ШОРТАНБАЙ АҚЫННЫҢ ДІНИ НАСИҚАТТАРЫ

Жоспар
Кіріспе

1 ХIХ ғасыр қазақ әдебиетi
2 Шортанбайдың өлеңi
3 Шортанбай шығармаларының мазмұны

ХIХ ғасыр қазақ әдебиетi тарихында көркем әдебиеттiң мықтап дамыған кезеңi. Бұл ғасырда қазақ халқына танымал болған ақын, жырау, жыршылар көптеп кездеседi. Олар сол ғасырдың зарлы толғаулары мен әлеуметтiк өмiр шындығын және күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке негiзделген тақырыптарын кеңiнен қамтиды. Мұны осы кезеңде өмір сүріп өткен Махамбет, Дулат, Шортанбай, Шернияз, Ақмолла, Мұрат, Мәдi, Мәшһүр Жүсiп, Нұржан, Әбу Бәкiр, Мақыш т.б. ақындар шығармаларынан толық көруге болады. Бiз осылардың ішінен Шортанбай ақынды сөз еткелі отырмыз. Осы ХIХ ғасырдың бас кезiнен бастап патшалық Ресейдің саясаты қазақтың жерiн алумен бiрге, оның өзiн түрлi мақсатпен жүзеге асыру үшiн жерiмен қоса, дiнiн, тiлiн алу жағын қарастырған болатын. Мұндай мақсатты көздеген олар ешкiмнен тартынбай сол кездегi дiни-ағартушылық ағымдағы шығармаларды, яғни дiндi, Алланы сөз еткен ақындар шығармаларын тәркiледi. Олай дейтiнiмiз, ашықтан-ашық Патшалық Ресей отарлау саясатын жүзеге асыру үшiн ел билеудiң жаңа жүйесiн (системасын) енгiзудi көздедi. Мұндай саясат ХХ ғасырдың орта тұсына дейiн жалғасын тауып жатты. Бұл жөнiнде Қалижанұлы Уалихан: «Күнi бүгiнге дейiн дiни-ағартушылық ағым белгiлi бiр әдеби процесс ретiнде қарастырылған жоқ.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

ШОРТАНБАЙ АҚЫННЫҢ ДІНИ НАСИҚАТТАРЫ

ХIХ ғасыр қазақ әдебиетi тарихында көркем әдебиеттiң мықтап дамыған
кезеңi. Бұл ғасырда қазақ халқына танымал болған
ақын, жырау, жыршылар көптеп кездеседi. Олар сол ғасырдың зарлы толғаулары
мен әлеуметтiк өмiр шындығын және күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкке негiзделген
тақырыптарын кеңiнен қамтиды. Мұны осы кезеңде өмір сүріп өткен Махамбет,
Дулат, Шортанбай, Шернияз, Ақмолла, Мұрат, Мәдi, Мәшһүр Жүсiп, Нұржан, Әбу
Бәкiр, Мақыш т.б. ақындар шығармаларынан толық көруге болады. Бiз
осылардың ішінен Шортанбай ақынды сөз еткелі отырмыз. Осы ХIХ ғасырдың бас
кезiнен бастап патшалық Ресейдің саясаты қазақтың жерiн алумен бiрге, оның
өзiн түрлi мақсатпен жүзеге асыру үшiн жерiмен қоса, дiнiн, тiлiн алу
жағын қарастырған болатын. Мұндай мақсатты көздеген олар ешкiмнен тартынбай
сол кездегi дiни-ағартушылық ағымдағы шығармаларды, яғни дiндi, Алланы сөз
еткен ақындар шығармаларын тәркiледi. Олай дейтiнiмiз, ашықтан-ашық
Патшалық Ресей отарлау саясатын жүзеге асыру үшiн ел билеудiң жаңа
жүйесiн (системасын) енгiзудi көздедi. Мұндай саясат ХХ ғасырдың орта
тұсына дейiн жалғасын тауып жатты. Бұл жөнiнде Қалижанұлы Уалихан: Күнi
бүгiнге дейiн дiни-ағартушылық ағым белгiлi бiр әдеби процесс ретiнде
қарастырылған жоқ. Дiндi апиын деп жария еткен маркстiк-лениндiк iлiм,
лениндiк партиялық әдебиет пен партиялық ұйым саясаты қазақ қоғамындағы
ХIХ ғасыр мен ХХ ғасырдың орта шенiне дейiн жалғасқан дiни ағартушылық ағым
идеясын жоққа шығарды. Ақмолла, Мәшһүр Жүсiп, Нұржан, Әбу Бәкiр, Мақыш
секiлдi озық ойлы iргелi ақындардың мұрасына сын көзбен қарап оларға
ескiшiл, дiншiл, кiтаби деген желеулер айтылып, оқу программаларынан
алынып тасталынды. Ыбырай, Абай мұралары ғана жаңа әдебиеттiң
демократиялық көзқарастың ақын-жазушылары ретiнде ғылыми және қоғамдық
айналымға жiберiлдi. Бiрақ олардың творчествосы ревизияланды. Дiн, Алла
туралы айтқан өлең жолдары кiтаптардан алынып тасталынды, ал Шәкәрiм
мұралары халық жауы ретiнде архивке жiберiлдi,- деген болатын. (Қалижанұлы
У. Қазақ әдебиетiндегi дiни-ағартушылық ағым. Фил.ғыл.док.дисс. Алматы,
1999. 16-бет).Мiне қазақ жерiнде болған осындай өзгерiстер Шортанбай ақынды
да айналып өткен жоқ. Кезiнде ескiшiл, ескiлiктi аңсап, жаңаға үрке қараған
деп оған да жоғарыда айтылған айдар тағылып, халқынан шеттетiлген болатын.
Бірақ ертелi-кеш ақ пен қара ажыралып, әдiл шешiмін тапты, ақиқат-шындық
айшықталды. Елiн, жерiн емiрене сүйген аса талантты Шортанбай өлең-
жырларымен оқырман қауым араға бiраз жыл салып қайта қауышты. Оның өлеңдерi
соңғы жылдары Алдаушы жалған, Бала зары, Зар заман деген атпен баспа
бетiнен жарық көрдi.
Зар заман деген- ХIХ ғасырда өмiр сүрген Шортанбай ақынның заман
халiн айтқан бiр өлеңiнiң аты. Шортанбайдың өлеңi iлгергi, соңғы iрi
ақындардың барлық күй, сарынын бiр араға топтастырғандай жиынды өлең
болғандықтан, бүкiл бiр дәуiрде бiр сарынмен өлең айтқан ақындардың
барлығына Зар заман ақындары деген ат қойдық - дейдi ұлы Мұхтар Әуезов.
(Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы:Ана тілі, 1991. 192-бет).
Шындығында, ХIХ ғасыр ақындары iшiнде зар заманның басы Шортанбайдан
басталады. Ол заманның азғанын, заңның тозғанын, қара халықтың арасынан
береке-бiрлiктiң кеткенiн, жердiң жат жұрттан келген келгiндiнiң қолына
кеткенiн көзiмен көрiп, емiрене көзiне жас ала, заманның хал жайы келешекте
не болмақ деп қайғыға бой ұрады. Зар заманның мұңлы үнiн Шортанбай
тiршiлiктегi әлеуметтiк қайғыны дiни сарынмен бояп, нақышына келтiрiп,
суреттейдi:
Мына заман қай заман ?! Зарлығының белгiсi:
Азулыға бар заман, Бiр-бiрлерiн күндеген,
Азусызға тар заман. Жай-жайына жүрмеген
Тарлығының белгiсi. Мұның өзi тар заман.
Жақсы жаманнан түңiлген, Тарлығының белгiсi:
Жаман малға жүгiнген, Мұсылманнан хал кеттi,Мұның
өзi зар заман. Тәңiрiм болғай демесiн!
Осы негізде Шортанбай шығармаларының мазмұнына назар аударып, терең
үңіліп қарасақ, онда біз ақынның мынадай бағытта діни насиқат айтып
кеткенін көре аламыз:
Бiрiншi, кең қоныс тепкен, ерiктi өрiсте еркiн өскен әуелгi заманның
ендi оңалмайтынын көрiп, заман ақыр кезi келдi, бұрыңғы заман қайта
келмеске кеткенiн ашып көрсетедi:
Сандалғанның белгiсi-
Береке кеттi асыңнан,
Ұлдан қызық көрмедiң,
Қорлықпен өстiң жасыңнан.
Ұлың, қызым деп кеттiң,
Айрылдың құда, досыңнан.
Тiлеуiңдi бермейдi,
Көзiңнiң жасын имейдi.
Азаматтар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.