Ши - ан

Қытайдағы Шанши （陕西） өлкесінің орталығы - Ши - ан Афина, Рим, Қаһиралармен бірге әлемнің байырғы төрт үлкен өркениет метрополисы аталады. Ши - ан - әлемнің әйгілі тарихи мәдениет қаласы. Ши - ан тарихта Чаң - ан деп те аталған. Б. з. б. ХІ ғасырдан бастап, Жоу, Чин, Хан, Таң қатарлы 13 династия осы араны астана еткен. Сондықтан, Ши - ан “Стреолы тарихи мұражай” саналады.

Қытайдағы Шанши өлкесінің орталығы - Ши - ан Афина, Рим, Қаһиралармен бірге әлемнің байырғы төрт үлкен өркениет метрополисы аталады. Ши - ан - әлемнің әйгілі тарихи мәдениет қаласы. Ши-ан тарихта Чаң - ан деп аталған. Б. з. б. ХІ ғасырдан бастап Жоу, Чин, Хан, Таң сынды 13 династия осы араны астана еткен. Бұнда Қытайдың бес мың жылында мол тарихи деректер қалып, бай гуманитарлық көріністер жиналған. Бұл жерде бұдан 800 мың жыл бұрынғы Лантян адам тәрізді маймылдарының жұрты бар. “Әлемнің сегізінші кереметі” деп саналған Чин Шыхуаң қабырындағы сарбаздар мен ереуіл аттар мүсіндері, бүгінгі күнге дейін табылған, әлемде көлемі ең үлкен , ең толық сақталған байырғы қала қорғаны . . . бар. Ши - ан“Стреолы тарихи мұражай”деуге әбден лайық.

Ши-ан Қытай жерінің орта бөлігіндегі, Хуаңхы (Сары өзен) аңғарындағы Гуанжұң жазығының орта бөлігінде. Солтүстікте Уейхы өзеніне тірелсе, оңтүстікте Чинлиң тауына арқа сүйейді. Ол Қытай географиясындағы солтүстік пен оңтүстіктің маңызды шекарасы. Хуаңхы өзенінің ең үлкен бір тармағы - Уейхы өзені Гуанжұң жазығын кесіп өтеді. Гуанжұң жазығы Уейхы өзенінің және оның тармақтарының шөгінділерінен пайда болған. Сондықтан, Уейхы жазығы деп те аталады. Ол батыста Баужиден басталып, шығыста Хуаңхы өзеніне дейін барып, “800 шақырымдық Чин жазығы”деп те (Чин - Шанши өлкесінің бір иероглифтік таңбасы) аталады. Ши - ан қаласының теңіз деңгейінен биіктігі Қытайдағы әрқайсы қалалардың алдында тұрады. Орқаш-орқаш сұлу шоқылары бар Чинлиң тауы мен теп - тегіс мидай жазық, құнарлы Уейхы жазығының шет - шегі айқын тұрады. Ши -анның ежелден бері “Чаң - анды сегіз өзен айнала аққан” деген көркем дәріптемесі бар. Уейхы, Жиңхы қатарлы 54 өзен міне осы өңірде.

Ши-ан бұрынғы заманнан бері маңызды қатынас торабы. “Жібек жолы” міне осы арадан басталған. Бүгінгі күнде Ши-анда әуе жолы, темір жол, тас жолдарды негіз еткен, жан - жаққа таралған қатынас торабы қалыптасып, ол Шанши өлкесі көлеміндегі орындарды және Қытайдың батыс солтүстігін, орта жазық өңірі, батыс оңтүстік өңірлерді тұтастыратын маңызды торап болып отыр. Шығыста Қытайдың Лян-йүнгаң портынан басталып, батыста Нидерландияның Роттердамына баратын, Азия- Еуропа құрлықтарын ендей өтетін темір жол Ши-анның қала аумағын кесіп өтеді. Ши-анның халықаралық ұшу айлағы - Шяняң әуежайы ел іші-сыртына ұшатын 80-нен астам реис ашты. 1992 жылы шілдеде Ши-ан ішкі құрлықтағы ашық қала болып бекітілді. Ол жаңа Еуро- Азия құрлық ара көпірінің Қытай бөлігінің Гансу-Лян-йүн-гаң, Ланжоу-Шинжяң темір жол желісіндегі ең үлкен орталық қала.

