалық тәсiлдер арқылы оларды
белсендi, орынды қолдануды қалыптастыру жолдарын көрсеткен [25].
Шолудан бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселесi бүгiнгi күнге дейiн ғылыми жұмыстың зерттеу нысанасы болмағаны
айқындалды.Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытуға, сөздiк қорын
молайтуға, қазақ тiлiнен лексикалық ұғымдарды меңгертуге байланысты ғылыми
зерттеулер болғанымен, эксперимент барысында жаңа инновациялық әдiс-
тәсiлдер арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесi үлкен қиындық
туғызатыны анықталды. Осыған орай бұл мәселенi ғылыми тұрғыдан зерттеу
-бүгiнгi күннiң өзектi мәселесi. Аталған жағдайлар ескерiле келе бастауыш
мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесi бастауыш
мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiне теориялық және әдiстемелiк тұрғыда
пайдалы екендiгi анықталды.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының мәдениеттi сөйлеу
дағдыларын қалыпастыруда қандай жұмыстар атқару керек, қандай жаттығулар
орындату қажет деген мәселеге әркiм өз зерттеу нысанасы тұрғысынан жауап
берген. Осылайша өз шешуiн таппай жатқан бұл мәселенi зерттеу жұмысымыздың
нысанасы етiп қарастырғанды жөн көрдiк.
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың
лингвистикалық негіздері.
Сөйлеу – адамзаттың даму эволюциясында қол жеткiзген жетiстiктерiнiң
бiрi. Адамдарды басқа дүниеден ерекшелеп тұратын да осы- сөйлеу. Сөйлеу
процесiнде адамдар бiр-бiрiнiң ойын түсiнедi, бiр-бiрiмен қарым-қатынас
жасайды. Сондықтан сөйлеу ерекшелiктерiн меңгеру адамның мәдени көрсеткiшi
болып табылады. Сөйлеу тiлдiк заңдылықтардың негiзiнде тiлдiк тұлғалардың
ерекше күйге түскен қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк
тұлғалар тiл ғылымының зерттеу обúектiсi болып табылса, қатысымдық тұлғалар-
тiл бiлiмiмен қатар психологияның да зерттеу обúектiсi. Тiлдi құрылымы
жағынан анықтамақ болсақ, тiл-қатынас құралы ретiнде бiр-бiрiмен қарым-
қатынасқа түсуге қажеттiлiгiнен туындайды. Сөйлеу, жарыққа шыққан ой
адамдардың қарым-қатынас арқылы өзара түсiнiсуiнен туындайды. Тiл мен
сөйлеудi алғаш рет тiл мен сөйлеу тұрғысынан қарастырған Ф.де Сюссер:
Разделяя язык и речь мы тем самым отделяем:
социальное от индивидуального; 2) существительное от побочного и более или
менее случайного, деп нақты көрсеткен [26, 8]. Ғалымның тiл мен сөйлеудi
жiктеген концепциясы өзiнен кейiнгi ғалымдарға бағыт-бағдар көрсеттi. Бұл
жөнiнде В.А.Звягинцев: Такое разграничение истолковывается учеными по
разному, но несмотря на это, она должна носить абсолютный характер, - деп,
Ф.де Соссюрдiң көзқарасының дұрыстығын сөз етедi [27].
Ғалымдардың бiрқатары тiлдi кең көлемде қарастырып, сөйлеу тiлдiң тек
бiр-ақ қыры деп түсiнедi:
а) с точки зрения функции языка: язык есть средство общения людей и,
как таковое, есть средство формирования, выражения и сообщения мысли;
б) с точки зрения устройства (механизма) языка: язык есть набор
некоторых единиц и правил использования этих единиц, т.е. комбинирования
единиц:
в) с точки зрения существования языка: язык есть результат
социального, коллективного навыка деления единиц их смыслом:
г) с семиотической точки зрения: язык есть система знаков, т.е.
система материальных предметов (звуков), наделенных свойством обозначать
что-то, существующее вне их самих:
д) с точки зрения теории информации: язык есть код, с помощью
которого кодируется семантическая информация, и др. [28.9].
Қазақ совет энциклопедиясында тiлдiң анықтамасы жоғарыдағы пiкiрге
ұқсас, бiрақ мұнда тiлдiң негiзгi қызметi қарым-қатынас (коммуникативтiк)
қызметi деп таниды: Тiл-адам қоғамының ең негiзгi қатынас құралы.
Дыбысты тiл-адам қоғамымен бiрге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық
құбылыс. Тiл - өте күрделi, сан-саналы құбылыс.
Егер тiлдi функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оны қатынас
құралы, адамдардың бiр-бiрiмен пiкiр алысып, өзара түсiнiсуiнiң құралы
деймiз.
Тiлдi ой мен санаға қатынасын жасауға қажеттi материалдардың жиынтығы
деп қараймыз.
Тiлдi таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесi, семиотикалық жүйе деп
анықтау да тiлдiң қоғамда атқаратын қызметiнiң мәнiне орай.
Бұлардың iшiндегi ең негiзгiсi – тiлдiң функциясына қарай берiлген
анықтама. Тiлдiң дамуы оның қатынас құралы болу қызметiне байланысты.
Тiлдiң бұл қызметi коммуникативтiк функция деп аталады. Тiлдi адам өзiн
қоршаған қауымнан, өмiрден үйренедi [29,41-42].
Ал сөйлеуге мынадай анықтама бередi: Сөйлесу – адамның тiл амалдарын
пайдалану арқылы пiкiр, ой бiлдiру әрекетi. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердiң
қатысуымен iске асқанымен, негiзiнен, кiсiнiң психикалық қабiлетiне,
қоғамдық тәжiрибесiне сүйенедi.
Тiлдiк амалдар – сөз тудыру, сөз тiркестерiн, сөйлем құрау ережелерi
көпшiлiкке ортақ, объективтi категориялар. Осы сипаты арқылы тiл жұрттың
бәрiне бiрдей түсiнiктi қатынас құралы ретiнде қызмет етедi.
Сөйлеудiң әр коммуникативтiк жағдайға сай ыңғайланған стилi болады.
Мұнымен бiрге сөйлеу үстiнде әр кiсiнiң өзiне ғана тән (индивидуалды сөз
жұмсауы, сөз тiркесiн, сөйлем құрау) ерекшелiктерi болады [29]. Демек,
тiл мен сөйлеудiң арасында мынадай байланыс бар:
1. Тiлдiк құралдар адамның сөйлеу процесiнде өзгеше күйге енiп,
қатысымдық тұлғаларға айналады.
2. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалардағы заңдылық, екеуiне
ортақ тұлғалар: сөз, сөйлем, мәтiн, тұрақты сөз тiркесi.
3. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалар тiл бiлiмiнiң заңдылықтары
арқылы айқындалады.
Сөйлеу әрекетi қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк
тұлғалар: фонема, сөз, морфема, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн жүйесi бойынша
анықталса, қатысымдық тұлғалар:
Тұтас мағынаны, бүтiн ойды беретiн;
Iшкi мағынаны, бүтiн ойды бiлдiретiн;
Қарым-қатынас процесi кезiнде ғана жұмсалатын;
Қатысымдық заңдылықтарға бағынылатын қасиеттерге ие.
Тiлдiк қатынаста өзiндiк орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалары:
сөз, фразеологиялық тiркестер, сөйлем және мәтiн [30.25]. Қатысымдық
тұлғалар тiлдiк қатынаста бiр-бiрiмен байланысып, бүкiл бiр ойды жеткiзедi.
Қазақ тiл бiлiмiнде алғаш қатысымдық тұлғалардың теориялық негiзiн
айқындаған ғалым-профессор Ф.Оразбаева. Ол сөйлеу процесiнде қатысымдық
тұлғаларды қолдану үшiн оқушылардың сөйлеу дағдылары мен икемдiлiктерi
болуы керек деп сөйлеу дағдысын сөйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды
шығармашылықпен қолдану қабiлеттiлiгiне жатқызады [30.24].
Бастауыш мектеп оқушыларының тiлдiк қатынасым кезiнде жатық сөйлеу
дағдылары мен iскерлiктердiң қалыптасуы үшiн қатысымдық тұлғалардың
қолданылу заңдылықтары мен ережелерiн шәкiрттердiң меңгеруi қажет. Себебi
бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олар
қарым-қатынас жасау барысында өз ойларын болжайды, жоспарлайды, даярлайды,
орындайды, бақылайды және бағалайды. Демек, оқушы өз ойын қатысымдық
тұлғалар арқылы өрнектегенде бiрiншi кезекте мақсатты белгiлейдi, жеткiзбек
пiкiрiн ойша болжайды. Ол пiкiрдi қалай жеткiзудiң тәсiлдерiн ойластырады,
тiлдiң сөз, сөйлем т.б. бөлшектерiн таңдайды да жинақтап тұтас мазмұнға
бiрiктiру арқылы жарыққа шығарады. Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдыларын
жетiлдiруде сөз, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн туралы тiл бiлiмiнiң қол
жеткiзген, дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады.
Тiл бiлiмінiң әр саласы өзiндiк дербестiкке ие. Бұл салаларды
бiрiктiретiн, байланыстыратын – сөз. Фонетика ғылымы – сөздiң сыртқы
қабыршағы дыбысты қарастырса, грамматика ғылымы – сөз бен сөздiң
байланыстарын зерттейдi. Сөз – дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын
күрделi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға, Демек, сөз - дыбыс пен мағынаның
бiрлiгiнен тұратын әрi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға.
Ф.М.Оразбаева сөздiң мынадай қатысымдық қасиеттерiн атайды:
1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз
етедi.
2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.
3. Сөз өмiр шындығын нақтылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК 372.881.151.212 Қолжазба құқығында
Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдысын қалыптастыру әдiстемесi (1-2 сынып)
13.00.02. – Оқыту және тәрбиелеу мен әдiстемесi
(Бастауыш, орта және жоғары бiлiм беру жүйесiндегi қазақ тiлi)
Педагогика ғылымдарының кандитаты ғылыми дәрежесiн алу үшiн дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшi:
Педагогика ғылымдарының
докторы Ф.Ш.Оразбаева
Филология ғылымдарының
кандидаты, доцент Қ.Молдабек
Алматы 2006 жыл
Мазмұны
Кiрiспе 3-8
I тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың ғылыми-теориялық негiздерi
I.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру
мәселесiнiң зерттелуi 9-20
I.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
лингвистикалық негіздері 21-25
I.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың психологиялық негіздері. 26-37
I.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
педагогикалық негiзi 38-48
I.4.1. Сөйлеу дағдысын меңгерудiң тәрбиелiк мәнi 49-54
II тарау. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын
қалыптастыру әдiстемесi.
II.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысының қалыптасу
деңгейлерi және негiзгi белгiлерi. 55-66
II.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын интерактивтi
әдiстер арқылы қалыптастыру . 67-77
II.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын диалогтық
оқыту технологиясы арқылы қалыптастыру. 78-86
II.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын кейс-стади
технологиясы арқылы қалыптастыру 87-92
II.5. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру
әдiстемесiнiң тиiмдiлiгiн эксперимент жүзiнде дәлелдеу
93-114
Қорытынды 115-122
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi 123-127
Қосымша
Кiрiспе
Зерттеу жұмысының өзектiлiгi: Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-
әлеуметтік реформалар жүріп жатыр.Мұндай өзгерістерден орта мектептер де
сырт қалмады,себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі,ұлттық
мәдениетті меңгерген,шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап
етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға
ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Назарбаев: Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі,-екендігін атап айтты. Сондықтан ...экономикалық және
қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп
шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі мен өз пікірін жүйелі
жеткізуіне байланысты[1]..Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту
Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп,
қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: Бастауыш мектептiң негiзгi
мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның
қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi
қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуге, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын
үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi
шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады, - деп белгiленген [2].
Бастауыш мектептiң қазақ тiлi сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру
оқушының өз ой-пiкiрiн ана тiлiнде еркiн, дұрыс, түсiнiктi жеткiзе бiлуден
басталады. Оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi;
екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу
мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден,
қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуге тиiс. Сайып келгенде, осының
бәрi, Тұжырымдамада көрсетiлгендей, тiлдiк қатынастың басты қағидалары
мен ұстанымдарын менгерудi қажет етедi. Сондықтан бастауыш мектепте қазақ
тiлiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сұранысына орай оқытып, қатысым
арқылы балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру өзектi мәселеге айналып
отыр.
Қазіргі кезеңде білім беру салаларында жаһандану үрдісі жүріп
жатыр.Осыған орай бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне жаңа
инновациялық технологиялар көптеп енуде. Әлемдік педагогиканың озық
тәжірибелерін ұлттық педагогикада сапалы қолдану - бүгінгі күннің аса
маңызды мәселелерінің бірі болып отыр.Осыған орай бастауыш мектеп
оқушыларының сөйлеу дағдыларын интерактивті әдістер, диалогті оқыту және
кейс стади технологиялары арқылы қалыптастыру мәселесі оқушылардың жеке
тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеумен, олардың пәнге деген қызығушылықтарын
арттырумен сабақтасуда.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу тіліне,олардың тілін дамыту
мәселесіне ежелден көңіл бөлінуде.Бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамытудың ғылыми әдістемелік негіздері: С.Рахметова, Т.А.Ладыженская,
М.Р.Львов, Г.Уаисова, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев т.б. ғалымдардың
еңбектерінде айқындалған. Дегенмен бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мәселесі әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда
қарастырылмаған.Осыған орай бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың ғылыми негіздерін айқындаудың,ұтымды әдіс-тәсілдерді
анықтаудың маңызы зор. Мұның барлығы зерттеу тақырыбының өзектілігін
көрсетеді.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектепте Қазақ тiлi сабағында оқушылардың
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ғылыми-әдiстемелiк негiздерi, оқушыларға
сөйлеу дағдысын меңгертудiң ұтымды әдiстерi
Зерттеу пәнi: Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу
дағдысын қалыптастыру
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ұтымды жолдарын, әдiстемесiн ұсыну,
оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру және соған арналған
тапсырмалардың жүйесін белгілеу.
Зерттеу жұмысының мiндеттерi:
- Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту үрдiсiнде оқушылардың сөйлеу
дағдылардың қалыптастырудың лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық
негiздерiн анықтау;
- Қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың ұтымды
әдiстерiн айқындау;
- Оқушыларға сөйлеу дағдыларын меңгертудiң тиiмдi жолдарын белгiлеу және
олардың бастауыш сынып қазақ тiлiн оқытуда ұтымдылығын дәлелдеу;
- Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға бағытталған жаттығулар мен тапсырмалар жүйесiн жасау;
- Ұсынылған әдiстеменiң тиiмдiлiгiн тәжiрибе жүзiнде дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын
қалыптастырса, бiрiншiден, оқушылар қазақ тiлiнің заңдылықтарын тілдік
қатынас кезінде орынды қолданады; екiншiден, жатық сөйлеуге үйренедi, сол
арқылы мiнездерi тәрбиеленедi; үшiншiден, өз ойын әдеби тілмен жеткiзуге
дағдыланады.
Жетекшi идея: Оқушылардың сөйлеу дағдылары бастауыш мектептен
қалыптастырылса, онда оқушылардың жеке тұлға ретiнде дамуына, бiлiмдi жан-
жақты меңгеруiне, тiлдiк қатынаста өз ойын дұрыс әрi толық жеткiзуiне игi
ықпал етедi.
Зерттеудiң ғылыми-әдiснамалық негiзi: Бастауыш мектепте қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесi, оқушылардың тiлін дамыту жайлы ғылыми-әдiстемелiк, жас
ерекшелiк психологиясы мен педагогикасы және бастауыш мектепте қазақ тілін
оқыту барысында оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған
еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдiстерi: Ғылыми зерттеу жұмысында баяндау, талдау, салыстылу,
сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды.Сонымен қатар
бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған
ғылыми еңбектер, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік әдебиеттер
салыстырмалы талдау әдісі арқылы сараланып, бастауыш мектеп мұғалімдерінің
озат тәжірибелері жинақталып, сарапталынды, эксперимент нәтижелері
тексеріліп жүйеленді, математикалық-статистикалық әдiс арқылы тексеріліп
қорытындыланды.
Зерттеу үш кезеңде жүргiзiлдi:
Бiрiншi кезеңде (1997-1999 ж.ж.) зерттеу тақырыбына байланысты
библиографиялық жұмыс жүргiзiлдi. Тақырыпқа байланысты лингвистикалық,
педагогикалық, психологиялық, әдiстемелiк еңбектер қарастырылып, бастауыш
мектеп мұғалiмдерiне анкеталар берiлдi. Осының негiзiнде ғылыми зерттеу
жұмысының мақсаты мен мiндеттерi, пәнi мен болжамы айқындалды. Бастауыш
мектепте қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
жетекшi идеясы белгiлендi.Бастауыш мектепте оқушылардың сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған анықтау эксперименттері жүргізілді.
Екiншi кезеңде (1999-2002 ж.ж.) ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттер
жүйелендi, озық тәжiрбиелi мұғалiмдер мен алдыңғы қатарлы әдiскерлердiң
жұмыстарына сүйене отырып, оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
тиiмдi жолдары қарастырылды.Мектептерде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға арналған оқыту эксперименттері өткізілді.
Шәкiрттердiң сөйлеу дағдысын қалыптастыру тапсырмалары белгiленiп, жүйеге
келтiрiлдi. Диалогты және монологты сөйлеуге үйрететiн тапсырмалардың,
пiкiрталас сабақтарының тиiмдi түрлерi сұрыпталып алынды.
Үшiншi кезеңде (2002-2005 ж.ж.) алдыңғы кезеңдерде анықталып
сараланған, оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдістеме
іске асырылды. Бастауыш мектепте қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу
дағдыларын қалыптастырудың тәжiрибе материалдары тексеруден өткiзiлiп,
нәтижелерi жинақталып, қорытындыланды.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы:
- Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың ғылыми-
әдiстемелiк негiзi айқындалды;
- Қазақ тiлi сабағында оқушылардың жатық сөйлеу дағдысын қалыптастырудың
әдiстемесi ұсынылды;
- Оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың тиiмдi жаңа инновациядық
технологиялар: диалогты оқыту технологиясы, интерактивтi әдiстердi
пайдалану технологиясы, оқытудың нақты жағдаяттар технологияларының өзiндiк
белгiлерi айқындалды, негiзгi белгiлерi анықталды;
- Пiкiрталас, диалогты оқыту, кейс-стади сабақтарының оқушылардың
шығармашылық қабiлетiн дамытуда ұтымдылығы айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
-Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын
қалыптастыруға байланысты алынған тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесiн теориялық тұрғыда толықтырады: Сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мәселесiнде белгiленген ұстанымдар бастауыш мектепте тiл
дамытудың қағидалары мен заңдылықтарын дамытуға игi әсер етедi.
-Зерттеу жұмысындағы нәтижелердi бастауыш мектеп мұғалiмдерi мен
психологтар, әдiскер ғалымдар қолдана алады: Жұмыста ұсынылған тапсырмалар
мен жаттығуларды, сабақ үлгiлерiн мектеп мұғалiмдерiнiң күнделiктi оқыту
процесiнде пайдалануына болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Бастауыш мектеп қазақ тiлi сабағында оқушылардың сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың ұтымдылығы;
- Оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруға арналған тапсырмалар
олардың тілін дамытып, білімін арттыратындығы; -
- Проблемалық жағдаяттардың оқушылардың ой өрiсiн кеңейтіп,жеке тұлғалық
қасиеттерін дамытатындығы;
- Ұсынылған әдiс-тәсiлдер арқылы оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiнiң
артатындығы.
Зерттеу базалары ретінде Оңтүстік қазақстан облысы Шымкент
қаласындағы №51 Төле би атындағы , №52 Махамбет Өтемісұлы атындағы, Шардара
қаласындағы М. Әуезов атындағы және Шардара орта мектептері алынды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы: Зерттеу жұмысы Абай
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң бастауыш мектепте ана
тiлiн оқытудың теориясы мен әдiстемесi және қазiргi қазақ тiлi теориясы
және әдiстемесi кафедраларының мәжiлiстерiнде, әдiстемелiк семинарларда
талқыланды. Ғылыми жұмыстың нәтижелерi бойынша ғылыми-практикалық
конференциялар материалдарында 7, республикалық әдiстемелiк журналдарда 10
мақала, барлығы 17 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң
зерттелуi.
Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi өзiнiң ғылым ретiнде қалыптасу жолын ХIХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезiнен бастау алады. Бұл- қазақ халқының
көрнектi ғалымдары, қоғам қайраткерлерi, ақындары мен жазушыларының өз
ұлтының тағдырына немқұрайдылықпен қарамай, қазақ тiлiнiң өркендеуiне,
тiлдiң өзiндiк ерекшелiктерiн айқындаудағы қажырлы еңбектерiнiң арқасы.
Қазақ халқын сауаттандыру үшiн ұлтжанды азаматтар тiлдiң теориялық
заңдылықтарын зерттеп, нәтижелерiн халыққа бiлiм беруде қолдануды өздерiне
парыз санады. Ұлт мектептерiнде қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi жөнiнде
пiкiрлер сол кезеңдегi Айқап, Қазақ, Шолпан, Мұғалiм, Сана т.б
басылымдарда жарияланып отырды. Сол жылдары жарық көрген
А.Байтұрсынов,Қ.Жұбанов,М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ғ.Бегалиев,
Т.Шонановтардың еңбектерiнде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту жөнiнде
елеулi пiкiрлер, қазақ тiлi сабағының құрылымы және сабақта қолданылатын
негiзгi әдiстер мен мұғалiмге қойылатын талаптар айқындалған [3], [4],
[42], [43]. [5].
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнiң негiзiн қалаған
ғалымдардың жоғарыда аталған еңбектерiнiң басты құндылығы: осы еңбектер
арқылы мұғалiмдерге қазақ тiлiн қалай оқыту жөнiнде практикалық көмек
берiлдi. Сондай-ақ бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн
теориялық және әдiстемелiк тұрғыдан зерттеп, оның жеке ғылым саласы болып
қалыптасуына зор елеулi үлес қосты.
Кейiнгi жылдары осы мәселенi Ә.Сәдуақасов, С.Жиенбаев, Р.Әмiров,
К.Бозжанова, С.Рахметова, М.Жазыбаев, И.Ұйықбаев, С.Қазыбаев, Г.Уайсова,
Қ.Молдабек, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев және т.б ары қарай тереңдетiп, келелi
зерттеулермен, монографиялармен әдiстемелiк нұсқаулармен дамытты [7], [8],
[12], [10], [11], [12], [11], [14], [76], [10], [15], [21], [80], [22],
[25].
Қазiргi кезеңде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту үшiн жаңа буын
оқулықтары, оқыту кешендерi, дидактикалық материалдар мен әдiстемелiк
нұсқаулар шыға бастады. Ғалымдар, әдiскерлер бастауыш мектепте қазақ тiлi
саласын оқытуға, оқыту үрдiсiнде жаңа әдiстер мен технологияларды қолдануға
аса назар аудара бастады. Бүгiнгi таңдағы осындай өзектi мәселелердiң бiрi
- оқушылардың мәдениеттi сөйлеу дағдысын қалыптастыру, шәкiрттерге бiлiмдi
теориялық тұрғыдан ғана меңгертпей, олардың осы бiлiмдi тiлдiк қатынаста
еркiн пайдаланып, жатық сөйлеуге үйрету. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн
оқытуға арналған ғылыми жұмыстарда оқушылардың тiлiн дамыту, олардың
байланыстырып сөйлеу дағдылары мен бiлiктерiн қалыптастыру туралы пiкiрлер
айтылғанымен әлi күнге оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жөнiнде пiкiрлер бiр әдiстемелiк жүйеге түсiрiлмеген. Осыған орай ғылыми
зерттеу жұмысы – осы мәселенi арнайы ғылыми тұрғыдан алғаш қарастырған
жұмыс.
Бастауыш мектепке арналған еңбектерде тiл ширату, тiл жетiлдiру,
тiл ұстарту, тiл дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдысы секiлдi
терминдер ұшырасады. Осы терминдердiң мағынасын алғаш рет айқындап, олардың
өзiндiк ерекшелiктерiн белгiлеген ғалым – профессор С.Рахметова. С.
Рахметова терминдердiң әрқайсысына мынадай түсiнiк берген: ...
еңбегiмiзде, тiл дамыту терминiн қолданып отырмыз, өйткенi тiл ширату
балалардың бiлетiн пассив сөздерiн активтендiру мақсатын көздесе, тiл
жетiлдiру (усовершенствование) көбiне баланың тiлiн түзету мағынасында
қолданылады. Ал сөз байлығын арттыру - сөздiкке ғана қатысты. Бiздiң
ойымызша, тiл дамыту терминi осылардың барлығын қамтиды [ 23]. Демек,
оқушылардың тiлiн ширатуға, олардың тiлiн жетiлдiруге, шәкiрттердi
байланыстырып сөйлеуге үйретуге арналған жұмыстардың барлығы балалардың
тiлiн дамыту мақсатын көздейдi.Сондықтан, байланыстырып сөйлеу мен
сөйлеу дағдысын қалыптастыру терминдерiнiң өзiндiк өзгешелiктерi бар
екенiне назар аударған жөн. Оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету
жұмыстары көбiнесе шығарма және мазмұндама, яғни оқушылардың мәтiн түзу
дағдысын қалыптастыру жұмыстары болса, оқушылардың сөйлеу дағдысын
қалыптастыру жұмыстарына сөйлеудегi, жазудағы тiл жұмсаудың өнегелi
үлгiлерi, сауаттылық, айқын ойлылық, iзеттiлiкке [25.4] үйрететiн
жұмыстары жатқызылады. Оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жұмыстарының тiл дамытумен ара-қатынасы жоқ деген ой тууы ағаттық. Қайта
оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының негiзiнде тiл
дамытудың негiзгi заңдылықтары мен принциптерi тұрады.
Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдысын қалыптастыру дегенiмiз –
шәкiрттердiң бiр-бiрiмен күнделiктi пiкiрлесуi ғана емес, олардың тiлдiк
қатысым барысында өз ойын анық, дұрыс және түсiнiктi жеткiзуге, сөйлер
сөзiнiң тiлдiк нормаларын сақтап, мәдениеттi, iзеттi сөйлеуге үйретуге
арналған А.Байтұрсынов, Ғ.Бегалиев, Ә.Сәдуақасов, Р.Әмiров, К.Бозжанов,
С.Рахметова т.б. ғалым-әдiскерлердiң жұмыстарын атауға болады.
Қазақ халқының прогресщіл ағартушысы Ы.Алтынсарин -қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесiнiң алғашқы туындылары Қазақ хрестоматиясы және
Мактубатының авторы. Бүкiл ғұмырын халық санасын көтеруге, қара халықтың
баласын оқытуға арнаған ағартушы қазақ жерiне жаңа үлгiдегi мектептер керек
екенiн заманынан бұрын түсiнген. Ы.Алтынсариннiң Мектеп-қазақтарға бiлiм
берудiң басты құралы. Бiздiң барлық үмiтiмiз, қазақ халқының келешегi
осында, тек осы мектептерде ғана, – деуi, оның қазақ халқының болашағын
оқу-ағарту iстерiмен байланыстырғанын көрсетедi. Кейiнгi өмiр ағартушы
ғалымның пiкiрi орынды екенiн дәлелдедi. [52].
Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
тiкелей практикалық маңызы бар тәсiлдер не әдiстер көрсетiлмегенiмен
оқушылардың сөздiк қорын молайтуға және танымын жетiлдiруге арналған
өлеңдерi, әңгiмелерi мен ертегiлерi баршылық. Бұл жерде ағартушы-педагогтiң
Кел, балалар, оқылық, Өнер бiлiм бар жұрттар, Бай баласы мен жарлы
баласы, Әке мен бала, Талаптың пайдасы т.б еңбектерiнен шәкiрттердiң
жеке басын, олардың мәдениетiн қалыптастыруды мақсат еткенiн көруге болады.
Бастауыш мектептегi қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде А.Байтұрсыновтың
орны ерекше, А.Байтұрсыновтың мектептегi оқу -ағарту мәселелерiне арналған
Қай әдiс жақсы?. ... Жалқылау (айырыңқы) әдiс, Жалқылаулы, жалпылаулы
әдiс. Бастауыш мектеп, Тiл-құрал, Оқу құралы т.б. оқулықтары мен
мақалаларында айтылған пiкiрлерi мен көзқарастары бүгiнгi күнге дейiн өз
құнын жоймаған. Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға ерекше ден қойылып, бастауыш мектеп мұғалiмдерiне тәжiрибе
жүзiнде түсiндiрiлген. Ғалым Түркологтардың бүкiлодақтық бiрiншi сьезiнде
жасаған баяндамасында қазақ тiлiнiң тазалығына, оның басқа тiлден енген
сөздерден арылуы керектiгi жөнiнде: Так как ни одна область культуры так
тесно не связана с духовной жизнью как язык, то вместе с религией и
письменностью стала проникать и литература и светского содержания, а вместе
с последней незаметно заимствовались слова из чужого языка. Языки
постепенно испещрялись, терялись природные особенности собственных языков,
деп, тiл мәдениетiн жетiлдiру үшiн сөйлеу тiлi орфографиялық заңдылыққа
сүйенуi қажеттiгiн атап көрсетедi [3. 420].
Ғалым қазақ тiлi басқа елдерден енген кiрме, термин сөздердi қазақ
тiлiнiң iшкi заңдылықтарына, оның табиғатына сай өзгертiлуi керектiгiне
назар аударған. Сонымен қатар қазақ тiлiнiң варваризмдермен ластанбауы үшiн
мынадай принциптерi қадағалау қажет дейдi:
а) Для терминов предпочтительно перед другими брать казахские слова с
вполне соответствующим данному понятию значением;
б) в случае не соответствия в казахском языке подобного рода слов,
заимствовать таковые из родственных казахскому языков.
в) Общеупотребительные мировые термины могут приниматься по
соответствующими природой казахского языка изменениями.
г) Все неказахские слова, не согласующиеся с природой казахского языка,
точно должны подвергаться изменениям соответственно казахскому говору [3.
422-423].
Ғалымның ұсынған принциптерi бүгiнгi таңда кеңiнен қолданылып жүр.
Бұған мысал кiрме сөздердi қазақ тiлiне аудару болып табылады. Таможня-
кеден, вертолет- тiкұшақ, самолет - ұшақ т.б.
А.Байтұрсынов - қазақ елiнiң болашағына, тұрмыс-ахуалына жаны
күйзелген алаш жұртының бiртуар азаматы. Ғалымның бастауыш мектеп жайында,
оқыту жайында айтқан пiкiрлерi бүгiнгi күнде айрықша мәнге ие. Себебi ғалым
керексiз нәрселердi үйретiп, балалардың өмiрiн босқа өткiзбес үшiн,
үйретерге тиiстi бiлiмдi кем үйретпес үшiн, балалардың күшi жетпейтiндi өте
алысқа сүйреп кетпес үшiн, бастауыш мектепке үйрететiн бiлiмiн алдын-ала
жоспарлап, оқушылардың тұлғалық қабiлеттерiне сай жасалуы қажеттiгiн атап
көрсеткен [3. 439]. Сөйтiп А.Байтұрсыновтың бастауыш мектепке арнаған
оқулықтарында қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiндегi дыбыстық жүйемен оқытудың
негiзi оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескере отырып, тiлдiк материалдарды
жүйелеп беру жолдары, қазақ тiлiн оқытудың мақсаттары мен мiндеттерi,
бастауыш мектепте қазақ тiлiн оытудың мазмұны ашылды.
Ғ.Бегалиев-бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытудың әдiстерi мен
тәсiлдерiн саралаған ғалым. Ол оқушылардық сөйлеу дағдыларын түрлi
жаттығулар мен тапсырмалар арқылы қалыптастыру жолдарын атаған. Ол
оқушылардың сөздiк қорын байыту жолдарын ғана емес, сонымен қатар олардың
ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын да қарастырған.
Ғ.Бегалиев Әрiп, дыбыс, буын атты еңбегiнде оқушылардың сөйлеу
дағдыларын мынадай жолдармен қалыптастыруға болатынын атап көрсетедi:
Оқушыларың тiлiн байыту үшiн iстелетiн жұмыстар үшке бөлiнедi.
Сөз запасын көбейту;
Өз пiкiрiн дұрыс айтуға жаттықтыру;
Өз пiкiрiн жазып түсiндiруге жаттықтыру, – деп олардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталады.Бұған қоса бастауыш мектеп оқушыларының
сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшiн төмендегiдей жұмыстар орындатылуы керек
дейдi:
1. Оқушылардың өз пiкiрiн дұрыс айтуға үйрету мақсатында дұрыс жауап
алу;
а) Оқылған мақала бойынша оқушыларға сұрақтар қойып, қысқа, дұрыс
жауап алу;
ә) Оқыған мақаланы, көрген-бiлгенiн, iстегенiн, сөйлегендерiн байқап
отырып, қате айтқандарын соңынан түзету, дұрысы былай болады деп айтып
беру;
б) Оқылған мақала туралы өз ара пiкiр алысуға оқушыларды үйрету,
сұрауларды қалай беру, толықтыру, қарсы пiкiрiн бiлдiру жолдарын үйрету;
в) Жиналыстарда шығып сөйлеуге үйрету.
