Жай сөйлемнің түрлері жайында

Жоспар
Кіріспе

1. Жақты, жақсыз сөйлемдер.
2.Толымды, толымсыз сөйлем.
3. Атаулы сөйлем

Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмай,оның қай сөз екенін баяндаушпен ұластыра,атау арқылы білуге болатын сөйлем жақты сөйлем болады.
Олардың баянд-ры бастауышпен қиысу үшін белгілі жақ жалғауларында не жалғаусыз жақты мағынада айтылады. Соңғылардың жақтық тұлғаларына , мағыналарына дәлме-дәл үйлесімді болып айтылған(не айтылатын) бастауышы бар сөйлем ғана жақты болады. Мысалы: Біз елімізде молшылық орнату бағдарламаларын бұлжытпай жүзеге асырып келеміз деген сөйлемнің бастауышы - біз.
Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше айтылмай да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді.Ондай жақты сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынандай жағдайларда болуы мүмкін.
1. Ұзақ ойға қатысты болып, өзара мағналық (кейде әрі тұлғалық) б-та айтылатын жеке сөйлемдердің бастауышы бірінде болса, екіншісінде қайталанып айтылмай, соған ортақтасып тұра береді.Сонда тізбектеліп қатар айтылатын бірнеше жай сөйлемнің не құрмалас сөйлемнің құр-ғы жай сөйлемдердің бірінің бастауышы екінші сөйлемге де бастауыш болып ортақтасады.
Бидай тиеген эшелондар зыр қағып, темір жолды қайқаң қақтырып, суыт кетіп барады.(Ғ.М.)
2. Бастауыштың қай сөзі екені баяндауыштың тұлғадан айқын болып тұрғанда ( бастауышқа ой екпіні түспесе) әсіресе І- ІІ жақтық бастауыштар сөйлемде айтылмайды.
Отаным үшін аттанам
Ақ семсерді қолға ала. (А.Тоқмағамбетов)
Өз бойында болып сақ,
Жаң-жағыңа қараңдар.(Абай)

Мен, сен, біз, сіз,ол деген бастауыштарға ерекше мән беріліп, ой екпіні түсірілгенде , олар сөйлемде ерекше айтылатын болады. Ондай бастауыштарды түсіріп айтуға болмайды. Мысалы:
Мен де қайта жасарған
Қарт ақынмын, даңғылмын.(Н.Байғанин)
Күлкі болма, қой жаным,
Сен бүйтесің, ол қайтті.( Абай)
-Сен қайда жүрсің? – деді Асқар сабырсызданып ( С.М.).
-Мен бала емеспін, - деді Ботагөз дауысын ширатып, - мен ауылдың надан қызы да емеспін. Мен аз да болса, оң- солымды жақсы мен жаманды айыру дәрежесіне жеткен адаммын.(С.М.)

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жай сөйлемнің түрлері.
Жақты сөйлем.

1. Жақты, жақсыз сөйлемдер.
2.Толымды, толымсыз сөйлем.
3. Атаулы сөйлем .

Грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше
айтылмай,оның қай сөз екенін баяндаушпен ұластыра,атау арқылы білуге
болатын сөйлем жақты сөйлем болады.
Олардың баянд-ры бастауышпен қиысу үшін белгілі жақ жалғауларында не
жалғаусыз жақты мағынада айтылады. Соңғылардың жақтық тұлғаларына ,
мағыналарына дәлме-дәл үйлесімді болып айтылған(не айтылатын) бастауышы бар
сөйлем ғана жақты болады. Мысалы: Біз елімізде молшылық орнату
бағдарламаларын бұлжытпай жүзеге асырып келеміз деген сөйлемнің бастауышы -
біз.
Жақты сөйлемдердің бастауыштары сөйлем ішінде ерекше
айтылмай да, оның қай сөз екені айқын болып тұра береді.Ондай жақты
сөйлемдердің бастауыштарын түсіріп айту мынандай жағдайларда болуы мүмкін.
1. Ұзақ ойға қатысты болып, өзара мағналық (кейде әрі тұлғалық) б-та
айтылатын жеке сөйлемдердің бастауышы бірінде болса, екіншісінде
қайталанып айтылмай, соған ортақтасып тұра береді.Сонда тізбектеліп қатар
айтылатын бірнеше жай сөйлемнің не құрмалас сөйлемнің құр-ғы жай
сөйлемдердің бірінің бастауышы екінші сөйлемге де бастауыш болып
ортақтасады.
Бидай тиеген эшелондар зыр қағып, темір жолды қайқаң қақтырып,
суыт кетіп барады.(Ғ.М.)
2. Бастауыштың қай сөзі екені баяндауыштың тұлғадан айқын болып тұрғанда (
бастауышқа ой екпіні түспесе) әсіресе І- ІІ жақтық бастауыштар сөйлемде
айтылмайды.
Отаным үшін аттанам
Ақ семсерді қолға ала. (А.Тоқмағамбетов)
Өз бойында болып сақ,
Жаң-жағыңа қараңдар.(Абай)