Ши-ан өткен тарихымен ғана даңықты емес, оның бүгіні де көрген жанды тәнті етеді. Ши-анның ғылыми- технологиялық қуаты мығым, жоғары білім беру саласы да өркендеген. Ол - Қытайдың орта, батыс аумағындағы маңызды ғылыми зерттеу, жоғары білім беру, қорғаныстық ғылым-технология өнеркәсібі және жоғары-жаңа технология өнеркәсіптерінің базасы. Ол - Қытайдың орта, батыс аумағындағы ең үлкен өнеркәсіп орталығы. Ши -анда өнеркәсіптің түрлері толық, ғылыми-технологиялық жалпы қуаты жағынан бүкіл Қытай бойынша үшінші орында тұрады. Өнеркәсіп технологияларын ашу қуаты да недәуір күшті, мемлекет дәрежелі бірқанша зерттеу институттары бар. Ғарышқа ұшу, әуе қатынасы, машина жасау, электрондық хабарласу, өлшегіш-көрсеткіш аспаптар, электрондық жабдықтыр, оптика, тоқыма сияқты өнеркәсіп салаларының технологияларын ашуда, пайдалануда түгел Қытай бойынша алда тұрады. Ши-анға жоғары оқу орындары, ғылыми зерттеу орындары шоғырланған. Халықаралық деңгейге жеткен бір топ ашық тұрпатты зертханалар мен Қытай бойынша ең озық лабораториялық және бақылап-өлшеу жабдықтары орналасқан. Ол бір қыдыру ұшқары технологиялар жағында да Қытайда алдыңғы орынды иелейді. 2005 жылы 157 кәсіпорын жаңадан жоғары-жаңа технологиялық кәсіпорын болып танылған. Жыл соңында, қала бойынша 1164 кәсіпорын жоғары-жаңа технологиялы кәсіпорын болып тіркелген. Жоғары-жаңа технология өнеркәсібінің өнім құны 47 млрд. юанға жеткен. 2006 жылы шілденің екісінде Шанши өлкесі, Ши-ан қаласымен Қытай ғарыштық ғылым-технология тобы серіктестігінің стратегиялық істестік нобайы келісіміне қол қою және Ши-ан ғарыштық ғылым-технология өнеркәсібі базасының беташар салты өткізілді. Бұл Қытайдың батыс бөлігіндегі ең ірі ғарыштық азаматтық өнеркәсіпті негіз еткен, әскери және азаматтық ғарыштық ғылым-технология өнеркәсіп базасы мен өнеркәсіп шоғырланған аумақтың Ши-анға ірге тепкендігінің нышаны еді.

Ши-ан қаласы көп ұлт аралас қоныстанған қала. Бұл қалада жиыны 50 ұлттың өкілдері мекендейді. 2005 жылдың соңына келгенде, Ши-ан қаласының тұрақты тұрғындар саны 8 млн. 68 мың 100 адамға жетті.

Ши-анның ас-тағамдары да өзіндік ерекшелікке ие. Ең атақты жеңіл тағамы - сорпаға малшыған бу нан. Мерекелерде ауыл - қыстақ әйелдері мянхуа(面花 қамыр гүл деген мағынада) деп аталатын әрі әдемі әрі дәмді бу нан пісіреді. Ол “сый нан”, “өрнекті нан” деп те аталады. Аңыздарға қарағанда, “қамыр гүл ” ерте заманғы тарту ретінде берілетін метал-тас бұйымдар мен төтемдердің өзгерген туындысы екен. Ауыл-қыстақ әйелдері ақ ұнды илеп қамырдан ине - жіп, тарақ, қайшы сияқты қарапайым жабдықтармен гүл , құс, құрт-қоңыз, балық, шошқа, ит, тауық бейнелеріндегі түрліше бу нандарды шеберлікпен жасап пісіреді.

Ши - анда халық арасында Чин-чяң театры, қима қағаз суреттері, тері қуыршақ театры, ағаш қуыршақ театры сияқты мәдени қимылдар жалпыласқан. Тері қуыршақ театры Қытайдың халық арасындағы бір байырғы ерекше театр өнері. Оны шаруалар қауымы құшақ жая қарсы алады. Чинчяң театры Ши-андағы ең атақты театр формасы. Чин-чяң театры ерте замандағы Шанши, Гансу өлкелері өңіріндегі халықтық ән - билері болатын, ерте замандағы Чаң-анда біртіндеп дамып, жетілген. Шанши ағаш қуыршақ театры да оқшау әрі байырғы, бұқараға ұнайтын театр түрі. Ол осыдан 3000 жыл бұрынғы батыс Жоу династиясы тұсында жарыққа шыққан.

Ши - ан Қытайдың бес мың жылдық тарихының ұйыған жері. Қытайдың алғашқы топтағы үздік саяхат қаласы және көмескі даму ресурстары аса мол осызамандық қалалардың бірі. Ол Қытайдың шығыс, батыс бөліктерінің экономикасы мен мәдениетінің тоғысар жері. Ши-анда мәдени мұрағаттар ерекше мол, Ши-ан қаласы көлемінде 282 орында түйінді мәдениеттік қорғау орны бар. Мұражайларда сақталған мәдени мұрағаттар саны 120 мыңнан асады. Ши-андағы атақты мұрағаттық орындардан: Чин Шыхуаң қабіріндегі сарбаздар мен ереуіл аттар мүсіндері, Қоңыр қаз мұнарасы (Даянта), Ши - ан «Банпо» көне жұрты, Құлпытастар шоғыры, Хуачиң арасаны, Фамын храмы, Сары патша（Хаңди） қабірі, Сымачян ғибадатханасы сияқтылар бар.

Ши - андағы мұрағаттық орындар

Чин Шыхуаң қабірі: Ши-ан қаласының шығыс жағында, 35 ш қашықтықта. Қытайдағы тіпті әлемдегі көлемі ең үлкен қабір. Чин Шыхуаң қабіріндегі сарбаздар мен ереуіл аттар мүсіндері «Әлемнің сегізінші кереметі» аталған. Чин Шыхуаң қабірінің көлемі кең, айбынды да сәулетті. Қабірдің жалпы көлемі 56, 25 шш. Хан династиясы дәуіріндегі әдебиет алыбы Сымачян «Тарихнама» деген атақты шығармасында Чин Шыхуаң қабірінің жер асты сарайын егжей - тегжейлі суреттеп, жер асты сарайының тереңдігі 3 қабат жер асты суынан өтеді, астына мыс табыт қорабы қойылған. Онда уәзірлер мен түрлі лауазым иелерінің мүсіндері дәрежелеріне қарай тізіліп, таңғажайып асыл бұйымдар толтыра салынған. Ұры- қарыдан сақтануға бола жасырын садақ орнатылған. Қабір күмбезіне күн мен ай және басқа астрономиялық суреттер ойып түсірілген. Еденге сынаптан дария-өзендер жасалып, таулар мен аңғарлар, Қытайдың бес биік жотасы сияқты жаратылыстық-географиялық модельдер орналастырылған, - деп жазған.

Фамын храмы: “Шығыстан сарбаздар мен ереуіл аттар мүсіндерін көрсең, батыстан Фамын храмын көр”-деген тәмсіл бар. Шаншиге барғанда, Сакямунидың сарирасын ( буддизм әулие-әнбиелерінің өз денесінен алынған белгілі сүйек, тіс, шаш немесе сүйек күлі т. б. ) сақтаған бірден бір әйгілі буддизм храмы - Фамын храмына кірмей кету әбестік болар еді. Фамын храмы Фуфың ауданы орталығының солтүстігінде он шақырым шалғайдағы Фамын қалашығында. Ол Шығыс Хан династиясының соңғы жылдарында салына бастап, солтүстік Уей династиясы тұсында аты шыға бастаған, Сүй династиясы тұсында өркендеп, Таң династиясы тұсында ырысы шалқып дәурендеген. Ол“Патшалық храмы” деп әспеттелген. Фамын храмының жер асты сарайында осы дүниедегі бірден-бір Сакямунидың саусақ сарирасы сақталуымен дүниені дүр сілкіндіріп, әлемдегі атақты буддизм орталығына айналды.

Хуачиң арасаны: Ши -ан қаласының шығысында, 30 ш шалғайда. Оның алты мың жылдық тарихы бар, ел іші-сыртына әйгілі саяхат-серуен орны. Таң дәуірінде Хуачиң арасаны патшалар мен олардың ханым-кәнизектері серуен-сауық құратын жер болған. Хуачиң арасаны - арасан суымен атағы шыққан орын. Жазба деректерге қарағанда, Таң Шуан Зұң мен Яң Гуйфи (аталған Таң патшасының сұлу тоқалы) әр жылы қазан айында сонда барып, серуен құрып, көңіл көтеріп тұрған. Хуачиң арасанында қазір төрт арасан бастауы бар. Сағаттық жалпы ағын су мөлшері 112 тонна, суының температурасы 43 градус, бұл судың құрамында алуан түрлі минерал заттар және органикалық заттар бар. Шомылғанда теріге аса пайдалы келеді.

Мейір-шапағат храмы: Таң династиясы заманындағы Чаң-анның ең атақты, аса салтанатты храмы. Қоңырқаз мұнарасы қаланың оңтүстік іргесіндегі осы храмда. Бұл Ши - анның қала рәмізі ретінде қаралады. Мейір-шапағат храмының тұңғыш хазреті - Дхармакария Шуан Заң Үндістаннан қайтқанда, санскрит тіліндегі қыруар номдарды және буд, сарираларды ала келіп, осы асыл қазыналарды ардақтап сақтау үшін, жобасын өзі жасап, жұмысқа өзі жетекшілік етіп, “Қоңыр қаз мұнарасын” салдырған. Оның биіктігі 64, 517м, мұнараның ішінде ағаштан жасалған айналма баспалдақ бар. Сонымен төбесіне шығуға болады. Тұтас сәулет үлгісі айбынды да салтанатты, қарапайым жасалған. Ол Таң хандығы дәуіріндегі сәулет өнерінің үздік туындысы.

Ши-ан қала қорғаны: Ши-ан қаласының орталық аумағында, Миң династиясының алғашқы жылдарында, Таң дәуіріндегі Чаң-ан қаласының патша қорғаны негізінде жасалған. Қытайдағы бүгінге дейін ең толық сақталған, көлемі ең үлкен бірден-бір байырғы қала қорғаны. Ол әрі әлемдегі қазірге дейінгі көлемі ең үлкен , толық сақталған ерте заманғы әскери қорған құрылысы. Ол байырғы астана - Ши-анның нышаны ретіндегі сәулет үлгісі, әрі Қытай ұлтының шұғылалы мәдениетінің нышаны. Қазіргі қала қорғаны Миң династиясы дәуірінде жасалған, 600 жылдан артық тарихы бар. Ши-ан қала қорғанының периметрі 13, 7 ш, шаршы кескінді, биіктігі 12 м, үстінің кеңдігі 12 - 14 м, таған кеңдігі 15 - 18 м.

Тайбайшан көрініс аумағы: Чинлиң тауының солтүстік бөктерінде, Ши-ан қаласының Жоужы ауданы көлемінде. Шығыс жақта Ши-ан қала аумағынан 70 ш шалғайда. Ол Қытайдың ерте заман әулиесі, ұлы ойшылы Лаузы өзінің ұлы шығармасы «Морал тәпсірін» жазған мәдениеттік қасиетті жер әрі даужяу дінінің піріне мекен болған киелі жер. Ол тым шалғайдан басталған ұзақ тарих көшінде, Қытай мәдениетінің аруағы қонған жер. Онда 3000 жылға таяу тарихта, мол мәдени байлық қордаланған. Онда, Лаузы тағылым уағыздайтын текше, Шығыс Рим патшалығының Таң дәуірінде жасаған христиан шіркеуі - Дачин шіркеуі сияқты мәдени мұрағаттар, 60-тан астам ескі жұрт бар. Бұл тарихтан бері “Әлемде бірінші құтты жер” атанып келе жатқан орын. Қытайдың ерте замандағы ұлы ақындары Либай, Дупу, Сушы қатарлылар осында серуен құрып әйгілі өлеңдер жазған. Тайбайшан тауы - жаратылыстық қорық, онда 1550-ден артық өсімдік түрі бар. Тайбайшандағы жалғыз жапырақты шөп әлемде сирек ұшырайтын аса құнды өсімдік.

Чянлиң қабірі: Чянлиң қабірі Ши-анның батысында 85 ш шалғайдағы Чян ауданының Ляңшан тауында. Бұнда орналасқан Таң династиясының арғы атасы Лижы мен әйел патша У-Зытян ерлі - зайыпты екеуінің қабірлері. Ол тау қабір етіп пайдаланылған, теңіз деңгейінен 1049 м биік, конус кескінді, көлемі зор, айбынды сәулет үлгісі, Таң дәуіріндегі қабірлердің ішіндегі уәкілдік сипат алған зират. Көлемі 2 млн. 400 мың шм, Чянлиң қабірі Қытай тарихындағы екі патша бірге жерленген бірден-бір қабір. Бұл қытай тарихында тұңғыш іс. Әлем тарихында да сирек ұшырайды. Қабірде У-Зытянның жазусыз құлпытасы тұр, бұл У-Зытянның өсиеті бойынша істелген. Бұның мағынасы патшаның еңбегі мен күнәсін тек кейінгілер ғана бағалай алады дегені екен. Бұл У-Зытянның патшаға тән салауаты мен кең пейілін аңғартады. Чянлиң қабірі ауласында ерекше