2. Бiткен ойды жазуға үйрету үшiн:
1) Бүкiл бөлiм болып қысқа ұрандар қарау, сұрау-жауаптар айтып,
оларды жазып алу;
2) Тiл ширату немесе әңгiме есту жұмыстарында айтылғандарды жазып
алу, соңынан оның дұрыс-бұрысын анықтау;
3) Анкет, мәлiмдеме, әдiс, тiл-хат, куәлiк, қағаз жаздыру т.б.
[5.10-11]. Оқушы бұған тек оқу процесiнде ғана үйренiп дағдыланады, оған
бiрсыпыра өткелiктерден өту, кейбiр қиыншылықтарды жеңiп алу керек болады.
Мысалы: Жазуға төселу, жазу түрiне қалыптасу, емле ережелерiн, тыныс
белгiлерiн меңгерiп алу, ойындағысын жазуша тиянақты етiп бiлдiруге
қалыптасу. Мiне, мұның бәрi көп жаттығуды, машықтануды керек қылады.
Оқушы қанша пысық, тиянақты болмасын өз ойындағысын ауызша
бiлдiргендегiдей етiп жазуша бiлдiре алмайды, ауызша тиянақты түрде
мазмұндай алғаны жазуға келгенде, ауызекi айтқандағысындай еркiн мазмұндай
алмайды, - дейдi. 4.166
Оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын осындай үлгiде
жүргiзiлтетiнiн санамалап көрсеткен Ғ. Бегалиевтiң еңбегi мектепке келген
балалардың сөйлеу тiлiн ауызша да, жазбаша да дамытып, олардың дағдылары
мен икемдiлiктерiн қалыптастыру жолдарын анықтағанымен құнды.Бұны оның:
Пысықтау жұмысы нашар ұйымдастырылады да, оқушылар бар оқығандарын ұмытып
қалады, бұрын оқыған тақырыптар мен жаңа тақырыптар арасында ешбiр байланыс
болмайды. Сондықтан да оқушылардың бiлiмi жүйелi, тыянақты болып шықпайды.
Оқушылар бүгiн оқығанын ертең ұмыта берсе не болмақ? Оқушылар әрбiр оқыған,
үйренген сөз үлгiсiн, емле ережесiн ойланып тұрмай-ақ, iске асыра алатын
дәрежеге жетуi керек. Дағды, машық деп осыны айтамыз. Пысықтау бұл жөнiнде
маңызды орын алады, – деген пiкiрi дәлелдейдi [6.389].
Сонымен қатар ғалымның пiкiрi бойынша грамматика мен емле
сабақтарында балалар ана тiлiнiң заңдарын меңгере отырып, сөздердi сөйлем
iшiне кiргiзiп, бiр-бiрiмен байланыстыруға үйренедi. Оқушылар сөйлемнiң
түрлерiмен, сөз өзгерту, сөз тудыру тәсiлдерiмен таныса отырып, оларды
өздерiнiң сөйлеу тiлдерi мен жазбаша тiлдерiнде дұрыс пайдалануға үйренедi.
Еңбекте тiлдiң қалыптасуы және оқып дамуы үшiн ауызша және жазбаша
жаттығулар ұйымдастыру қажет екенi айрықша аталған.
Ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстары бiр-бiрiмен тығыз байланысты
болады; сөйлеу тiлi жазбаша тiлдiң негiзi болып табылады, жазбаша тiл
сөйлеу тiлiнiң дамуына жәрдемдеседi.
Оқушылардың сөйлеу тiлi бiрiншi жылдары жазбаша тiлден бұрынырақ
жүредi. Балалар мектепке келгенде, азды-көптi дамыған сөйлеу тiлiмен
келедi, бiрақ ол кезде олар жазбаша тiлдi әлi бiлмейтiн болады.
Балалардың сөйлеу тiлi мен жазу тiлiн дамыту мақсатын көздеп
жүргiзiлетiн арнаулы жаттығулардың негiзгi түрлерiне ауызша және жазбаша,
мазмұндама мен шығармалар жатады, - деп, ауызша сөйлеу жаттығуларын
былайша бөледi:
1. Балалардың оқыған немесе тыңдаған әңгiмесiнiң мазмұнын кейiннен
толық етiп, қайта айтып беру мақсатымен қойылған сұрақтарға жауап бергiзу.
Мұғалiм балалардың берген жауаптарын жыйнақтай отырып, қайта айтып берудiң
тәртiбiн белгiлейдi.
Балалар жеке-жеке сұрақтар бойынша әңгiменi немесе ертегiнi қайталап
айтып шыққаннан кейiн, ендi түгел айтып шығуға кiрiседi.
2. Әңгiменiң желiсiн көрсететiн суреттердi пайдаланып, мазмұнын қайта
айтып беру. Балалар суреттердi қарап шығып, мұғалiмнiң көмегiмен сол
суреттер бойынша әңгiменiң тәртiбiн белгiлейдi.
3. Балалардың өздерiнiң суреттердi салуға болатындығын айта отырып,
балалар сол әңгiменiң тұтас мазмұнының жеке-жеке негiзгi мәлiметтерiн
көрсетедi.
4. Балалардың оқып шыққан не тыңдаған әңгiмелердiң мазмұны бойынша
олардың жасаған не мұғалiм жасап берген жоспарға қарап, әңгiменiң мазмұнын
айту. Бұл ауызша жаттығулар болашақ жазбаша мазмұндамалардың негiзi болып
табылады [6.391].
Еңбекте оқушылардың сөйлеу тiлiн қалыптастыру және жетiлдiру үшiн
арнайы ұйымдастырылған жаттығулардың көмектесетiндiктерi айтылған. Мұндай
жаттығу түрлерiн бiз өз жұмысымызда кеңiнен пайдаландық. Ғалым еңбектерiнiң
әдiстемелiк құндылығы ― бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған кешендi жұмыстар жүйесiн ұсынғандығы.
И.Ұйықбаев оқушылардың жатық сөйлеу дағдыларының қалыптаспауы оның
грамматикадан бiлiмiнiң саяздығынан деп санайды. Ол: Грамматиканы
оқыту үстiнде оқушылардың шығармашылық талантына да көмек берiлiп, баулып
отырылады. Оқушылардың сөйлеу тiлi де, жазу тiлi де қабаттасып,
грамматиканың әр тарауына iлесе, өз уақытында жаттықтырылып отырылады.
Орта, орталау мектептi бiтiрген кейбiр оқушылардың осы күнге шейiн не өз
ойын түсiнiктi етiп сөйлеп бере алмауы, не дөңгелетiп ойын қағаз бетiне
түсiре алмауы, грамматика оқытушының кемшiлiгiнен деп бiлуiмiз керек, -
дейдi [10].
И.Ұйықбаевтың пiкiрi күнi бүгiнге дейiн өз құнын жойған жоқ, себебi
оқушылар грамматикалық (сөз бен сөздi байланыстыру, сөйлем құрау т.б.)
бiлiмдердi игермесе дұрыс сөйлей алмайды.
К.Бозжанова оқушыда қандай да болмасын дағды қалыптастыру үшiн
алдымен оқушылар белгiлi бiр тәртiпке бағынуы қажет, яғни:
Оқу жұмысын дұрыс ұтымды ұйымдастырып iстеуге дағдыландыру үшiн
оқушылар мына тәртiпке төселуге тиiс: ең алдымен керектi құралдарды (сия,
қалам, дәптер, кiтап) дайындап, орын-орнына қою, газет төсеу, дәптердi,
оқулықты ашып, тапсырманы табу, тапсырманы оқып, түсiну, содан кейiн барып
орындауға кiрiсу; сөйлем, сөздердi түгел оқып алып, содан кейiн барып
орындауға кiрiсу; сөйлем, сөздердi түгел оқып алып ойша жазу, тиiсi тыныс
белгiсiн жазу үстiнде тұсына бiрден қойып отыру, тиiстi сөз, сөйлемдердi
жазу үстiнде бiрден тауып, астын сызып отыру. Оқушылар сөз, сөйлемдердi
жатқа да түгел ұғып алып, ойына сақтап жазуға төселуге тиiс. Мұғалiм
оқушылардың жұмысты орындау ритмiн де қадағалап, оларды бiр кезеңде
кiрiсiп, қатар бiтiруге дағдыландырады [11,87].
К.Бозжанова ― бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру
мәселесiн арнайы қарастырып, әдiстемелiк еңбек жазған адам. Ғалымның
оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдiстемелiк нұсқаулары
оқушылардың қазақ тілiнiң дыбыс жүйесi мен орфографиялық заңдылықтары
жөнiнде бiлiмдерiн кеңейтiп, сөздердi дұрыс айту, дұрыс жазу және көркем
әдебиеттердi оқу арқылы бүкiл жан-дүниесiн дамытып, эстетикалық талғамын
жетiлдiредi.
Кейiнгi жылдары әдiскер-ғалымдар Р.Әмiров пен А.Асқарбаеваның
авторлығымен шыққан әдiстемелiк құралда оқушылардың сөйлеу дағдыларын
мәтiндi оқу, сол мәтiнде кездескен жаңа сөздердi түсiндiру, сол арқылы
оқушылардың сөздiк қорын молайту секiлдi мәселелерге баса көңiл аударылған.
Әдiскер-ғалымдар: Тiл үйретудiң негiзi – оқушылардың сөздiк қорын
байыту және сол сөздердi дұрыс айтуға дағдыландыру. Сондықтан қазақ тiлi
сабағында бұл жұмысқа баса көңiл аударылуға тиiс. Оқушылардың сөздiк қорына
текст арқылы енетiн жаңа сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп беру – iстiң
бастапқы қадамы ғана - деп көрсете келе, оқушылардың сөйлеу тiлiн
қалыптастыру жұмыстары ауызша жаттығулар мен сөздiк қорды молайтуға
арналған жұмыстардан құралатындығын атайды [12].
Бұл еңбекте басты назар оқушылардың тілін дамытуға аударылған.
М.Томанов - оқушылардың сөйлеу дағдыларын сын есiмдердi кең
тұрғыда, тереңдетiп оқыту арқылы қалыптастыруды, сол игерген, меңгерген сын
есiмдердi оқушылар сөйлеген сөздерiнде орынды қолдану жолдарын дұрыс
көрсеткен. Ғалым сын есiмдердi тек жаттанды түрде үйретпей, сын есiм
жөнiндегi бiлiмдерiн ауызекi сөйлеу тiлiнде орынды пайдалануы қажет дейдi:
Сын есiмдердi оқыту тек грамматикалық және емле ережелерiн жаттаумен
бiтпейдi. Мұғалiм сын есiмдердi оқытуды оқушылардың сөздiк қорын молайту,
тiлiн дамыту жұмыстарымен байланыстырады. Ауызекi сөйлеуде сын есiмдердi
орынды қолдану арқылы жас балалар өз ойларын жаттанды тiлмен айтып беруге
жаттығады. Сондықтан мұғалiм әр сабақта оқушылардың түсiнiгiне лайық сын
есiм сөздерiн кiрiстiрiп, оның мағынасын түсiндiрiп отыруы керек. Сурет
бойынша шығарма жаздыру, басқа да түрлi жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру
оқушылардың сын есiм сөздерiн танып, оларды өз бетiмен қолданып үйренуiне
себеп болады [13].
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн кейiнгi жылдары
арнайы ғылыми тұрғыда қарастырған, бастауыш мектеп оқушыларының жас
ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың тiлiн дамытуда қандай әдiстер тиiмдi
екенiн айқындау, лексикалық дағдыларды қалай, қандай жолдармен
қалыптастыру, сауат ашу кезеңiнде оқушылардың тiлiн жетiлдiру, сөздiк қорды
молайту мәселелерiне арналған бiрнеше iргелi ғылыми жұмыстар сәттi
қорғалды. Сондай еңбектердiң бiрегейi ― бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн
дамыту мәселесiн түбегейлi қарастырған әдiскер-ғалым профессор С.
Рахметованың еңбегi. Ғалым өз еңбегiнде оқушылардың тiлiн дамыту үшiн,
бiрiншiден, балалардың сөздiк қорын молайту керектiгiн айтып, сөз запасын
бiрдi-екiлi сабақтарда ғана жетiлдiрмей, мектепке алғаш келген күннен
бастап байыту қажет екенiн, ол үшiн сөз мағынасын түрлi лексикалық тәсiлдер
арқылы ұғындыру жолдарын айтып, екiншiден, бастауыш мектеп оқушыларының
байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру қажеттiгiн көрсетедi. С.
Рахметова бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың мазмұны ненi қамтуы
қажет деген сұраққа былай деп жауап бередi: Мұнда бiз мына сияқты негiзгi
мәселелердi үйретуiмiз қажет, яғни белгiлi бiр тақырыпты оқыта отырып,
баланың сөздiк қорын дамытатын сөздердi үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын
формаларды меңгеру барысында оларды байланыстырып сөйлем құрауға, сөз
тiркесiне, сондай-ақ ойларын ауызша,жазбаша сауатты, жүйелi, дұрыс
жеткiзуге, сөйлей бiлуге мақсат етедi. Сонда осы үшеуi сөздiк жұмысы, сөз
тiркесi мен сөйлем құрау және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделiктi
өтiлетiн сауат ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, бiртұтас
жүргiзiлiп отырса, тiл дамыту жұмысы да бiршама жүйелi өткiзiледi деуге
болады [14].
Ғалым оқушылардың сөздiк қорын молайту жұмыстары олардың тiлiн
дамытудың бiр бағыты екендiгiн дұрыс тұжырымдаған. Мұндай тұжырым
оқушылардың тiлiн дамыту үшiн олардың сөздiк қорын молайту қажет екендiгiн
анық көрсетедi.Ол оқушылардың сөздiк қорын молайтудың негiзгi мақсатын
былайша қорытқан: Сөйтiп сөздiк жұмысының мақсаты, сайып келгенде,
оқушылардың мәтiндегi сөздi дұрыс қабылдап, оның мағыналық реңктерi мен
ерекшелiктерiн ұғынуларын, яғни қажеттi жағдайларда дереу естерiне
түсетiндей дәрежеде балалардың өз сөздерiне айналуын қамтамасыз ету;
оқушылар алуан түрлi жаттығулар арқылы үйренген сөздерiнiң мағынасын терең
түсiнiп және керектi кезiнде мұғалiмнiң көмегiнсiз өз беттерiмен оны дұрыс
қолдана алатын дағдыға төселедi. Мұның өзi оқушылардың бiлiм сапасының
жоғары болуына жағдай жасайды [14].
Ғалым оқушылардың тiлiн дамытудың негiзгi бағытына байланыстырып
сөйлеуге үйрету жұмыстарын жатқызады. С.Рахметованың докторлық
диссертациясы қазақ мектебiнде оқушы тiлiн дамыту мәселесiн түбегейлi
қарауымен құнды. Мұнда айтылған әдiстемелiк тұжырымдарды басшылыққа алып,
кеңiнен қолдануға болады.
С.Қазыбаев ― бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытуға арналған еңбегiнде
қазақ тiлiн оқыту барысында оқушыларда мынадай дағдылар менi iскерлiктер
қалыптасуы қажет дейдi: Концентрлi-сатылы бiлiм беру принципiне
негiзделген қазақ тiлi грамматикасының бастауыш курсында берiлетiн iскерлiк
пен бiлiм, дағды негiздерi нақтылап көрсеткенде төмендегiлер:
1. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды танып, ажырата алу. Оларды дұрыс
айту, оларды дұрыс айта, жаза бiлу.
2. Орыс графикасынан алынған дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айту, олардың әрiптерi мен айыру белгiлерiнiң (ъ,ь) жазылу емлесiн меңгеру.
3. Программада көрсетiлген емле ережелерiне сай бас әрiптердi дұрыс
қолдана бiлу.
4. Дауысты дыбыстардың жуан және жiңiшке, дауыссыз дыбыстардың қатаң,
ұяң, үндi болып жұпталып келетiн түрлерiн ажыратып, олардың жазылу емлесiн
бiлу.
5. Құрамы айқын, танымал сөздердiң мағыналы бөлшектерiн (түбiр,
жұрнақ, жалғау) айыра бiлу.
6. Сөйлем iшiндегi сөздердiң өзара байланыстарын анықтап, сөз
тiркестерiн табу, әр сөзге сұрақ қоя бiлу.
7. Бастауыш кластарда оқып үйренiлетiн сөз таптарын және олардың
негiзгi грамматикалық белгiлерiн (сандық, сапалық белгiлерi, септiктер мен
олардың түрлерiн, шақтар және жiктелу жолдары) ажырата бiлу.
8. Сөйлемдердi (хабарлы, сұрауы, бұйрықты, лептi), жай сөйлем мен
құрмалас сөйлемдердi тану.
9. Сөйлем мүшелерi: тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз
мүшелер (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) жөнiнде жалпы түсiнiк алу.
10. Сөздердiң айтылуы мен жазылуын (орфографиялық сөздiктi пайдалану
арқылы) бiлу.
11. Тыныс белгiлерiн (нүкте, сұрақ белгiсi, деп белгiсi т.б.) дұрыс
қолдана бiлу.
12. Оқу программасында қазақ тiлiнiң аталған салаларынан бiлiм беру,
оларды практикада қолдануға дағдыландырумен қатар сабақ процесiне әр түрлi
жаттығулар жасату жолымен лексикадан мағлұмат берiп, байланыстырып сөйлеуге
үйрету мiндеттерi көзделген [15].
Ғалым осы аталған бiлiмдiк дағдылар оқушылардың қазақ тiлiнен
алған бiлiмiн практика жүзiнде қолдануға негiз болатындығын көрсетедi.
Бiрақ С.Қазыбаевтың еңбегiнде оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жолдары мен ерекшелiктерi туралы айтылмаған.
Т.Сабыров сабақты бекiту барысында оқушыларда қалыптасатын дағдыларды
былайша жiктейдi: Оқу материалдарын бекiтуде оны пәннiң негiзгi,
жетекшi идеясына қарай қарастырған маңызды. Бекiтудi ұйымдастырғанда әр
түрлi әдiстер мен құралдарды (түрлi жаттығулар, пәндiк дидактикалық
ойындар, экскурсиялар, көрнекi және техникалық құралдарды) пайдаланған жөн.
Сабақты бекiту барысында оқушыларда түрлi икемдiлiк пен дағды қалыптасады.
Дағдыны қалыптастыруда педагогикалық дұрыс басшылық ету үшiн баланың
психологиялық ерекшелiктерiн бiлу керек.
Дағдыны қалыптастыру жолы, негiзiнен, төрт кезеңнен тұрады:
1. танысу (дайындық); 2. талдау (анализ); 3. бiрiктiру (синтез);
4. автоматтау кезеңдерi [16,19], - деп, дағдыларды қалыптастыру үшiн
мұғалiм оқушы бiлiмiн практика жүзiнде қолдануын қамтамасыз етуi керек және
ол екi түрлi жүргiзiледi дейдi:
Бiлiм және дағдының сапасы мен нәтижесiнiң көрсеткiшi - практика.
Егер оқушы бiлiмдi практикада қолдана алмаса, бұл оның бiлiмдi үстiрт
қабылдағандығынан, жете түсiнбегенiнен болады. Бiлiмдi практикада
қолданудың оқу процесiнде екi түрi жиi кездеседi. Бiрiншiсi – бiлiмдi жаңа
материалды ұғыну үстiнде қолдану; екiншiсi- жаңа оқу мiндеттерiн шешу
үстiнде қолдану. Бұл кезде оқушы бұрын алған бiлiмiн жаңа көрнекi құралдар
мен техникалық құралдарды қолдану т.б. [16, 19-20] арқылы толықтырады.
Педагог – ғалымның еңбегiнде бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мәселелерiн қамтымай, жалпы дағдының қалай
қалыптасатыны, қалыптасуы неше кезеңнен тұратыны жөнiнде мағлұмат беру
көзделген.
О.Байқуатова оқушыларда синтаксистен алған бiлiмдерi арқылы дағдыларын
қалыптастыру үшiн мына жұмыстар жүргiзiлуi қажет дейдi:
1. Творчестволық жұмыс;
2. Оқушылардың өздiгiнен орындайтын жұмыс;
3. Берiлген мәтін бойынша көру диктанты;
4. Оқушылардың өздiгiнен орындайтын жұмысы;
5. Оқулықпен жұмыс;
О. Байқуатова еңбегiнде бастауыш мектепте синтаксистi өту жолдарын,
сөйлем мүшелерi мен жай сөйлемнiң түрлерiн игертуге баса көңiл аударады.
[17] . Автордың синтаксистi меңгертуде дидактикалық ойындарды кеңiнен
қолдануы, оқушыларға түрлi творчестволық жұмыстар орындатуы, оның
еңбектерінің әдiстемелiк құндылығын көрсетедi.
К.Ақбаева Оқу орыс тiлiнде жүретiн бастауыш сыныбында оқушының сөздiк
қорын байыту әдiстемесi атты кандидаттық диссертациясында оқушылардың
дұрыс сөйлеуiн қалыптастыру үшiн алдымен оқушылардың айтатын сөздерiнiң
мағыналарын түсiну қабiлеттерiн арттыру қажеттiгiн көрсеттi. Ол: Жаңа
сөздi жеке түрде айтуға үйрену оны меңгертудiң бастамасы ғана. Жаңа сөз әрi
қарай сөз тiркесiнде, сөйлемде, мәтiнде, әңгiмелесуде бiрнеше рет
қайталанады. Сонымен бiрге, жаңа сөз олардың бәрiнде түрленiп, әр түрлi
тұлғада берiледi. Сөздiң түрлi жағдайда дұрыс айтылуына оқушыны
дағдыландыру, жаңа сөздiң айтылу ерекшелiгiн оқушыда қалыптастырады, сөздiң
дұрыс айтылу дағдысын бекiтедi [20, 93], – дей келе жаңа сөздi оқушылардың
тiлдiк қатынаста орынды қолдану жұмыстарына мыналарды жатқызады:
1. Зат есiм, етiстiк, сын есiмге қажеттi сөздерге қарама-қарсы мағынадағы
сөздер топтастырылады, осыдан сөйлем құрастырылады. Мұғалiм тақтаға бiрнеше
антоним сөздердi жазып (алыс-жақын, жақсы-жаман, ұзын-қысқа, таза-лас,
ыстық-суық, биiк-аласа, кең-тар, ақ-қара т.б.) оны орысшаға аударады.
2. Бұрынғы өтiлген тақырыптарда үйретiлген сөздердi карточкаға жазып,
мынадай жұмыс түрлерiн ұйымдастыруға болады:
а) сөздердi алфавит ретiнде қою;
ә) түбiрдi ажырату;
б) туыстас сөздердiң түбiрiн ажырату;
в) түсiп қалған әрiптердi қою;
г) зат есiмнен сын есiм жасау т.б. карточкамен жұмыс оқушының танымдық
қабiлетiн арттырады;
ғ) үйренген сөздерiн кiрiстiрiп сөйлем құрату да тиiмдi.
3. Сөздi қалай меңгергенiн тексерiп байқаудың да, түрлi диктант жүргiзудiң
де орны ерекше. Оқушы үйренген сөзiн тиянақты саналы меңгерiп, оны сауатты
жаза бiлуi тиiс. Сондықтан мұғалiм 3,4-сыныптарда бақылау диктантын
жүргiзiп, оқушының үйренген сөздерiн қатесiз жаза ма, жоқ па тексеруiне
болады [20.70].
К.Ақбаеваның еңбегi оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру,
олардың сөздiк қорына жаңа сөздердi игерту мақсатында жүргiзiлгенiмен
құнды.
М.Ермекбаев Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту
әдiстемесi атты кандидаттық диссертациясында оқулық мәтiнiнде сирек
қолданылған сөздердi игерту арқылы оқушылардың сөздiк қорын байытып, оларды
орынды қолдану дағдыларын қалыптастыру, лексикалық тәсiлдер арқылы
оқушылардың сөздiк қорын молайтып, грамматикалық тәсiлдер арқылы оларды
белсендi, орынды қолдануды қалыптастыру жолдарын көрсеткен [25].
Шолудан бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселесi бүгiнгi күнге дейiн ғылыми жұмыстың зерттеу нысанасы болмағаны
айқындалды.Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытуға, сөздiк қорын
молайтуға, қазақ тiлiнен лексикалық ұғымдарды меңгертуге байланысты ғылыми
зерттеулер болғанымен, эксперимент барысында жаңа инновациялық әдiс-
тәсiлдер арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесi үлкен қиындық
туғызатыны анықталды. Осыған орай бұл мәселенi ғылыми тұрғыдан зерттеу
-бүгiнгi күннiң өзектi мәселесi. Аталған жағдайлар ескерiле келе бастауыш
мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесi бастауыш
мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiне теориялық және әдiстемелiк тұрғыда
пайдалы екендiгi анықталды.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының мәдениеттi сөйлеу
дағдыларын қалыпастыруда қандай жұмыстар атқару керек, қандай жаттығулар
орындату қажет деген мәселеге әркiм өз зерттеу нысанасы тұрғысынан жауап
берген. Осылайша өз шешуiн таппай жатқан бұл мәселенi зерттеу жұмысымыздың
нысанасы етiп қарастырғанды жөн көрдiк.
1.2. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың
лингвистикалық негіздері.