Мен, сен, біз, сіз,ол деген бастауыштарға ерекше мән беріліп, ой екпіні
түсірілгенде , олар сөйлемде ерекше айтылатын болады. Ондай бастауыштарды
түсіріп айтуға болмайды. Мысалы:
Мен де қайта жасарған
Қарт ақынмын, даңғылмын.(Н.Байғанин)
Күлкі болма, қой жаным,
Сен бүйтесің, ол қайтті.( Абай)
-Сен қайда жүрсің? – деді Асқар сабырсызданып ( С.М.).
-Мен бала емеспін, - деді Ботагөз дауысын ширатып, - мен ауылдың надан
қызы да емеспін. Мен аз да болса, оң- солымды жақсы мен жаманды айыру
дәрежесіне жеткен адаммын.(С.М.)
Мен көрдім ұзын қайың құлағанын,
Бас ұрып қара жерге сұлағанын.( Абай)

... Сондай күнді жоғалтар
Мен аңсадым, сағындым.( Жамбыл)

Сен бетіңді әрі бұрсаң,
Шықты көзім, болды көр ( Абай)

Сөйтіп, бастауыштың жақты сөйлемдедербес айтылу я айтылмауы баяндауыштың
тиісті предикаттық жалғауда тұру я тұрмауымен ғана б-ты емес, бастауыштың
сөйлемдегі қызметін ерекше екендігімен де б-ты болады.

Жақсыз сөйлем.
Жақсыз сөйлемнің сипаттамасы.Бастауышы ерекше айтылмаған
сөйлемдердің енді бірқатарын, жоғарғыдай толымсыз сөйлемдерден айыру үшін,
мектеп грамматикаларында жақсыз сөйлем деп атап
жүрміз.Олардың үш жақтың біріне тән белгілі грам-қ бастауышы болмайды.
Мысалы: Баланы жаман үйретпеу керек.Сабаққа кешігуге болмайды деген
сөйлемде Кім? Не? Сұрақтарына жауап болатындай бастауыштар ерекше
айтылмаған.Мұндайда сөйлеуші мен тыңдаушыға істі істеушінің кім екендігін
дәлдеп көрсетудің қажеті де болмайды да,тек іс-әрекетін хабарлау ,істеуге я
істемеуге тиісті жайды білдіру қажет болады. Егер жақсыз сөйлемдердің
түрлері әдеби тіліміз қалыптаспай тұрған кезде елеусіз болып ,аз жұмыстың
болсада,осы күнгі әдебиетімізде оның түр-түрі сараланып , жиі жұмсалатын
болады. Сонда да жақсыз сөйлем деген термин – шартты атау.
Ондай сөйлемдерді орысша безличное предложение дегеннің аудармасы
ретінде жақсыз сөйлем деп атағанымыз болмаса,қазақ тілінде дәл орыс
тіліндегідей жақсы сөйлем де, ондай сөйлем жасайтын, стемнело, мне не
спится сияқты өзгеше жақсыз ст-р де жоқ. Дұрысында: біздің жақсыз сөйлем
деп жүргеніміздің баяндауыштары-ның белгілі жағы болады. Бұл сөздер
көбінесе үшінші, екінші жақта айтылады. Сөйтеді де,олар бастауышы жоқ
сөйлемнің баяндауышы болып жұмсалады:
Ол кезде көмірді қауғамен тартатын. Не істеу керек?Көне беруге тағы
болмайды.(Ғ.М.) Қалайша жыр төкпессің, ән соқпассың шаттықтан нөсер құйған
өмірде енді.(Жамбыл)
Әрине, бұл сөйлемдердің бастауыштарының айтылмауы – Москваға бардым,
не көрдім? – Туысқан, туған ел көрдім.(Жамбыл) деген сияқты сөйлемдермен
бір емес. Соңғыда бастауыштың мен екені айқын да,одан бұрыңғы сөйлемдердің
бастауыштары ондай белгілі, айқын емес. Сабақтан қалуға болмайды деген
сөйлемнің баяндауышы үшінші жақты айтылған. Бірақ оның граматикалық
бастауышы ІІІ- жақтық ол, олар деген есімдіктер емес. Өйткені бұл
тыңдаушыға айтылуы да мүмкін. Ондай сөйлемдер:
Маған сабақтан қалуға болмайды.
Саған сабақтан қалуға болмайды.
Оған сабақтан қалуға болмайды.
Бізге сабақтан қалуға болмайды, т.т. делініп те
айтыла алады.
Сөйтіп бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтын, айтылған іс-әрекет
баяндауыш ар-н үш жаққа бірдей ортақ ұғымда жұмсалатын сөйлемдер жақсыз
сөйлем болады.
Жақсыз сөйлемнің түрлері.Жақсыз сөйлемдердің түр- түрі олардың
баяндауыштарына қарай айрылады. Олардың баяндауыштары көбінесе күрделі
болады да, мұндай құрамында жұмсалады:
1. –у, -мақ жұрнақты тұйық рай тұлғалы қимыл есімі мен керек сөздерінен
құралған баяндауышы бар сөйлемдер көбінесе жақсыз сөйлем болады:

Бізге көбірек оқу керек. Әркімге де тезірек өту керек. (Ғ.М.)

Елді аралап отырып мән-жайын білу керек еді.(Ғ.Мұстафин)
Осы мысалдардағы, керек сөзі бар жақсыз сөйлемдерді жақты деп те
айтуға болады:Біз көбірек оқуымыз керек. Ол бүгін келу керек.
2. Барыс септікті тұйық рай тұлғалы етістікке: есімше, көсемше, тұлғалы
етістікке болетістігі көмекші болу арқылы жақсыз сөйлем жасалады:

Тұқымды құрғатпай –ақ себе беруге болады.Мұндай жағыдайларда басқа
артельдерден де көп кездесуге болады.(Газеттен)
Жиенді олай қумас болар. (Ғ.М.) Қамарға кінә қойып болмайды(С.Т.)
Мына жұмысшыларды пәледен құтқармай болмайды. Бұл елдің егінге су беретін
арығын жыл сайын тазалап тұрмаса болмайды.(С.Мұқанов)
3. Күрделі баяндауыш құрамында барыс септікті тұйық рай тұлғалы
етістіктен кейін тура келу көмекшісі айтылу ар-ы да жақсыз сөйлем жасалады:

Соған аздап досыңның желігін басуға тура келер.(С.М.) Қаланы қайта
құру жоспары бойынша бұл жерден көшуге тура келіп тұрғаны (Ғ.М.).
4. Барыс септіктегі тұйық рай тұлғалы етістіктен болған күрделі
баяндауыштың құрамында мүмкін( мүмкін емес) сөзі айтылу ар-ы да сөйлем
жаққсыз болады:
Сан жүздеген адамнан көшеде аяқ алып жүруге мүмкін емес еді(М.И.).
Әрине, мұндай жағыдайда маған мұнда оқытушы болып қалуға мүмкін емес
еді(с.Қабиев).
Кейбір есімді сөйлемнің құрамында барыс жалғаулы толықтауышы болса
да , сөйлем жақсызға айналады.Мысалы: - Ол жұмаққа бармақ шығар. – Оған
қайдағы жұмақ !(Б.Майлин)
5. Бірдеңені арман ете айтылатын күрделі баяндауыштың сөйлемінің негізгі
сөзі келер шақтықесімше (-р, ар,ер) болып, одан кейін сұраулы - ма,мешылау
мен көмекші –е\- ді\ дің\ етістігі айтылып та жақсыз сөйлем жасалады.
Па, шіркін! Мына атқа мінер ме еді? Ана көк шөпке бауырыңды төсеп жатар
ма еді!
Бұл сөйлемдердің баяндауыштарына кім мінер ме еді? Кім жатар ма еді?
Деп сұрақ қойып бастауышын іздесек, онда мен, сен,ол, біз, сіз дегендердің
бір алдымызға көлденең тартыла қалмайды. ОЛардың бірінің орнына кім болса
сол, мен де, сен де, ол да деген ұғым пайда болады да, ол тек ойда
сақталып, көпке тән мағыналық бастауыш болады. Сол сияқты, өзін барып
көретін екен!(С.М.) - Әкем-ай , айтуға да ұят, айтпауыма да болмай
тұр.(Ж.Арыстанов) деген сөйлемдер де – сондай жақсыз сөйлемдер.

Белгісіз жақты және жалпылама жақты сөйлемдер.

Бірқатар сөйлемнің граматикалық бастауышы ерекше айтылмайды да, істелген
іс-әрекет, әйтеуір, белгісіз субъектілерге тән болып ұғынылады. Мыс:
Қалпақты қыста кимейді, жазда киеді деген сөйлем –жақты( баяндауышы ІІІ
жақта), бірақ бастауышы белгісіз.
Осындай бастауышы белгісіз – жақты сөйлемдер былай жасалады.
1. ІІІ жақ, ауыспалы шақ, тұлғалы етістіктерден болған баяндауыштар осы
шақтық мағынада айтылуы арқылы кейде бастауышы белгісіз сөйлем жасалады:
Ол жақта жылқының етін жемейді. Нарларды көбінесе жүкке
пайдаланады.(Ә.С.) Кеше келіншекті атасының үйіне әкеліп кіргізді.(А.Б.)
2. Өткен, келер шақтық, ІІІ жақтық тұлғадағы етістіктер не есімшелер
баяндауыш болғанда, сөйлемнің бастауышы белгісіз болуы мүмкін.
Оның ұлдарын, сүйікті ұлдарын, ертең әкеткелі отыр,- әкеткелі де
біржола көз көрмеске әкетпекші...(Н.В.Гоголь) ОЛ кезде көмірді қауғамен
тартатын.(Ғ.М.)
Кейде баяндауышы ІІ жақтық жіктік жалғауда айтылған сөйлемдердің
бастауыштары болмай, үш жаққа бірдей ортақ мағынада, жалпылауыш
жақты(обобщенно- личный) сөйлем болып жұмсалады.
Қарағандының кешегі өткен күйін адам баласының көзі көрмесін. Кіп-
кішкентай, қап-қараңғы шахтаға беліне арқан байлап, шыңырау қараңғы түнекке
түсесің де кетесің. Шаттықтан нөсер құйған дәуірде енді! (Жамбыл)
Бұл сияқты жалпылаушы жақты сөйлемдер мақалды, мәтелді сөйлемдерде жиі
кездеседі.
Жақсы жерге жатсаң, жақсы-жақсы түс көресің;
Жаман жерге жатсаң, жаман-жаман түс көресің;
Еңбек етсең, емерсің.

Толымды және толымсыз сөйлем.
Сөйлем арқылы хабарланатын ойға қатынасты сөздер кейде түгел айтылып, кейде
олардың кейбіреулері ғана айтылуы мүмкін. Мыс: Сырдың суы ышқынып ағады
деген сөйлемде, ондағы ойға қатысты мүшелер түгел айтылған. Ардақ еш
уақытта мұндай қуанған емес. Жиналыстан шығып үйге жүгіре басып келеді.
Лепірген көңіліне шапшаң басқан аяғы ілесе алшмайды.(Ғ.М.) Бұл үш сөйлемнің
соңғы екеуінде мынандай сөйлем мүшелері ерекше айтылған: Жиналыстан шығып
үйіне жүгіре басып келеді дегеннің бастауышы – Ардақ,лепірген көңіліне
шапшаң басқан аяғы ілесе алмайды деген сөйлемдегі көңіліне, аяғы
дегендердің ілік жалғаулы анықтауыштары – Ардақтың . Олар сөйлемде
айтылмағанмен, бірақ бұдан сөйлем түсініксіз болып тұрған жоқ, өйткені
алдыңғы сөйлем мен соңғы сөйлемдердің сөз ара мағыналық байланысынан екінші
сөйлемнің айтылмаған бастауышын, үшінші сөйлемнің айтылмаған бастауыштарын
аңғаруға болады.
Осылардай , ойға қатысты мүшелері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.