Қазақ билерінің шешендік сөздері

Жоспар
Кіріспе

1 Әйтеке бидің сыншылдығы
2 Жиренше шешен
3 Қазыбек би
4 Төле бидің шешендігі
5 Қашаған би
6 Данышпанның ақылы
7 Асанқайғы би
8 Әйгел бидің әділдігі

Төле би тоқсан жасқа келгенінде Қаз дауысты Қазыбек би сәлем бере барыпты. Елдің жақсылары, шешендер, ойшылдары жиналып, әңгімі-дүкен құрып отырғанында:
– Қаз дауысты Қазыбегім келді. Бәрің түгел жиналыңдар. Сендерге айтар он түрлі жұмбағым бар, соны шешіңдер, - дейді Төле би.
– Айтыңыз, Айтыңыз.
– Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он.
Отырғандар таң-тамаша болады.
– Бұл не деген жұмбақ! Осындай да жұмбақ бола ма?
– Би-аға, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз? – дейді Қаз дауысты Қазыбек.
– Рұқсат, рұқсат.
– Бір дегеніміз – бірлігі кеткен ел жаман.
– Екі дегеніміз – егесіп өткен ер жаман.
– Үш дегеніміз – үш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
– Төрт дегеніміз – төсектен безген жас жаман.
– Бес дегеніміз – белсеніп шапқан жау жаман.
– Алты дегеніміз – асқынып кеткен дерт жаман.
– Жеті дегеніміз – жас келіншек жесір қалса, сол жаман.
– Сегіз дегеніміз – серпілмеген қайғы жаман.
– Тоғыз дегеніміз – торқалы той, топырақты өлімге бас көрсетпеген сол жаман.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Әйтеке бидің сыншылдығы.
Бірде Жоңғар ханы Қалдан Бошақту Әйтекеге:
– Мына астымдағы сымға тартқан күмістей, қанатты тұлпарымды сынап
берші, - дейді.
– Мұның нағыз тұлпарға үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Есекке шатысы
бар екен. Тұрпатына, төзімділігіне зейін аударыпсың. Құлын кезінде енесі
өліп, сарттың саудагері есекке теліген екен. Әлгінде кісінегенде бақырған
есектей дауысын созып, екі бүйірін солқылдатып, үні тарғылданып шықты. Ал
шынайы тұлпар дауысын қоңыраудай сыңғырлатып, үзілтіп, әсерлі қайырып
кісінейді, - дейді Әйтеке би. Әйтеке бидің біліктілігі мен көшелігіне
қайран қалған қонтайшы Қалдан Бошақту жеңілгенің мойындапты.

Әйтеке бидің шешендігі.
Ашу бар жерде ақыл тұрмайды.
Алдын ашсаң, арқырар,
Ашу деген – ағын су,
Ақыл деген – дария,
Алдын тоссаң, тоқырар.
Кісіге бірге туыспау керек,
Туысқан соң сөз қуыспау керек.
Сөз қуған пәлеге жолығады,
Жол қуған олжаға жолығады.
Ағасы келсе, ардақтап атын байлағандай,
Қонағы келсе, құрметтеп жайлағандай,
Тындырымды інісі болса,
Қанат-құйрығы сай болып,
Көңілі жай болып,
Ағаның алар тынысы болса.
Інінің міндеті – басқару,
Ағаның реті - бас бағу емес пе?
Екі адам керіссе, оның арты - қызыл шоқ.

Әйтеке би
Суалмайтын суат жоқ
Тартылмайтын бұлақ жоқ,
Құйрығы суда тұрса да,
Уақытысы жеткенде
Қурамайтын құрақ жоқ.
Дүние деген фәни бұл,
Баласы жоқта мият жоқ.
Бәрінен де қиын сол екен,
Артында жанған шырақ жоқ... –
деп Әйтеке атынан айтылатын нақыл сөз де оның ойы терең, өмірден білген-
түйгені мол, өз заманының ақылгөйі екенін аңғартады.

Төле би
Бір аңызда Төле Түлкі есімді жігіттің сұрақтарына былайша жауап
береді:
– Ата, алты алаш деген кім? – дейді жігіт.
– Алты алаш – Алаша ханның балалары: Қазақ, Қарақалпақ, Қырғыз, Өзбек,
Түрікмен, Жайылған, - дейді Төле.
– Үш жүз деген кім?
– Үш жүз – қазақтың ағайынды үш баласы.
– Ағайынды кісілердің өкпесі немен тарайды?
– Сағынысып көрісумен тарайды.
Төле би атынан айтылатын толғау үзінділер де аз емес. Соның бірі:
Жаңбыр жаумаса жер жетім,
Басшы болмаса ел жетім,
Ұқпасқа айтқан сөз жетім...
Атың жақсы болса,
Ер жігіттің пырағы.
Балаң жақсы болса,
Жан мен тәннің шырағы,
Әйелің жақсы болса,
Бірінші – иланың,
Екінші – жиғаның,
Үшінші – ырысыңның тұрағы...

Жиренше шешен
Әз Жәнібек ханның алпыс екі биі болған екен. Бір долы хан
билеріне:Дүниеде не өлмейді? деп сұрақ қойғанда, алпыс бір биі бір
ауыздан былай депті:
Ағын су өлмейді,
Асқар тау өлмейді.
Аспанда ай мен күн өлмейді,
Әлемде қара жер өлмейді.
Сонда Жиренше шешен бәріне қарсы шығып:
Ағын судың өлгені –
Алты ай қыста қатқаны.
Асқар таудың өлгені –
Басын бұлттың жапқаны.
Ай мен күннің өлгені –
Еңкейіп барып батқаны.
Қара жердің өлгені –
Қар астында жатқаны.
Ажал деген атқан оқ,
Бір алланың қақпаны.
Дүниеде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді, - дейді.

Қазыбек би
Төле би тоқсан жасқа келгенінде Қаз дауысты Қазыбек би сәлем бере
барыпты. Елдің жақсылары, шешендер, ойшылдары жиналып, әңгімі-дүкен құрып
отырғанында:
– Қаз дауысты Қазыбегім келді. Бәрің түгел жиналыңдар. Сендерге айтар
он түрлі жұмбағым бар, соны шешіңдер, - дейді Төле би.
– Айтыңыз, Айтыңыз.
– Айтсам, он түрлі жұмбағым мынау: бір, екі, үш, төрт, бес, алты,
жеті, сегіз, тоғыз, он.
Отырғандар таң-тамаша болады.
– Бұл не деген жұмбақ! Осындай да жұмбақ бола ма?
– Би-аға, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз? – дейді Қаз
дауысты Қазыбек.
– Рұқсат, рұқсат.
– Бір дегеніміз – бірлігі кеткен ел жаман.
– Екі дегеніміз – егесіп өткен ер жаман.
– Үш дегеніміз – үш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
– Төрт дегеніміз – төсектен безген жас жаман.
– Бес дегеніміз – белсеніп шапқан жау жаман.
– Алты дегеніміз – асқынып кеткен дерт жаман.
– Жеті дегеніміз – жас келіншек жесір қалса, сол жаман.
– Сегіз дегеніміз – серпілмеген қайғы жаман.
– Тоғыз дегеніміз – торқалы той, топырақты өлімге бас көрсетпеген
сол жаман.
– Он дегеніміз – оңалмас кәрілікке дауа болмас деген, - дейді Қаз
дауысты Қазыбек.
– Рақмет, дәл тауып шештің. Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым, - деп
Төле би Қазыбекке разы болыпты.
***
Қазыбек беріде елге белгілі болған кезде бір бала үшін дауласып, екі
әйел алдына келіп жүгінеді. Әйелдердің бірі:
– Мынау баламды мен есін білмейтін жас күнінде жоғалттым, соны
мынау әйел тауып алды ма, әлде ұрлап алды ма, оны білмеймін, әйтеуір
асырап алыпты. Бүгін танып, сұрасам өз балам деп бермейді, - дейді.
Екінші әйел тұрып:
– Бала өзімдікі, өзім таптым. Мынау босқа жармасын тұр, - дейді.
Қазыбек екі әйелдің сөздерін тыңдап болып, біраз ойланып отырып қалады.
Содан кейін:
– Бірің балңды жоғалқаныңды, енді бірің тапқаныңды растап шығарлық
мұнда басқа куә жоқ. Сондықтан мынадай билік еткім келеді, - дейді де,
баланың екі қолын екі әйелге ұстатып қойып, қара балтаны ұстап көтеріп
тұрып: Екеуіңе бұл баланы қақ бөліп берейін, осыған ризасыңдар ма?
дейді. Сонда балаға ие болып жүрген әйел:
– Біреуге тірі кеткенше, жартысы болса да өзімде қалсын, бөлсең
бөл! – деп безерленіп тұрып алады. Ал баланы таныған әйел:
– Ойбай, биеке-ай! Қайда жүрсе де тірі болсын, шаба көрмеңіз! – деп
безек қағады. Содан барып Қазыбек:
– Бала мына жоғалтқан әйелдікі, өйткені ол баланың тірлігін тілеп
тұр, баласын өзіне бер, - деп билік айтады.
***
Қазыбек бидің толғауы:
Өркенім өссін десең,
Кекшіл болма –
кесапаты тиер еліңе.
Елім өссін десең,
Өршіл болма –
өскеніңді өшірерсің.
Басына іс түсер пақырға
Қастық қылма –
қайғысы көшер басыңа.
Жанашыры жоқ жарлыға
Жәрдемші бол асыға,
Қиын-қыстау күндерде
Өзі келер қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп,
Жақыныңды басынба!

Сырым батыр.
Сырым әрі батыр, әрі шешен, тапқыр, ақылды адам болған. Ол халық
қамқоры, батыл да адал адам бейнесінде көрінеді. Бір мәжілісте Нұралы хан
Сырымнан:
– Ханның құны не болады? – деп сұрапты. Сонда Сырым:
– Ханның құны – бір арба жібектің күлі, - дейді.
– Жібектің күлі болушы ма еді? – дейді хан. Сонда Сырым:
– Тақасыр, сіздей ханда құн болушы ма еді? – деген екен.

Бір күні біреу Сырымға:
– Қатты адамға мал тұрады деген не? Соны айтшы, - дейді Сонда
Сырым:
– Қатты адамға мал тұрса, шөп шықпайтын тақыр-дағы, - депті.

Бірде екі адам дауласып, ханға келеді. Бұлармен Сырым да келеді. Хан
дауды шеше алмайды. Сонда Сырым сөзге араласып:
– Су атасы – бұлақ, сөз атасы – құлақ, жол атасы – тұяқ. Бір тұяққа
– тұяқ емес пе? – дейді ханға.
Хан сөзден жеңіліп, малдың тұяғына тұяқ, басына бас беріп, разы
қылыпты.

Төле бидің шешендігі.
Атақты билер арқаға жиналыпты. Айтқан мезгілден Төле би кешігіп
келеді. Оған шамданған қарт билер:
– Төле би келсе, орнымыздан тұрмайық, – деп әуелдеседі. Бірақ Төле
би келгенде орындарынан тұрып кетеді. Тек екі-үш би ғана тұрмайды. Төле
би көпшіліктен кешіккені үшін кешірім сұрайды. Әлгі тұрмай қалған
билердің бірі сөзден ұту үшін сынай сұрақ қояды:
– Бақ дегеніміз не?
– Байлық дегеніміз не?
– Бала дегеніміз не?
Төле би орнына отырмай, түрегеп тұрған бойда:
Бақ – ұзатылған қыз,
Байлық – еритін мұз,
Бала – артта қалған із.
Өмірдің адамға ең жақсы сыйы –
Сыйласқан сіз бен біз, - дегенде, билердің бәрі орындарынан тұрып,
құрмет көрсетіпті.

Қазыбек бидің елшілігі.
Бір жолғы елшілік сапарда Жоңғар ханы Қалдан Бошақту Қазақ
елшілеріне:
– Иә, қазақтар, неменеге келдіңдер, айтатындарыңды айтыңдар да,
елдеріңе қайтыңдар, - депті.
Сонда босаға жақта жайғасқан, жетелі жеткіншек Қазыбек лып ете
көтеріліп кеп, қонтайшыға шоқтай жанған көздерімен тесіле қарап тұрып:
– Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай
жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін
жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған
елміз, басымыздың сөзді асырмаған елміз. Досымыздысақтай білген елміз, дәм-
тұзды аяқтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң
боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ
та, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы, табысқалы
келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз. Танысуға көнбесең,
шабысқалы келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы келгенбіз. Жаңа
үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы
келгенбіз. Сен темір де, біз – көмір, еріткелі келгенбіз. Екі еліктің лағын
теліткелі келгенбіз, егесетін ер шықса иілткелі келгенбіз. Берсең жөндеп
бітіміңді айт, не тұрысатын жеріңді айт, - деп, келбетті келген жас бала
сұңқардай саңқылдаған даусымен түйдекті, жалынды сөздерді меруерттей тізіп,
бұршақтай жаудырыпты.
– Балам, атың кім? – дейді сонда Қалдан Бошақту.
– Атым – Қазыбек, әкем – Келдібек би. Ұлтым – қазақ, руым –
қаракесек, – деп жауап беріпті.
– Ендеше, даусың қаздың даусындай қаңқылдап шығады екен, есімің Қаз
дауысты Қазыбек боп қайта жаңғырсың – деп, оның қанаты бар тұлпар, өркеші
бар нар, заңғары бар тау екендігін қабылан түсті қонтайшы түсініп, түсі
жылып, шыбықтай иіліпті.
Сонымен екі жақ бітімшілік, бейбітшілікке уағдаласады.
Уыздай жас Қаз дауысты Қазыбектің тапқырлығы мен алғырлығы,
зерделілігі мен саналылығы, батырлығы мен батылдығы арқасында қазақ
елшілерінің жорытқанда жолы болып, айы оңынаң туып, атамекеніне
қанаттанып қайтады.

Сағыныш сазы.
Шам шаһарында тұрғанда Әбу Насыр әл-Фараби бір жағынан шахтың бау-
бақшасын күтіп-баптаса, екіншіден, қолы бос кезінде өлең жазумен
шұғылданыпты.
Бақшадағы хауыз жанында, бағдат кілемше үстінде құс жастыққа
шынтақтаған ол ой үстінде отырады. Мәуе ағаштарының бұтағына қонған
бұлбұл құстар сайрап тұрады. Ол омырауына түскен салалы ақ сақалын сипап
отырып, мына бір шумақтарды қағаз бетіне түсіріпті:
Кеткенім жоқ, елім, сенен атақ, бақыт, тақ іздеп,
Шықтым, жұртым, шалғай ғылым атты шам іздеп.
Ақтадым мен ақ сүтіңді келгенінше шамамның,
Ассамдағы сексен жастан сәбиіңмін, балаңмын.
Жүзім сынық, көңілсіз күйге түстім мен бүгін,
Саған деген серпе алмаймын ынтызарлық түндігін,
Айналайын атам қыпшақ, туған жерім, сағындым,
Өз атыңа, үрметіңе қайда жүрсем табындым.
Бұл жолдар әрі ғалым, әрі шайыр бабаның жасы сексеннен асқан
шағындағы туған еліне деген сағыныш сазы болса керек.

Қарлығаш әулие.
Ел ауған Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама кезінде Төле киіз үйін
жықпай, қасиетті жұртын қимапты. Сонда жоңғарлық қолбасы Төле биден
көшпей қалуының сырын сұрапты.
– Шаңырағыма бір бейкүнә қарлығаш салып еді. Ол жер бетін топан суы
басқанда Нұқ пайғамбардың кемесін сақтап қалған, адам баласын жылан
шақпақ болғанда қызғыштай қорыған құс еді. Осындай киелі құстың ұясын
бұзып, балапандарын зарлатып-сарнатып кете алмадым, - дейді дана Төле би.
Бір ауыз сөзі мың ауыз сөзге татитын Төленің ғажайып болмысын,
әділ шешімін таныған жоңғар қолбасшысы:
– Шын әулиенің өзі екен, – деп өзіне де, еліне де көз алартпапты.

Асан қайғының Жерұйықты іздеуі.
Асан қайғы Желмаяға мініп, жиһан кезіп, Жерұйық дейтін ну орманды,
көкорай шалғынды, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын жайлы қоныс
іздейді. Жүрген жерінде жақсы-жаман қонысқа баға беріп отырады.
Түркістанның қасында ескі қорған Сауранды көргенде: Әттеген-ай,
тақырдың бетіне, шөлдің өтіне салған екен. Сарқырап аққан суы жоқ,
жайқалып тұрған нуы жоқ, түбі тұрақты қала бола алмас, – деген екен.
Асан қайғы Маңғыстауға үш барып, үш қайтыпты: Түбінде,
Мал баққан шаруаға Маңғыстаудан жақсы жер болмас, – депті.
Жетісуды көргенде: Мынау Жетісудың ағашының бұтағы сайын жеміс
екен, шаруаға жайлы қоныс екен, – депті.
Баянауыл тауын көргенде: Баянға жаймай, қой семірмес, – деп, Асан
қазіргі Баянауылды өзіне жайлау етіпті.
Осы күнгі Мереке жеріндегі Аспараны көргенде: Ей, Аспара, көршіңмен
тату бол, шөбіңе суың жетер! – деп жүріп кетіпті.
Шу өлкесін көргенде: Ей, Шу, атыңды теріс қойыпты! Тегінде, бір
шулыған болмасаң, мынау ну қамысың еліңді жұтқа бермес, – депті. Шудың
аяғында Сарысу елі малға шөп шаппай, Шудың қамысын қыстап, жаз Арқаны
жайлайды екен.
Әулиеатаның шығысында аққан Талас, батыс жағында сарқыраған Келес
өзендерін көргенде: Ей, екі Талас, бір Келес, малсыз күнің кенелмес,
жеріңде жайылған малға жұт болмас! – деген екен.
Жуалы жеріндегі Ауан дейтін қара топырақты егістік аймақты көргенде:
Шөбің семіз, қарың мол, топырағың май екен, қадіріңді егін салған ел
білер –депті.
Ақмешіт (Қызылорда) тұсындағы Сыр өлкесін көргенде: Ей, Ақмешіт,
жерің шаң екен, суың жар екен. Елің жұтамас, малыңның көзіне сақ бол! –
депті.
Қарсақбай аймағын көргенде: Айналаң жапан дүз екен, тауыңның асты
жез екен, екі тауың ел біткенді шақырар, басына байлық қонар, жұртың
ашықпас! – деп, жүріп кетіпті.
Шыңғырлау өзенін көргенде Асан Желмаясынан түсе қалып, көлігін
суарады: Жылқының өзі өскен жоқ, Шыңғырлау, сен өсірген екенсің! – деп
қонып кетіпті.
Бірақ Асан қайғы шұрайлы қоныс, нулы өлке таба алмай, Ұлытаудың бас
жағына келіп дүниеден көшіпті.

Төле бидің жауабы.
Төле би өз тұсындағы хандардың, баһадүрлердің, билердің ұстазы,
ақылшысы болған. Мысалы, Шақшақұлы Жәнібек:
– Түзу мылтық, ұшқыр құс, жүйрік ат, мақтаншақ жігіт, ұрыншақ ат
жидым. Бозбала ерлік құрайын ба? Үлгі алып билік
құрайын ба? Еліңде кәрің болса, жазулы тұрған хатың, жайлаған
көліңнің алдында төбе болса, ерттеулі атың деуші еді, ақыл сұрай
келдім, – депті. Сонда Төле би Бұдбұлша сайрапты:
– Өгізді өрге салма, қанатың талар, наданға көзіңді салма,
сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа, сенімің кетер, дұшпаныңы сырыңды
айтпа, түбіңе жетер. Жал-құйрығы қаба деп жабыдан айғыр салма, жаугершілік
туғанда жағдайлап мінер ат тумас. Жақыным деп жаманның малы үшін жақсының
жағасынан алма, өрісің тарылар. Қару жисаң, мылтық жи, жаяу жүрсең таяқ,
қарның ашса тамақ. Ит жүгіртіп, құс салсаң, әуейі боларсың. Мақтаншақ жігіт
жисаң, ұятқа қалдырар. Ұрыншақ ат жаз жарға жығар, қыс қарға жығар. Тұмау
түбі құрт болар, тұман түбі жұт болар, ақылдың түбі құт болар. Елге бай құт
емес, би құт. Қабырғадан қар жауса, атан менен нарға күш. Ел шетіне жау
келсе, қабырғалы биге күш. Қарап отырғанша, бір нәрсеге жарап отыр. Кәсіп
болмай, нәсіп болмас! Менен ақыл сұрасаң, айтарым осы.

Төле би (1663-1756)

XVIII ғасырдағы ұлы тұлғаның бірі – Үйсін Төле би. Ол Әз Тәукенің
тұсында Жеті жарғы атты заң жобасын жасаған қоғам қайраткері, ел ағасы.
Төле Әлібекұлы қазіргі Жамбыл облысы Шу ауданының Жайсаң жайлауында дүниеге
келген. Қазақ шежіресінде: Дулаттан Жаныс, одан Жарылқамыс, Жарылқамыстан
Жанту би, одан Жайылмыс би, одан Құдайберді би (Тоғыз ұлды Құдайберді деп
те аталады). Сол тоғыз ұлдың бірі Әлібектен Төле би туады. Төле жастайынан
ескіше оқып сауатын ашады. Арабша, парсыша тарихи кітаптарды, аңыз, хисса-
хикаяларды көп оқиды. Бір жағынан қазақтың аңыз-әңгіме, өлең-жырларын,
шежіре-тарихтарын ел арасынан тыңдап, әсіресе өзінің бабалары Жанту,
Жарылқамыс билердің кесімді, тапқыр, өнегелі нақыл, шешен сөздерін ойында
сақтап өседі. Төленің әкесі Әлібек те сөзге ділмар шешен би болған кісі.
Төле бала әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды. Он бес жасынан ел
билігіне араласып, өзінің ақыл, парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік
өнерімен көзге түседі. Ол жас кезінде талай жасы үлкен атақты абыз билердің
алдынан өтіп батасын алады.
Төле бала Әнет бабаға барыпты. Жасы жүзге келіп отырған Әнет баба
ынтымақ, ел бірлігі жөнінде әңгіме айтып отырады. Қалай еткенде бірлік
болады, оның күші қандай болмақ дегенді сұрайды. Сонда Әнет баба әуелі
жауап айтпас бұрын бір бума солқылдақ шыбық алдырады.
-Балам, мынаны сындырып көрші?
Төле буылған шыбықты олай-бұлай иіп сындыра алмайды.
- Енді сол шыбықты біртіндеп сындыршы? – Төле ортасынан буылған шыбықты
шешіп, біртіндеп пырт-пырт еткізіп, оп-оңай сындырып береді. Әнет баба:
- Бұдан не түсіндің, балам? – дейді.
Сонда Төле бала:
- Түсіндім, баба, бұл мысалыңыздың мәнісі: ынтымағы, бірлігі мықты елді жау
да, дау да ала алмайды. Саяқ жүрген таяқ жейді демекші, бірлігі, ынтымағы
жоқты жау да, дау да оп-оңай алады дегеніңіз ғой.
- Бәрекелді, балам, дұрыс таптың. Ел билеу үшін алдымен елді ауыз бірлікке,
ынтымаққа шақыра біл. Бақ қайда барасың, ынтымаққа барамын дегеннің
мәнісі осы,- депті.
Төле би Орта жүздің аға биі Қазыбек Келдібекұлымен, Кіші жүздің аға
биі Әйтеке Бәйкенұлымен бірге қазақ ханы Әз-Тәукенің басты кеңесшісі болды.
Төле бидің басшылық, шешендік дарыны Қазақ хандығы жойқын қолмен шабуылға
шығып, қазақ халқын қырғаны, қалғанын ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаға
ұшыратқан кезде айқын көрінді. Ол сол кездегі қазақтың белгілі батырлары –
Қабанбай, Бөгенбай, Ханкелді, Өтеген, Жәнібек батырлармен бірыңғай халық
майданын құрып, азаттық күресін басқарады. Қазақ жерін басқыншылардан азат
етуге басшылық етеді. Ел аузында Төле би туралы көптеген тарихи аңыздар мен
ертегі-әңгімелер сақталған. Оның атымен байланысты толып жатқан нақыл,
мәтел сөздер, билік-келісімдер халық арасында кең тараған. Төле би өзі
билік еткен Шымкент, Түркістан және Ташкент қалаларында көпшілік
пайдаланатын ғимараттар салу ісіне белсене араласқан. Төле бидің
басшылығымен (XVIII ғасырда салынған) ескі Ташкент қаласындағы Төле би
(Қарлығаш) мавзолейі осы күнге дейін сақталған. Төле бидің есімі тек Ұлы
жүзге ғана емес, сондай-ақ Орта жүз бен Кіші жүздегі ірі-ірі тарихи
оқиғалармен де тығыз байланысты. Сол үшін де Орта жүз бен Кіші жүз
қазақтары арасында да ол жөнінде аңыз -әңгіме, өлең-жырлар көп сақталған.
Демек, ол тек Ұлы жүздің ғана ру басы, төбе биі болып қоймай, бүкіл қазақ
елінің саяси, мемлекет қайраткері дәрежесіне көтерілген адам.
Төле би Әлібекұлы туралы тарихи құжаттар осындай аз ғана дерек
қалдырса, қазақ ауыз әдебиетінде ол жөнінде ертегі, аңыз-әңгімелер,
шешендік сөздер өте мол. Олардың көпшілігінде Төле ақылды, әділ, шешен әрі
халық қамын ойлаған қайраткер бейнесінде суреттеледі. Шынында Төле би өз
заманының ақылды, білімді, парасатты адамы болған. Аңыздардың айтуынша Төле
орта бойлы, сымбатты, нұрлы кісі болған. Әулие-Ата маңында туғанымен
көбінесе Ташкент төңірегінде, Жиделі-Байсын жерінде, Сыр өзені бойында
көшіп-қонып жүрген. Көп тұрған жері – Шыназ (ескі Ташкент), сол жерде
қайтыс болған. Сүйегі Ташкенттегі Шайхан-тәуірде, мешіт түбінде жерленген.
Төле би Әлібекұлы – Ұлы жүзді басқарған, қазақ хандығын мемлекеттік
деңгейде нығайтысып, заңын жасасқан белгілі қоғам қайраткері, 1723-1730
жылдардағы Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының азаттық күресін
бастаушылардың бірі. Қазақ елінің бауырлас, көршілес елдермен татулығын
жақтаған, елімізде халықтар достығын қалыптастыруға өзіндік үлес қосқан
көреген мәмлегер. Сондай-ақ, ол артына аталы сөз, үлгілі өнеге-өсиет
қалдырған, өзінің даналық, тапқырлық әділ биліктерімен, шебер, көркем
сөздерімен халық әдебиетін дамытқан, байытқан дарынды шешен, кемеңгер
ойшыл.

Қашаған би

Қашаған Әуелұлы 1820-1905 жылдар аралығында ғұмыр кешкен. Ұлы жүз
Бәйдібек бабаның Албан, оның ішінде Қызылбөрік аталығынан шыққан атақты
шешен би.
Қызылбөрік Мақсұт Қашағаннан:
– Елдің бірлігі неден бұзылады? – деп сұрайды.
– Өсек пен көре алмаушылықтан – деп жауап беріпті би.
***
Орман батыр бірде Қашағаннан:
– Қарадан хан туа ма? – деп сұрайды.
– Ешкім анадан хан болып тумайды.
Хан болу адамның даналығында – деп жауап беріпті Қашаған би.
***
Бірде бір атақты бай:
– Қашекем, армандамайтын адам бола ма? – дегенде:
– Армандамайтын адам жоқ. Қолы жетпейтінді армандағанша, еңбегіңмен
жететінді армандап, зейнетін көрген жақсы – депті.
***
Орман шешен Қашаған биден:
– Қашекем кімді пір тұтасыз? – депті.
– Анам мен әкемді, елім мен жерімді пір тұтамын – депті.
***
Бірде Сырлыбай датқа Қашаған биде қонақта отырып:
– Дүниеде не жаман? – деп сұраған екен. Қашаған би:
– Ынтымағы жоқ ел жаман. Бәрінен де халыққа қадірсіз болған сол жаман
– дейді Қашаған.
***
Қашағанның қартайған шағында Солтанбек болыс биден:
– Еліңізге болашақта не тілер едіңіз? – дегенде би:
– Абылайдан бірлігі болса, Райымбектей қорғаны болса, Төле бидей
ғұламасы болса, бейбіт өмір тірлігі болса, құдайдан осыны тілер едім –
депті.

Үш бидің жер бөлуі
Қазақта үш би бопты ел қалаған,
Аузына не айтар деп жұрт қараған.
Әз Төле, Қаз дауысты Қазыбек би,
Әйтеке – үшеуінен сөз тараған.

Үшеуі ақылдасып жер бөледі,
Үлкен деп Ұлы жүзге жол береді.
Әз Төле, қалау сізге берілді – деп
Әйтеке, Қазыбек би тең келеді.

Төле би таңдап апты Алатауды,
Ол кезде мекендеген Қаратауды.
Сол заман халық қандай ынтымақты
Қазаққа үш-ақ кісі айтқан қаулы.

Қазыбек Сарыарқаға ие бопты,
Айтқаны елге сондай жүйе бопты.
Жайық пен Маңғыстауды Әйтеке алып,
Халыққа құтты қоныс майдай жақты.

Үш бидің толып жатыр өсиеті,
Үлгі боп елге істеген әділеті.
Болса да талай ғасыр өлгеніне,
Қалған жоқ ел аузынан қасиеті.

Данышпанның ақылы

Баяғыда бір кедей өмір сүріпті. Ол қанша тырбанса да, жарлылықтан
құтыла алмаған көрінеді. Әбден зығырданы қайнаған кедей бір данышпаннан
ақыл сұрай барыпты.
– Уа, тақсыр, сізге бір өтінішім бар еді. Жоқшылықтан әбден қажыдым,
не әрекет етсем де бірім екі болмайды. Бұл қалай не кеңес бересіз?
Данышпан оған үйленуге кеңес беріпті.
– Мұныңыз қалай, тақсыр, ішерге ас, киерге киім таба алмай жүргенде,
үйлену менің немді алған? – деп безек қағады кедей.
Данышпан оны егіндікке ертіп барып, пісіп тұрған бидайды оң қолымен
ғана (сол қолын тигізбей) оруға бұйырады да:
– Орғаныңды бір жерге жия бер, – деп кетіп қалады. Сәлден соң қайтып
келген Данышпан:
– Өндіре алмаспың ғой, бұл қалай? – дейді кедейге.
– Сыңар қолмен қиын екен тақсыр.
– Ендеше, қос қолдап өріп көрші.
Қос қолдап орған кедей жұмысты өндіріп тастайды.
– Есіңде болсын, жігітім, – дейді данышпан, – оң қол – ер, сол қол –
әйел. Бас екеу болмай, мал екеу болмайды. Әйелің өзіңе сүйеніш, ақылшы,
жәрдемші болса, кедейшіліктен де құтыласың, – деп әлгі жігітке өз ақылын
айтыпты.

Қазыбектің сұрағы

Шегеннің Қазыбегі Құлжабайдан: Кәрілікке не ем? деп сұрағанда, ол
былай деп жауап беріпті:
– Кәрілікке сүйемел төрт нәрсе:
Біріншісі – ішіп-жейтін ырыздығы,
Екіншісі – күтушісі,
Үшіншісі – таза киімі,
Төртіншісі – жұмсақ төсегі болсын,
Осы төрттеуі кәрі өмірдің шипасы.

Табайдың тапқырлығы
Табай шешен тумысынан қолы тар кісі болған екен. Сол кісі бірде
жолаушылап келіп түсе қалған Шеген бидің бір баласын үйіне қондырмай
жіберіпті. Содан өзі бірде Шегенге сәлем берейін деп барса, Шегеннің өзі
үйде жоқ екен. Баяғы өзі үйіне қондырмай жіберген баласы Табайды танып:
Дүние кезек деген, ақсақал, анада үйіңізге қондырмағаныңыз есіңізде болар,
енді сіз де бұл үйге қона алмайсыз, жолыңыздан қалмай жүре беріңіз – деп
түсірмейді.
Бала айтты деп кете беретін Табай ма, атты борбайлата бір салып,
қотанның ортасына барады да, бар дауысымен ойбайға басады:
– Байлықты сұрадың – таласпадым, бердім, Шеген, ойбай,
Батырлықты сұрадың – таласпадым, бардім, Шеген, ойбай!
Билікті сұрадың – таласпадым, бердім, Шеген, ойбай!
Өзіме қонған қу сараңдық еді, бердім, ойбай, бердім! – деп, атты
басқа тартып жібереді.
Алғашқы дауыс шыққанда үрейлене сыртқа шыққан Шегеннің бәйбішесі
Табайды танып, жүгіріп келіп шалбырына оралады. Жалынып-жалпайып, аттан
түсіріп, баласына кешірім сұратып, ат-тон айып төлейді.

Ахметтің сөзден тосылуы
Торғайда Ахмет төре дуанбасы болып келгенде, арғын, қыпшақтың игі
жақсылары сәлемдесе барыпты. Солармен бірге бойы бір тұтам қолтоқпақтай
Балақарақшы да барады. Ахмет Балақарақшыны білмейді екен. Бұл кім? деп
сұрайды. Біреу: Балақарақшы деген епті жігітіміз осы дейді.
– Пай-пай, жұрт та қызық-ау, осы қарақшы болып не бітіруші еді, түрі
мынау ғой, -деп қарқ-қарқ күледі. Сонда Балақарақшы былай дейді:
– Күлме төрем!
Биік болсаң, көп болса, қарағайдай боларсың,
Құрт болып теспесімді қайдан білесің?
Мықты болсаң, көп болса, пілдей шығарсың,
Тышқан болып құлағыңа кірмесімді қайдан білесің?!
Ойланбай сөйлегеніне опық жеген Ахмет ұялғанынан үндей алмай жер
шұқылап отырып қалыпты.

Жанқұттының жауабы

Жанқұтты шешен бір күні қыпшақ дуанбасы Ыбырайдың үйіне келеді. Ыбырай
именетін, немесе ерекше сыйлайтын кісі болмаса, кез келген адамды өзі
отыратын үйіне кіргізбей, қонақ үйіне түсіртеді екен. Дуанбасының қызметші
жігіттерінің қонақ үйге жүріңіз дегеніне көнбей, Жанқұтты Ыбырайдың өз
үйіне кіреді. Ыбырай үйінде Шорманның Мұсасымен сөйлесіп, қисайып жатыр
екен, қонаққа қолын бермей, аса таяғының ұшын ұсынады. Жанқұтты таяқты
ұстамай, Мұсамен сәлемдесіп, төрге шығып отырады.
Дуанбасы әлден уақытта жастықтан басын көтеріп:
– Мұсажан, мына басына бөстек киген шалың кім? – дейді.
– Мұсажан, басымызға елтірі бөрік кисек, бөстек дейді. Ел басқарсын
деп пысық жігіттен ұлық қойсақ, естек дейді. Халықтың аузына қақпақ қойып
болмайды деген осы да, – дейді Жанқұтты Мұсаның орнына өзі жауап беріп.
– Ыбеке, сіз сөзден ұтылдыңыз, шешенге ат-шапан айып төлеңіз. Бұл –
Сарым руының Жанқұтты деген шешені, – дейді Мұса.
Ыбырай ештеңе дей алмайды. Шешеннің тапқыр сөзіне қатты тосылып, үнсіз
қалады.

Сағиттың сөзден сүріндіруі
Дуанбасы Жайықбайев Ыбырайдың туысы – Омар өте қатал кісі екен. Өзіне
бағынбағандарды табанда тұтқындатып, айдатып жіберу әдетіне айналыпты.
Бір жылы өзінің кедей ағайынын айдатпақ болады. Оның бар кінәсі болыс
отырған ақ ордаға рұхсатсыз кіріп келгендігі болса керек.
Осыны естігенде Сағит шешен ара түсіп, болысты әзер тоқтатыпты. Ойдағы
бұзықтығын орындай алмай булыққан Омар Сағит шешен үйден шыға бергенде:
– Әжептәуір адамға да иттің атын қояды екен-ау! – деп мырс етіпті.
Сонда Сағит шешен артына жалт қарап:
– Мен ит болсам да сендей өз ұяласымды талаған жоқпын ғой! – деп шығып
кетіпті.

Кішік болғаннан кішіреймейсің...
Жапондар айтатын алты қырсық деген бар екен. Олар: ақылсыздық,
ызақорлық, жеңілтектік, нәпсіқұмарлық, солқылдақтық және дүниеқоңыздық.
Осылардың әрқайсысының он сегіз көрінісі бар. Сонда жиыны 108 түрлі болады
деп есептейді екен де, солардың бәрін тізбектеп, жазып, әйгілеп қоятын
көрінеді. Осыларды күнде құлақпен естіп, көзбен көріп жүрген кісі теріс
жолға бара ма?
Міне, халықтық тәрбиенің көрнекті түрі қандай әсерлі! Бүгінде Жапон
елінің өнер-біліммен дүние жүзіндегі өркениетті елдің қатарында алға
шығуына, дамуына осы тәрбиенің әсері болмады деп қалай атарсыз! Дүние жүзі
елдерінің көбінде отбасылардың ажырасуы жыл сайын өсіп отырса, жапондарда
жұбайлардың ажырасуы мүлде жоқтың қасы екен. Жапон әйелдері ешқашан адамның
бетіне түсін суытып қарамайды, сөйлескенде әуелі түсін жылытып, күліп қана
сөйлейді. Міне, осыдан кейін адамдар арасында ұрыс-жанжал қайдан болсын.
Ұрлық істеу, өтірік айту деген сияқты әдеттер оларда мүлде жоқ болса керек.
Осындайда Үлкенге – құрмет, кішіге – ізет көрсететін халқымыздың үлкеннің
алдын кесіп өтпейтін кішіпейілдігі, жесірі мен жетімін сыртқа теппейтін
бауырмалдығы, есігіне құлып салмайтын адалдығы қайда кеткен деп қайран
қаласың... Бәрі – сол ұлт, яғни ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуде жатыр емес
пе!?

Ізбастының назы
Қарабалық Қостан деген момын адамның жеріне Қошқарұлы Жәнібек баса көктеп
қонып алады. Қостан Жәнібекке тайсақтап тура бара алмай, ағайындас
Ізбастыға барып айтады.
– Батыр Жәнібек көшіп келіп жеріме қонып, малын жайып жіберді. Бұл
зорлыққа көне алмай саған келдім, не ақыл айтасың? – дейді Қостан.
– Жарайды үйіңе жүре бер, өзім Жәнібекке барайын, – депті Ізбасты.
Кешікпей Ізбасты Жәнібекке келіп амандық, саулықтан соң:
– Ассалаумағалайкум Жәнібек!
Атаның сай, атың сай,
Көшсең нуға жетесің.
Кетпенің сай, шотың сай.
Қазсаң суға жетесің.
Жорықта көп жортқансың,
Білесің жолдың төтесін.
Ерегіскен жауыңды,
Жермен жексен етесің.
Қалың жатқан қазақтың,
Баласына – әкесің.
Көбісіне – көкесің.
Жәбірлеме жарлыны,
Жанышпа батыр жалғызды,
Дүниеден сен де өтесің,
Кеңінен толғап кеңесіп,
Кедейдің бұзба кепесін.
Ертең өзің өлгенде,
Артыңда адыра қалатын,
Бір жырымдай сайды
Сен не етесің? –
депті . Сонда Жәнібек батыр:
– Менен не сұрайсың? – депті.
Ізбасты би:
– Сен қайдан да жер аласың. Мынау аз үй Қостан (Омар Шипиннің жазуынша
Қостанай) ешқашан жер ала алмайды. Сен мұның жерінен көш, – дейді.

Жантұрған би
Бір жолы Мақаш правительдің үйіне Адай елінен Жантұрған би келе
қалады.Мақаш Жантұрғанға сәлемдескенде былай депті:
– Әй, Жантұрған, бұл қазақтың атадан баланы ширек кем ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.