Сөйлеу – адамзаттың даму эволюциясында қол жеткiзген жетiстiктерiнiң
бiрi. Адамдарды басқа дүниеден ерекшелеп тұратын да осы- сөйлеу. Сөйлеу
процесiнде адамдар бiр-бiрiнiң ойын түсiнедi, бiр-бiрiмен қарым-қатынас
жасайды. Сондықтан сөйлеу ерекшелiктерiн меңгеру адамның мәдени көрсеткiшi
болып табылады. Сөйлеу тiлдiк заңдылықтардың негiзiнде тiлдiк тұлғалардың
ерекше күйге түскен қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк
тұлғалар тiл ғылымының зерттеу обúектiсi болып табылса, қатысымдық тұлғалар-
тiл бiлiмiмен қатар психологияның да зерттеу обúектiсi. Тiлдi құрылымы
жағынан анықтамақ болсақ, тiл-қатынас құралы ретiнде бiр-бiрiмен қарым-
қатынасқа түсуге қажеттiлiгiнен туындайды. Сөйлеу, жарыққа шыққан ой
адамдардың қарым-қатынас арқылы өзара түсiнiсуiнен туындайды. Тiл мен
сөйлеудi алғаш рет тiл мен сөйлеу тұрғысынан қарастырған Ф.де Сюссер:
Разделяя язык и речь мы тем самым отделяем:
социальное от индивидуального; 2) существительное от побочного и более или
менее случайного, деп нақты көрсеткен [26, 8]. Ғалымның тiл мен сөйлеудi
жiктеген концепциясы өзiнен кейiнгi ғалымдарға бағыт-бағдар көрсеттi. Бұл
жөнiнде В.А.Звягинцев: Такое разграничение истолковывается учеными по
разному, но несмотря на это, она должна носить абсолютный характер, - деп,
Ф.де Соссюрдiң көзқарасының дұрыстығын сөз етедi [27].
Ғалымдардың бiрқатары тiлдi кең көлемде қарастырып, сөйлеу тiлдiң тек
бiр-ақ қыры деп түсiнедi:
а) с точки зрения функции языка: язык есть средство общения людей и,
как таковое, есть средство формирования, выражения и сообщения мысли;
б) с точки зрения устройства (механизма) языка: язык есть набор
некоторых единиц и правил использования этих единиц, т.е. комбинирования
единиц:
в) с точки зрения существования языка: язык есть результат
социального, коллективного навыка деления единиц их смыслом:
г) с семиотической точки зрения: язык есть система знаков, т.е.
система материальных предметов (звуков), наделенных свойством обозначать
что-то, существующее вне их самих:
д) с точки зрения теории информации: язык есть код, с помощью
которого кодируется семантическая информация, и др. [28.9].
Қазақ совет энциклопедиясында тiлдiң анықтамасы жоғарыдағы пiкiрге
ұқсас, бiрақ мұнда тiлдiң негiзгi қызметi қарым-қатынас (коммуникативтiк)
қызметi деп таниды: Тiл-адам қоғамының ең негiзгi қатынас құралы.
Дыбысты тiл-адам қоғамымен бiрге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық
құбылыс. Тiл - өте күрделi, сан-саналы құбылыс.
Егер тiлдi функционалдық жағынан анықтағымыз келсе, оны қатынас
құралы, адамдардың бiр-бiрiмен пiкiр алысып, өзара түсiнiсуiнiң құралы
деймiз.
Тiлдi ой мен санаға қатынасын жасауға қажеттi материалдардың жиынтығы
деп қараймыз.
Тiлдi таңбалық сипатына қарай таңбалар жүйесi, семиотикалық жүйе деп
анықтау да тiлдiң қоғамда атқаратын қызметiнiң мәнiне орай.
Бұлардың iшiндегi ең негiзгiсi – тiлдiң функциясына қарай берiлген
анықтама. Тiлдiң дамуы оның қатынас құралы болу қызметiне байланысты.
Тiлдiң бұл қызметi коммуникативтiк функция деп аталады. Тiлдi адам өзiн
қоршаған қауымнан, өмiрден үйренедi [29,41-42].
Ал сөйлеуге мынадай анықтама бередi: Сөйлесу – адамның тiл амалдарын
пайдалану арқылы пiкiр, ой бiлдiру әрекетi. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердiң
қатысуымен iске асқанымен, негiзiнен, кiсiнiң психикалық қабiлетiне,
қоғамдық тәжiрибесiне сүйенедi.
Тiлдiк амалдар – сөз тудыру, сөз тiркестерiн, сөйлем құрау ережелерi
көпшiлiкке ортақ, объективтi категориялар. Осы сипаты арқылы тiл жұрттың
бәрiне бiрдей түсiнiктi қатынас құралы ретiнде қызмет етедi.
Сөйлеудiң әр коммуникативтiк жағдайға сай ыңғайланған стилi болады.
Мұнымен бiрге сөйлеу үстiнде әр кiсiнiң өзiне ғана тән (индивидуалды сөз
жұмсауы, сөз тiркесiн, сөйлем құрау) ерекшелiктерi болады [29]. Демек,
тiл мен сөйлеудiң арасында мынадай байланыс бар:
1. Тiлдiк құралдар адамның сөйлеу процесiнде өзгеше күйге енiп,
қатысымдық тұлғаларға айналады.
2. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалардағы заңдылық, екеуiне
ортақ тұлғалар: сөз, сөйлем, мәтiн, тұрақты сөз тiркесi.
3. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалар тiл бiлiмiнiң заңдылықтары
арқылы айқындалады.
Сөйлеу әрекетi қатысымдық тұлғалар арқылы жүзеге асады. Тiлдiк
тұлғалар: фонема, сөз, морфема, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн жүйесi бойынша
анықталса, қатысымдық тұлғалар:
Тұтас мағынаны, бүтiн ойды беретiн;
Iшкi мағынаны, бүтiн ойды бiлдiретiн;
Қарым-қатынас процесi кезiнде ғана жұмсалатын;
Қатысымдық заңдылықтарға бағынылатын қасиеттерге ие.
Тiлдiк қатынаста өзiндiк орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалары:
сөз, фразеологиялық тiркестер, сөйлем және мәтiн [30.25]. Қатысымдық
тұлғалар тiлдiк қатынаста бiр-бiрiмен байланысып, бүкiл бiр ойды жеткiзедi.
Қазақ тiл бiлiмiнде алғаш қатысымдық тұлғалардың теориялық негiзiн
айқындаған ғалым-профессор Ф.Оразбаева. Ол сөйлеу процесiнде қатысымдық
тұлғаларды қолдану үшiн оқушылардың сөйлеу дағдылары мен икемдiлiктерi
болуы керек деп сөйлеу дағдысын сөйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды
шығармашылықпен қолдану қабiлеттiлiгiне жатқызады [30.24].
Бастауыш мектеп оқушыларының тiлдiк қатынасым кезiнде жатық сөйлеу
дағдылары мен iскерлiктердiң қалыптасуы үшiн қатысымдық тұлғалардың
қолданылу заңдылықтары мен ережелерiн шәкiрттердiң меңгеруi қажет. Себебi
бастауыш мектеп оқушыларының жатық сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олар
қарым-қатынас жасау барысында өз ойларын болжайды, жоспарлайды, даярлайды,
орындайды, бақылайды және бағалайды. Демек, оқушы өз ойын қатысымдық
тұлғалар арқылы өрнектегенде бiрiншi кезекте мақсатты белгiлейдi, жеткiзбек
пiкiрiн ойша болжайды. Ол пiкiрдi қалай жеткiзудiң тәсiлдерiн ойластырады,
тiлдiң сөз, сөйлем т.б. бөлшектерiн таңдайды да жинақтап тұтас мазмұнға
бiрiктiру арқылы жарыққа шығарады. Сондықтан оқушылардың сөйлеу дағдыларын
жетiлдiруде сөз, сөз тiркесi, сөйлем, мәтiн туралы тiл бiлiмiнiң қол
жеткiзген, дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады.
Тiл бiлiмінiң әр саласы өзiндiк дербестiкке ие. Бұл салаларды
бiрiктiретiн, байланыстыратын – сөз. Фонетика ғылымы – сөздiң сыртқы
қабыршағы дыбысты қарастырса, грамматика ғылымы – сөз бен сөздiң
байланыстарын зерттейдi. Сөз – дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын
күрделi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға, Демек, сөз - дыбыс пен мағынаның
бiрлiгiнен тұратын әрi тiлдiк, әрi қатысымдық тұлға.
Ф.М.Оразбаева сөздiң мынадай қатысымдық қасиеттерiн атайды:
1. Сөз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз
етедi.
2. Сөз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.
3. Сөз өмiр шындығын нақтылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz