Миссионерлік әдебиеттің қазақша аудармаларының тілі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының тарихына қатысты көптеген қоғамдық-әлеуметтік мәселелердің кезінде саясатқа байланысты өз мәнінде ашылмағаны немесе зерттелмегені белгілі. Қазақ тіл білімінде назар аударылмай келген осындай мәселенің бірі−миссионерлік мақсатта қазақ тіліне аударылған діни әдебиет тілі.
Шын мәнінде, қазақ халқы мен өзге ұлттар арасындағы өзара саяси-экономикалық және мәдени-рухани байланыстары мен бір-біріне өзара қарым-қатынасының әсерін зерттеудің мәні зор.
XIX ғасырдың II жартысында қазақ халқының әлеуметтік, саяси-экономикалық өмірінде ірі тарихи өзгерістер болды. Ресейдің патша үкіметі бұған дейін Сібір, Еділ бойы, Орал өңірінде жүргізген орыстан өзге ұлттарды отарлау-шоқындыру саясатын енді Қазақстан мен Орта Азия елдеріне іске асыруды бастаған еді. Аталған саясаттың негізгі бағыт-бағдары− отарланып алынған елдерді христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру саясатын жүзеге асырудың бірден-бір басты жолы отарланған халықтардың бұрыннан қолданып келе жатқан жазуын өзгертіп, оны кириллицаға ауыстыру, сол арқылы ол ұлттың тілін жою болатын. Ең бастысы, патша үкіметі саясатын астыртын жүргізді. Қазақтың кең даласына түрлі әскери бекіністер салып, орыс мұжықтарын қоныстандырып, әр түрлі деңгейдегі оқу орындары ашыла бастады. Қазақ даласына түрлі ғылым саласы бойынша зерттеушілер келіп, қазақтың жеріне, тарихына, этнографиясына, фольклорына, тіліне ден қойылып, олар қағаз бетіне түсе бастады. Патша үкіметінің жоспарындағы басты мақсат−қазақ халқының санасын христиан дінімен шырмап, дінін, тілін, ділін өзгерту, сөйтіп ұлан-ғайыр қазақ даласын қол астына кіргізу болды. Осы мүддені жүзеге асыру барысында басты қару ретінде дін алынса, ал ол дінге кіргізудің басты құралы етіп православие діні мазмұнындағы кітаптарды тарату мен оны аудару қолға алынды. Себебі сол кездегі сауатсыз, әріп танымайтын қалың бұқараға шіркеу тілін түсіну қиынға соқты. Оның үстіне қазақ даласына мұсылманша да оқу келе бастаған болатын. Осымен байланысты тарих сахнасында екі дін өзара бәсекеге түскен тұс деп көрсетілген XIX ғасырда дүниеге келген, қазақ топырағындағы аударманың алғашқы нұсқалары ретінде тануға болатын, қазақ жазуына орыс графикасын лайықтап алғаш енгізген және сол тұстағы қазақтың ауызекі сөйлеу тілін қағаз бетіне түсірген миссионерлік бағыттағы әдебиет тілін зерттеудің қазақ қоғамының тарихи-әлеуметтік-мәдени мәселелерімен қатар әдеби тілінің қалыптасу тарихына да тікелей қатысы бар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдеби тілі тарихының дамуындағы ең маңызды кезеңнің бірі–XIX ғасырдың II жартысында жоғарыда сөз болған шоқындыру саясаты мақсатында пайда болған миссионерлік діни әдебиеттер аудармаларының тілі. Миссионерлік әдебиетті ғылыми негізде кешенді зерттеу−қазақ руханиятының өзіндік болмысын сыртқы отарлаушы ел мәдениеті мен әдебиеті, тілі мен дінінің экспансиясынан сақтап қала білудегі сөз өнерінің танымдық қуатын, қазақ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының тарихына қатысты көптеген қоғамдық-әлеуметтік мәселелердің кезінде саясатқа байланысты өз мәнінде ашылмағаны немесе зерттелмегені белгілі. Қазақ тіл білімінде назар аударылмай келген осындай мәселенің бірі−миссионерлік мақсатта қазақ тіліне аударылған діни әдебиет тілі.
Шын мәнінде, қазақ халқы мен өзге ұлттар арасындағы өзара саяси-экономикалық және мәдени-рухани байланыстары мен бір-біріне өзара қарым-қатынасының әсерін зерттеудің мәні зор.
XIX ғасырдың II жартысында қазақ халқының әлеуметтік, саяси-экономикалық өмірінде ірі тарихи өзгерістер болды. Ресейдің патша үкіметі бұған дейін Сібір, Еділ бойы, Орал өңірінде жүргізген орыстан өзге ұлттарды отарлау-шоқындыру саясатын енді Қазақстан мен Орта Азия елдеріне іске асыруды бастаған еді. Аталған саясаттың негізгі бағыт-бағдары− отарланып алынған елдерді христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру саясатын жүзеге асырудың бірден-бір басты жолы отарланған халықтардың бұрыннан қолданып келе жатқан жазуын өзгертіп, оны кириллицаға ауыстыру, сол арқылы ол ұлттың тілін жою болатын. Ең бастысы, патша үкіметі саясатын астыртын жүргізді. Қазақтың кең даласына түрлі әскери бекіністер салып, орыс мұжықтарын қоныстандырып, әр түрлі деңгейдегі оқу орындары ашыла бастады. Қазақ даласына түрлі ғылым саласы бойынша зерттеушілер келіп, қазақтың жеріне, тарихына, этнографиясына, фольклорына, тіліне ден қойылып, олар қағаз бетіне түсе бастады. Патша үкіметінің жоспарындағы басты мақсат−қазақ халқының санасын христиан дінімен шырмап, дінін, тілін, ділін өзгерту, сөйтіп ұлан-ғайыр қазақ даласын қол астына кіргізу болды. Осы мүддені жүзеге асыру барысында басты қару ретінде дін алынса, ал ол дінге кіргізудің басты құралы етіп православие діні мазмұнындағы кітаптарды тарату мен оны аудару қолға алынды. Себебі сол кездегі сауатсыз, әріп танымайтын қалың бұқараға шіркеу тілін түсіну қиынға соқты. Оның үстіне қазақ даласына мұсылманша да оқу келе бастаған болатын. Осымен байланысты тарих сахнасында екі дін өзара бәсекеге түскен тұс деп көрсетілген XIX ғасырда дүниеге келген, қазақ топырағындағы аударманың алғашқы нұсқалары ретінде тануға болатын, қазақ жазуына орыс графикасын лайықтап алғаш енгізген және сол тұстағы қазақтың ауызекі сөйлеу тілін қағаз бетіне түсірген миссионерлік бағыттағы әдебиет тілін зерттеудің қазақ қоғамының тарихи-әлеуметтік-мәдени мәселелерімен қатар әдеби тілінің қалыптасу тарихына да тікелей қатысы бар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдеби тілі тарихының дамуындағы ең маңызды кезеңнің бірі–XIX ғасырдың II жартысында жоғарыда сөз болған шоқындыру саясаты мақсатында пайда болған миссионерлік діни әдебиеттер аудармаларының тілі. Миссионерлік әдебиетті ғылыми негізде кешенді зерттеу−қазақ руханиятының өзіндік болмысын сыртқы отарлаушы ел мәдениеті мен әдебиеті, тілі мен дінінің экспансиясынан сақтап қала білудегі сөз өнерінің танымдық қуатын, қазақ
ӘОЖ 811.512.122’255.4 (09) Қолжазба
құқығында
АДАМБАЕВА ГҮЛБАРШЫН МІНБАРҚЫЗЫ
Миссионерлік әдебиеттің қазақша аудармаларының тілі
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор Б.Әбілқасымов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор А. М.
Алдашева
филология ғылымдарының
кандидаты О. Жұбаева
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылғы 14 мамырда сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒК
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 - түркі
тілдері және 10.02.02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д.53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 14 сәуірде таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым
хатшысы, филология ғылымдарының
докторы, профессор Ж.А.Манкеева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының тарихына қатысты көптеген
қоғамдық-әлеуметтік мәселелердің кезінде саясатқа байланысты өз мәнінде
ашылмағаны немесе зерттелмегені белгілі. Қазақ тіл білімінде назар
аударылмай келген осындай мәселенің бірі−миссионерлік мақсатта қазақ тіліне
аударылған діни әдебиет тілі.
Шын мәнінде, қазақ халқы мен өзге ұлттар арасындағы өзара саяси-
экономикалық және мәдени-рухани байланыстары мен бір-біріне өзара қарым-
қатынасының әсерін зерттеудің мәні зор.
XIX ғасырдың II жартысында қазақ халқының әлеуметтік, саяси-
экономикалық өмірінде ірі тарихи өзгерістер болды. Ресейдің патша үкіметі
бұған дейін Сібір, Еділ бойы, Орал өңірінде жүргізген орыстан өзге ұлттарды
отарлау-шоқындыру саясатын енді Қазақстан мен Орта Азия елдеріне іске
асыруды бастаған еді. Аталған саясаттың негізгі бағыт-бағдары− отарланып
алынған елдерді христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру саясатын
жүзеге асырудың бірден-бір басты жолы отарланған халықтардың бұрыннан
қолданып келе жатқан жазуын өзгертіп, оны кириллицаға ауыстыру, сол арқылы
ол ұлттың тілін жою болатын. Ең бастысы, патша үкіметі саясатын астыртын
жүргізді. Қазақтың кең даласына түрлі әскери бекіністер салып, орыс
мұжықтарын қоныстандырып, әр түрлі деңгейдегі оқу орындары ашыла бастады.
Қазақ даласына түрлі ғылым саласы бойынша зерттеушілер келіп, қазақтың
жеріне, тарихына, этнографиясына, фольклорына, тіліне ден қойылып, олар
қағаз бетіне түсе бастады. Патша үкіметінің жоспарындағы басты мақсат−қазақ
халқының санасын христиан дінімен шырмап, дінін, тілін, ділін өзгерту,
сөйтіп ұлан-ғайыр қазақ даласын қол астына кіргізу болды. Осы мүддені
жүзеге асыру барысында басты қару ретінде дін алынса, ал ол дінге
кіргізудің басты құралы етіп православие діні мазмұнындағы кітаптарды
тарату мен оны аудару қолға алынды. Себебі сол кездегі сауатсыз, әріп
танымайтын қалың бұқараға шіркеу тілін түсіну қиынға соқты. Оның үстіне
қазақ даласына мұсылманша да оқу келе бастаған болатын. Осымен байланысты
тарих сахнасында екі дін өзара бәсекеге түскен тұс деп көрсетілген XIX
ғасырда дүниеге келген, қазақ топырағындағы аударманың алғашқы нұсқалары
ретінде тануға болатын, қазақ жазуына орыс графикасын лайықтап алғаш
енгізген және сол тұстағы қазақтың ауызекі сөйлеу тілін қағаз бетіне
түсірген миссионерлік бағыттағы әдебиет тілін зерттеудің қазақ қоғамының
тарихи-әлеуметтік-мәдени мәселелерімен қатар әдеби тілінің қалыптасу
тарихына да тікелей қатысы бар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдеби тілі тарихының дамуындағы
ең маңызды кезеңнің бірі–XIX ғасырдың II жартысында жоғарыда сөз болған
шоқындыру саясаты мақсатында пайда болған миссионерлік діни әдебиеттер
аудармаларының тілі. Миссионерлік әдебиетті ғылыми негізде кешенді
зерттеу−қазақ руханиятының өзіндік болмысын сыртқы отарлаушы ел мәдениеті
мен әдебиеті, тілі мен дінінің экспансиясынан сақтап қала білудегі сөз
өнерінің танымдық қуатын, қазақ тіліндегі христиандық мазмұндағы
шығармалардың пайда болуының алғышарттарын, қазақ тіліне аударылуы мен
таралуын айқындауға мүмкіндік береді. Орыс ағартушылығы мен миссионерлік
әдебиеттің өзекті де кешенді мәселелері, XIX ғасырдың II жартысында қазақ
өңірінде ағартушылық пен миссионерліктің ұштасуы, атап айтқанда ағарту
ісіндегі Н. И. Ильминский жүйесі, Қазан академиясы жанындағы миссионерлік
курс, Православ Миссионерлік Қоғамы жанындағы Аударма комиссиясының жұмысы
және олардың бұратана халықтар арасына таратқан, соның ішінде қазақ
тіліндегі миссионерлік христиандық аударма әдебиеттің сипаты ғылыми зерттеу
нысаны тұрғысында біртұтас және жан-жақты қарастыруды, саралау мен талдауды
қажет етеді. Осыған орай, миссионерлік әдебиеттің мазмұнын, тілін,
аударманың дәрежесін, оның қазақ жазба әдеби тілінің қалыптасу кезеңіндегі
орнын айрықша екшеу қажеттілігі туындайды. Отарлау саясатымен байланысты
бұл мәселе тарихшы, саясаттанушы мамандардың зерттеулері мен мақалаларына
арқау болғанымен де, қазақ тіл білімінде миссионерлік әдебиеттің аударма
арқылы қазақ даласында таралуы, олардың қазақ әдеби тілінің қалыптасып,
дамуына тигізген ықпалын қарастырған арнайы зерттеу жүргізілген емес.
Қазақ әдеби тілі тарихына қатысты зерттеушілер тарапынан тиісті
дәрежеде тілдік талдауға түспеген миссионерлік әдебиет тілінің зерттеу
нысанына алынуы−өзекті мәселе. Сонымен бірге, аталған кітаптардың
көпшілікке арналып жазылған ғылыми-көпшілік әдебиеттер қатарына жататындығы
және орыс тілінен аударылған аударма әдебиеттің алғашқы үлгілері ретінде
олардың тіліндегі (орфографиясындағы, сөздік құрамы мен грамматикалық
құрылысындағы) ерекшеліктер қарастырылуы да зерттеудің өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдеби тілдің қалыптасу тарихы өзінің даму
барысында бірнеше кезеңдерге бөлініп қарастырылатыны белгілі. Осы тұрғыдан
алып қарағанда XIX ғасырдың соңғы ширегі қазақ әдеби тілінің дамуында
ерекше орын алады. Өйткені бұл кезеңде қазақ тілі тарихында фонетикалық,
лексикалық және грамматикалық нормалар қалыптасып, бір жүйеге түсе бастаған
еді. Аталған кезеңдегі қазақ әдеби тілінің тарихы және қалыптасу, даму
жолдарының түрлі деңгейлері І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Мұсабаев,
С.Аманжоловтардың мақалаларында қарастырылады. Қазақ әдеби тілі тарихын
жалпылама сипаттаумен қатар, оны танытатын нұсқаларды зерттеген ғылыми
еңбектер де бар. Олардың қатарына Р.Сыздықова (Қазақ әдеби тілінің тарихы,
Абай шығармаларының тілі), Б.Әбілқасымов (XIX ғасырдың II жартысындағы
қазақ әдеби тілі), Е.Жанпейісов (XX ғасырдың басындағы қазақ прозасының
тілі), Т.Қордабаев (XIX ғасырдағы жазбалары тілінің синтаксисі), С.Исаев
(20-жылдардағы мерзімді баспасөз тілі), С.Хасанова (Ыбырай шығармаларының
тілі), Ш.Мәжітаева (XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі) зерттеу еңбектерін
жатқызамыз.
Қазақ тіл білімінде XIX ғасырдың II жартысындағы кейбір баспа
нұсқалардың тілін, сол тұстағы кейбір стильдерді зерттеген бірнеше
монография, диссертация болғанымен, миссионерлік діни әдебиеттер тілі бөлек
алынып, арнайы жеке-дара зерттеу нысаны болған жоқ. Р.Сыздықова мен
Б.Әбілқасымовтың зерттеулерінде бұл әдебиеттер туралы жалпылама шолу
ретінде ғана айтылып өтеді. Аударма саласында аталған кітаптардың аударма
үлгілері екендігі З.Тұрарбековтың Қазақ тіліндегі аударма тәжірибесінен
(XIX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басы) атты диссертациялық еңбегінде,
Ә.Сатыбалдиевтың Рухани қазына атты еңбегінде, Ө.Айтбаевтың Алғашқы
аударма үлгілері және олардың терминге қатысы атты мақаласында,
А.Алдашеваның Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер
атты еңбегінде қазақ тілінің терминологиялық жүйесін жасап,
қалыптастырудағы алғашқы аударма үлгілерінің алатын орнын көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі миссионерлік әдебиет
аудармаларының тілі.
Зерттеу пәні. XIX ғасырдың II жартысында пайда болған қазақ тіліндегі
миссионерлік әдебиеттер аудармалары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты
мақсаты–миссионерлік діни әдебиет аудармалары тілінің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерін зерттеп, аталған әдебиеттің қазақтың жазба әдеби тілі
тарихында алатын орнын айқындау. Бұл мақсат төмендегідей міндеттерді шешу
арқылы жүзеге асырылады:
- миссионерлік әдебиеттің пайда болуы, таралуын тарихи-әлеуметтік
тұрғыдан сипаттау;
- бұл әдебиеттің қазақтың жазба әдеби тіл тарихында алатын орнын
анықтау;
- аталған әдебиет тілінің лексикалық құрамы, фонетикалық жүйесі мен
орфографиясы және грамматикалық құрылысындағы ерекшеліктерді талдау;
-миссионерлік әдебиет тілін алғашқы аударма үлгілері ретінде
қарастыру;
-миссионерлік әдебиет тіліне лексика-грамматикалық сипаттама беру;
-қазақ жазуына орыс графикасын енгізудегі миссионерлік аударма
әдебиеттің қызметін көрсету;
-аудармалардың стильдік сипатын дәйектейтін талдаулар жүргізу;
-аударма әдебиет тіліндегі қазақтың төлтума сөздерінің, сөзжасамдық
жүйесінің, кірме сөздер (араб, парсы, орыс сөздері) мен баламасыз
лексиканың қолданысын сипаттау;
-аударма әдебиет тілінің сөйлем құрылысындағы ерекшеліктерін
түсіндіру.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері. Езгиликке уйротетин кнеге,
1892 ж, Іисус Христостын еткен кудреттери, 1893, Ақыл беретугун кнеге, 1894
ж, Езги князь Владимир тура динне озу де кириб, орус калкын-да киргизгени,
1894 ж, Марк жазган святой жаксылыкты жарья, 1894 ж, Ауруларды жазушы,
азапқа шыдаушы езги Пантелеймонның омуру, 1898 ж, Святое Евангелие господа
нашого Иисуса Христа, 1899 ж, Шын динне уйрототун кнеге, 1901 ж, Рассказы
из житий святых, 1901 ж, Молитвеник – Тилек кнегеси, 1902 ж, Езги Катерина,
1902-1903 ж, Езги Йосиф прекрасный, 1902 ж, Айал жайында, 1903 ж, Езги
Варвара, 1903 ж, Шестипсалмие, 1904 ж, Требник, 1904 ж, Іов, 1905 ж,
Священная история Ветхого Завета, 1908 ж, Первоначальные сведения о
православной христианской вере, 1886 ж, Езги Авраамъ, 1892 ж.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін
жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер құрайды. Тақырыпты зерттеу
барысында сипаттама әдісі, тарихи-салыстыру әдістері қолданылды.
Миссионерлік діни әдебиеттер жазба әдеби тілдің қалыптасу дәуірінде пайда
болуы себепті, оның лексикалық құрамындағы, орфографиясы мен грамматикалық
құрылысындағы ерекшеліктер сол кезеңдегі және қазіргі әдеби тілдік
құбылыстармен салыстырылып қаралды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тіл білімінде
бұрын арнайы зерттеу нысаны болмаған миссионерлік әдебиет
аудармаларының тілін қарастыру барысында төмендегідей нәтижелерге қол
жеткізілді:
- миссионерлік діни әдебиеттің пайда болып, таралуына әсер еткен
экстралингвистикалық жағдайлар мен қоғамдық-әлеуметтік жағдаят сипатталды;
- аталған әдебиеттер тіліндегі орфографиялық, лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктерге сол кезеңдегі және қазіргі әдеби тіл
тұрғысынан талдау жасалынды;
- ғылыми-көпшілік стильдің қалыптасуындағы миссионерлік әдебиеттің
әсері қарастырылды;
- қазақтың ұлттық жазба әдеби тіліндегі алғашқы аударма үлгілері
ретінде миссионерлік әдебиеттің орны анықталды;
- қазақ әдеби тілінің лексикалық қорының, терминдік жүйесінің
молаюына аталған әдебиеттің әсері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыстың
қорытындылары мен тұжырымдары қазақ әдеби тілі тарихы, лексикологиясы,
аударма теориясы мен тәжірибесіне, лексикография саласын дамытуға өзіндік
үлесін қоса алады. Жұмыста жинақталған материалдарды, оларға берілген
сипаттамалар мен жұмыстың теориялық пікірлерін жоғарғы оқу орындарының
филология факультетерінде Қазақ әдеби тілінің тарихы, Аударма теориясы
мен практикасы атты ғылыми курстарда, арнаулы курстар мен семинарларда,
сондай-ақ оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Миссионерлік әдебиет аудармасының қазақтың жазба әдеби тілін
қалыптастыруда өзіндік белгілі орны бар;
- Миссионерлік діни әдебиет қазақтың сөйлеу тілінің нормаларын
сақтай отырып, оны жазба әдеби тілмен ұштастырған.
- Аталған әдебиет тілінің лексикалық құрамы сол кезеңдегі сөздік
қордың негізгі қабаттарын (қазақтың төлтума сөздері, араб және парсы
сөздері, орыс сөздері) пайдалана отырып, халыққа түсінікті жаңадан
бірсыпыра балама сөздерді қолданды;
- Сөйлем құрылысында кейбір жерлерде орыс тілінің әсері
байқалғанымен, миссионерлік әдебиеттің грамматикалық құрылысы қазақ тілінің
ішкі заңдылықтарын қатаң сақтаған;
- Зерттеліп отырған әдебиет аударманың алғашқы үлгілері ретінде
анықталады;
- Миссионерлік әдебиеттің аудармалары ғылыми-көпшілік стилді
қалыптастыруға өзіндік үлес қосты;
- Қазақ әдеби тілін қалыптастыру барысында сөздердің жазылуын бір
ізге келтіруде, орфографиялық, пунктуациялық заңдылықтарды қалыптастыруға
байланысты да деректері назар аударарлық.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының бағыт-бағдары,
мазмұны, негізгі тұжырымдары мен басты нәтижелері бойынша Ұлы суреткер
ұлағаты атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы,1997 ж),
Тілдік жүйе және құрылым атты ғылыми-теориялық конференцияда
(Алматы,1997ж), А.Байтұрсын оқулары атты ғылыми-теориялық конференцияда
(Астана,2006ж), Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы
әдебиеттанудың өзекті мәселелері атты республикалық ғылыми- теориялық
конференцияда (Алматы,2006ж), М. Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани
тәрбие мәселелері атты республикалық ғылыми- теориялық конференцияда
(Ақтау,2007), Қазіргі терминография мәселелері атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы,2010), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалды. Диссертацияның
мазмұны ғылыми басылымдарда 6 мақала түрінде жарияланды. Сондай-ақ,
жұмыстың қолжазбасы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Тіл
тарихы және диалектологиясы бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі тарау, қорытынды
және әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі
негізделіп, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері айқындалып,
жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға
ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған
тілдік дереккөздер, жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы
туралы деректер келтірілді.
Миссионерлік әдебиет және оның аудармаларының қазақ әдеби тілін
қалыптастырудағы орны атты бірінші тарауда Қазақстан тарихындағы көп жылдар
бойы айтылмай келген жағдайлардың бірі−Ресейдің отарлау саясаты, соның
ішінде ең күрмеуі көп бұратана халықтарды шоқындыру саясаты туралы
мәселеге экстралингвистикалық фактор ретінде назар аударылып, сипатталады.
Миссионерлік, жалпы алғанда, бүкіләлемдік діндерге тән белгі.
Миссионерлердің басты мақсаты−басқа діндегі, басқа сенім мен көзқарастағы
адамдарды өз діндеріне, сенімдеріне кіргізу. Миссионерлік қозғалыстың
бастауы өте ертеде жатыр және бұл саясатты барлық діндегілер де ұстанған.
Миссионерлік рух жеке діни құбылыс емес, ол ұлттық шеңбердің шегінен тыс
кең түрдегі әлеуметтік-эконономикалық және саяси қозғалыстың діни
аспектісі. Патшалы Ресей империясы өз қол астына енген бұратана
халықтардың жазуы мен діни нанымын істен шығарып, мүлде шоқындырып жіберу
саясатын тым ерте күннен бастаған әрекетін Х1У ғасырдағы мордва, чуваш,
вотяк, коми халықтарының тарихынан көруге болады. Мысалы, коми халықтарынан
шыққан священник Стефан 1383 жылы епископ дәрежесіне көтеріледі және орыс
графикасы негізінде коми алфавитін жасап, миссионерлік қызмет атқарады. Ал,
1719 жылы сенатта Еділ бойы қалмақтарын дінге шоқындыру арқылы орыстандыру
саясатын жүзеге асыру мәселесі қаралып мақұлданса, 1731 жылы Волга бойы
халықтары үшін арнайы түрдегі "Новокрещенская контора" құрылған. Болашақ
миссионерлерді даярлауға ерекше мән беріліп, бұрынғы Қазан діни семинариясы
патша үкіметінің жарлығымен 1796 жылы Сан-Петербор академиясымен бірге
Қазан діни академиясы болып қайтадан құрылып, 1818 жылға дейін жұмыс істеді
[1;25]. XIX ғасырдың орта тұсында Қазанда дінбасылық қызметте миссионерлік
қозғалысты қолдаушы аса қасиетті Гурий болатын. Соның ұсынысы және қолдауы
бойынша 1867 жылы қазан айында Қазан кафедралды соборында Қасиетті Гурий
қауымдастығы ұйымдастырылып, шығыста миссионерлік қозғалыстың тың дәуірі
басталады. Қауымдастықтың алғашқы жалпы жиналысында Қасиетті Гурий
қауымдастығының жарғысы (Уставы) қабылданып, мұнда қауымдастықтың
мақсаттары мен міндеттері айқындалып көрсетілді. Қауымдастықтың алғашқы
1868 жылға арналған бағдарламасында мектептерге және өз бетімен оқуға
арналған православиелік діни кітаптарды бұратана халықтар тілінде
құрастыру, басып шығару және тарату, сондай-ақ мұғалімдер мен пастырлерге
арналған мұсылмандық пен пұтқа табынушылықты жоққа шығару мазмұнындағы
көмекші құралдар шығару жоспарланып, татар, чуваш және басқа да бұратана
халықтар тіліндегі діни мазмұндағы кітаптарды басып шығару жөнінде өтініш
жасау және бұл кітаптарды Петербург цензурасына ұсынылмайтындай етіп құқық
берулеріне өтініштерін көрсеткен [2;10]. Сөйтіп, патша өкіметінің қолдауын
арқа тұтқан орыс православиесі өзінің шоқындыру миссиясына құлшына кірісті.
Қасиетті Гурий қауымдастығының белсенді мүшелерінің белгілі бір бөлігі
қазақ жерінде 1869 жылы Түркістан епархиясын ашады. Қазақ жерінде ашылған
діни қауымдастықтың құрамына сол кездегі Ресей патшалығының қазақ жерін
басқарып отырған шенеуніктері мен дін басылары кіреді. Сондай–ақ патша
өкіметі бұратана халықтарды игеруде қоныс аударушыларға көп үміт артты,
сондықтан да 1868 жылы "Переселенческий комитет" құрылып, миссионерлік
саясатты осы бағытта жандандырды.1869 жылы 27 қарашада Консистория қаулы
қабылдайды, онда қазақ даласындағы шоқындыру саясатының баяу жүргізіліп
отырғандығы, сол себептен де қазақтар үшін православие дінін тарататын
мекеме ашу керектігі айтылады [3; 6].
Бұл ұсыныс тек 1881 жылы ғана орындалады. Осы жылы қазақ даласында
Қасиетті Синодтың жарлығымен мұсылмандыққа қарсы "Киргизская духовная
миссия" деген мекеме ашылып, 1883 жылдан бастап 14 миссионерлік стан
құрылып, осы стандар жанынан миссионерлік мектептер жұмыстарын бастайды.
Бұл миссияның алғашқы миссионері бұрын Алтай миссиясында қызметте болған
Филарет Алексеевич Синьковский- Преосвященный Владимир, кейіннен Моздок пен
Владикавказ епископы болды. Отарланған қазақ даласы мен Түркістан
өлкесіндегі бұратана халықтарды идеологиялық жағынан меңгеріп алу үшін
оларды шоқындыру және орыстандыруды мемлекеттік дәрежеге сай жүзеге асыру
үшін Қасиетті Синод пен патша өкіметі миссионер − ғалымдарға үлкен сенім
артты. Осы саясатты жүзеге асыру барысында миссионерлік топ мемлекет
тарапынан керекті діни кітаптармен және басқа да материалдармен, қаржымен
қамтамасыз етілді. Патша отаршылдары бодандыққа айналған бұратаналардың
рухани болмысына терең бойлап ену үшін миссионер-ғалымдардың алдына ол
елдің дініне қоса, сол елдің барлық ерекшелігін жан-жақты меңгеруді талап
етті [4; 8]. Ал миссионер-ғалымдардың ең баса назар аударған және мұқият
іске асырған мәселелерінің бірі – баспасөз арқылы миссионерлік идеяны
таратып, насихаттау үшін арнаулы зерттеу жинақтарын, газет-журналдар,
аударма кітаптар шығару болып табылды.
1. 2 Миссионерлік әдебиеттің қазақ тіліне аударылуы. Аталған саясатты
жүзеге асыру үшін патша үкіметі мен орыс шіркеуі қазақ даласында христиан
дінін уағыздайтын кітаптардың аудармаларын көптеп таратты. Олар
православие дінінің қасиетті кітаптарын қазақ тіліне аударып, оны халық
арасында үгіттеу жұмысымен айналысты. Осы мақсатта Ресейдің көптеген
қалаларында және Қазанда, Астраханьда, Орынборда, Омбыда, Қырымда арнаулы
баспаханалар ұйымдастырылды. Дьякон И.Смолиннің айтуынша, 1913 жылға дейін
миссионерлікті насихаттайтын көлемді кітаптар саны 261-ге, көлемі кішкентай
кітаптар 320-ға жетті [5;38;]. Осы дінді уағыздаушылар аударып, басылым
көрген 307 кітаптың 288-і таза діни кітаптар болғандығын және 1860-1917
жылдар арасында қазақ тілінде православие дінінің 72 кітабы аударылғандығын
татар библиографы А.Каримуллин атап көрсетеді [6;158]. Қазақ сөздіктерінің
тарихын зерттеген ғалым М.Малбақов Бауырластық құрылған кезден бастап,
1910 жылға дейін қазақ тілінде жарық көрген 77 еңбектің інжілді уағыздайтын
орыс тілінен тәржімаланған кітапшалар екендігін айтады [7;39].
Евангелиенің ең соңғы мың данасы Қазан баспаханасынан 1910 жылы басылып
шықты.
Бірақ патша үкіметінің орыстандыру саясаты, миссионерлердің басты
арманы–қазақ жазуына орыс алфавитін енгізу Кеңес үкіметі кезінде толықтай
жүзеге асқаны белгілі.
1.3 Миссионерлік аударма әдебиеттердің қазақ жазуына орыс
графикасын енгізудегі орны. Тарих деректерінен орыстан өзге халықтар
жазуына орыс графикасын енгізу үлкен мемлекеттік саясат ретінде бірнеше рет
қолға алынғаны мәлім. Жоғарыда көрсетілгендей, православиелік орыс шіркеуі
бұратана халықтарды христиан дініне енгізу жолында аянбай еңбектенгені
белгілі. Еділ бойы, Орал және Сібір, сондай- ақ Орта Азия мен Қазақ халқын
орыстандыру бағытында бұл елдерде, біріншіден, орысша сауат аштыру, сонан
соң шоқындыру басты мақсат болды. Орыс алфавитінің қазақ тілі жағдайында
қолданылуы−өзіндік тарихы бар үлкен мәселелердің бірі. Сондықтан оған жеке
тоқталу жөн деп есептелінді. Патша өкіметі мен оның жергілікті жерлердегі
өкілдері қазақ халқының өзіндік тілі бар екенін, бірақ бұл тілдің әлі күнге
жазу тілі бола алмай келе жатқанын, қазақ даласында ол осы кезге дейін
негізінен діни оқумен, араб, парсы сөздерімен әбден араласып кеткен татарша
жазу тілінің орын алып келгенін көріп, бұдан өздерінің отарлаушылық
саясатының мақсатына сай қорытынды жасауға әрекеттенді. Осы бағытта олар
қазақ даласына әлі толық сіңіп болмаған мұсылман дінін қандай жолдармен
болса да ығыстырып, ол діндегі оқуды әбден әлсіретіп, соның нәтижесінде
дала тұрмысына біртіндеп христиан дінін енгізе, осы арқылы халықты
орыстандыра түсуге болады деп есептеді. Сөйтіп, мұны жүзеге асырудың бірден-
бір басты құралы – қазақ тіліне орыс алфавитін қолдану деп таныды.
1.4 Алғашқы аудармалардың стильдік сипаты мен ерекшеліктері. Миссионерлік
діни әдебиеттердің орысша нұсқасынан қазақша аударманы жасаушылардың да
алдында қалың бұқараға түсінікті, жалпақ тілмен түсіндіру, дегенмен де
тілдің дұрыстығын және халықтығын, яғни тілде күнделікті қолданыста бар
сөздік қорды пайдалану мақсаты тұрды. Сондай-ақ мәтінді аударып бергенде
оның мазмұны өсиеттік сапада болуы көзделді. Кітаптарды аударушылардың қай-
қайсы болмасын қазақ тілін өзге тіл әсерінен шама келгенше таза сақтау
мәселесіне баса назар аударған. Аудармадағы мәтіндердің сөйлем құрылыстары
жатық, баяндау жүйесінде ғылыми стилге тән нақтылық, жинақылық байқалады.
Мысалы: Церковь деп Христоска нанушы обществоны кöбине айтады. Тилек ÿйдö
сонÿн ушун церковь дейеледи. (Шын динне уйрототун кнеге, 1901 ж, 62-63-б).
Даустын белгисин буква дейди, саннын белгилерин цыфра дейди. (Жазуга
ÿйрöтöтÿн кнеге, 11-б).
Миссионерлік діни аударма әдебиеттер тілін ғылыми-көпшілік
әдебиеттер стилі ретінде қарап отырсақ та, онда көркем әдебиет стиліне тән
образды теңеулер мен айшықты сөз орамдары кездесіп қалып отырады. Аталған
аудармалар сол кезеңнің тұрғысынан алып қарағанда таза қазақ тілімен
түсінікті етіп жазылған. Аяғына жығылу, бас ұру кланяться, ажары
сыну не веселый, жеріне келтіру осуществить сияқты бірлі - жарым
фразалық тіркестер мен қоймаған жерден алатын, екпеген жерден
оратын тәрізді айшықты сөз оралымдары да кездесіп қалады.Олар сол
ксилерге ораза устаган болÿп кöрÿнöр ÿшÿн гана ажарын сындырып жÿрöдÿ.
(Евангелие, 1899. 15-б) Олайда жазылмыстагы жерине келсин деген.
(Евангелие, 1899. 135-б) Египеттен баламды шакырыб алдымдеген сöзÿ жерине
келген. (Бұл да сонда, 6-б)
Аталған аудармалар тілінен Акылды адамдармен кенес, бликти адамдармен
сöйлес (Акыл беретугун кнеге, Қазан, 1894, 17-б), Астыкты желписен шоби
устне шыгады, ксини сöйлетсен жаман ойы сыртына шыгады (Акыл беретугун
кнеге, Қазан, 1894, 28-б), Агаштын жаксы жаманы оган шыккан жемисинен
блинеди, ксинин акылды акылсызы, жаксылы жаманды айткан сöзÿнен блинеди
(Акыл беретугун кнеге, Қазан, 1894, 28-б), Ошкенди ÿрсен жанар, тукурсен
сöнер, екеуи де бир ауздан шыгады (Акыл беретугун кнеге, Қазан, 1894, 30-
б) сияқты тәрбиелік мәні бар, өмір тәжірибесінен алынған нақыл сөздерді
кездестіруге болады.
Аталған діни әдебиеттер аудармаларына тән жалпы өзгешеліктердің
бірі−барлық пайғамбарлардың аттары мен көптеген діни атаулар
мұсылманша алынбай, орысша қалпында алынуы: Иисус Христос, Ной, Авраам,
Исаак, Іаковъ, Іоаннъ, Мария деген кісі есімдерін Құрандағы балама аттары
Ғайса Мәсіх, Нұх, Ибрагим, Жақып, Жақия деп емес, өзгертусіз түпнұсқамен
бірдей етіп әдейі аудармай алады.
Сонансон олар лак сойуп, онун каны менен Іосифтын кійимин бойап,
Іаковка жеберди де, мнау Іосифтын кійими емес-пе, ону ан öлтÿргöнди деп
ойлаймыз деп айтырга косту. (Священная история Ветхого Завета, Қазан, 1908.
18-б). Олар Римъ падсасы жауз Максимианъ мезгилинде Иліополь деген калада
турадекен. Бул мезгил Христосъ дининин жер ÿстÿнö нагыз жайылган кезекен.
(Езги Варвара, 3-б). Іоаннга мусулман – кöпештер ол жаксы сауда
кылгандыктан безушилерди кÿнöлерин äр-кашан да бетине соккандыктан
Эпирогъ деб ат койуб, ону кÿндöйдекен. ( Рассказы из жизни святых,
кн.2.28-б).
Мұндағы олардың көздеген мақсаты шоқынғандар христиан дінінің ұғымдарын
да санасына әбден сіңірсін дегеннен туындап отыр. Мәселен, Евангелиені
барлық түркі тілдері Інжіл деп алса, (1878 ж шыққан Інжіл мұқаддас
азербайжан тілінде, 1891 жылы шыққан Інжіл шериф өзбек тілінде), қазақ
тіліне аудармай, сол күйінше Евангелие деп алған. Мұның себебі, сол
кездегі миссионерлер басқа мұсылман халықтарына қарағанда қазақтардың
арасында ислам діні аса терең жайылып, тамырланып болған жоқ деп
білді. Сол себепті олар қазақтарды мұсылман дінінің ұғымдарына
соқтырмай-ақ, христиан дініне тікелей тартуды көздеді.
Тек бұл Евангелие емес басқа да кітаптардың атын аудармай берген.
Сондай - ақ аударма үрдісінде жасалған сәтті баламалар да байқалады:
рет-дәстүр-обычай, дәрігер-лекарь, шамдал-подсвечник, есеп-отчет, берім-
налог, ауалану–увлекаться, ағуаландыру-бунтовать.
Мунан баскада бöтенде кöп рет-дастурлерин устап жÿргöн екен: айак-табак,
ыдыс, орÿндÿктарды жуу секилди. (Евангелие, 108-б) Шамды да жаккансон ыдыс
астына коймайды, шамдалга койады, ол сонсон уйдогÿлöрдÿн бäринеде жарык
етип турады. (Святое Евангелие Господа нашего, 1894.11-б) Іш кимде шамды
жагып онÿ ыдыспен жаппайды, жа болмаса керует астына коймайды, а кирген
ксилердин бари жарыкты кöрсин деп шамдалга койады. (Евангелие, 1899, 171-б)
Онда он еки жылдан бери кан агып азаптанган бир катын бар екен, ол бар
малын даргерлерге(дәрігер) шыгарып бреунен де жазылмаган екен. (Евангелие,
1899, 173-б) Варавва калада калыкты агуаландырганы ÿшÿн, карангы ÿйгö
тÿскöн екен.(224-б)
Бұл әдебиетті аударушылар немесе насихаттаушылар қазақ тіліне өздері
енгізіп отырған сөздердің мағынасын түсіндіріп отырады. Олар кейбір орысша
атауларды қазақшалауға ұмтылмады, өйткені көздеген мақсаттары–ол ұғымдардың
атын емес, затын білдіру болды, яғни осы ұғымдарды бұзбай, бұрмаламай дәл
беру, екіншіден, оларды қазақшалаудың қиындығы. Миссионерлік діни бағыттағы
әдебиетті аударушылар қазақ даласында жалпы аударманың, оның ішінде ғылыми
аударманың негізін салуда бірталай жұмыстар істеді. Олар шамалары келгенше
аударманың тілін халыққа түсінікті етуге тырысты. Сол тұста орыстың көп
сөздеріне қазақша баламалары белгіленіп, тиянақты түрде қолданыла бастады.
Аталмыш әдебиеттер сол кездің өзінде сауатын енді ғана аша бастаған қазақ
қауымына жалпы дүние жүзінің ғылым, білімінен, мәдениетінен хабар алу
мүмкіндігін берді. Қазақ әдеби тілі бір ғасырдан астам уақыт бойында
типологиялық сипаты басқа орыс тілінің әсерінен өтті. Өйткені бір қоғамдық-
саяси жүйеде дамыған халықтар тілдерінің бір-біріне әсер етуі – қоғам дамуы
тұрғысынан қарағанда табиғи құбылыс. Сол тұстағы жазба әдебиетте араб
графикасының, қазақ тілінің өзіндік дыбыстарын белгілейтін әріптерінің
жоқтығынан, қазақ сөздерін дұрыс жазуда біраз кемшілігі бар болатын. Сондай-
ақ лексикада араб, парсы сөздері, кітаби лексика көбірек қолданылса,
грамматикада көне түркілік форманттар жиі кездесетін. Миссионерлік әдебиет
аудармалары қазақ жазбасын осындай олқылықтардан құтылып, оның қазақтың
ауызша әдеби тілі, сөйлеу тілі негізінде қалыптасуына жағдай жасады.
2 Аударманың орфографиялық жүйесі мен лексика-грамматикалық ерекшеліктері
деген екінші тарауда қазақ тіліне аударылған православ дінін уағыздайтын
миссионерлік әдебиет аудармаларының тіліне сол тұстағы, яғни XIX ғасырдың
екінші жартысы және қазіргі қазақ әдеби тілі тұрғысынан сипаттама
беріледі. Қазақ даласында аз да болса оқу-білім көздері пайда болып,онда
оқу орыс тілінде жүргізілді. Бұл мектептер отаршылдық мүддені көздегеніне
қарамастан, қазақтардың арасына белгілі дәрежеде оқу-білімнің таралуына
септігін тигізіп, орыс тілін танып-білудің алғашқы қадамдары жасалды. Бұл
кезде қазақ тілінің жай-күйіне әсер ететін факторлар: қазақ тілінде тұңғыш
баспасөз органдарының пайда болуы болса, келесі бір ауқымды іс−қазақ
тілінде кітап бастырудың дүниеге келуі. Сондай-ақ, бұл кезеңнің ең басты
оқиғасы−қазақ көркем әдебиетінің жаңа кезеңінің басталуы. Қазақтың төл
жазба әдебиеті туып, шығыс және орыс тілдерінен аударылып, ауызша да,
жазбаша да тараған аударма әдебиет дүниеге келді. Сөйтіп, XIX ғасырдың
екінші жартысы жазба әдеби тілдің екі түрінің, яғни қазақтың ескі жазба
әдеби тілінің сол тұста кітаби тіл аталған түрі мен қазақтың ұлттық жаңа
жазба әдеби тілінің қатар өмір сүрген кезеңі болды.
2.1 Миссионерлік әдебиет аудармалары тілінің фонетикалық жүйесі мен
орфографиялық ерекшеліктері. Миссионерлік аударма әдебиеттердегі мәтіндер
орыс графикасымен транскрипцияланған. Мұнда қазақ тілінің өзіндік
дыбыстарын таңбалауға орыс алфавитінде жоқ қосымша белгілер алынған.
Мысалы, ә дыбысын беру үшін ä таңбасын алған, бірақ кейде а әрпін де
қолданады (айал, нäсте, дäрäжа, äр бир, äдеми); ө дыбысы үшін ö таңбасын
алады, бірақ кей жерде о мен де беріп отырады (кöнил, öмÿр, öте, бöтен); ң
дыбысы үшін н, кейде оң жақ шекесіне сызықша қойылған н (балалардын, сонун
ÿшÿн, кöнил) таңбалары алынған. У, ұ дыбыстары бір ғана у арқылы таңбаланып
(кудай, куткару, таук, туралы), і, и дыбыстары бір ғана и таңбасымен,
кейде дыбысталуына қарай ÿ таңбасымен беріліп, ал кей жерлерде и дыбысын
латынның i әрпімен белгілеу кездесіп отырады.(келип, ÿйдÿн, кресинин,
мезгил), ү дыбысын ÿ (кÿйöу, ÿйрену, кÿна,ÿшÿн), қазақтың қысаң ы-сы мен
орыс тілінің жуан ы дыбыстары бір ғана ы арқылы (азгырушы, кайгы, уакыт,
тыныштык) берілген. Дауыссыз қ, ғ дыбыстары үшін арнайы таңба алынбай,
олардың қызметі к, г әріптеріне (қырықкрык, қызкыз, орынғаорунга)
жүктелген.
Мысалы: Öзÿмö кизмет кылатын кулдарымныњ биреуин калдыруга болмайды,
илгериде олар менин жумсактыгымды билгени ÿшÿн. ( Рассказы из жизни святых,
Орынбор, 1901 кн.1. 25-б). Жалгыз Алланын ÿш Öзÿ бар. Алланын ÿш Öзÿ не
десен, бир Öзÿ Ата Алла, бир Öзÿ Ул Алла, бир Öзÿ Святой Тын Алла.
(Первоначальные сведения о православной христианской вере Қазан, 1886. 13-
б). Христос церковты соншама суйген, онун ÿшÿн Öз жанын берген, ону Öз
сöзÿмен тазартып суга жудырып агарткан. (Требник Қазан, 1904.88-б). Бäрин
менин ÿшÿн жылайсындар. (Требник Қазан, 1904. 192-б).
Көбінесе орыс сөздерінің, әсіресе адам есімдерінің соңына ъ белгісін
жазу кездесіп отырады. Мысалы: Бир кÿнÿ Авва Даніилъ öзÿнÿн колынан истеген
нарселерин сату ÿшÿн калага келген. (Рассказы из житий святых кн.1. 13-б).
Просфора – грекъ сöзÿ, казакша рыза болуп акелген нäрсе. (Шын динге
ÿйрöтöтÿн кнеге, Қазан, 1901. 91-б). Еврейлер Іорданъ суына келиб жеткенсон
Іисусъ навин сандыгын кöтерип барушы священниктерге тизеге шеин сууга
кируге косты. (Священная история Ветхого Завета Қазан, 1908. 31-б)
Миссионерлік әдебиеттерде көпшілік дауыссыздардың қолданылуында
қазіргі қазақ тілінен өзгешеленетіндей жағдайлар аса көп байқалмайды.
Сондықтан қазіргі қолданылудан аз да болса ауытқушылық немесе ерекшелік
кездесетін жайларға ғана тоқталуға болады.
Миссионерлік әдебиеттер тілін қарастыру барысында әдеби тілдің
нормасынан аулақ жатқан кейбір фонетикалық ерекшеліктерге сөз басында
келетін т дыбысының орнына д дыбысы қолданылуы жатады. Бұл ерекшелікті де
ғалымдар батыс говорына жатқызады.
Мысалы: Сонсон Иисусъ оларга мысалдар келтириб айта бастаган: бир
кси жузум агашын егип, донирегин (төңірегін) ауламен коршаган. (Евангелие,
1899. 125-б). Сондыктан онын текен жаксылыгы донерекке (төңірекке)
жайылган. (Езги Іовъ, 3-б).
Қазақ сөздерін көбіне естілуі бойынша жазғандықтан, емле қателері
кездеседі. Дейтұрғанмен осы кітаптардағы материалдар арқылы сол кездегі
қазақ сөздерінің айтылу нормасының қалай болғанын байқауға болады. Сондай-
ақ бұл баспа нұсқаларда түркі тілдеріне тән үндестік заңы сақталып, яғни
жуан дауыстылардан кейін жуан дауысты дыбыстар, жіңішке дауысты дыбыстардан
кейін жіңішке дауыстылар келіп, сөздер бірыңғай жуан немесе жіңішке болып
келеді.
Миссионерлік әдебиет аудармаларында түркі тілдеріне тән буын
үндестігі немесе сингармонизм заңы толық сақталған. Аталған кітапшаларда
дыбыс үндестігінің жазу нормасы болғандығы байқалады. Қазіргі қазақ тілі
вокализмінің кейбір түркі тілдерінен басты айырмасы−ерін үндестігінің
жоқтығы болса, аталып отырған әдебиеттер тілінде қазіргі әдеби тілден
ерекше жайттарды көруге болады, яғни еріндік дауыстылардың сөздің барлық
буындарында, әсіресе соңғы буындарында қысаң ы, і естілетін жерлерде ұ, ү
жазылган. Яғни кітапты жазушылар сөйлеу тіліндегі дәстүр бойынша сөздердің
дыбысталуын сақтап жазған.
Жана онұңменен бірге ол жынынан ауруларды жазылдырған бір неше
қатындар да жүргөн. (Евангелие, 170-б). Екатерина уйанып, колындагы
сакынаны көрүп, коп катты куанган. (Езги Екатерина, 7-б). Христос үшүн қиын
азап тартушы Екатеринаның данышпандыгы барлык езги айалдардан озган. (Бұл
да сонда, 3-б).
Бұл әдебиеттерде қосарлы зат есімдердің жазылу емлесі сақталған.
Мысалы: Олар жас басынан-ак школга берилип, неше тÿрлÿ онер-билимге, окуга
ÿйрöнÿп, тöрелик шенге нендей зор орунга сайланады да.(Айал жайында, 29-б).
Оган äке-шешеси бійик уй салдырып, сонда ону карап туруга неше тÿрлÿ
кызметкер, кундер берип, койупти. (Езги Варвара, 4-б).
2.2 Миссионерлік әдебиеттер аудармалары тілінің лексикасы деген
тараушасында Х1Х ғасырдың екінші жартысында пайда болған
миссионерлік әдебиет нұсқаларының лексикасы сөз етіліп, олардың
аудармалары сол кездегі ауызша әдеби тілдің бар байлығын молынан
пайдаланғандығы көрсетілді.
Тіл тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, аталған кезде
қазақтың сөздік қоры, бай және шұрайлы сөйлеу тілі мен дамыған
ауызша әдеби тілі болды. Сонымен қатар аталған кезеңнен бастап
халқымыздың белгілі ағартушылары Абай мен Ыбырай ірге тасын салып
қалыптастыра бастаған қазақтың жаңа жазба әдеби тілі қалыптаса
бастады, соған қоса енді қазақтың жазба әдеби тілін қалыптастырудағы
аталмыш әдебиеттің де өзіндік орны зерттеу барысында дәйектелді.
2.2.1 Миссионерлік әдебиет аудармаларында қолданылған қазақтың төлтума
сөздері. Мұнда қолданылған сөздердің көпшілігі−негізгі сөздік қорға
енетін қазақтың байырғы сөздері. Ал кейбір қазақтың төл сөздері қазақ
тілінің дәстүрлі сөз тудыру амалы–түбір сөзге -шы\-ші; -шылық\-шілік
жұрнақтарын қосу арқылы діни термин ретінде пайдаланып берілген.
Мысалы: тіленші, үйренуші, үйретуші, құтқарушы, жаратушы, татуластырушы,
өкпелеуші, айыптаушы, істеуші, кітапшы, нанушы, жолшы, қинаушы, қиналушы,
қызметші, билеуші сияқты сөздермен қатар бұрыс дінде тұрушы, тилек
тілеуші, бәрін ұстаушы, дін ұстаушы, тату тұрушы, жамандық қылушы,
құдайдан қорқушы, жалғанға қоюшы сияқты терминдік мәндегі сөз тіркестері де
кездеседі. Аталмыш әдебиет аудармалары қазақтың қарапайым сөздері мен халық
тіліндегі ұғым атауларының терминдену үрдісінің алғашқы ізін салды. Орыс
тілінде христиан дінінің Құдай деген ұғым аясында қолданылатын спаситель
сөзін құтқарушы, творец сөзін жаратушы сияқты сөздермен беріп, оларды діни
терминдік дәрежеге көтерген. Ал енді төмендегі сөйлемдерден жоғарыда
аталған жұрнақтардың өте өнімді қолданылғандығы байқалады.
Бурус динде турушы бир Валерианъ дейтн кси őйленетин уакты
жеткен сон őзÿне кыз айттырыпты. ( Езгиликке уйрототун кнеге. 15-бет ).
Äÿлие Макарій бр ÿйренÿшисимен őзнин монастырынан шыгыб, ботен
монастырга бараятыр екен (8-бет ). Сол тойға Іисусты да , оның
ÿйренÿшлерин де шакырган.(Иисус Христостың еткен кудрőттори, 1-б ). Э,
Кудайдан коркушылар! Кудайдын ракымын кутип туруныз. (Акыл беретугун кнеге,
Қазан, 1894.7-б). Äр киммен татуу турушылар, араздарды, öкпелеушилерди, бир-
бирине жамандык кылушыларды татуластырушылар, аспанда манги куанышта
болар.(Шын динге ÿйрöтöтÿн кнеге, Қазан,1901.83-б)
Түбірге -шылық\-шілік жұрнақтарын жалғау арқылы да жаңа сөздер жасау
фактілері кездеседі. Әсіресе бұл жағдай діни ұғымдарды беруде өте жиі
қолданылған: Онда, кулшылык бткенсон, священник калыкка őгÿт айтыпты (
10-бет ). Őмÿрињди калай болса, солай откизсењ, Кудайды есиње алмасањ,
оныњ косуунша турмасањ, бу дуньяда- да турушлык саган бек кыин болар
(4-бет).
Талданып отырған әдебиеттердің тілінен байқалатын лексикалық
ерекшеліктердің бір тобы –диалектизмдер мен көне сөздер. Кездескен
диалектизмдердің дені−батыс тобына жататын сөздер. Мысалы, миссионерлік
әдебиеттер аудармаларында ең бір жиі кездесетін сөз−мұқым сөзі. Алла Кудай
кайда да болса бар: мукум дуньени Озу тутади, баршаны Озу билейди.
(Первоначальные сведения о православной христианской вере... Казань, 1886 ,
10-б ). Мукум ÿстÿн жапрак басып турган, бир смоковницаны алыстан кöрÿб,
соган барды. (Марк жазган Інжіл, 44-б). Тан иртен дереу бас
священниктер,каріедер,китапшидар менен мукум синедріон кенес курды. (Бұл да
сонда,62-б). Онын жанында коп калык жіилды; сол себептен каикка кириб
тенизде отурды, мукум калык тениз жагасы жерде болды. (Св.Евангелие, 12-б).
Аталған мысалдарда мұқым сөзі барлық деген мағынада қолданылып тұр.
Миссионерлік әдебиеттер тіліндегі сол кезеңде батыс говорына тән сөздер
немесе тілдік тұлғалардың көптеп кездесуін, біздің ойымызша, аталған
кітаптарды аударуға көмектескен батыс өлкесінің тұрғыны немесе осы жұмысқа
жауапты Н. И. Ильминскийдің қазақ тілін үйрену барысында көбіне-көп
Қазақстанның батыс өлкесінде жұмыс жасағанымен түсіндіруге болады.
2.2.2 Аударма әдебиет тіліндегі өзгетілдік лексемалар (араб, парсы, орыс
сөздері). Бұл әдебиеттердегі әңгіме діни насихат болғандықтан, сол
кезде халық ұғымына сіңіп кеткен, оның қажетіне асып жүрген араб және
парсы сөздері біршама орын алған. Мәселен: Құдай, садақа, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
АДАМБАЕВА ГҮЛБАРШЫН МІНБАРҚЫЗЫ
Миссионерлік әдебиеттің қазақша аудармаларының тілі
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Ғылым комитеті
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы,
профессор Б.Әбілқасымов
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор А. М.
Алдашева
филология ғылымдарының
кандидаты О. Жұбаева
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылғы 14 мамырда сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒК
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 - түркі
тілдері және 10.02.02 - қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д.53.38.01 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және Ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
28).
Автореферат 2010 жылы 14 сәуірде таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым
хатшысы, филология ғылымдарының
докторы, профессор Ж.А.Манкеева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ халқының тарихына қатысты көптеген
қоғамдық-әлеуметтік мәселелердің кезінде саясатқа байланысты өз мәнінде
ашылмағаны немесе зерттелмегені белгілі. Қазақ тіл білімінде назар
аударылмай келген осындай мәселенің бірі−миссионерлік мақсатта қазақ тіліне
аударылған діни әдебиет тілі.
Шын мәнінде, қазақ халқы мен өзге ұлттар арасындағы өзара саяси-
экономикалық және мәдени-рухани байланыстары мен бір-біріне өзара қарым-
қатынасының әсерін зерттеудің мәні зор.
XIX ғасырдың II жартысында қазақ халқының әлеуметтік, саяси-
экономикалық өмірінде ірі тарихи өзгерістер болды. Ресейдің патша үкіметі
бұған дейін Сібір, Еділ бойы, Орал өңірінде жүргізген орыстан өзге ұлттарды
отарлау-шоқындыру саясатын енді Қазақстан мен Орта Азия елдеріне іске
асыруды бастаған еді. Аталған саясаттың негізгі бағыт-бағдары− отарланып
алынған елдерді христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру саясатын
жүзеге асырудың бірден-бір басты жолы отарланған халықтардың бұрыннан
қолданып келе жатқан жазуын өзгертіп, оны кириллицаға ауыстыру, сол арқылы
ол ұлттың тілін жою болатын. Ең бастысы, патша үкіметі саясатын астыртын
жүргізді. Қазақтың кең даласына түрлі әскери бекіністер салып, орыс
мұжықтарын қоныстандырып, әр түрлі деңгейдегі оқу орындары ашыла бастады.
Қазақ даласына түрлі ғылым саласы бойынша зерттеушілер келіп, қазақтың
жеріне, тарихына, этнографиясына, фольклорына, тіліне ден қойылып, олар
қағаз бетіне түсе бастады. Патша үкіметінің жоспарындағы басты мақсат−қазақ
халқының санасын христиан дінімен шырмап, дінін, тілін, ділін өзгерту,
сөйтіп ұлан-ғайыр қазақ даласын қол астына кіргізу болды. Осы мүддені
жүзеге асыру барысында басты қару ретінде дін алынса, ал ол дінге
кіргізудің басты құралы етіп православие діні мазмұнындағы кітаптарды
тарату мен оны аудару қолға алынды. Себебі сол кездегі сауатсыз, әріп
танымайтын қалың бұқараға шіркеу тілін түсіну қиынға соқты. Оның үстіне
қазақ даласына мұсылманша да оқу келе бастаған болатын. Осымен байланысты
тарих сахнасында екі дін өзара бәсекеге түскен тұс деп көрсетілген XIX
ғасырда дүниеге келген, қазақ топырағындағы аударманың алғашқы нұсқалары
ретінде тануға болатын, қазақ жазуына орыс графикасын лайықтап алғаш
енгізген және сол тұстағы қазақтың ауызекі сөйлеу тілін қағаз бетіне
түсірген миссионерлік бағыттағы әдебиет тілін зерттеудің қазақ қоғамының
тарихи-әлеуметтік-мәдени мәселелерімен қатар әдеби тілінің қалыптасу
тарихына да тікелей қатысы бар.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдеби тілі тарихының дамуындағы
ең маңызды кезеңнің бірі–XIX ғасырдың II жартысында жоғарыда сөз болған
шоқындыру саясаты мақсатында пайда болған миссионерлік діни әдебиеттер
аудармаларының тілі. Миссионерлік әдебиетті ғылыми негізде кешенді
зерттеу−қазақ руханиятының өзіндік болмысын сыртқы отарлаушы ел мәдениеті
мен әдебиеті, тілі мен дінінің экспансиясынан сақтап қала білудегі сөз
өнерінің танымдық қуатын, қазақ тіліндегі христиандық мазмұндағы
шығармалардың пайда болуының алғышарттарын, қазақ тіліне аударылуы мен
таралуын айқындауға мүмкіндік береді. Орыс ағартушылығы мен миссионерлік
әдебиеттің өзекті де кешенді мәселелері, XIX ғасырдың II жартысында қазақ
өңірінде ағартушылық пен миссионерліктің ұштасуы, атап айтқанда ағарту
ісіндегі Н. И. Ильминский жүйесі, Қазан академиясы жанындағы миссионерлік
курс, Православ Миссионерлік Қоғамы жанындағы Аударма комиссиясының жұмысы
және олардың бұратана халықтар арасына таратқан, соның ішінде қазақ
тіліндегі миссионерлік христиандық аударма әдебиеттің сипаты ғылыми зерттеу
нысаны тұрғысында біртұтас және жан-жақты қарастыруды, саралау мен талдауды
қажет етеді. Осыған орай, миссионерлік әдебиеттің мазмұнын, тілін,
аударманың дәрежесін, оның қазақ жазба әдеби тілінің қалыптасу кезеңіндегі
орнын айрықша екшеу қажеттілігі туындайды. Отарлау саясатымен байланысты
бұл мәселе тарихшы, саясаттанушы мамандардың зерттеулері мен мақалаларына
арқау болғанымен де, қазақ тіл білімінде миссионерлік әдебиеттің аударма
арқылы қазақ даласында таралуы, олардың қазақ әдеби тілінің қалыптасып,
дамуына тигізген ықпалын қарастырған арнайы зерттеу жүргізілген емес.
Қазақ әдеби тілі тарихына қатысты зерттеушілер тарапынан тиісті
дәрежеде тілдік талдауға түспеген миссионерлік әдебиет тілінің зерттеу
нысанына алынуы−өзекті мәселе. Сонымен бірге, аталған кітаптардың
көпшілікке арналып жазылған ғылыми-көпшілік әдебиеттер қатарына жататындығы
және орыс тілінен аударылған аударма әдебиеттің алғашқы үлгілері ретінде
олардың тіліндегі (орфографиясындағы, сөздік құрамы мен грамматикалық
құрылысындағы) ерекшеліктер қарастырылуы да зерттеудің өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдеби тілдің қалыптасу тарихы өзінің даму
барысында бірнеше кезеңдерге бөлініп қарастырылатыны белгілі. Осы тұрғыдан
алып қарағанда XIX ғасырдың соңғы ширегі қазақ әдеби тілінің дамуында
ерекше орын алады. Өйткені бұл кезеңде қазақ тілі тарихында фонетикалық,
лексикалық және грамматикалық нормалар қалыптасып, бір жүйеге түсе бастаған
еді. Аталған кезеңдегі қазақ әдеби тілінің тарихы және қалыптасу, даму
жолдарының түрлі деңгейлері І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Мұсабаев,
С.Аманжоловтардың мақалаларында қарастырылады. Қазақ әдеби тілі тарихын
жалпылама сипаттаумен қатар, оны танытатын нұсқаларды зерттеген ғылыми
еңбектер де бар. Олардың қатарына Р.Сыздықова (Қазақ әдеби тілінің тарихы,
Абай шығармаларының тілі), Б.Әбілқасымов (XIX ғасырдың II жартысындағы
қазақ әдеби тілі), Е.Жанпейісов (XX ғасырдың басындағы қазақ прозасының
тілі), Т.Қордабаев (XIX ғасырдағы жазбалары тілінің синтаксисі), С.Исаев
(20-жылдардағы мерзімді баспасөз тілі), С.Хасанова (Ыбырай шығармаларының
тілі), Ш.Мәжітаева (XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі) зерттеу еңбектерін
жатқызамыз.
Қазақ тіл білімінде XIX ғасырдың II жартысындағы кейбір баспа
нұсқалардың тілін, сол тұстағы кейбір стильдерді зерттеген бірнеше
монография, диссертация болғанымен, миссионерлік діни әдебиеттер тілі бөлек
алынып, арнайы жеке-дара зерттеу нысаны болған жоқ. Р.Сыздықова мен
Б.Әбілқасымовтың зерттеулерінде бұл әдебиеттер туралы жалпылама шолу
ретінде ғана айтылып өтеді. Аударма саласында аталған кітаптардың аударма
үлгілері екендігі З.Тұрарбековтың Қазақ тіліндегі аударма тәжірибесінен
(XIX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басы) атты диссертациялық еңбегінде,
Ә.Сатыбалдиевтың Рухани қазына атты еңбегінде, Ө.Айтбаевтың Алғашқы
аударма үлгілері және олардың терминге қатысы атты мақаласында,
А.Алдашеваның Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер
атты еңбегінде қазақ тілінің терминологиялық жүйесін жасап,
қалыптастырудағы алғашқы аударма үлгілерінің алатын орнын көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ тіліндегі миссионерлік әдебиет
аудармаларының тілі.
Зерттеу пәні. XIX ғасырдың II жартысында пайда болған қазақ тіліндегі
миссионерлік әдебиеттер аудармалары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің басты
мақсаты–миссионерлік діни әдебиет аудармалары тілінің лексика-грамматикалық
ерекшеліктерін зерттеп, аталған әдебиеттің қазақтың жазба әдеби тілі
тарихында алатын орнын айқындау. Бұл мақсат төмендегідей міндеттерді шешу
арқылы жүзеге асырылады:
- миссионерлік әдебиеттің пайда болуы, таралуын тарихи-әлеуметтік
тұрғыдан сипаттау;
- бұл әдебиеттің қазақтың жазба әдеби тіл тарихында алатын орнын
анықтау;
- аталған әдебиет тілінің лексикалық құрамы, фонетикалық жүйесі мен
орфографиясы және грамматикалық құрылысындағы ерекшеліктерді талдау;
-миссионерлік әдебиет тілін алғашқы аударма үлгілері ретінде
қарастыру;
-миссионерлік әдебиет тіліне лексика-грамматикалық сипаттама беру;
-қазақ жазуына орыс графикасын енгізудегі миссионерлік аударма
әдебиеттің қызметін көрсету;
-аудармалардың стильдік сипатын дәйектейтін талдаулар жүргізу;
-аударма әдебиет тіліндегі қазақтың төлтума сөздерінің, сөзжасамдық
жүйесінің, кірме сөздер (араб, парсы, орыс сөздері) мен баламасыз
лексиканың қолданысын сипаттау;
-аударма әдебиет тілінің сөйлем құрылысындағы ерекшеліктерін
түсіндіру.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері. Езгиликке уйротетин кнеге,
1892 ж, Іисус Христостын еткен кудреттери, 1893, Ақыл беретугун кнеге, 1894
ж, Езги князь Владимир тура динне озу де кириб, орус калкын-да киргизгени,
1894 ж, Марк жазган святой жаксылыкты жарья, 1894 ж, Ауруларды жазушы,
азапқа шыдаушы езги Пантелеймонның омуру, 1898 ж, Святое Евангелие господа
нашого Иисуса Христа, 1899 ж, Шын динне уйрототун кнеге, 1901 ж, Рассказы
из житий святых, 1901 ж, Молитвеник – Тилек кнегеси, 1902 ж, Езги Катерина,
1902-1903 ж, Езги Йосиф прекрасный, 1902 ж, Айал жайында, 1903 ж, Езги
Варвара, 1903 ж, Шестипсалмие, 1904 ж, Требник, 1904 ж, Іов, 1905 ж,
Священная история Ветхого Завета, 1908 ж, Первоначальные сведения о
православной христианской вере, 1886 ж, Езги Авраамъ, 1892 ж.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін
жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер құрайды. Тақырыпты зерттеу
барысында сипаттама әдісі, тарихи-салыстыру әдістері қолданылды.
Миссионерлік діни әдебиеттер жазба әдеби тілдің қалыптасу дәуірінде пайда
болуы себепті, оның лексикалық құрамындағы, орфографиясы мен грамматикалық
құрылысындағы ерекшеліктер сол кезеңдегі және қазіргі әдеби тілдік
құбылыстармен салыстырылып қаралды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ тіл білімінде
бұрын арнайы зерттеу нысаны болмаған миссионерлік әдебиет
аудармаларының тілін қарастыру барысында төмендегідей нәтижелерге қол
жеткізілді:
- миссионерлік діни әдебиеттің пайда болып, таралуына әсер еткен
экстралингвистикалық жағдайлар мен қоғамдық-әлеуметтік жағдаят сипатталды;
- аталған әдебиеттер тіліндегі орфографиялық, лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктерге сол кезеңдегі және қазіргі әдеби тіл
тұрғысынан талдау жасалынды;
- ғылыми-көпшілік стильдің қалыптасуындағы миссионерлік әдебиеттің
әсері қарастырылды;
- қазақтың ұлттық жазба әдеби тіліндегі алғашқы аударма үлгілері
ретінде миссионерлік әдебиеттің орны анықталды;
- қазақ әдеби тілінің лексикалық қорының, терминдік жүйесінің
молаюына аталған әдебиеттің әсері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыстың
қорытындылары мен тұжырымдары қазақ әдеби тілі тарихы, лексикологиясы,
аударма теориясы мен тәжірибесіне, лексикография саласын дамытуға өзіндік
үлесін қоса алады. Жұмыста жинақталған материалдарды, оларға берілген
сипаттамалар мен жұмыстың теориялық пікірлерін жоғарғы оқу орындарының
филология факультетерінде Қазақ әдеби тілінің тарихы, Аударма теориясы
мен практикасы атты ғылыми курстарда, арнаулы курстар мен семинарларда,
сондай-ақ оқу құралдарын жазуда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Миссионерлік әдебиет аудармасының қазақтың жазба әдеби тілін
қалыптастыруда өзіндік белгілі орны бар;
- Миссионерлік діни әдебиет қазақтың сөйлеу тілінің нормаларын
сақтай отырып, оны жазба әдеби тілмен ұштастырған.
- Аталған әдебиет тілінің лексикалық құрамы сол кезеңдегі сөздік
қордың негізгі қабаттарын (қазақтың төлтума сөздері, араб және парсы
сөздері, орыс сөздері) пайдалана отырып, халыққа түсінікті жаңадан
бірсыпыра балама сөздерді қолданды;
- Сөйлем құрылысында кейбір жерлерде орыс тілінің әсері
байқалғанымен, миссионерлік әдебиеттің грамматикалық құрылысы қазақ тілінің
ішкі заңдылықтарын қатаң сақтаған;
- Зерттеліп отырған әдебиет аударманың алғашқы үлгілері ретінде
анықталады;
- Миссионерлік әдебиеттің аудармалары ғылыми-көпшілік стилді
қалыптастыруға өзіндік үлес қосты;
- Қазақ әдеби тілін қалыптастыру барысында сөздердің жазылуын бір
ізге келтіруде, орфографиялық, пунктуациялық заңдылықтарды қалыптастыруға
байланысты да деректері назар аударарлық.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының бағыт-бағдары,
мазмұны, негізгі тұжырымдары мен басты нәтижелері бойынша Ұлы суреткер
ұлағаты атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы,1997 ж),
Тілдік жүйе және құрылым атты ғылыми-теориялық конференцияда
(Алматы,1997ж), А.Байтұрсын оқулары атты ғылыми-теориялық конференцияда
(Астана,2006ж), Аударма теориясы мен тәжірибесінің және салыстырмалы
әдебиеттанудың өзекті мәселелері атты республикалық ғылыми- теориялық
конференцияда (Алматы,2006ж), М. Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани
тәрбие мәселелері атты республикалық ғылыми- теориялық конференцияда
(Ақтау,2007), Қазіргі терминография мәселелері атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияда (Алматы,2010), А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі
институтының жанындағы Лингвистикалық семинарда баяндалды. Диссертацияның
мазмұны ғылыми басылымдарда 6 мақала түрінде жарияланды. Сондай-ақ,
жұмыстың қолжазбасы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының Тіл
тарихы және диалектологиясы бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі тарау, қорытынды
және әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспесінде зерттеу тақырыбының өзектілігі
негізделіп, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері айқындалып,
жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға
ұсынылатын тұжырымдар, зерттеу барысында қолданылған әдістер, пайдаланылған
тілдік дереккөздер, жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы, зерттеудің құрылымы
туралы деректер келтірілді.
Миссионерлік әдебиет және оның аудармаларының қазақ әдеби тілін
қалыптастырудағы орны атты бірінші тарауда Қазақстан тарихындағы көп жылдар
бойы айтылмай келген жағдайлардың бірі−Ресейдің отарлау саясаты, соның
ішінде ең күрмеуі көп бұратана халықтарды шоқындыру саясаты туралы
мәселеге экстралингвистикалық фактор ретінде назар аударылып, сипатталады.
Миссионерлік, жалпы алғанда, бүкіләлемдік діндерге тән белгі.
Миссионерлердің басты мақсаты−басқа діндегі, басқа сенім мен көзқарастағы
адамдарды өз діндеріне, сенімдеріне кіргізу. Миссионерлік қозғалыстың
бастауы өте ертеде жатыр және бұл саясатты барлық діндегілер де ұстанған.
Миссионерлік рух жеке діни құбылыс емес, ол ұлттық шеңбердің шегінен тыс
кең түрдегі әлеуметтік-эконономикалық және саяси қозғалыстың діни
аспектісі. Патшалы Ресей империясы өз қол астына енген бұратана
халықтардың жазуы мен діни нанымын істен шығарып, мүлде шоқындырып жіберу
саясатын тым ерте күннен бастаған әрекетін Х1У ғасырдағы мордва, чуваш,
вотяк, коми халықтарының тарихынан көруге болады. Мысалы, коми халықтарынан
шыққан священник Стефан 1383 жылы епископ дәрежесіне көтеріледі және орыс
графикасы негізінде коми алфавитін жасап, миссионерлік қызмет атқарады. Ал,
1719 жылы сенатта Еділ бойы қалмақтарын дінге шоқындыру арқылы орыстандыру
саясатын жүзеге асыру мәселесі қаралып мақұлданса, 1731 жылы Волга бойы
халықтары үшін арнайы түрдегі "Новокрещенская контора" құрылған. Болашақ
миссионерлерді даярлауға ерекше мән беріліп, бұрынғы Қазан діни семинариясы
патша үкіметінің жарлығымен 1796 жылы Сан-Петербор академиясымен бірге
Қазан діни академиясы болып қайтадан құрылып, 1818 жылға дейін жұмыс істеді
[1;25]. XIX ғасырдың орта тұсында Қазанда дінбасылық қызметте миссионерлік
қозғалысты қолдаушы аса қасиетті Гурий болатын. Соның ұсынысы және қолдауы
бойынша 1867 жылы қазан айында Қазан кафедралды соборында Қасиетті Гурий
қауымдастығы ұйымдастырылып, шығыста миссионерлік қозғалыстың тың дәуірі
басталады. Қауымдастықтың алғашқы жалпы жиналысында Қасиетті Гурий
қауымдастығының жарғысы (Уставы) қабылданып, мұнда қауымдастықтың
мақсаттары мен міндеттері айқындалып көрсетілді. Қауымдастықтың алғашқы
1868 жылға арналған бағдарламасында мектептерге және өз бетімен оқуға
арналған православиелік діни кітаптарды бұратана халықтар тілінде
құрастыру, басып шығару және тарату, сондай-ақ мұғалімдер мен пастырлерге
арналған мұсылмандық пен пұтқа табынушылықты жоққа шығару мазмұнындағы
көмекші құралдар шығару жоспарланып, татар, чуваш және басқа да бұратана
халықтар тіліндегі діни мазмұндағы кітаптарды басып шығару жөнінде өтініш
жасау және бұл кітаптарды Петербург цензурасына ұсынылмайтындай етіп құқық
берулеріне өтініштерін көрсеткен [2;10]. Сөйтіп, патша өкіметінің қолдауын
арқа тұтқан орыс православиесі өзінің шоқындыру миссиясына құлшына кірісті.
Қасиетті Гурий қауымдастығының белсенді мүшелерінің белгілі бір бөлігі
қазақ жерінде 1869 жылы Түркістан епархиясын ашады. Қазақ жерінде ашылған
діни қауымдастықтың құрамына сол кездегі Ресей патшалығының қазақ жерін
басқарып отырған шенеуніктері мен дін басылары кіреді. Сондай–ақ патша
өкіметі бұратана халықтарды игеруде қоныс аударушыларға көп үміт артты,
сондықтан да 1868 жылы "Переселенческий комитет" құрылып, миссионерлік
саясатты осы бағытта жандандырды.1869 жылы 27 қарашада Консистория қаулы
қабылдайды, онда қазақ даласындағы шоқындыру саясатының баяу жүргізіліп
отырғандығы, сол себептен де қазақтар үшін православие дінін тарататын
мекеме ашу керектігі айтылады [3; 6].
Бұл ұсыныс тек 1881 жылы ғана орындалады. Осы жылы қазақ даласында
Қасиетті Синодтың жарлығымен мұсылмандыққа қарсы "Киргизская духовная
миссия" деген мекеме ашылып, 1883 жылдан бастап 14 миссионерлік стан
құрылып, осы стандар жанынан миссионерлік мектептер жұмыстарын бастайды.
Бұл миссияның алғашқы миссионері бұрын Алтай миссиясында қызметте болған
Филарет Алексеевич Синьковский- Преосвященный Владимир, кейіннен Моздок пен
Владикавказ епископы болды. Отарланған қазақ даласы мен Түркістан
өлкесіндегі бұратана халықтарды идеологиялық жағынан меңгеріп алу үшін
оларды шоқындыру және орыстандыруды мемлекеттік дәрежеге сай жүзеге асыру
үшін Қасиетті Синод пен патша өкіметі миссионер − ғалымдарға үлкен сенім
артты. Осы саясатты жүзеге асыру барысында миссионерлік топ мемлекет
тарапынан керекті діни кітаптармен және басқа да материалдармен, қаржымен
қамтамасыз етілді. Патша отаршылдары бодандыққа айналған бұратаналардың
рухани болмысына терең бойлап ену үшін миссионер-ғалымдардың алдына ол
елдің дініне қоса, сол елдің барлық ерекшелігін жан-жақты меңгеруді талап
етті [4; 8]. Ал миссионер-ғалымдардың ең баса назар аударған және мұқият
іске асырған мәселелерінің бірі – баспасөз арқылы миссионерлік идеяны
таратып, насихаттау үшін арнаулы зерттеу жинақтарын, газет-журналдар,
аударма кітаптар шығару болып табылды.
1. 2 Миссионерлік әдебиеттің қазақ тіліне аударылуы. Аталған саясатты
жүзеге асыру үшін патша үкіметі мен орыс шіркеуі қазақ даласында христиан
дінін уағыздайтын кітаптардың аудармаларын көптеп таратты. Олар
православие дінінің қасиетті кітаптарын қазақ тіліне аударып, оны халық
арасында үгіттеу жұмысымен айналысты. Осы мақсатта Ресейдің көптеген
қалаларында және Қазанда, Астраханьда, Орынборда, Омбыда, Қырымда арнаулы
баспаханалар ұйымдастырылды. Дьякон И.Смолиннің айтуынша, 1913 жылға дейін
миссионерлікті насихаттайтын көлемді кітаптар саны 261-ге, көлемі кішкентай
кітаптар 320-ға жетті [5;38;]. Осы дінді уағыздаушылар аударып, басылым
көрген 307 кітаптың 288-і таза діни кітаптар болғандығын және 1860-1917
жылдар арасында қазақ тілінде православие дінінің 72 кітабы аударылғандығын
татар библиографы А.Каримуллин атап көрсетеді [6;158]. Қазақ сөздіктерінің
тарихын зерттеген ғалым М.Малбақов Бауырластық құрылған кезден бастап,
1910 жылға дейін қазақ тілінде жарық көрген 77 еңбектің інжілді уағыздайтын
орыс тілінен тәржімаланған кітапшалар екендігін айтады [7;39].
Евангелиенің ең соңғы мың данасы Қазан баспаханасынан 1910 жылы басылып
шықты.
Бірақ патша үкіметінің орыстандыру саясаты, миссионерлердің басты
арманы–қазақ жазуына орыс алфавитін енгізу Кеңес үкіметі кезінде толықтай
жүзеге асқаны белгілі.
1.3 Миссионерлік аударма әдебиеттердің қазақ жазуына орыс
графикасын енгізудегі орны. Тарих деректерінен орыстан өзге халықтар
жазуына орыс графикасын енгізу үлкен мемлекеттік саясат ретінде бірнеше рет
қолға алынғаны мәлім. Жоғарыда көрсетілгендей, православиелік орыс шіркеуі
бұратана халықтарды христиан дініне енгізу жолында аянбай еңбектенгені
белгілі. Еділ бойы, Орал және Сібір, сондай- ақ Орта Азия мен Қазақ халқын
орыстандыру бағытында бұл елдерде, біріншіден, орысша сауат аштыру, сонан
соң шоқындыру басты мақсат болды. Орыс алфавитінің қазақ тілі жағдайында
қолданылуы−өзіндік тарихы бар үлкен мәселелердің бірі. Сондықтан оған жеке
тоқталу жөн деп есептелінді. Патша өкіметі мен оның жергілікті жерлердегі
өкілдері қазақ халқының өзіндік тілі бар екенін, бірақ бұл тілдің әлі күнге
жазу тілі бола алмай келе жатқанын, қазақ даласында ол осы кезге дейін
негізінен діни оқумен, араб, парсы сөздерімен әбден араласып кеткен татарша
жазу тілінің орын алып келгенін көріп, бұдан өздерінің отарлаушылық
саясатының мақсатына сай қорытынды жасауға әрекеттенді. Осы бағытта олар
қазақ даласына әлі толық сіңіп болмаған мұсылман дінін қандай жолдармен
болса да ығыстырып, ол діндегі оқуды әбден әлсіретіп, соның нәтижесінде
дала тұрмысына біртіндеп христиан дінін енгізе, осы арқылы халықты
орыстандыра түсуге болады деп есептеді. Сөйтіп, мұны жүзеге асырудың бірден-
бір басты құралы – қазақ тіліне орыс алфавитін қолдану деп таныды.
1.4 Алғашқы аудармалардың стильдік сипаты мен ерекшеліктері. Миссионерлік
діни әдебиеттердің орысша нұсқасынан қазақша аударманы жасаушылардың да
алдында қалың бұқараға түсінікті, жалпақ тілмен түсіндіру, дегенмен де
тілдің дұрыстығын және халықтығын, яғни тілде күнделікті қолданыста бар
сөздік қорды пайдалану мақсаты тұрды. Сондай-ақ мәтінді аударып бергенде
оның мазмұны өсиеттік сапада болуы көзделді. Кітаптарды аударушылардың қай-
қайсы болмасын қазақ тілін өзге тіл әсерінен шама келгенше таза сақтау
мәселесіне баса назар аударған. Аудармадағы мәтіндердің сөйлем құрылыстары
жатық, баяндау жүйесінде ғылыми стилге тән нақтылық, жинақылық байқалады.
Мысалы: Церковь деп Христоска нанушы обществоны кöбине айтады. Тилек ÿйдö
сонÿн ушун церковь дейеледи. (Шын динне уйрототун кнеге, 1901 ж, 62-63-б).
Даустын белгисин буква дейди, саннын белгилерин цыфра дейди. (Жазуга
ÿйрöтöтÿн кнеге, 11-б).
Миссионерлік діни аударма әдебиеттер тілін ғылыми-көпшілік
әдебиеттер стилі ретінде қарап отырсақ та, онда көркем әдебиет стиліне тән
образды теңеулер мен айшықты сөз орамдары кездесіп қалып отырады. Аталған
аудармалар сол кезеңнің тұрғысынан алып қарағанда таза қазақ тілімен
түсінікті етіп жазылған. Аяғына жығылу, бас ұру кланяться, ажары
сыну не веселый, жеріне келтіру осуществить сияқты бірлі - жарым
фразалық тіркестер мен қоймаған жерден алатын, екпеген жерден
оратын тәрізді айшықты сөз оралымдары да кездесіп қалады.Олар сол
ксилерге ораза устаган болÿп кöрÿнöр ÿшÿн гана ажарын сындырып жÿрöдÿ.
(Евангелие, 1899. 15-б) Олайда жазылмыстагы жерине келсин деген.
(Евангелие, 1899. 135-б) Египеттен баламды шакырыб алдымдеген сöзÿ жерине
келген. (Бұл да сонда, 6-б)
Аталған аудармалар тілінен Акылды адамдармен кенес, бликти адамдармен
сöйлес (Акыл беретугун кнеге, Қазан, 1894, 17-б), Астыкты желписен шоби
устне шыгады, ксини сöйлетсен жаман ойы сыртына шыгады (Акыл беретугун
кнеге, Қазан, 1894, 28-б), Агаштын жаксы жаманы оган шыккан жемисинен
блинеди, ксинин акылды акылсызы, жаксылы жаманды айткан сöзÿнен блинеди
(Акыл беретугун кнеге, Қазан, 1894, 28-б), Ошкенди ÿрсен жанар, тукурсен
сöнер, екеуи де бир ауздан шыгады (Акыл беретугун кнеге, Қазан, 1894, 30-
б) сияқты тәрбиелік мәні бар, өмір тәжірибесінен алынған нақыл сөздерді
кездестіруге болады.
Аталған діни әдебиеттер аудармаларына тән жалпы өзгешеліктердің
бірі−барлық пайғамбарлардың аттары мен көптеген діни атаулар
мұсылманша алынбай, орысша қалпында алынуы: Иисус Христос, Ной, Авраам,
Исаак, Іаковъ, Іоаннъ, Мария деген кісі есімдерін Құрандағы балама аттары
Ғайса Мәсіх, Нұх, Ибрагим, Жақып, Жақия деп емес, өзгертусіз түпнұсқамен
бірдей етіп әдейі аудармай алады.
Сонансон олар лак сойуп, онун каны менен Іосифтын кійимин бойап,
Іаковка жеберди де, мнау Іосифтын кійими емес-пе, ону ан öлтÿргöнди деп
ойлаймыз деп айтырга косту. (Священная история Ветхого Завета, Қазан, 1908.
18-б). Олар Римъ падсасы жауз Максимианъ мезгилинде Иліополь деген калада
турадекен. Бул мезгил Христосъ дининин жер ÿстÿнö нагыз жайылган кезекен.
(Езги Варвара, 3-б). Іоаннга мусулман – кöпештер ол жаксы сауда
кылгандыктан безушилерди кÿнöлерин äр-кашан да бетине соккандыктан
Эпирогъ деб ат койуб, ону кÿндöйдекен. ( Рассказы из жизни святых,
кн.2.28-б).
Мұндағы олардың көздеген мақсаты шоқынғандар христиан дінінің ұғымдарын
да санасына әбден сіңірсін дегеннен туындап отыр. Мәселен, Евангелиені
барлық түркі тілдері Інжіл деп алса, (1878 ж шыққан Інжіл мұқаддас
азербайжан тілінде, 1891 жылы шыққан Інжіл шериф өзбек тілінде), қазақ
тіліне аудармай, сол күйінше Евангелие деп алған. Мұның себебі, сол
кездегі миссионерлер басқа мұсылман халықтарына қарағанда қазақтардың
арасында ислам діні аса терең жайылып, тамырланып болған жоқ деп
білді. Сол себепті олар қазақтарды мұсылман дінінің ұғымдарына
соқтырмай-ақ, христиан дініне тікелей тартуды көздеді.
Тек бұл Евангелие емес басқа да кітаптардың атын аудармай берген.
Сондай - ақ аударма үрдісінде жасалған сәтті баламалар да байқалады:
рет-дәстүр-обычай, дәрігер-лекарь, шамдал-подсвечник, есеп-отчет, берім-
налог, ауалану–увлекаться, ағуаландыру-бунтовать.
Мунан баскада бöтенде кöп рет-дастурлерин устап жÿргöн екен: айак-табак,
ыдыс, орÿндÿктарды жуу секилди. (Евангелие, 108-б) Шамды да жаккансон ыдыс
астына коймайды, шамдалга койады, ол сонсон уйдогÿлöрдÿн бäринеде жарык
етип турады. (Святое Евангелие Господа нашего, 1894.11-б) Іш кимде шамды
жагып онÿ ыдыспен жаппайды, жа болмаса керует астына коймайды, а кирген
ксилердин бари жарыкты кöрсин деп шамдалга койады. (Евангелие, 1899, 171-б)
Онда он еки жылдан бери кан агып азаптанган бир катын бар екен, ол бар
малын даргерлерге(дәрігер) шыгарып бреунен де жазылмаган екен. (Евангелие,
1899, 173-б) Варавва калада калыкты агуаландырганы ÿшÿн, карангы ÿйгö
тÿскöн екен.(224-б)
Бұл әдебиетті аударушылар немесе насихаттаушылар қазақ тіліне өздері
енгізіп отырған сөздердің мағынасын түсіндіріп отырады. Олар кейбір орысша
атауларды қазақшалауға ұмтылмады, өйткені көздеген мақсаттары–ол ұғымдардың
атын емес, затын білдіру болды, яғни осы ұғымдарды бұзбай, бұрмаламай дәл
беру, екіншіден, оларды қазақшалаудың қиындығы. Миссионерлік діни бағыттағы
әдебиетті аударушылар қазақ даласында жалпы аударманың, оның ішінде ғылыми
аударманың негізін салуда бірталай жұмыстар істеді. Олар шамалары келгенше
аударманың тілін халыққа түсінікті етуге тырысты. Сол тұста орыстың көп
сөздеріне қазақша баламалары белгіленіп, тиянақты түрде қолданыла бастады.
Аталмыш әдебиеттер сол кездің өзінде сауатын енді ғана аша бастаған қазақ
қауымына жалпы дүние жүзінің ғылым, білімінен, мәдениетінен хабар алу
мүмкіндігін берді. Қазақ әдеби тілі бір ғасырдан астам уақыт бойында
типологиялық сипаты басқа орыс тілінің әсерінен өтті. Өйткені бір қоғамдық-
саяси жүйеде дамыған халықтар тілдерінің бір-біріне әсер етуі – қоғам дамуы
тұрғысынан қарағанда табиғи құбылыс. Сол тұстағы жазба әдебиетте араб
графикасының, қазақ тілінің өзіндік дыбыстарын белгілейтін әріптерінің
жоқтығынан, қазақ сөздерін дұрыс жазуда біраз кемшілігі бар болатын. Сондай-
ақ лексикада араб, парсы сөздері, кітаби лексика көбірек қолданылса,
грамматикада көне түркілік форманттар жиі кездесетін. Миссионерлік әдебиет
аудармалары қазақ жазбасын осындай олқылықтардан құтылып, оның қазақтың
ауызша әдеби тілі, сөйлеу тілі негізінде қалыптасуына жағдай жасады.
2 Аударманың орфографиялық жүйесі мен лексика-грамматикалық ерекшеліктері
деген екінші тарауда қазақ тіліне аударылған православ дінін уағыздайтын
миссионерлік әдебиет аудармаларының тіліне сол тұстағы, яғни XIX ғасырдың
екінші жартысы және қазіргі қазақ әдеби тілі тұрғысынан сипаттама
беріледі. Қазақ даласында аз да болса оқу-білім көздері пайда болып,онда
оқу орыс тілінде жүргізілді. Бұл мектептер отаршылдық мүддені көздегеніне
қарамастан, қазақтардың арасына белгілі дәрежеде оқу-білімнің таралуына
септігін тигізіп, орыс тілін танып-білудің алғашқы қадамдары жасалды. Бұл
кезде қазақ тілінің жай-күйіне әсер ететін факторлар: қазақ тілінде тұңғыш
баспасөз органдарының пайда болуы болса, келесі бір ауқымды іс−қазақ
тілінде кітап бастырудың дүниеге келуі. Сондай-ақ, бұл кезеңнің ең басты
оқиғасы−қазақ көркем әдебиетінің жаңа кезеңінің басталуы. Қазақтың төл
жазба әдебиеті туып, шығыс және орыс тілдерінен аударылып, ауызша да,
жазбаша да тараған аударма әдебиет дүниеге келді. Сөйтіп, XIX ғасырдың
екінші жартысы жазба әдеби тілдің екі түрінің, яғни қазақтың ескі жазба
әдеби тілінің сол тұста кітаби тіл аталған түрі мен қазақтың ұлттық жаңа
жазба әдеби тілінің қатар өмір сүрген кезеңі болды.
2.1 Миссионерлік әдебиет аудармалары тілінің фонетикалық жүйесі мен
орфографиялық ерекшеліктері. Миссионерлік аударма әдебиеттердегі мәтіндер
орыс графикасымен транскрипцияланған. Мұнда қазақ тілінің өзіндік
дыбыстарын таңбалауға орыс алфавитінде жоқ қосымша белгілер алынған.
Мысалы, ә дыбысын беру үшін ä таңбасын алған, бірақ кейде а әрпін де
қолданады (айал, нäсте, дäрäжа, äр бир, äдеми); ө дыбысы үшін ö таңбасын
алады, бірақ кей жерде о мен де беріп отырады (кöнил, öмÿр, öте, бöтен); ң
дыбысы үшін н, кейде оң жақ шекесіне сызықша қойылған н (балалардын, сонун
ÿшÿн, кöнил) таңбалары алынған. У, ұ дыбыстары бір ғана у арқылы таңбаланып
(кудай, куткару, таук, туралы), і, и дыбыстары бір ғана и таңбасымен,
кейде дыбысталуына қарай ÿ таңбасымен беріліп, ал кей жерлерде и дыбысын
латынның i әрпімен белгілеу кездесіп отырады.(келип, ÿйдÿн, кресинин,
мезгил), ү дыбысын ÿ (кÿйöу, ÿйрену, кÿна,ÿшÿн), қазақтың қысаң ы-сы мен
орыс тілінің жуан ы дыбыстары бір ғана ы арқылы (азгырушы, кайгы, уакыт,
тыныштык) берілген. Дауыссыз қ, ғ дыбыстары үшін арнайы таңба алынбай,
олардың қызметі к, г әріптеріне (қырықкрык, қызкыз, орынғаорунга)
жүктелген.
Мысалы: Öзÿмö кизмет кылатын кулдарымныњ биреуин калдыруга болмайды,
илгериде олар менин жумсактыгымды билгени ÿшÿн. ( Рассказы из жизни святых,
Орынбор, 1901 кн.1. 25-б). Жалгыз Алланын ÿш Öзÿ бар. Алланын ÿш Öзÿ не
десен, бир Öзÿ Ата Алла, бир Öзÿ Ул Алла, бир Öзÿ Святой Тын Алла.
(Первоначальные сведения о православной христианской вере Қазан, 1886. 13-
б). Христос церковты соншама суйген, онун ÿшÿн Öз жанын берген, ону Öз
сöзÿмен тазартып суга жудырып агарткан. (Требник Қазан, 1904.88-б). Бäрин
менин ÿшÿн жылайсындар. (Требник Қазан, 1904. 192-б).
Көбінесе орыс сөздерінің, әсіресе адам есімдерінің соңына ъ белгісін
жазу кездесіп отырады. Мысалы: Бир кÿнÿ Авва Даніилъ öзÿнÿн колынан истеген
нарселерин сату ÿшÿн калага келген. (Рассказы из житий святых кн.1. 13-б).
Просфора – грекъ сöзÿ, казакша рыза болуп акелген нäрсе. (Шын динге
ÿйрöтöтÿн кнеге, Қазан, 1901. 91-б). Еврейлер Іорданъ суына келиб жеткенсон
Іисусъ навин сандыгын кöтерип барушы священниктерге тизеге шеин сууга
кируге косты. (Священная история Ветхого Завета Қазан, 1908. 31-б)
Миссионерлік әдебиеттерде көпшілік дауыссыздардың қолданылуында
қазіргі қазақ тілінен өзгешеленетіндей жағдайлар аса көп байқалмайды.
Сондықтан қазіргі қолданылудан аз да болса ауытқушылық немесе ерекшелік
кездесетін жайларға ғана тоқталуға болады.
Миссионерлік әдебиеттер тілін қарастыру барысында әдеби тілдің
нормасынан аулақ жатқан кейбір фонетикалық ерекшеліктерге сөз басында
келетін т дыбысының орнына д дыбысы қолданылуы жатады. Бұл ерекшелікті де
ғалымдар батыс говорына жатқызады.
Мысалы: Сонсон Иисусъ оларга мысалдар келтириб айта бастаган: бир
кси жузум агашын егип, донирегин (төңірегін) ауламен коршаган. (Евангелие,
1899. 125-б). Сондыктан онын текен жаксылыгы донерекке (төңірекке)
жайылган. (Езги Іовъ, 3-б).
Қазақ сөздерін көбіне естілуі бойынша жазғандықтан, емле қателері
кездеседі. Дейтұрғанмен осы кітаптардағы материалдар арқылы сол кездегі
қазақ сөздерінің айтылу нормасының қалай болғанын байқауға болады. Сондай-
ақ бұл баспа нұсқаларда түркі тілдеріне тән үндестік заңы сақталып, яғни
жуан дауыстылардан кейін жуан дауысты дыбыстар, жіңішке дауысты дыбыстардан
кейін жіңішке дауыстылар келіп, сөздер бірыңғай жуан немесе жіңішке болып
келеді.
Миссионерлік әдебиет аудармаларында түркі тілдеріне тән буын
үндестігі немесе сингармонизм заңы толық сақталған. Аталған кітапшаларда
дыбыс үндестігінің жазу нормасы болғандығы байқалады. Қазіргі қазақ тілі
вокализмінің кейбір түркі тілдерінен басты айырмасы−ерін үндестігінің
жоқтығы болса, аталып отырған әдебиеттер тілінде қазіргі әдеби тілден
ерекше жайттарды көруге болады, яғни еріндік дауыстылардың сөздің барлық
буындарында, әсіресе соңғы буындарында қысаң ы, і естілетін жерлерде ұ, ү
жазылган. Яғни кітапты жазушылар сөйлеу тіліндегі дәстүр бойынша сөздердің
дыбысталуын сақтап жазған.
Жана онұңменен бірге ол жынынан ауруларды жазылдырған бір неше
қатындар да жүргөн. (Евангелие, 170-б). Екатерина уйанып, колындагы
сакынаны көрүп, коп катты куанган. (Езги Екатерина, 7-б). Христос үшүн қиын
азап тартушы Екатеринаның данышпандыгы барлык езги айалдардан озган. (Бұл
да сонда, 3-б).
Бұл әдебиеттерде қосарлы зат есімдердің жазылу емлесі сақталған.
Мысалы: Олар жас басынан-ак школга берилип, неше тÿрлÿ онер-билимге, окуга
ÿйрöнÿп, тöрелик шенге нендей зор орунга сайланады да.(Айал жайында, 29-б).
Оган äке-шешеси бійик уй салдырып, сонда ону карап туруга неше тÿрлÿ
кызметкер, кундер берип, койупти. (Езги Варвара, 4-б).
2.2 Миссионерлік әдебиеттер аудармалары тілінің лексикасы деген
тараушасында Х1Х ғасырдың екінші жартысында пайда болған
миссионерлік әдебиет нұсқаларының лексикасы сөз етіліп, олардың
аудармалары сол кездегі ауызша әдеби тілдің бар байлығын молынан
пайдаланғандығы көрсетілді.
Тіл тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, аталған кезде
қазақтың сөздік қоры, бай және шұрайлы сөйлеу тілі мен дамыған
ауызша әдеби тілі болды. Сонымен қатар аталған кезеңнен бастап
халқымыздың белгілі ағартушылары Абай мен Ыбырай ірге тасын салып
қалыптастыра бастаған қазақтың жаңа жазба әдеби тілі қалыптаса
бастады, соған қоса енді қазақтың жазба әдеби тілін қалыптастырудағы
аталмыш әдебиеттің де өзіндік орны зерттеу барысында дәйектелді.
2.2.1 Миссионерлік әдебиет аудармаларында қолданылған қазақтың төлтума
сөздері. Мұнда қолданылған сөздердің көпшілігі−негізгі сөздік қорға
енетін қазақтың байырғы сөздері. Ал кейбір қазақтың төл сөздері қазақ
тілінің дәстүрлі сөз тудыру амалы–түбір сөзге -шы\-ші; -шылық\-шілік
жұрнақтарын қосу арқылы діни термин ретінде пайдаланып берілген.
Мысалы: тіленші, үйренуші, үйретуші, құтқарушы, жаратушы, татуластырушы,
өкпелеуші, айыптаушы, істеуші, кітапшы, нанушы, жолшы, қинаушы, қиналушы,
қызметші, билеуші сияқты сөздермен қатар бұрыс дінде тұрушы, тилек
тілеуші, бәрін ұстаушы, дін ұстаушы, тату тұрушы, жамандық қылушы,
құдайдан қорқушы, жалғанға қоюшы сияқты терминдік мәндегі сөз тіркестері де
кездеседі. Аталмыш әдебиет аудармалары қазақтың қарапайым сөздері мен халық
тіліндегі ұғым атауларының терминдену үрдісінің алғашқы ізін салды. Орыс
тілінде христиан дінінің Құдай деген ұғым аясында қолданылатын спаситель
сөзін құтқарушы, творец сөзін жаратушы сияқты сөздермен беріп, оларды діни
терминдік дәрежеге көтерген. Ал енді төмендегі сөйлемдерден жоғарыда
аталған жұрнақтардың өте өнімді қолданылғандығы байқалады.
Бурус динде турушы бир Валерианъ дейтн кси őйленетин уакты
жеткен сон őзÿне кыз айттырыпты. ( Езгиликке уйрототун кнеге. 15-бет ).
Äÿлие Макарій бр ÿйренÿшисимен őзнин монастырынан шыгыб, ботен
монастырга бараятыр екен (8-бет ). Сол тойға Іисусты да , оның
ÿйренÿшлерин де шакырган.(Иисус Христостың еткен кудрőттори, 1-б ). Э,
Кудайдан коркушылар! Кудайдын ракымын кутип туруныз. (Акыл беретугун кнеге,
Қазан, 1894.7-б). Äр киммен татуу турушылар, араздарды, öкпелеушилерди, бир-
бирине жамандык кылушыларды татуластырушылар, аспанда манги куанышта
болар.(Шын динге ÿйрöтöтÿн кнеге, Қазан,1901.83-б)
Түбірге -шылық\-шілік жұрнақтарын жалғау арқылы да жаңа сөздер жасау
фактілері кездеседі. Әсіресе бұл жағдай діни ұғымдарды беруде өте жиі
қолданылған: Онда, кулшылык бткенсон, священник калыкка őгÿт айтыпты (
10-бет ). Őмÿрињди калай болса, солай откизсењ, Кудайды есиње алмасањ,
оныњ косуунша турмасањ, бу дуньяда- да турушлык саган бек кыин болар
(4-бет).
Талданып отырған әдебиеттердің тілінен байқалатын лексикалық
ерекшеліктердің бір тобы –диалектизмдер мен көне сөздер. Кездескен
диалектизмдердің дені−батыс тобына жататын сөздер. Мысалы, миссионерлік
әдебиеттер аудармаларында ең бір жиі кездесетін сөз−мұқым сөзі. Алла Кудай
кайда да болса бар: мукум дуньени Озу тутади, баршаны Озу билейди.
(Первоначальные сведения о православной христианской вере... Казань, 1886 ,
10-б ). Мукум ÿстÿн жапрак басып турган, бир смоковницаны алыстан кöрÿб,
соган барды. (Марк жазган Інжіл, 44-б). Тан иртен дереу бас
священниктер,каріедер,китапшидар менен мукум синедріон кенес курды. (Бұл да
сонда,62-б). Онын жанында коп калык жіилды; сол себептен каикка кириб
тенизде отурды, мукум калык тениз жагасы жерде болды. (Св.Евангелие, 12-б).
Аталған мысалдарда мұқым сөзі барлық деген мағынада қолданылып тұр.
Миссионерлік әдебиеттер тіліндегі сол кезеңде батыс говорына тән сөздер
немесе тілдік тұлғалардың көптеп кездесуін, біздің ойымызша, аталған
кітаптарды аударуға көмектескен батыс өлкесінің тұрғыны немесе осы жұмысқа
жауапты Н. И. Ильминскийдің қазақ тілін үйрену барысында көбіне-көп
Қазақстанның батыс өлкесінде жұмыс жасағанымен түсіндіруге болады.
2.2.2 Аударма әдебиет тіліндегі өзгетілдік лексемалар (араб, парсы, орыс
сөздері). Бұл әдебиеттердегі әңгіме діни насихат болғандықтан, сол
кезде халық ұғымына сіңіп кеткен, оның қажетіне асып жүрген араб және
парсы сөздері біршама орын алған. Мәселен: Құдай, садақа, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz