Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Психологиялық.педагогикалық оқу құралындағы суицидологиялық мінез.құлықтың түсінігі ... ... ... ..6
1.2. Оқушыларда суицидологиялық мінез.құлықты болдырмау шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Оқушыларда суицидологиялық мінез.құлықты болдырмау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ ... ... ..18
2.1. Оқушылардың суицидологиялық мінез.құлыққа бейімділігін анықтау диагностикасының жұмыстары ... .18
2.2. Оқушылардың суицидологиялық мінез.құлыққа бейімділігін анықтау тәжірбие.эсперименттерінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3. Оқушылардың суицидологиялық мінез.құлыққа бейімділігін анықтау жағдайларын іске асыру, коррекциялық жұмыстар мен ұсыныстар ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... .
1.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Психологиялық.педагогикалық оқу құралындағы суицидологиялық мінез.құлықтың түсінігі ... ... ... ..6
1.2. Оқушыларда суицидологиялық мінез.құлықты болдырмау шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Оқушыларда суицидологиялық мінез.құлықты болдырмау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ.ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ ... ... ..18
2.1. Оқушылардың суицидологиялық мінез.құлыққа бейімділігін анықтау диагностикасының жұмыстары ... .18
2.2. Оқушылардың суицидологиялық мінез.құлыққа бейімділігін анықтау тәжірбие.эсперименттерінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3. Оқушылардың суицидологиялық мінез.құлыққа бейімділігін анықтау жағдайларын іске асыру, коррекциялық жұмыстар мен ұсыныстар ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев “Қазақстанның болашағы жастардың қолында”,- деп тегіннен-тегін айтқан жоқ. Мемлекетіміздің бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың еншісінде болғандықтан саналы жасөспірімдеріміздің алға жылжуына үлес қосуымыз керек. Бүгінгі жасөспірімдердің жүрегіне ізгілік тәрбиесін оята білсек, олардың жарқын болашағы айқын болмақ.
Ел ертеңі – жарқын болашақ. Қазақ халқында «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесу керек, ал үлкен ағаш болғанда оған көмектесе алмайсың» деген даналық сөз бар. Баланың бойына имандылық,ізгілік адамгершілік қасиеттерін орната білсек, оның бойында ерсі қылықтар болмайтыны анық.
Дүниежүзілік қоғам мәселесіне айналып отырған бұл күндегі суицид мәселесі – қаншама адамды толғандырып отырғаны жасырын емес. «Жақындарын, туыстарын қалдырып, өмірден безетіндей не қиындық көрді екен, я болмаса жылуын төгетін жақын-жолдасының болмағаны ма» деген сұрақ та санадан кетпейді. Бәлкім, тәрбиенің аздығы, санамыздың төмендігінен шығар. Заман алға жылжып, дамыған сайын балаларды тәрбиелеу қиынға соғып жатыр ма, әлде оларды тәрбиелеушілердің жоқтығынан ба?! Тәрбие – қоғамда тек қана балаларға ғана керек емес, бұл күндері тәрбиеге жас та, кәрі де, бала да, қария да мұқтаж. Тіпті, қазір нағыз тәрбие баладан бұрын ата-анаға керек десек қателеспейміз. Қарапайым жұмысшы да, ғалым да, дәрігер де, заңгер де, тіпті, жұртқа тәрбие беретін мұғалімнің өзі түптеп келгенде шын тәрбиеге ауадай зәру. Өйткені өзінің жүрегінде ізгілікті тәрбиесі жоқ адам өзгелерге қандай жақсылық үйретуі мүмкін?!
Ел ертеңі – жарқын болашақ. Қазақ халқында «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесу керек, ал үлкен ағаш болғанда оған көмектесе алмайсың» деген даналық сөз бар. Баланың бойына имандылық,ізгілік адамгершілік қасиеттерін орната білсек, оның бойында ерсі қылықтар болмайтыны анық.
Дүниежүзілік қоғам мәселесіне айналып отырған бұл күндегі суицид мәселесі – қаншама адамды толғандырып отырғаны жасырын емес. «Жақындарын, туыстарын қалдырып, өмірден безетіндей не қиындық көрді екен, я болмаса жылуын төгетін жақын-жолдасының болмағаны ма» деген сұрақ та санадан кетпейді. Бәлкім, тәрбиенің аздығы, санамыздың төмендігінен шығар. Заман алға жылжып, дамыған сайын балаларды тәрбиелеу қиынға соғып жатыр ма, әлде оларды тәрбиелеушілердің жоқтығынан ба?! Тәрбие – қоғамда тек қана балаларға ғана керек емес, бұл күндері тәрбиеге жас та, кәрі де, бала да, қария да мұқтаж. Тіпті, қазір нағыз тәрбие баладан бұрын ата-анаға керек десек қателеспейміз. Қарапайым жұмысшы да, ғалым да, дәрігер де, заңгер де, тіпті, жұртқа тәрбие беретін мұғалімнің өзі түптеп келгенде шын тәрбиеге ауадай зәру. Өйткені өзінің жүрегінде ізгілікті тәрбиесі жоқ адам өзгелерге қандай жақсылық үйретуі мүмкін?!
1. Алмас Мұқашұлы. Елімізде суицид тақырыбына назар аударған танымал адам бар ма?. Халықаралық ақпараттық агенттiгі. –А,2016ж.
2. Агафонов А.Н., Меңлібаев Қ.Н. Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар. - Астана ,2005. - 221бет.
3. Әбдірайымова Г.С. Жастар социологиясы. – Алматы, 2008. - 115бет
4. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 277 бет.
5. Биекенов К.Ү., Жаназарова З.Ж., Нұрбекова Ж.А. Отбасымен әлуметтік жұмыс. - Алматы, 2003. - 27 бет.
6. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен түзетушілік-педагогикалық жұмыс атқару” К.М. Арымбаева. Шымкент.
7. Профилактика подростковой девиации: Теория и практика А.Н.Тесленко М.С.Керимбаева. А. 2005г.
8. Елшібаева К.Ғ. «Суицидтің алдын алу» Алматы 2008 жыл
9. «Білім беру мекемелеріндегі суицидтің алдын алу жолдары» Алматы облыстық білім басқармасы, Алматы облыстық мамандарды кәсіби дамыту институты 2011 жыл
10. Осипова А.А. «Справочник психолога по работе в кризисных ситуациях» Ростов-н/д: Феникс, 2005.
11. Қ.Ғ.Елшібаева «Жас өспірімдер арасындағы суицидтің алдын алу» Алматы 2012 ж
12. Арман ПВ баспасы«Қызықты психология» Алматы №5, 2014ж
13. Бойко И.Б. Введение в суицидологио М.: 2008
14. Целуйко В.М. Психология неблогаполучной семьи М.: 2006
15. Акажанова А.Т. Актуальные проблемы суицидологии. Психология в Казахстанской школе. №8 , 2002
16. Мектеп психологиясы №9, 2014ж; № 6, 2015ж
17. С.Әбенбаева. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, «Дарын», 2004
18. А.О.Пинт. Ата-ана бұл сіздер үшін. Алматы, «Мектеп», 1979
19. Ж.Қоянбаев. Семья және балалар мен жеткеншектер тәрбиесі. Алматы, «Рауан», 1990.
20. Жасөспірімдер арасындағы өзіне-өзі қол жұмсаушылық әрекеттерінің алдын алу // Алтын ұя, 7 мамыр 2009ж.
21. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарындағы ауытқушылықтың сипаты // Таптым-таптым –эврика, №4 2009ж.
2. Агафонов А.Н., Меңлібаев Қ.Н. Жастармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар. - Астана ,2005. - 221бет.
3. Әбдірайымова Г.С. Жастар социологиясы. – Алматы, 2008. - 115бет
4. Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 277 бет.
5. Биекенов К.Ү., Жаназарова З.Ж., Нұрбекова Ж.А. Отбасымен әлуметтік жұмыс. - Алматы, 2003. - 27 бет.
6. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен түзетушілік-педагогикалық жұмыс атқару” К.М. Арымбаева. Шымкент.
7. Профилактика подростковой девиации: Теория и практика А.Н.Тесленко М.С.Керимбаева. А. 2005г.
8. Елшібаева К.Ғ. «Суицидтің алдын алу» Алматы 2008 жыл
9. «Білім беру мекемелеріндегі суицидтің алдын алу жолдары» Алматы облыстық білім басқармасы, Алматы облыстық мамандарды кәсіби дамыту институты 2011 жыл
10. Осипова А.А. «Справочник психолога по работе в кризисных ситуациях» Ростов-н/д: Феникс, 2005.
11. Қ.Ғ.Елшібаева «Жас өспірімдер арасындағы суицидтің алдын алу» Алматы 2012 ж
12. Арман ПВ баспасы«Қызықты психология» Алматы №5, 2014ж
13. Бойко И.Б. Введение в суицидологио М.: 2008
14. Целуйко В.М. Психология неблогаполучной семьи М.: 2006
15. Акажанова А.Т. Актуальные проблемы суицидологии. Психология в Казахстанской школе. №8 , 2002
16. Мектеп психологиясы №9, 2014ж; № 6, 2015ж
17. С.Әбенбаева. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, «Дарын», 2004
18. А.О.Пинт. Ата-ана бұл сіздер үшін. Алматы, «Мектеп», 1979
19. Ж.Қоянбаев. Семья және балалар мен жеткеншектер тәрбиесі. Алматы, «Рауан», 1990.
20. Жасөспірімдер арасындағы өзіне-өзі қол жұмсаушылық әрекеттерінің алдын алу // Алтын ұя, 7 мамыр 2009ж.
21. Жасөспірімдердің мінез-құлықтарындағы ауытқушылықтың сипаты // Таптым-таптым –эврика, №4 2009ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА
Ғылыми зерттеу жұмысының әдістемесі
Тақырыбы: Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау
Орындаған:
Тексерген:
Баға: ________________
2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Психологиялық-педагогикалық оқу құралындағы суицидологиялық мінез-құлықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау диагностикасының жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау тәжірбие-эсперименттерінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау жағдайларын іске асыру, коррекциялық жұмыстар мен ұсыныстар ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев "Қазақстанның болашағы жастардың қолында",- деп тегіннен-тегін айтқан жоқ. Мемлекетіміздің бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың еншісінде болғандықтан саналы жасөспірімдеріміздің алға жылжуына үлес қосуымыз керек. Бүгінгі жасөспірімдердің жүрегіне ізгілік тәрбиесін оята білсек, олардың жарқын болашағы айқын болмақ.
Ел ертеңі - жарқын болашақ. Қазақ халқында Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесу керек, ал үлкен ағаш болғанда оған көмектесе алмайсың деген даналық сөз бар. Баланың бойына имандылық,ізгілік адамгершілік қасиеттерін орната білсек, оның бойында ерсі қылықтар болмайтыны анық.
Дүниежүзілік қоғам мәселесіне айналып отырған бұл күндегі суицид мәселесі - қаншама адамды толғандырып отырғаны жасырын емес. Жақындарын, туыстарын қалдырып, өмірден безетіндей не қиындық көрді екен, я болмаса жылуын төгетін жақын-жолдасының болмағаны ма деген сұрақ та санадан кетпейді. Бәлкім, тәрбиенің аздығы, санамыздың төмендігінен шығар. Заман алға жылжып, дамыған сайын балаларды тәрбиелеу қиынға соғып жатыр ма, әлде оларды тәрбиелеушілердің жоқтығынан ба?! Тәрбие - қоғамда тек қана балаларға ғана керек емес, бұл күндері тәрбиеге жас та, кәрі де, бала да, қария да мұқтаж. Тіпті, қазір нағыз тәрбие баладан бұрын ата-анаға керек десек қателеспейміз. Қарапайым жұмысшы да, ғалым да, дәрігер де, заңгер де, тіпті, жұртқа тәрбие беретін мұғалімнің өзі түптеп келгенде шын тәрбиеге ауадай зәру. Өйткені өзінің жүрегінде ізгілікті тәрбиесі жоқ адам өзгелерге қандай жақсылық үйретуі мүмкін?!
Тәрбие - Алланың құлдарына нәсіп еткен ең ұлы нығметтерінің бірі. Бұрынғы ата-бабаларымыз балаларын қалай тәрбиелеген? Әкеге қарап теріс сөйлеу тұрмақ, әке асқа отырмай балалары дәм татпаған. Өзін-өзі өлтіру бұрын-соңды болмаған. Қазіргі теледидарлардан, интернеттен көріп алып, атыс-шабысты, алдау-арбауды, бірін-бірі өлтіруді, өзін-өзі өлтіруді, ата-ананы қарттар үйіне өткізуді, балаларды жетімдер үйіне өткізуді үйреніп алды. Ата-ананы емес ақпарат құралдарының айтқанын тыңдап, солардың дегенімен жүретін заман болды. Бұл қоғам мәселесін жою үшін ең алдымен, теледидарлардағы сананы улайтын бағдарламаларды көрсетпеу керек.
Суицидке барушылардың көпшілігін толыққанды емес немесе балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер құрайды. Әрбір балаға ата-анасының мейірімі мен тәрбиесі жетіспесе, рухани байлығының дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Күннен күнге, жылдан-жылға көбейіп жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы, арадағы баланың психикасына кері әсерін тигізіп, өзін керексіз сезініп, өзін-өзі өлтіруге де апарып жатады.
Тағы бір басты себеп - ойын-сауық орындарына байлану. Жалған ақпараттарға сеніп немесе оңай жолмен ақша тапқысы келгендер ойын-сауық орындарына барып алданып қалып, қарызға батып жатады. Әрине, күннен-күнге пайызы өсе бергеннен, сондай-ақ , ортадан келетін қысым, күш көрсетулер адам психикасына кері әсерін тигізіп, одан шығар жол таба алмай, тағы да суицидке барып жатады.
Соңғы жаңалықтарға үңілсек, Австралия имамдарының ұлттық кеңесі балалардың болашағын ойлап, дәлірегі, олардың санасын түрлі жиіркенішті әдеттерден қорғау мақсатында шариғат талаптарына сай келетін бағдарламаларды ұсынатын арнайы теле-бағдарламаны эфирге шығаруға жоспарлап отыр. Аталмыш кеңес жетекшісі Сүбһи әл-Шайктың айтуы бойынша, теледидарға телміретін балаларға осындай балама бағдарлама ұсыну арқылы олардың әлі жетілмеген санасын зиянды ақпараттар мен жат әдеттерден қорғауға болады. Дәл осындай бағдарламаны бізге де орналастырса, қоғамды ойландырып отырған мәселелер азаяр ма еді қалай ойлайсыздар?
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін теориялық айқындау және тәжірибе-эксперимент арқылы тексеру. Оқушылардың күйзелістік-невротизациялық деңгейін және мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу. Оқушылардың күйзелістік қалыптан шығуын дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеу тақырыбы бойынша психолого-педагогикалық әдебиетті зерделеу мынадай болжам жасау мүмкіндігін берді: оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін теориялық айқындау табысты өтеді, күйзелісті болдырмау, суицидтің алдын-алу.
Зерттеу объектісі - жоғарғы сынып оқушылары.
Зерттеу пәні - оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін болдырмау жолдары.
Зерттеу болжамы - егер оқушыларға невротизациялық-депрессиялық күйзелісті анықтауға бағытталған арнайы жаттығулар жүргізілсе, онда олардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтауға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті үйрету.
2. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау.
3. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін болдырмау жағдайларын айқындау.
4. Эксперимент арқылы оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін болдырмау жағдайларының тиімділігін тексеру
Зерттеу әдістері мен әдістемелері: зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті теориялық талдау және жалпылау, оқу-тәрбие үрдісін бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық экспериментті талдау әдісі, мәліметтерді өңдеудің статистикалық әдістері.
Практикалық базасы: № 23 жалпы орта білім беретін мектебінің 7 Б
сынып оқушылары
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Психологиялық-педагогикалық оқу құралындағы суицидологиялық мінез-құлықтың түсінігі
ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Жолдауларындағы тапсырмалардың бірі - адамның өмір жасын ұзарту. Ал статистикаға сүйенсек, халықтың орташа өмір жасын келте етіп көрсететін осы суицид оқиғалары.
Әлемдік статистика бойынша, 100 000 мың адамға шаққанда 20-дан көп адамның өзіне қол жұмсау фактілері бойынша, Қазақстан Литва, Корея Республикасы, Гайана елдерінен кейін төртінші орында тұр. Қазақстаннан кейінгі орында Венгрия, Латвия, Украина, Жапония.
2016 жылы - 4000-ға жуық адам, 2015 жылы 3735 адам, 2014 жылы 2957 адам, 2013 жылы 3251 адам, 2012 жылы 3055 адам өз өмірлерін қиған. Жылдан жылға бұл көрсеткіш көтерілуде.
Суицид мәселесіне дабыл қағып отырған ДДҰ соңғы хабарламасында, 2020 жылға қарай бұл көрсеткішті 10 пайызға азайтуды қол алғанын айтты. Бірақ, бұған тек 28 мемлекет қана қатысып, нақты жұмыс жоспарын бекітіпті. ДДҰ-ның бұлай алаңдауының да себептері жетерлік. Халықаралық ұйымның соңғы 10 жыл бойы жүргізген зерттеулері бойынша, жыл сайын 800 000 адам өзіне қол салады. 15-29 жас аралығындағы жастардың суицидке бейімділігі тіпті, артып кеткен. Бірақ, негізінен 70 тен асқан адамдардың өзіне қол салуы тіпті үрей туғызып отыр. Суицид фактілері тіркелген деректер бойынша 75 пайызы әлеуметтік жағынан төмен елдер екен. Ал бай мемлекеттерде ер адамдар әйелдерге қараған 3 есе көп, - дейді ДДҰ мамандары.
ООН UNICEF - балалар фондының зерттеулеріне сәйкес, әлем бойынша Қазақстан жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіруінен 2-орында екен. Бұл жағдай жаға ұстатып отырғаны анық. Бұл жайсыз хабарды ҚР прокуратурасы да мәлімдеп отыр. 2015 жылғы статистика бойынша Қазақстанда 4000 адам суицид жасаған. Олардың 201-і жасөспірімдер. Одан бөлек 485 жасөспірім өз өмірлерін қимақ болған.
Мұның себептері неде? Бұған халықаралық ұйым зерттеушілері келтірген қорытынды бойынша жауап беріп көрелік:
1. 1,2 пайызы денсаулық нашарлығынан,
2. 3 пайызы қаражат қиындығынан,
3. 1,4 пайызы өмір сүрудің ауырлығынан,
4. 6 пайызы құмарлықтан,
5. 18 пайызы отбасы келіспеушілігінен,
6. 18 пайызы рухани дерттен,
7. 19 пайызы жазасын өтеуден жалтару, тағысын тағылар.
Кей зерттеушілер мұның көбісі өмір қиындығына төзгісі келмегендіктен жасайтын боркемік адамдардың ісі деген ой айтады. Әрине, айтуға ғана оңай. Олай болса, өлімге сылтау іздеп жүрген адамды райынан қайтару мүмкін емес пе? Жылы сөз, идеологиялық жұмыстар нәтиже бермейді ме? Ең қорқыныштысы, мамандар суицидтің 41 пайызы неден болатыны анықтай алмай отыр. Оларға қандай ем керек?Жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсау себептерінің бірнешеуін атап айтсақ:
Бүгінгі күні суицидтің себептерінің алдыңғы қатарынан жол алып отырған интернет желісіндегі қызыққұмарлардың ойындары. Атап айтсақ, синий кит, тихий дом ойындары. Интернет желісінен бұл ойын туралы жалған ақпараттар алып, қызығушылықтың әсерінен осы топқа тіркеліп, күнделікті берілген тапсырмаларын орындайды-мыс. Күннен-күнге жаңа тапсырмалар, күннен-күнге қызықты ойындар баланың санасын улап, қызығушылығын оятады-мыс. Бірнеше тапсырмаларды орындағаннан кейін, одан құтылу қиынға соғады, енді бірі қызығушылықтан арыла алмаса, енді бірі ойын емес екендігін түсініп, одан шығар жол іздесе, арғы жақтағылар қоқан-лоқы көрсетеді екен. Ал, ең соңғы елуінші тапсырмасына келгенде балалар өзін-өзі өлтіруге барады екен. Ресейде бастау алған бұл топ, Қырғызстан, Қазақстан т.б. мемлекеттерге етегін жайды. Кей адамдар бұл ойынның тап болғандығына қадағалаушылардың жоқтығын, яғни билік басындағыларын кінәлайды. Мүмкін, кінәні өзімізден іздеу керек шығар. Ата-ана, туған-туыс бауырларының, балаларының кіммен қай уақытта қалай сөйлесіп жүргенін білсе, назарына алса, балаларымыздың дұрыс жолдан адасуы болмас па еді. Не де болса, ата-анасы баласымен ашық сөйлесу керек. Өмірінде қандай жағдай болып жатқанын немесе психикалық қиындықтарға ұшырағанда, өзін жалғыз сезінгенде баланың жанынан табылуымыз керек. Өтпелі кезеңдегі балалардың әрбір қылық, әрбір мінезін назарымыздан тыс қалдырмауымыз керек. Болашақ ұрпақтың, болашақ бәйтеректің дұрыс пісіп жетілуіне үлес қосайық, қыңыр басып, қисайып, түзелмесе, өмір бойы қисық болып қалуы мүмкін.
Елді сөктік сайтанға ересің деп,
Неге оларға тізгінің бересің деп?
Елірткенге ерігіп ере берсең,
Ескерттім, азып-тозып өлесің деп!,
-деп Абай атамыз айтқандай, жаман жолға шақырушылардың айтқандарына ере берсек, арты жақсы болмасы анық.
Жасөспірімдердің суицидке баруындағы басты себебі - олардың имансыздығынан. Тәрбиенің бастау көзі және негізгісі - иман екенін ұмытпасақ, әрі болашақ ұрпағымыздың жүрегіне иман ұялата білсек, бүгінгі қоғам мәселесіне айналып отырған өзін-өзі өлтірулер болмас па еді!?
Суицидке барушылардың көпшілігін толыққанды емес немесе балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер құрайды. Әрбір балаға ата-анасының мейірімі мен тәрбиесі жетіспесе, рухани байлығының дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Күннен күнге, жылдан-жылға көбейіп жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы, арадағы баланың психикасына кері әсерін тигізіп, өзін керексіз сезініп, өзін-өзі өлтіруге де апарып жатады.
Тағы бір басты себеп - ойын-сауық орындарына байлану. Жалған ақпараттарға сеніп немесе оңай жолмен ақша тапқысы келгендер ойын-сауық орындарына барып алданып қалып, қарызға батып жатады. Әрине, күннен-күнге пайызы өсе бергеннен, сондай-ақ , ортадан келетін қысым, күш көрсетулер адам психикасына кері әсерін тигізіп, одан шығар жол таба алмай, тағы да суицидке барып жатады.
Лудоманияны емдеу қажеттілігі кемінде 3 себеппен шартталады:
:: Лудоманияға шалдыққан науқастардың отбасы бұзылуы және қаржылық қиындықтар.
:: Құқыққа қайшы әрекеттердің таралуы-лудоманияға шалдыққан науқастардың 60% құқық бұзады.
:: Жоғары суицид қауіп-қатері - лудоманияға шалдыққан науқастардың 13- тен 40% -ға дейін науқас өзіне-өзі қол жұмсайды, 32-70% -да суицид жайлы ой келеді.
Емдеудің бірінші кезеңі - ойын құмарлықтың қалыптасу себептеріне диагностика, сонымен қатар ауыртпалықты бұзылушылықтарды, жеке алғанда, депрессияны жоққа шығару. Жасырын депрессия анықталған жағдайда оны дәрілік емдеу қажет.
Емдеудің екінші кезеңі (психотерапия) - психологиялық түзету, ол жеке және арнайы жаттықтыру топтарында жүргізіледі. Психологиялық көмек жақын-жуық адамдармен өзара қатынасу, өзін өзі реттеу мен қиыншылықтармен күресуге үйрету, жігер қасиеттерін тәрбиелеу, өзіне берілетін бағаны жоғарылату, жаңа өмірлік әуесқойлықтардың қалыптасуға бағытталған.
Лудомания (ойын құмарлық) кезінде психотерапия міндеті:
::науқастың ойын трансы күйінен шынайы өмірге қайтуы;
::ойын құмарлығына шалдыққан науқастың бастапқы өмірлік құндылықтарға оралуы (отбасы, махаббат, құрбы-құрдастар);
:: ойынға құмар науқасты өзін билеуге (өз сезімі, ойын) ойнауға деген құмарлыққа қарсы тұруға үйрету.
Ойын құмарлығы отбасындағы қарым-қатынасқа әсер етеді, сондықтан емдеу кезінде ойынға құмар науқасты емдеумен бірге оның туысқандарына психотерапиялық көмек көрсетіледі.
Психикалық ауытқушылығы бар балалар немесе қоғамнан келген әлімжеттік, күш көрсетулер мен кемсітулер - жасөспірімдердің суицидке баруының негізгі себебіне айналып отыр. Зерттеулер балалардың 66,3 % мектепте зорлық-зомбылыққа тап болатынын, зорлық-зомбылыққа куә, оның құрбаны не айыпты болатынын анықтаған. Бұл ретте сауалнама жүргізілген балалардың 23%-ы физикалық жәбірлеу, 20%-ы балалар арасындағы бопсалау, 27%-ы мұғалімдер тарапынан жазалау құрбаны болған. Жасөспірімдер арасында өзіне қол салу деңгейінің жоғары болу мәселесінің осы тақырыппен өзара тығыз байланысы бар, ол бойынша Қазақстан тиісті әлемдік рейтингтерде соңғы позицияларда емес. Біздің зерттеулеріміз бойынша балалардың 27,4% бір кездерде өзіне зақым келтірумен айналысқан және өзіне қол салуға әрекеттенген. Өз денесіне зақым келтіру әрекет рецидивінің деңгейі 75,3 % құрайды.
Жауапсыз махаббат немесе жылдан-жылға көбейіп жатқан мәселе - қыздардың аяғының ауыр болып қалуы. Тұрмыс құрмай жатып алданып қалушылардың өзін-өзі керексіз сезінуі және ата-анасынан түсінбестігінен қорқынышы немесе қолдау таппауы - суицидке де апарып жатады.
Айта кетерлік жайт, Шығыс Қазақстан облысының денсаулық сақтау дерегі бойынша, былтыр өңірімізде 15-18 жастағы қыздар арасында жүкті болудың 260 жағдайы тіркелген екен. Бұл алдыңға жылдардағы көрсеткіштерден көбірек.
Жасөспірімдердің көздеген армандарына жете алмауы немесе қаншама жасөспірімдердің өмірін жалмаған ҰБТ-дан ойдағыдай балл жинай алмауы және ата-анасынан қолдау таппауы суицидтің басты себебіне айналып отыр. Әрбір баланың басынан қиындық өтеді, бірі жақындарынан қолдау,жылулық көрмей жатса, енді бірі дұрыс жол, дұрыс ортаға түспей жатады, арман-мақсаттарына жетпей құлазып жүрген кездерінде ата-ананың, мұғалімнің, психологтардың көмегі болмаса, бала өзін керексіз сезініп жатады. Сондай кездерде жасөспірімдер өздерінің өмірлерін қиып жатады. Бүгінгі жасөспірімдердің болашағы - үлкендердің қолында, сондықтан мүмкіндігінше әрбір баланың жүрегіне үміт отын жаға біліңіздер, сүрінсе тұрғызуға талпындырыңыздар.
Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді. Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса, енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі.Өз-өзіне қол жұмсауды ойлайтындардың көбісі өлгілері келмейді. Өзін-өзі өлтіруді олар бірнәрсені алу үшін құрал ретінде пайдаланады (мысалы, өзіне назар аудару, сүйіспеншілік, махаббат, проблемалардан құтылу, үмітсіздік сезімінен арылу).Суицидке барушылардың өмірлерінің мәнсіз болып көрінуі және әрі қарай жалғастырудың еш себебінің болмауы немесе болашаққа деген үміттің сөнуі. Сондай-ақ, проблемалардың шешілмейтіндей болып көрінуі суицидке барудағы негізгі себептің бірі.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша, суицид үш түрге бөлінеді: Біріншісі - шынайы суицид. Ондай белгі бойынша, адам өмірден түңіліп, үнемі көңілсіз жүреді. Мұндайда адам өмірдің мәнін жоғалтып, өлімге асығады. Екіншісі - жариялық суицид. Қандай да мәселеге байланысты, өзгелердің назарын аудармақ болып, өлгісі келетінін жария етеді. Үшіншісі - жасырын суицид. Мұндай жағдайда адам өзіне қол жұмсау жақсы еместігін түсінеді, бірақ қиындықтан шығар жол жоқ болып көрініп, өлімге бас тігеді. Қайсысына болса да егер белгілі болса, дереу көмек қажет. Жалпы, адам психологиясына қатысты бір жайтқа назар аударта кетелік. Негізі, жүйке жүйесі, психикасы ауырған адамдарды емдеу үшін психо-профилактикалық және психо-гигиеналық орталықтар жұмыс жасайды. Ондай ауруханаларда дәрігерлер күштеп дәрі егумен адамды тыныштандырады. Ал ғылым бойынша, бірде бір психикалық ауру дәрімен жазылмайтыны анықталған. Дәрімен емдеуді психиатрия десе, ал психотерапевт тәсілі бойынша, адамды сөзбен емдеу жақсы нәтиже көрсеткен. Осының өзі, технологиялық жетістіктен гөрі адами қарым-қатынас, адамдар арасындағы адамгершіліктің ауадай қажеттігін көрсетті. Әзірге, ерте түйін жасамай тұра тұралық.
Өзіне-өзі бір рет қол жұмсауға талпыныс жасап, бірақ өлімнен аман қалған жан бұл әрекетін екінші рет қайталауы мүмкін. Себебі, көп жағдайларда есіне салмайық, болған оқиға ұмытылсын деген үмітпен, бұл мәселе жабулы қазан жабулы күйінде қалып қояды. Мұндай жағдайда, баланың ішкі жандүниесіндегі негізгі себеп шешілмей қалады да, уақыт өте қайта қозып, сол әрекетке қайта итермелейді. Әрекет үшке дейін қайталануы мүмкін. Үшінші әрекеттен аман алып қалу қиын. Егер, белгісі байқалса немесе бірінші әрекеттен жасалған болса, кешіктірмей тиісті маманның көмегіне жүгіну керек.
Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау шарттары
Суицидке баратын адамдар көбінесе ішкі жан күйзелісін басынан кешіреді немесе қатты стресс жағдайында болады, сонымен қатар психикалық аурулармен, көңіл күй бұзылыстарымен, әсіресе депрессиямен зардап шегеді және болашақ өмір қызықтырмайтын болып келеді.
Суицидке бет алған адамға: Ойлан, сенің өлімің жақындарыңа қандай қайғы әкеледі, - деп айтқанша, оның ойына мүмкін әлі келе қоймаған басқа шешім туралы ойлануды сұраңыз.
Сіз ол адамның жан жарасын білдіретін сөздерін, мейлі ол уайым, қайғы, кінә, қорқыныш немесе ашу-ыза болсын, тыңдай білсеңіз, оған баға жетпес көмек бергеніңіз. Тіпті кейде жай ғана үндемей онымен бірге отырсаңыз да, бұл сіздің оған деген қамқорлық қатынасыңыздың, оның тағдырына немқұрайлы қарамайтыныңыздың дәлелі бола алады. Оларда әлеуметтік қызметкерлер бұл тақырыпты балаға бес жастан бастап түсіндіре бастайды, осал топтарды дер кезінде анықтап, психологтың кеңесіне жібереді. Суицидке бейім балалар мен жасөспірімдерді анықтау жұмысы екі елде бірдей жүреді. Әдетте жұрт суицидтік ойларын жасыруға тырысады. Егер бала кезден оларды не болып жатқанын ұғынуға үйрете білсек, онымызбен балаларды қорғап қаламыз. Өмір құндылығы туралы бірінші сыныптан айта бастау ләзім. Балалар өзінің психоэмоциялық көңіл-күйін ырқына көндіре білуі тиіс, - дейді Фатима Багиярова.
Жасөспірімдер мен жастар арасындағы суицид әрекеттердің алдын алу ұлттық ауқымдағы проблема екенін растаған тренингке қатысқан жергілікті мамандар мектеп психологтарын оқытып-үйретудің жүйелі жұмысы мен жеткіншек тұлғаны әлеуметтік ортаға бейімдеу жобаларын іске асыру қажет деп санайды. Әлеуметтік қызметкердің пікірінше, жасөспірімнің бойында суицидтік қатердің барлық түріне қарсы қорғаныс реакциясын қалыптастыру қажет. Гонконгта мұндай баланы арнайы тренинге жіберіп оқытады. Психологтардың негізгі міндеті - жасөспірімнің бойында жағымды ойлар қалыптастырып, суицидке жетелейтін ойларды жою. Бүгінде Қазақстан суицид көрсеткіші бойынша әлемде алдыңғы орындардың бірінде тұр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, Қазақстанда 100 мың тұрғынға шаққанда 26 кісі өзіне қол салады, бұл көрсеткіш Орта Азия елдері бойынша Қазақстанда ең жоғары деңгейде екен. Өз-өзіне қол салу, яғни суицидке бару - түсініспеушілік пен жалғыздықтан туындайтын проблема.
Қандай жағдай болса да жасөспірімдерде суицид көрінісінің алынуына ересектер жауапты. Суицидке бағытталған қандай да болмасын әрекеттерге, айтылатын сөздерге үлкен жауапкершілікпен қараған жөн. Жан айқайымен зарлаған бала өзіне көмек іздегенде ересектерден жауап күтетініне күмән келтірмеген жөн. Өйткені, оның жалғыздық дағдарысына ең жақын адамы - ата-анадан басқа ешкімнің араласуға мүмкіндігі жоқ. Білім беріп жүрген ұстаздар, мектеп психологы, достары және т.б. қасында жүрген жандар жеткіншекпен ата-анадай көп уақыт бірге бола алмайды, бірақ та олар қандай да бір өзгерісті сезсе баланың ата-анасына жеткізгені жөн.
Бұл жастағы балалар ересектер қатарына да жатпайды,бірақ олар бала болғысы да келмейді. Сондықтанда жеткіншекке ересек адамның тығыз байланысы мен өзара терең түсіністігі аса қажет.
Суицидтік іс-әрекетке итермелеудің тікелей себебі - дау-дамайдың пайда болуы. Бұл дегеніміз - белгілі бір адамның маңызды, құнды ұстанымына әсер етуші жағымсыз әрекет, күйзеліс тудыратын жағдай. Суицид қаупі туатын жеткеншектерде жалғыздықты сезіну, ешкімнен көмек күтпеушілік, қайғырушылық, менмендік көріністерінің тереңдеуі басқаның қуанышы мен қайғысына ортақтасуға құлқы болмаушылық жиі кездеседі. Сондықтан кез-келген шағын түсінбеушілік дау-дамайдың өзі суицидтік әрекеттің алғы шарты болуы мүмкін.
Осындай жағымсыз түсінбеушілік әрекеттердің алдын алу үшін ең бірінші бағыт тек дұрыс тәрбие беру болып табылады.
Елімізде білім беру жүйесінде тәрбиені дамыту соңғы жылдары шын мәнінде өзекті бағыттардың бірі болып отыр. Білімді, адамгершілікті таңдау жасау жағдайында өздігімен шешім қабылдауға қабілетті, елінің тағдыры үшін жауапкершілік сезімі бар адам тәрбиелеудегі мемлекеттің тапсырысы - Қазақстан Республикасының Президентінің жыл сайынғы халыққа Жолдауларында, Қазақстан Республикасы азаматтарының патриоттық тәрбиесі бағдарламасында және т.б. маңызды құжаттарда көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының Конституциясы әр адамға, соның ішінде балаларға, өмір сүру құқығын, қадір-қасиетін құрметтеуді, денсаулықты қорғауға және білім алуға кепілдік береді. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы 19 қыркүйекте Мерейлі отбасы Ұлттық сайысының жеңімпаздарын марапаттау салтанатында сөйлеген сөзінде балалардың құқығын қамтамасыз ету және олардың сапалы білім алуы - болашақтың маңызды инвестициясы деп атады. Мемлекет пен баланың жақындасуында оқу мекемелері маңызды орын болып табылатынын ескере отырып, әлеуметтік саясаттың осы бөлімін жүзеге асыруда білім беру мекемелері басты рөл атқарады. Баланың бойындағы ең басты, ең маңыздылар балалық шақта қаланады, сондықтан да адамның алдағы өмірі мен тағдыры көбінесе осыған байланысты болады. Одан кейінгі уақытта, мектеп қабырғасында болатын, шартты түрде алдын алу, түзету деп аталады, себебі жұмыс бала санасының деңгейінде ғана емес, түйсік бағдарламаларымен жүргізілуімен де маңызды. Мектебімізде оқу жылының басында бекітілінген жоспар бойынша жасалынған жұмыстар барысында оқушылармен сынып ұжымын қалыптастыруға, оқушыларды әлеуметтік маңызы бар қызымет түрлеріне баулуға, өзін-өзі басқару ұйымын ұйымдастыруға, әлеуметтік тұрғыда мәдениет, спорт, өнер, ғылым және т.б әрекеттерге тарту бойынша іс-шаралар ұйымдастырылып отырылады. Осы тақырыпта әңгімелесулер, сұхбаттасулар, кеңес беру, сұрақ-жауап сияқты жұмыстар көбірек жүргізілініп тұрады.
1.3 Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау жолдары
Балалардың суицидтік мінез-құлқының алдын алуда отбасы, мектеп, педагог, психолог, әлеуметтік педагог басты рөл атқарады, олар жасөспірімдерді суицидтік әрекетке жеткізетін көңіл-күймен күресуде ата- аналармен жұмыс атқарады және оларға көмек береді. Ата-аналарды өз баласына сауатты көмек көрсетуі үшін, оны түсінуі мен қолдау көрсетуінде қажет жеткілікті біліммен қаруландыру керек. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті неғұрлым мол болған сайын, олар өз балаларына жалпыадамзаттық және адамгершілік құндылықтарды соғұрлым көп меңгертеді. Тұлға қауіпсіздігі - қазақстандық қоғамда басты құндылықтардың бірі болуы тиіс.
Ендеше отбасы құндылықтарынан бастау алатын тәрбие діңгегінің негізі - тұлға қауіпсіздігі деп айтуға болады. Олай болса ата-аналар балалардың жабығуының алдын алуда үлкен рөл атқарады. Егер жасөспірімнің көңіл-күйі күрт құлазыса немесе жабығудың басқа да белгілері байқалса, төмендегі шараларды орындау қажет:
Баламен сөйлесу қажет, көңіл-күйінің неліктен түсіңкі болу себебін анықтау үшін сұрақтар қойып, оның арман-тілектері жайында сөз қозғап, болашаққа жоспар құруға бағыттайтын әңгімелерге жетелеу қажет. Балаға оптимистік серпін беріп, жарқын болашаққа сендіру, алдына қойған мақсаттарына қол жеткізе алатынына қабілетті екенін, жүрегіне сенімділік отын қондыруға барынша әрекет жасау қажет. Оның өкпелегіштігін, күңкілдектігін кінәламай, керісінше, оның тұлғасындағы жақсы жақтарын көрсетуге тырысу керек. Оны табысты, ақкөңіл, кішіпейіл және сергек балалармен салыстыруға болмайды, себебі бұл онсыз да төмен бағалауын тереңдетіп жібереді. Атасы мен әжесіне, туыс- туғандарға қонаққа, ауылға бару, дала жұмыстырына көмектесу. Сонымен қатар, ит, мысық, алақоржын, тотықұс, балық сияқты жануарларды қолға үйрету, оларға қамқорлық жасау. Қорғансыз үй жануарына қамқорлық жасау баланы іске жұмылдыртып, позитивті күйге шақырады. Жеткіншек күн тәртібін сақтауы қажет. Оның жақсы, мезгілімен демалуын, дұрыс тамақтануын, таза ауада жеткілікті уақыт өткізуін, спорттың қандай да бір түрімен айналысуын қадағалау қажет. Балаға дұрыс ұстаным беру, оның өз-өзіне сенімді болуына көз жеткізу және алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуге қабілетті екендігіне сендірген абзал. Ата-ана баланы үнемі қабағын ашпай, нашар мінез көрсеткендігі немесе шектен тыс жиіркеншектігі үшін сөкпей, оның жақсы жақтарын көбірек атап, жеке басы мүмкіндіктерінің бар екендігіне сендіре алғаны дұрыс.
Сонымен қатар психолог-маман мұғалімдер мен ата-аналарға суицидтің не екендігін, оның көрініс беру факторларын, күйзелісте, жабығуда жүрген балалардың қандай күйде болатындығын жете түсіндіруде қажет. Ата-анасына қарсы шығып, темекі тартқан, төбелескен кез-келген жасөспірімнің күйзелісті күйде жүруі әбден мүмкін.
Суицидтік әрекеттердің алдын алу үшін психолог-мамандар:
1. психологиялық жарақат алу жағдаяттарын жеңілдетуі;
2.суицидтік әрекетке жетектеген себептен психологиялық тәуелділікті азайтуы;
3.іс-әрекетті қалпына келтіру мүмкіндіктерін қалыптастыруы;
4.баланың өмір мен өлімге деген дұрыс көзқарастарын қалыптастыруы қажет.
Баланың болар-болмас психикалық ауытқуы байқала бастаған сәтте-ақ ата-ана өзара ақылдасып, психиатрдың кеңесін алған жөн.
Ендеше, болашақ ұрпақ тағдырына келгенде жауапкершілікті тек ұстаздар мен дәрігерлерге, ата-аналарға жүктеп қоймай, жалпы қоғам болып, жұмыла көтерген жүк жеңіл дегендей бірлікпен мойнымызға алуымыз керек. Оларға өздерін сүйетін, сенім артатын жандар бар екендігін сезіндіріп, жер бетінде ұстап қалып, өлімнен гөрі өмір сүру үшін батырлық көбірек керек екен деген ойларын шыңдау керекпіз. Ол үшін ұлт болашағын тәрбиелеудегі қазақтың ақыны М.Жұмабаевтың
Жас қырандар-балапан,
Жайып қанат ұмтылған.
Көздегені көк аспан.
Мен жастарға сенемін!
Жұмсақ мінез жібектер.
Сүттей таза жүректер.
Қасиетті тілектер-
Мен жастарға сенемін!
Өлеңі арқылы жастық жігерді жанып, ұрпақ жүрегіне үміт пен сенім шырағын жағуға асығайық ағайын!
Стресс - ( ағылш. - ыза буу, булығу, күйзелу) - адамда немесе жануарларда шектен тыс тітіркенуден, төтенше күшті әсерленуден пайда болатын жалпы булығу күйі, яғни күгелектік. Қатты шаршап, зорығу кезінде, өзара қарым-қатынастардағы қолайсыз жағдайлар әсерінен не жолы болмай жаны қиналған кездердегі көңіл-күй, психофизиологиялық құрысумен ширыққан жағдай. Егер адам стресс күйін жеңуге дағдыланса, оның тірлігі жемісті болады. Ал оны жеңе алмаса, жүйке, тән, психикалық ауруларға ұшырайды. Сыртқы ортаның әсеріне әрбір адам өзінше жауап береді. Егер жер планетасында 6 млрд.-тан астам адам болса, сонша түрлі жауап беру реакциясы бар деген сөз. ХХ ғасырдың даусыз аурулары стресс және оның зардаптары. Американ психологтары жан күйзелісіне жеткізетін оқиғалар мен олардың әсер ету шамасын есептеу бірлігіне ұсақ кикілжіңді ала отырып (1- ұсақ кикілжің әсері 1- жүйке тозу бірлігіне теңдеп алынған), егер тәулік ішінде бір адам пешенесіне 700 жүйкелеу бірлігі әсер ететін болса оның өлімге апаратындығын анықтаған. Жақын адамның қазасы - 100 ж.б. ерлі-зайыптардың ажырасуы - 73 ж.б.
Ағзаның дамуы барысында алдыңғы ми жарты шарларының ми қыртысы жетіліп, оның үйлестіруші рөлі дамиды. Эмоциялық қалыптасу орталығы алдыңғы мидың маңдай бөлігіндегі қыртысты қабатта орналасқан. Ол гипоталамус, лимбикалық ми, таламус және ретикулярлы формациямен бірігіп қызмет атқарады. Бас миы қалыптасу және қызмет ету ерекшеліктеріне қарай үш деңгейге жіктеледі. Бірінші - жоғарғы деңгей. Оның негізгі құрамдастары; алдыңғы мидың ми қыртысы, базальдық түйіндер, ми қыртысы астындағы қабат, иіс сезу жүйкесі, диэнцефальдық бөлік (аралық ми). Екінші - орташа деңгей мидың ортаңғы бөлігі. Үшінші - төменгі деңгей мидың артқы бөлігі, яғни варолиев көпірі, мишық және сопақша ми бөліктері. Жоғарғы деңгей бас қолбасшы ретінде шешім қабылдап бұйрық береді. Орта және төменгі деңгей орындаушылар. Мысалы: үлкен ми сыңарларының ми қыртысы иесіне орныңнан тұр деп әмір берсе, бұйрықты еттерге, еттердің әрбір талшығына дейін өткізетін ортаңғы және төменгі деңгейге болады. Кейде шығасыға иесі басшы оймен атқаруға уақыт тапшылығы мүмкіндік бермейтін қорғаныш қимылдары ми сыңарларына бармай-ақ орта және төменгі деңгейде тұйықталып шешімін таба алады. Себебі, ол реакциялар ағаның эволюциялық дамуы барысында төменгі ми деңгейлерінің жадында жатталып қалған. Мысалы: көзге шаң-тозаң түсірмеу, т.с.с.
Адамда ми қыртыстары түзілген соң, ми барлық мінез-құлық көріністерін ұйымдастырады. Олар 1) инстинкт - ата-бабадан жеткен, ми қыртысының астыңғы аймақтарында сақталып қалған, тіршілікті қамтамасыз етудің алғашқы күндерінде байқалатын мінез-құлықтар (жылау, ему, қорғану т.с.с.); 2) өсу мен даму барысында қалыптасатын жеке адамға ғана тән дербес мінез-құлық; 3) екінші белгілер арқылы қалыптасқан, яғни сөз арқылы адам мен адамның пікір алмасуы, еңбек ету кезіндегі дағды мен әдет қалыптасуы сияқты ұжымдық мінез-құлық.
Адамның сыртқы орта әсеріне жауап беруі төмендегідей сатылар арқылы өтіледі. Кез-келген стресстік әсер жүйке жүйесінің сезімтал рецепторлары арқылы қабылданып гипоталамустың арнаулы нейроэндокриндік жасушаларын белсенді күйге көшіреді. Ол жасушалар кортикотропты релизинг фактор (КРФ) - деп аталатын гормонды бөле бастайды. Ал КРФ гормоны гипофиздің алдыңғы бөлігінде орналасқан жасушаларға қозғау сала әсер етеді. Нәтижесінде, гипофиз жасушалары адренокортикотропты гормон (АКТГ) жасап шығарып, таратады. АКТГ әсерінен бүйрек үсті безінің қабығы белсенді күйге көшіп кортикостероидтар (КС) бөліп шығарады. Міне, осы КС гормоны ағзаның сыртқы орта әсеріне бейімделуіне өте қажет. Егер адам ашуланса қанға нодреналин көбірек бөлініп, ағзада агрессиялық күш артады, сондықтан нодреналин арыстан гормоны деп аталады. Ал, үрейлену сезімі басым болса, адреналин қанға көбірек араласып қашып құтылу қимылы басым болады. Сондықтан, адреналин қоян гормоны деп аталады.
Стрессті ауыздықтау жүйесінің іске қосылуы зат алмасу үрдістері есебінен жүретіндіктен ағзада липидтер, көмірсулар, электролидтердің жалпы мөлшері азайып ағзаның жинақ қор көзі зиянға ұшырайды. Стресстік әсер ету көзі неғұрлым ұзақ әсер етсе ағзаның қорғаныш қорлары тым азайып, стресске бейімделуге күш-қуат жетіспесе, ағза психосоматикалық аураларға немесе жүйке ауруларына душар болады (невроз). Мысалы, жүректе ет талшықтарының өлі еттенуінің (миокард инфаркты) дамуы қалай жүреді? Стресс әсері өте күшті шамадан асып кетсе, жоғары вегатативтік орталық басқарушысы ретінде гипоталамустың реттеу күшін тежейді. Гормондық медиаторлық жүйе реттелмегендіктен жүректің өз еттерін қанмен қамтамасыз ететін тамырлар (короналық тамырлар) жиырылған күйінде қалып қояды. Ал, ол тамырлар бітеліп қалған болса, жүрек ет жіпшелерінің (миокард) қанмен жабдықталуы толық бұзылып, оттегі мен қоректік заттар жетіспегендіктен жүрек еттері бірте-бірте жансызданады.
Стресстің алдын-алу үшін немесе стресстік жағдайларда ағзаның қорғаныш реакциялары дұрыс жүруі жүйке жүйкесін шынықтыру қажет. Ол үшін жеткілікті ұйықтап тынығу, тиімді ырғақты еңбек, жалпы дамытушы жаттығулармен айналысу, барлық жағдайда сабырлық сақтауға дағдылану қажет. Жағымсыз жағдайларды қайталап еске алу, ренішті күйді жаңғырту аса зиянды. Мазасыз ойды бөліп, жүректі жеңілдету міндет. Қазақтың көңіл сұрау, көңіл айту, қайғыға ортақтасу салттарында осы ескерілген. Стресс ілімі негізін қалаған Г.Селье стресс-қандай да болмасын стресс туғызатын факторға байланысты ағзаның маманданып қалыптаспаған жауап беру реакциялары жиынтығы - деп анықтайды. Шындығында жалпы стресс атаулы сыртқы ортаның әлдебір факторы әсеріне ағзаның жауабы. Адам ағзасын стресс жағдайына әкелетін қолайсыз әсерлер: салқын, аштық, психологиялық және тәни жарақаттар, сәулелену, инфекция, қан кету.
Жұмылдыру (мобилизация) сатысы - стрессордың бастапқы әсер ету сәтінде ағзада алаңдау пайда болуына байланысты жүреді. Ағза қажеттілігін сараптамастан өзінің барлық ашық және жасырын мүмкіндіктерін жұмылдырып қорғанысқа не шабуылға шығуға немесе қауіппен тікелей бетпе-бет кездеспес үшін қашуға дайындалады. Тыныс жиілеп, қан айналысы жылдамдап, қан қысымы көтеріліп, ас қорыту бездері жұмысын азайтып не тоқтатып, еттерді қанмен жабдықтау күшейіп, ағза әдеттегі қалыпты жағдайда мүмкін емес жұмыс көлемін атқаруға дайын болады. Құтырған бұқадан қашқан адамның екі метрлік дуалдан қарғып кеткенімен, кейін ерегіс үстінде оны қайталау мүмкін болмаған. Келесі саты - қалпына келу сатысы. Ол қарсыласу сатысы ұзақ қарсыласу барысында, энергия шығыны шектен асып, стрессорға төтеп бере алмайтын жағдайға жеткенде үшінші саты - титықтау сатысына ұласады. Бұл кезде адамның иммундық жүйесі қалжырайды, тән және психикалық денсаулығы толық бұзылады.
Стресс әсері шамадан асып кетпеген жағдайда денсаулыққа пайдалы. Жұмылдырылған күш стрессор әсеріне толық әлі келетін жағдайда, ағза жүктемеге артық жауап бере отырып, дененің тұрақты белсенділігі қалыптасады, осы кезде адам тәні мен ақыл ойы өте үйлесімді. Және дәл өлшеммен қызмет ете бастайды. Селье ағза қызметінің бұл шырақтау күйін айстресс (грек аі -нағыз, тамаша) - деп аталады. Стресстің мұндай тиімді шаттандыру кезеңі ұзаққа бармайды. Аз ғана уақыттан соң ағза күйі төмендеп екінші, содан соң үшінші сатыға өтеді, яғни дистресс басталады. Дистресс (ағылшын distress- шамадану, қорлану) - көңіл-күйдің жағымсыз жағдайы. Дистресс адам денсаулығына талқандаушы әсер етеді. Қазіргі таңда, жеке адам психикасына тәуелсіз, көпшілікке ортақ стресс факторы жұмыссыздық пен жұмыс берушінің осы жағдайы арзан жұмыс күші көзі ретінде пайдалануы. Ал адамның жеке өзіне байланысты стресс факторлары; жұмысқа жиренішті көзқарас, ұйымдастырушы мен басқарушының тәжірибесіздігі, қимылы аз тұрмыс қалпы, дене және ой қызметіне қабілеттіліктің төменгі деңгейі, дене қалыптасуы мен дене тәрбиесіндегі кемшіліктер , өзін-өзі бағалаудағы қорыну, өзін кем санау, зиянды әдеттер дағдысы, тіл табыса білмеу, адамдармен жақындасуға қорқу, ұялу, демалыс тәртібі туралы құқықтық сауатсыздық, жұмыстан өзге қызметке дұрыс алмаса білмеу, жұмыстан басқа ешнәрсеге мойын бұрмау, қызығатын өзге ісінің болмауы.
Американдық психологтар стресс дамуының бес сатысын айқындаған:
1. Елеңдеу, елегізу, алаңдау.
2. Азадаған шаршау сезімі пайда болуы, қызметке сырт қарай бастау.
3. Физиологиялық өзгерістердің басталуы.
4. Адам ауыра бастағанына көз жеткізу.
5. Адамға ауыруы туралы нақтама қойылып, оның стресс факторы байланысыны айқындалуы.
А.Басс және А.Дарки агрессияны бес түрге бөледі. Оны мынадай схема түрінде ұсынады.
Суицидтің алдын алу шаралары
Қиын өмірлік жағдайда уақытында көрсетілген психологиялық көмек, мейіріммен жасалынған қолдау жасөспірімді қайғылы жағдайдан аман алып қалған болар еді. Сондықтан, суицидтің алдын алу үшін ата-аналар, мұғалімдер, психологтар мен әлеуметтік қызметкерлер, салауатты өмір салтын қалыптастырушы мамандар, бұқаралық ақпарат құралдары бірлесе жұмыс атқаруы керек. Яғни ең алдымен алдын-алу жұмыстары жасалуы қажет: жасөспірімдер мен жастар арасында осы тақырыпта дәрістер, әңгімелесулер, сұхбаттасулар, кеңес беру, сұрақ-жауап сияқты жұмыстардың көбірек жүргізілгені дұрыс.
Ең бастысы, осындай сұмдық қадамға баруды ойға алған адамды байқасаңыз, мүмкіндігінше жанында көбірек бірге болуға тырысыңыз. Оның жан жарасын білдіретін сөздерін, мейлі ол уайым, қайғы, кінә, қорқыныш немесе ашу-ыза болсын, тыңдай білсеңіз, оған баға жетпес көмек бергеніңіз. Тіпті кейде жай ғана үндемей онымен бірге отырсаңыз да, бұл сіздің оған деген қамқорлық қатынасыңыздың, оның тағдырына немқұрайлы қарамайтыныңыздың дәлелі бола алады.
Қиын да қызықты өмір жолында қандай жағдайлар болмайды, адам ғұмыры қуанышты сәттер мен қайғылы оқиғаларға толы. Өмірде кездескен қиындықтарды жеңе білу табандылықты қажет етеді. Адам алдынан шыққан қиындықты өмір тәжірибесі арқылы, осыдан мен сабақ алуым керек деп саналы түрде ұғынса, жіберілген қателіктерін екінші рет қайталамайтындай етіп ғұмыр кешуге бейімделсе, міне сонда мәнді де мағыналы өмір кешкені. Мұндай кезде барлық нәрсе адамның ерік-жігеріне және психикалық дағдарыс кезінде өзін қалай ұстай білуіне байланысты болады. Жас ұрпақты тәрбиелеуде, үлгі-өнегелілікке жетелеуде, ересектер, міне осыны ұмытпағандары жөн.
Жасөспірімдердің суицидологиялық әрекетке баруының себептерінің ең басты себебі: ата-ана мен қоғам тәрбиесінің жетіспеушілігі. Бүгінгі ұрпақ - ертеңгі ел болашағы. Жақсы мен жаманды айыруды көрсетіп қана қоймай , баланың көзқарасын сұрап , болашағына жол салу , үміттендіріп , арманына талпындыру тәрбиенің бастауы. Жасөспірімділік кезең - алуан түрлі қарама-қайшылыққа толы, ата-аналардың көпшілігін алаңдататын, уайымға түсіретін күрделі шақ. Себебі осы шақта жеткеншектер өздерін отбасының, сыныптың, қоғамның тең құқылы мүшесі, яғни тұлға ретінде сезіне бастайды. Олар өздерін қоғамдық қарым - қатынастар жүйесінде сезінумен бірге, болашақтағы ересек өмірге жоспар құра бастайды. Олардың бұл жоспары тәжірибесінің аздығынан көмескі болып келеді. Әлі ақыл тоқтатпаған шалалық пен балалық аңғалдықты аңғартады. Бірақ осы жоспар өздері үшін өте маңызды, сондықтан ересек адамдардың араласқанын жақтырмайды, қызғанады себебі олар өз қиялдары жетегінде өмір сүреді.
2-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ
2.1 Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау диагностикасы
Мақсаты: мектеп оқушыларының невротизациялық мінез-құлық белгілерін, күйзелісін анықтау.
Нұсқау: төменде берілген сұрақтарға ия немесе жоқ деп шынайы жауап беру керек.
Суицидке бейімділікті зерттеуге арналған сауалнама
(Тұлғалық сауалнама СБЗ)
Төмендегі психологиялық тест көмегімен СБЗ анықтауға болады. Берілген сауалдама 13 - 18 жас аралығындағы жасөспірімдердегі суицидалдық қауіпті нұсқамаларды анықтау үшін бағдарлаушы әдістеме ретінде құрылған, бірақ оны ересектерді зерттеу үшін де пайдалануға болады. Сауалнама невротикалық және күйзелістік жағдайларды анықтауға, сондай - ақ тез тіл табысқыштық деңгейін анықтауға арналған. Сауалнамадағы шкалдардың жалпы саны - 4, сауалнама ұйғарымдарының саны - 74.
1 шкала "И" - шынайылық шкаласы.
Нәтижелердің дұрыстығын анықтайды. 8 - 10 ұпай жауаптар шынайылығының жоғарғы деңгейін білдіреді; 4 - 7 ұпай - орташа деңгей; 0 - 3 ұпай жауаптардың шынайылығының төмен деңгейін білдіреді, тек қана әлеуметтік қолдауға бағытталған бағдарлаулар зерттеу нәтижелілігін төмендетеді.
2 шкала "Д" - күйзелістік шкаласы.
Күйзелістік жағдайға деген бейімділік деңгейін анықтайды. 17 - 21 ұпай - жоғарғы баға, бұл белгілер оның эмоцияналдық жағдайына, қоршаған әлеуметтік ортаға, өзіне деген көзқарасына, мінез - құлқына сай келеді. 8 - 16 орта деңгей, 1 - 7 ұпай - күйзелістіктің төмен деңгейі.
3 шкала "Н" - невротизациялықтың шкаласы.
Невротизациялықтың деңгейін анықтайды. 17 - 21 ұпай - жоғарғы баға, эмоциялық тұрақсыздықтан, мазасыздықтан көрінетін невротикалық белгілерге сай келуі мүмкін.
4 шкала "О" - тез тіл табысып кетушіліктің шкаласы.
Тез тіл табысып кетушіліктің деңгейін анықтайды. 17 21 ұпай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА
Ғылыми зерттеу жұмысының әдістемесі
Тақырыбы: Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау
Орындаған:
Тексерген:
Баға: ________________
2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1. Психологиялық-педагогикалық оқу құралындағы суицидологиялық мінез-құлықтың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау диагностикасының жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау тәжірбие-эсперименттерінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау жағдайларын іске асыру, коррекциялық жұмыстар мен ұсыныстар ... ... .50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев "Қазақстанның болашағы жастардың қолында",- деп тегіннен-тегін айтқан жоқ. Мемлекетіміздің бүгіні мен ертеңі жас ұрпақтың еншісінде болғандықтан саналы жасөспірімдеріміздің алға жылжуына үлес қосуымыз керек. Бүгінгі жасөспірімдердің жүрегіне ізгілік тәрбиесін оята білсек, олардың жарқын болашағы айқын болмақ.
Ел ертеңі - жарқын болашақ. Қазақ халқында Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесу керек, ал үлкен ағаш болғанда оған көмектесе алмайсың деген даналық сөз бар. Баланың бойына имандылық,ізгілік адамгершілік қасиеттерін орната білсек, оның бойында ерсі қылықтар болмайтыны анық.
Дүниежүзілік қоғам мәселесіне айналып отырған бұл күндегі суицид мәселесі - қаншама адамды толғандырып отырғаны жасырын емес. Жақындарын, туыстарын қалдырып, өмірден безетіндей не қиындық көрді екен, я болмаса жылуын төгетін жақын-жолдасының болмағаны ма деген сұрақ та санадан кетпейді. Бәлкім, тәрбиенің аздығы, санамыздың төмендігінен шығар. Заман алға жылжып, дамыған сайын балаларды тәрбиелеу қиынға соғып жатыр ма, әлде оларды тәрбиелеушілердің жоқтығынан ба?! Тәрбие - қоғамда тек қана балаларға ғана керек емес, бұл күндері тәрбиеге жас та, кәрі де, бала да, қария да мұқтаж. Тіпті, қазір нағыз тәрбие баладан бұрын ата-анаға керек десек қателеспейміз. Қарапайым жұмысшы да, ғалым да, дәрігер де, заңгер де, тіпті, жұртқа тәрбие беретін мұғалімнің өзі түптеп келгенде шын тәрбиеге ауадай зәру. Өйткені өзінің жүрегінде ізгілікті тәрбиесі жоқ адам өзгелерге қандай жақсылық үйретуі мүмкін?!
Тәрбие - Алланың құлдарына нәсіп еткен ең ұлы нығметтерінің бірі. Бұрынғы ата-бабаларымыз балаларын қалай тәрбиелеген? Әкеге қарап теріс сөйлеу тұрмақ, әке асқа отырмай балалары дәм татпаған. Өзін-өзі өлтіру бұрын-соңды болмаған. Қазіргі теледидарлардан, интернеттен көріп алып, атыс-шабысты, алдау-арбауды, бірін-бірі өлтіруді, өзін-өзі өлтіруді, ата-ананы қарттар үйіне өткізуді, балаларды жетімдер үйіне өткізуді үйреніп алды. Ата-ананы емес ақпарат құралдарының айтқанын тыңдап, солардың дегенімен жүретін заман болды. Бұл қоғам мәселесін жою үшін ең алдымен, теледидарлардағы сананы улайтын бағдарламаларды көрсетпеу керек.
Суицидке барушылардың көпшілігін толыққанды емес немесе балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер құрайды. Әрбір балаға ата-анасының мейірімі мен тәрбиесі жетіспесе, рухани байлығының дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Күннен күнге, жылдан-жылға көбейіп жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы, арадағы баланың психикасына кері әсерін тигізіп, өзін керексіз сезініп, өзін-өзі өлтіруге де апарып жатады.
Тағы бір басты себеп - ойын-сауық орындарына байлану. Жалған ақпараттарға сеніп немесе оңай жолмен ақша тапқысы келгендер ойын-сауық орындарына барып алданып қалып, қарызға батып жатады. Әрине, күннен-күнге пайызы өсе бергеннен, сондай-ақ , ортадан келетін қысым, күш көрсетулер адам психикасына кері әсерін тигізіп, одан шығар жол таба алмай, тағы да суицидке барып жатады.
Соңғы жаңалықтарға үңілсек, Австралия имамдарының ұлттық кеңесі балалардың болашағын ойлап, дәлірегі, олардың санасын түрлі жиіркенішті әдеттерден қорғау мақсатында шариғат талаптарына сай келетін бағдарламаларды ұсынатын арнайы теле-бағдарламаны эфирге шығаруға жоспарлап отыр. Аталмыш кеңес жетекшісі Сүбһи әл-Шайктың айтуы бойынша, теледидарға телміретін балаларға осындай балама бағдарлама ұсыну арқылы олардың әлі жетілмеген санасын зиянды ақпараттар мен жат әдеттерден қорғауға болады. Дәл осындай бағдарламаны бізге де орналастырса, қоғамды ойландырып отырған мәселелер азаяр ма еді қалай ойлайсыздар?
Зерттеудің мақсаты: Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін теориялық айқындау және тәжірибе-эксперимент арқылы тексеру. Оқушылардың күйзелістік-невротизациялық деңгейін және мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу. Оқушылардың күйзелістік қалыптан шығуын дамыту жолдарын анықтау.
Зерттеу тақырыбы бойынша психолого-педагогикалық әдебиетті зерделеу мынадай болжам жасау мүмкіндігін берді: оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін теориялық айқындау табысты өтеді, күйзелісті болдырмау, суицидтің алдын-алу.
Зерттеу объектісі - жоғарғы сынып оқушылары.
Зерттеу пәні - оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін болдырмау жолдары.
Зерттеу болжамы - егер оқушыларға невротизациялық-депрессиялық күйзелісті анықтауға бағытталған арнайы жаттығулар жүргізілсе, онда олардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтауға болады.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті үйрету.
2. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау.
3. Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін болдырмау жағдайларын айқындау.
4. Эксперимент арқылы оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін болдырмау жағдайларының тиімділігін тексеру
Зерттеу әдістері мен әдістемелері: зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті теориялық талдау және жалпылау, оқу-тәрбие үрдісін бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық экспериментті талдау әдісі, мәліметтерді өңдеудің статистикалық әдістері.
Практикалық базасы: № 23 жалпы орта білім беретін мектебінің 7 Б
сынып оқушылары
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Психологиялық-педагогикалық оқу құралындағы суицидологиялық мінез-құлықтың түсінігі
ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Жолдауларындағы тапсырмалардың бірі - адамның өмір жасын ұзарту. Ал статистикаға сүйенсек, халықтың орташа өмір жасын келте етіп көрсететін осы суицид оқиғалары.
Әлемдік статистика бойынша, 100 000 мың адамға шаққанда 20-дан көп адамның өзіне қол жұмсау фактілері бойынша, Қазақстан Литва, Корея Республикасы, Гайана елдерінен кейін төртінші орында тұр. Қазақстаннан кейінгі орында Венгрия, Латвия, Украина, Жапония.
2016 жылы - 4000-ға жуық адам, 2015 жылы 3735 адам, 2014 жылы 2957 адам, 2013 жылы 3251 адам, 2012 жылы 3055 адам өз өмірлерін қиған. Жылдан жылға бұл көрсеткіш көтерілуде.
Суицид мәселесіне дабыл қағып отырған ДДҰ соңғы хабарламасында, 2020 жылға қарай бұл көрсеткішті 10 пайызға азайтуды қол алғанын айтты. Бірақ, бұған тек 28 мемлекет қана қатысып, нақты жұмыс жоспарын бекітіпті. ДДҰ-ның бұлай алаңдауының да себептері жетерлік. Халықаралық ұйымның соңғы 10 жыл бойы жүргізген зерттеулері бойынша, жыл сайын 800 000 адам өзіне қол салады. 15-29 жас аралығындағы жастардың суицидке бейімділігі тіпті, артып кеткен. Бірақ, негізінен 70 тен асқан адамдардың өзіне қол салуы тіпті үрей туғызып отыр. Суицид фактілері тіркелген деректер бойынша 75 пайызы әлеуметтік жағынан төмен елдер екен. Ал бай мемлекеттерде ер адамдар әйелдерге қараған 3 есе көп, - дейді ДДҰ мамандары.
ООН UNICEF - балалар фондының зерттеулеріне сәйкес, әлем бойынша Қазақстан жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіруінен 2-орында екен. Бұл жағдай жаға ұстатып отырғаны анық. Бұл жайсыз хабарды ҚР прокуратурасы да мәлімдеп отыр. 2015 жылғы статистика бойынша Қазақстанда 4000 адам суицид жасаған. Олардың 201-і жасөспірімдер. Одан бөлек 485 жасөспірім өз өмірлерін қимақ болған.
Мұның себептері неде? Бұған халықаралық ұйым зерттеушілері келтірген қорытынды бойынша жауап беріп көрелік:
1. 1,2 пайызы денсаулық нашарлығынан,
2. 3 пайызы қаражат қиындығынан,
3. 1,4 пайызы өмір сүрудің ауырлығынан,
4. 6 пайызы құмарлықтан,
5. 18 пайызы отбасы келіспеушілігінен,
6. 18 пайызы рухани дерттен,
7. 19 пайызы жазасын өтеуден жалтару, тағысын тағылар.
Кей зерттеушілер мұның көбісі өмір қиындығына төзгісі келмегендіктен жасайтын боркемік адамдардың ісі деген ой айтады. Әрине, айтуға ғана оңай. Олай болса, өлімге сылтау іздеп жүрген адамды райынан қайтару мүмкін емес пе? Жылы сөз, идеологиялық жұмыстар нәтиже бермейді ме? Ең қорқыныштысы, мамандар суицидтің 41 пайызы неден болатыны анықтай алмай отыр. Оларға қандай ем керек?Жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсау себептерінің бірнешеуін атап айтсақ:
Бүгінгі күні суицидтің себептерінің алдыңғы қатарынан жол алып отырған интернет желісіндегі қызыққұмарлардың ойындары. Атап айтсақ, синий кит, тихий дом ойындары. Интернет желісінен бұл ойын туралы жалған ақпараттар алып, қызығушылықтың әсерінен осы топқа тіркеліп, күнделікті берілген тапсырмаларын орындайды-мыс. Күннен-күнге жаңа тапсырмалар, күннен-күнге қызықты ойындар баланың санасын улап, қызығушылығын оятады-мыс. Бірнеше тапсырмаларды орындағаннан кейін, одан құтылу қиынға соғады, енді бірі қызығушылықтан арыла алмаса, енді бірі ойын емес екендігін түсініп, одан шығар жол іздесе, арғы жақтағылар қоқан-лоқы көрсетеді екен. Ал, ең соңғы елуінші тапсырмасына келгенде балалар өзін-өзі өлтіруге барады екен. Ресейде бастау алған бұл топ, Қырғызстан, Қазақстан т.б. мемлекеттерге етегін жайды. Кей адамдар бұл ойынның тап болғандығына қадағалаушылардың жоқтығын, яғни билік басындағыларын кінәлайды. Мүмкін, кінәні өзімізден іздеу керек шығар. Ата-ана, туған-туыс бауырларының, балаларының кіммен қай уақытта қалай сөйлесіп жүргенін білсе, назарына алса, балаларымыздың дұрыс жолдан адасуы болмас па еді. Не де болса, ата-анасы баласымен ашық сөйлесу керек. Өмірінде қандай жағдай болып жатқанын немесе психикалық қиындықтарға ұшырағанда, өзін жалғыз сезінгенде баланың жанынан табылуымыз керек. Өтпелі кезеңдегі балалардың әрбір қылық, әрбір мінезін назарымыздан тыс қалдырмауымыз керек. Болашақ ұрпақтың, болашақ бәйтеректің дұрыс пісіп жетілуіне үлес қосайық, қыңыр басып, қисайып, түзелмесе, өмір бойы қисық болып қалуы мүмкін.
Елді сөктік сайтанға ересің деп,
Неге оларға тізгінің бересің деп?
Елірткенге ерігіп ере берсең,
Ескерттім, азып-тозып өлесің деп!,
-деп Абай атамыз айтқандай, жаман жолға шақырушылардың айтқандарына ере берсек, арты жақсы болмасы анық.
Жасөспірімдердің суицидке баруындағы басты себебі - олардың имансыздығынан. Тәрбиенің бастау көзі және негізгісі - иман екенін ұмытпасақ, әрі болашақ ұрпағымыздың жүрегіне иман ұялата білсек, бүгінгі қоғам мәселесіне айналып отырған өзін-өзі өлтірулер болмас па еді!?
Суицидке барушылардың көпшілігін толыққанды емес немесе балалар үйінде тәрбиеленген жасөспірімдер құрайды. Әрбір балаға ата-анасының мейірімі мен тәрбиесі жетіспесе, рухани байлығының дамуына кері әсерін тигізуі мүмкін. Күннен күнге, жылдан-жылға көбейіп жатқан ерлі-зайыптылардың ажырасуы, арадағы баланың психикасына кері әсерін тигізіп, өзін керексіз сезініп, өзін-өзі өлтіруге де апарып жатады.
Тағы бір басты себеп - ойын-сауық орындарына байлану. Жалған ақпараттарға сеніп немесе оңай жолмен ақша тапқысы келгендер ойын-сауық орындарына барып алданып қалып, қарызға батып жатады. Әрине, күннен-күнге пайызы өсе бергеннен, сондай-ақ , ортадан келетін қысым, күш көрсетулер адам психикасына кері әсерін тигізіп, одан шығар жол таба алмай, тағы да суицидке барып жатады.
Лудоманияны емдеу қажеттілігі кемінде 3 себеппен шартталады:
:: Лудоманияға шалдыққан науқастардың отбасы бұзылуы және қаржылық қиындықтар.
:: Құқыққа қайшы әрекеттердің таралуы-лудоманияға шалдыққан науқастардың 60% құқық бұзады.
:: Жоғары суицид қауіп-қатері - лудоманияға шалдыққан науқастардың 13- тен 40% -ға дейін науқас өзіне-өзі қол жұмсайды, 32-70% -да суицид жайлы ой келеді.
Емдеудің бірінші кезеңі - ойын құмарлықтың қалыптасу себептеріне диагностика, сонымен қатар ауыртпалықты бұзылушылықтарды, жеке алғанда, депрессияны жоққа шығару. Жасырын депрессия анықталған жағдайда оны дәрілік емдеу қажет.
Емдеудің екінші кезеңі (психотерапия) - психологиялық түзету, ол жеке және арнайы жаттықтыру топтарында жүргізіледі. Психологиялық көмек жақын-жуық адамдармен өзара қатынасу, өзін өзі реттеу мен қиыншылықтармен күресуге үйрету, жігер қасиеттерін тәрбиелеу, өзіне берілетін бағаны жоғарылату, жаңа өмірлік әуесқойлықтардың қалыптасуға бағытталған.
Лудомания (ойын құмарлық) кезінде психотерапия міндеті:
::науқастың ойын трансы күйінен шынайы өмірге қайтуы;
::ойын құмарлығына шалдыққан науқастың бастапқы өмірлік құндылықтарға оралуы (отбасы, махаббат, құрбы-құрдастар);
:: ойынға құмар науқасты өзін билеуге (өз сезімі, ойын) ойнауға деген құмарлыққа қарсы тұруға үйрету.
Ойын құмарлығы отбасындағы қарым-қатынасқа әсер етеді, сондықтан емдеу кезінде ойынға құмар науқасты емдеумен бірге оның туысқандарына психотерапиялық көмек көрсетіледі.
Психикалық ауытқушылығы бар балалар немесе қоғамнан келген әлімжеттік, күш көрсетулер мен кемсітулер - жасөспірімдердің суицидке баруының негізгі себебіне айналып отыр. Зерттеулер балалардың 66,3 % мектепте зорлық-зомбылыққа тап болатынын, зорлық-зомбылыққа куә, оның құрбаны не айыпты болатынын анықтаған. Бұл ретте сауалнама жүргізілген балалардың 23%-ы физикалық жәбірлеу, 20%-ы балалар арасындағы бопсалау, 27%-ы мұғалімдер тарапынан жазалау құрбаны болған. Жасөспірімдер арасында өзіне қол салу деңгейінің жоғары болу мәселесінің осы тақырыппен өзара тығыз байланысы бар, ол бойынша Қазақстан тиісті әлемдік рейтингтерде соңғы позицияларда емес. Біздің зерттеулеріміз бойынша балалардың 27,4% бір кездерде өзіне зақым келтірумен айналысқан және өзіне қол салуға әрекеттенген. Өз денесіне зақым келтіру әрекет рецидивінің деңгейі 75,3 % құрайды.
Жауапсыз махаббат немесе жылдан-жылға көбейіп жатқан мәселе - қыздардың аяғының ауыр болып қалуы. Тұрмыс құрмай жатып алданып қалушылардың өзін-өзі керексіз сезінуі және ата-анасынан түсінбестігінен қорқынышы немесе қолдау таппауы - суицидке де апарып жатады.
Айта кетерлік жайт, Шығыс Қазақстан облысының денсаулық сақтау дерегі бойынша, былтыр өңірімізде 15-18 жастағы қыздар арасында жүкті болудың 260 жағдайы тіркелген екен. Бұл алдыңға жылдардағы көрсеткіштерден көбірек.
Жасөспірімдердің көздеген армандарына жете алмауы немесе қаншама жасөспірімдердің өмірін жалмаған ҰБТ-дан ойдағыдай балл жинай алмауы және ата-анасынан қолдау таппауы суицидтің басты себебіне айналып отыр. Әрбір баланың басынан қиындық өтеді, бірі жақындарынан қолдау,жылулық көрмей жатса, енді бірі дұрыс жол, дұрыс ортаға түспей жатады, арман-мақсаттарына жетпей құлазып жүрген кездерінде ата-ананың, мұғалімнің, психологтардың көмегі болмаса, бала өзін керексіз сезініп жатады. Сондай кездерде жасөспірімдер өздерінің өмірлерін қиып жатады. Бүгінгі жасөспірімдердің болашағы - үлкендердің қолында, сондықтан мүмкіндігінше әрбір баланың жүрегіне үміт отын жаға біліңіздер, сүрінсе тұрғызуға талпындырыңыздар.
Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді. Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса, енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі.Өз-өзіне қол жұмсауды ойлайтындардың көбісі өлгілері келмейді. Өзін-өзі өлтіруді олар бірнәрсені алу үшін құрал ретінде пайдаланады (мысалы, өзіне назар аудару, сүйіспеншілік, махаббат, проблемалардан құтылу, үмітсіздік сезімінен арылу).Суицидке барушылардың өмірлерінің мәнсіз болып көрінуі және әрі қарай жалғастырудың еш себебінің болмауы немесе болашаққа деген үміттің сөнуі. Сондай-ақ, проблемалардың шешілмейтіндей болып көрінуі суицидке барудағы негізгі себептің бірі.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша, суицид үш түрге бөлінеді: Біріншісі - шынайы суицид. Ондай белгі бойынша, адам өмірден түңіліп, үнемі көңілсіз жүреді. Мұндайда адам өмірдің мәнін жоғалтып, өлімге асығады. Екіншісі - жариялық суицид. Қандай да мәселеге байланысты, өзгелердің назарын аудармақ болып, өлгісі келетінін жария етеді. Үшіншісі - жасырын суицид. Мұндай жағдайда адам өзіне қол жұмсау жақсы еместігін түсінеді, бірақ қиындықтан шығар жол жоқ болып көрініп, өлімге бас тігеді. Қайсысына болса да егер белгілі болса, дереу көмек қажет. Жалпы, адам психологиясына қатысты бір жайтқа назар аударта кетелік. Негізі, жүйке жүйесі, психикасы ауырған адамдарды емдеу үшін психо-профилактикалық және психо-гигиеналық орталықтар жұмыс жасайды. Ондай ауруханаларда дәрігерлер күштеп дәрі егумен адамды тыныштандырады. Ал ғылым бойынша, бірде бір психикалық ауру дәрімен жазылмайтыны анықталған. Дәрімен емдеуді психиатрия десе, ал психотерапевт тәсілі бойынша, адамды сөзбен емдеу жақсы нәтиже көрсеткен. Осының өзі, технологиялық жетістіктен гөрі адами қарым-қатынас, адамдар арасындағы адамгершіліктің ауадай қажеттігін көрсетті. Әзірге, ерте түйін жасамай тұра тұралық.
Өзіне-өзі бір рет қол жұмсауға талпыныс жасап, бірақ өлімнен аман қалған жан бұл әрекетін екінші рет қайталауы мүмкін. Себебі, көп жағдайларда есіне салмайық, болған оқиға ұмытылсын деген үмітпен, бұл мәселе жабулы қазан жабулы күйінде қалып қояды. Мұндай жағдайда, баланың ішкі жандүниесіндегі негізгі себеп шешілмей қалады да, уақыт өте қайта қозып, сол әрекетке қайта итермелейді. Әрекет үшке дейін қайталануы мүмкін. Үшінші әрекеттен аман алып қалу қиын. Егер, белгісі байқалса немесе бірінші әрекеттен жасалған болса, кешіктірмей тиісті маманның көмегіне жүгіну керек.
Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау шарттары
Суицидке баратын адамдар көбінесе ішкі жан күйзелісін басынан кешіреді немесе қатты стресс жағдайында болады, сонымен қатар психикалық аурулармен, көңіл күй бұзылыстарымен, әсіресе депрессиямен зардап шегеді және болашақ өмір қызықтырмайтын болып келеді.
Суицидке бет алған адамға: Ойлан, сенің өлімің жақындарыңа қандай қайғы әкеледі, - деп айтқанша, оның ойына мүмкін әлі келе қоймаған басқа шешім туралы ойлануды сұраңыз.
Сіз ол адамның жан жарасын білдіретін сөздерін, мейлі ол уайым, қайғы, кінә, қорқыныш немесе ашу-ыза болсын, тыңдай білсеңіз, оған баға жетпес көмек бергеніңіз. Тіпті кейде жай ғана үндемей онымен бірге отырсаңыз да, бұл сіздің оған деген қамқорлық қатынасыңыздың, оның тағдырына немқұрайлы қарамайтыныңыздың дәлелі бола алады. Оларда әлеуметтік қызметкерлер бұл тақырыпты балаға бес жастан бастап түсіндіре бастайды, осал топтарды дер кезінде анықтап, психологтың кеңесіне жібереді. Суицидке бейім балалар мен жасөспірімдерді анықтау жұмысы екі елде бірдей жүреді. Әдетте жұрт суицидтік ойларын жасыруға тырысады. Егер бала кезден оларды не болып жатқанын ұғынуға үйрете білсек, онымызбен балаларды қорғап қаламыз. Өмір құндылығы туралы бірінші сыныптан айта бастау ләзім. Балалар өзінің психоэмоциялық көңіл-күйін ырқына көндіре білуі тиіс, - дейді Фатима Багиярова.
Жасөспірімдер мен жастар арасындағы суицид әрекеттердің алдын алу ұлттық ауқымдағы проблема екенін растаған тренингке қатысқан жергілікті мамандар мектеп психологтарын оқытып-үйретудің жүйелі жұмысы мен жеткіншек тұлғаны әлеуметтік ортаға бейімдеу жобаларын іске асыру қажет деп санайды. Әлеуметтік қызметкердің пікірінше, жасөспірімнің бойында суицидтік қатердің барлық түріне қарсы қорғаныс реакциясын қалыптастыру қажет. Гонконгта мұндай баланы арнайы тренинге жіберіп оқытады. Психологтардың негізгі міндеті - жасөспірімнің бойында жағымды ойлар қалыптастырып, суицидке жетелейтін ойларды жою. Бүгінде Қазақстан суицид көрсеткіші бойынша әлемде алдыңғы орындардың бірінде тұр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, Қазақстанда 100 мың тұрғынға шаққанда 26 кісі өзіне қол салады, бұл көрсеткіш Орта Азия елдері бойынша Қазақстанда ең жоғары деңгейде екен. Өз-өзіне қол салу, яғни суицидке бару - түсініспеушілік пен жалғыздықтан туындайтын проблема.
Қандай жағдай болса да жасөспірімдерде суицид көрінісінің алынуына ересектер жауапты. Суицидке бағытталған қандай да болмасын әрекеттерге, айтылатын сөздерге үлкен жауапкершілікпен қараған жөн. Жан айқайымен зарлаған бала өзіне көмек іздегенде ересектерден жауап күтетініне күмән келтірмеген жөн. Өйткені, оның жалғыздық дағдарысына ең жақын адамы - ата-анадан басқа ешкімнің араласуға мүмкіндігі жоқ. Білім беріп жүрген ұстаздар, мектеп психологы, достары және т.б. қасында жүрген жандар жеткіншекпен ата-анадай көп уақыт бірге бола алмайды, бірақ та олар қандай да бір өзгерісті сезсе баланың ата-анасына жеткізгені жөн.
Бұл жастағы балалар ересектер қатарына да жатпайды,бірақ олар бала болғысы да келмейді. Сондықтанда жеткіншекке ересек адамның тығыз байланысы мен өзара терең түсіністігі аса қажет.
Суицидтік іс-әрекетке итермелеудің тікелей себебі - дау-дамайдың пайда болуы. Бұл дегеніміз - белгілі бір адамның маңызды, құнды ұстанымына әсер етуші жағымсыз әрекет, күйзеліс тудыратын жағдай. Суицид қаупі туатын жеткеншектерде жалғыздықты сезіну, ешкімнен көмек күтпеушілік, қайғырушылық, менмендік көріністерінің тереңдеуі басқаның қуанышы мен қайғысына ортақтасуға құлқы болмаушылық жиі кездеседі. Сондықтан кез-келген шағын түсінбеушілік дау-дамайдың өзі суицидтік әрекеттің алғы шарты болуы мүмкін.
Осындай жағымсыз түсінбеушілік әрекеттердің алдын алу үшін ең бірінші бағыт тек дұрыс тәрбие беру болып табылады.
Елімізде білім беру жүйесінде тәрбиені дамыту соңғы жылдары шын мәнінде өзекті бағыттардың бірі болып отыр. Білімді, адамгершілікті таңдау жасау жағдайында өздігімен шешім қабылдауға қабілетті, елінің тағдыры үшін жауапкершілік сезімі бар адам тәрбиелеудегі мемлекеттің тапсырысы - Қазақстан Республикасының Президентінің жыл сайынғы халыққа Жолдауларында, Қазақстан Республикасы азаматтарының патриоттық тәрбиесі бағдарламасында және т.б. маңызды құжаттарда көрініс тапқан. Қазақстан Республикасының Конституциясы әр адамға, соның ішінде балаларға, өмір сүру құқығын, қадір-қасиетін құрметтеуді, денсаулықты қорғауға және білім алуға кепілдік береді. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы 19 қыркүйекте Мерейлі отбасы Ұлттық сайысының жеңімпаздарын марапаттау салтанатында сөйлеген сөзінде балалардың құқығын қамтамасыз ету және олардың сапалы білім алуы - болашақтың маңызды инвестициясы деп атады. Мемлекет пен баланың жақындасуында оқу мекемелері маңызды орын болып табылатынын ескере отырып, әлеуметтік саясаттың осы бөлімін жүзеге асыруда білім беру мекемелері басты рөл атқарады. Баланың бойындағы ең басты, ең маңыздылар балалық шақта қаланады, сондықтан да адамның алдағы өмірі мен тағдыры көбінесе осыған байланысты болады. Одан кейінгі уақытта, мектеп қабырғасында болатын, шартты түрде алдын алу, түзету деп аталады, себебі жұмыс бала санасының деңгейінде ғана емес, түйсік бағдарламаларымен жүргізілуімен де маңызды. Мектебімізде оқу жылының басында бекітілінген жоспар бойынша жасалынған жұмыстар барысында оқушылармен сынып ұжымын қалыптастыруға, оқушыларды әлеуметтік маңызы бар қызымет түрлеріне баулуға, өзін-өзі басқару ұйымын ұйымдастыруға, әлеуметтік тұрғыда мәдениет, спорт, өнер, ғылым және т.б әрекеттерге тарту бойынша іс-шаралар ұйымдастырылып отырылады. Осы тақырыпта әңгімелесулер, сұхбаттасулар, кеңес беру, сұрақ-жауап сияқты жұмыстар көбірек жүргізілініп тұрады.
1.3 Оқушыларда суицидологиялық мінез-құлықты болдырмау жолдары
Балалардың суицидтік мінез-құлқының алдын алуда отбасы, мектеп, педагог, психолог, әлеуметтік педагог басты рөл атқарады, олар жасөспірімдерді суицидтік әрекетке жеткізетін көңіл-күймен күресуде ата- аналармен жұмыс атқарады және оларға көмек береді. Ата-аналарды өз баласына сауатты көмек көрсетуі үшін, оны түсінуі мен қолдау көрсетуінде қажет жеткілікті біліммен қаруландыру керек. Ата-аналардың педагогикалық мәдениеті неғұрлым мол болған сайын, олар өз балаларына жалпыадамзаттық және адамгершілік құндылықтарды соғұрлым көп меңгертеді. Тұлға қауіпсіздігі - қазақстандық қоғамда басты құндылықтардың бірі болуы тиіс.
Ендеше отбасы құндылықтарынан бастау алатын тәрбие діңгегінің негізі - тұлға қауіпсіздігі деп айтуға болады. Олай болса ата-аналар балалардың жабығуының алдын алуда үлкен рөл атқарады. Егер жасөспірімнің көңіл-күйі күрт құлазыса немесе жабығудың басқа да белгілері байқалса, төмендегі шараларды орындау қажет:
Баламен сөйлесу қажет, көңіл-күйінің неліктен түсіңкі болу себебін анықтау үшін сұрақтар қойып, оның арман-тілектері жайында сөз қозғап, болашаққа жоспар құруға бағыттайтын әңгімелерге жетелеу қажет. Балаға оптимистік серпін беріп, жарқын болашаққа сендіру, алдына қойған мақсаттарына қол жеткізе алатынына қабілетті екенін, жүрегіне сенімділік отын қондыруға барынша әрекет жасау қажет. Оның өкпелегіштігін, күңкілдектігін кінәламай, керісінше, оның тұлғасындағы жақсы жақтарын көрсетуге тырысу керек. Оны табысты, ақкөңіл, кішіпейіл және сергек балалармен салыстыруға болмайды, себебі бұл онсыз да төмен бағалауын тереңдетіп жібереді. Атасы мен әжесіне, туыс- туғандарға қонаққа, ауылға бару, дала жұмыстырына көмектесу. Сонымен қатар, ит, мысық, алақоржын, тотықұс, балық сияқты жануарларды қолға үйрету, оларға қамқорлық жасау. Қорғансыз үй жануарына қамқорлық жасау баланы іске жұмылдыртып, позитивті күйге шақырады. Жеткіншек күн тәртібін сақтауы қажет. Оның жақсы, мезгілімен демалуын, дұрыс тамақтануын, таза ауада жеткілікті уақыт өткізуін, спорттың қандай да бір түрімен айналысуын қадағалау қажет. Балаға дұрыс ұстаным беру, оның өз-өзіне сенімді болуына көз жеткізу және алдына қойған мақсаттарына қол жеткізуге қабілетті екендігіне сендірген абзал. Ата-ана баланы үнемі қабағын ашпай, нашар мінез көрсеткендігі немесе шектен тыс жиіркеншектігі үшін сөкпей, оның жақсы жақтарын көбірек атап, жеке басы мүмкіндіктерінің бар екендігіне сендіре алғаны дұрыс.
Сонымен қатар психолог-маман мұғалімдер мен ата-аналарға суицидтің не екендігін, оның көрініс беру факторларын, күйзелісте, жабығуда жүрген балалардың қандай күйде болатындығын жете түсіндіруде қажет. Ата-анасына қарсы шығып, темекі тартқан, төбелескен кез-келген жасөспірімнің күйзелісті күйде жүруі әбден мүмкін.
Суицидтік әрекеттердің алдын алу үшін психолог-мамандар:
1. психологиялық жарақат алу жағдаяттарын жеңілдетуі;
2.суицидтік әрекетке жетектеген себептен психологиялық тәуелділікті азайтуы;
3.іс-әрекетті қалпына келтіру мүмкіндіктерін қалыптастыруы;
4.баланың өмір мен өлімге деген дұрыс көзқарастарын қалыптастыруы қажет.
Баланың болар-болмас психикалық ауытқуы байқала бастаған сәтте-ақ ата-ана өзара ақылдасып, психиатрдың кеңесін алған жөн.
Ендеше, болашақ ұрпақ тағдырына келгенде жауапкершілікті тек ұстаздар мен дәрігерлерге, ата-аналарға жүктеп қоймай, жалпы қоғам болып, жұмыла көтерген жүк жеңіл дегендей бірлікпен мойнымызға алуымыз керек. Оларға өздерін сүйетін, сенім артатын жандар бар екендігін сезіндіріп, жер бетінде ұстап қалып, өлімнен гөрі өмір сүру үшін батырлық көбірек керек екен деген ойларын шыңдау керекпіз. Ол үшін ұлт болашағын тәрбиелеудегі қазақтың ақыны М.Жұмабаевтың
Жас қырандар-балапан,
Жайып қанат ұмтылған.
Көздегені көк аспан.
Мен жастарға сенемін!
Жұмсақ мінез жібектер.
Сүттей таза жүректер.
Қасиетті тілектер-
Мен жастарға сенемін!
Өлеңі арқылы жастық жігерді жанып, ұрпақ жүрегіне үміт пен сенім шырағын жағуға асығайық ағайын!
Стресс - ( ағылш. - ыза буу, булығу, күйзелу) - адамда немесе жануарларда шектен тыс тітіркенуден, төтенше күшті әсерленуден пайда болатын жалпы булығу күйі, яғни күгелектік. Қатты шаршап, зорығу кезінде, өзара қарым-қатынастардағы қолайсыз жағдайлар әсерінен не жолы болмай жаны қиналған кездердегі көңіл-күй, психофизиологиялық құрысумен ширыққан жағдай. Егер адам стресс күйін жеңуге дағдыланса, оның тірлігі жемісті болады. Ал оны жеңе алмаса, жүйке, тән, психикалық ауруларға ұшырайды. Сыртқы ортаның әсеріне әрбір адам өзінше жауап береді. Егер жер планетасында 6 млрд.-тан астам адам болса, сонша түрлі жауап беру реакциясы бар деген сөз. ХХ ғасырдың даусыз аурулары стресс және оның зардаптары. Американ психологтары жан күйзелісіне жеткізетін оқиғалар мен олардың әсер ету шамасын есептеу бірлігіне ұсақ кикілжіңді ала отырып (1- ұсақ кикілжің әсері 1- жүйке тозу бірлігіне теңдеп алынған), егер тәулік ішінде бір адам пешенесіне 700 жүйкелеу бірлігі әсер ететін болса оның өлімге апаратындығын анықтаған. Жақын адамның қазасы - 100 ж.б. ерлі-зайыптардың ажырасуы - 73 ж.б.
Ағзаның дамуы барысында алдыңғы ми жарты шарларының ми қыртысы жетіліп, оның үйлестіруші рөлі дамиды. Эмоциялық қалыптасу орталығы алдыңғы мидың маңдай бөлігіндегі қыртысты қабатта орналасқан. Ол гипоталамус, лимбикалық ми, таламус және ретикулярлы формациямен бірігіп қызмет атқарады. Бас миы қалыптасу және қызмет ету ерекшеліктеріне қарай үш деңгейге жіктеледі. Бірінші - жоғарғы деңгей. Оның негізгі құрамдастары; алдыңғы мидың ми қыртысы, базальдық түйіндер, ми қыртысы астындағы қабат, иіс сезу жүйкесі, диэнцефальдық бөлік (аралық ми). Екінші - орташа деңгей мидың ортаңғы бөлігі. Үшінші - төменгі деңгей мидың артқы бөлігі, яғни варолиев көпірі, мишық және сопақша ми бөліктері. Жоғарғы деңгей бас қолбасшы ретінде шешім қабылдап бұйрық береді. Орта және төменгі деңгей орындаушылар. Мысалы: үлкен ми сыңарларының ми қыртысы иесіне орныңнан тұр деп әмір берсе, бұйрықты еттерге, еттердің әрбір талшығына дейін өткізетін ортаңғы және төменгі деңгейге болады. Кейде шығасыға иесі басшы оймен атқаруға уақыт тапшылығы мүмкіндік бермейтін қорғаныш қимылдары ми сыңарларына бармай-ақ орта және төменгі деңгейде тұйықталып шешімін таба алады. Себебі, ол реакциялар ағаның эволюциялық дамуы барысында төменгі ми деңгейлерінің жадында жатталып қалған. Мысалы: көзге шаң-тозаң түсірмеу, т.с.с.
Адамда ми қыртыстары түзілген соң, ми барлық мінез-құлық көріністерін ұйымдастырады. Олар 1) инстинкт - ата-бабадан жеткен, ми қыртысының астыңғы аймақтарында сақталып қалған, тіршілікті қамтамасыз етудің алғашқы күндерінде байқалатын мінез-құлықтар (жылау, ему, қорғану т.с.с.); 2) өсу мен даму барысында қалыптасатын жеке адамға ғана тән дербес мінез-құлық; 3) екінші белгілер арқылы қалыптасқан, яғни сөз арқылы адам мен адамның пікір алмасуы, еңбек ету кезіндегі дағды мен әдет қалыптасуы сияқты ұжымдық мінез-құлық.
Адамның сыртқы орта әсеріне жауап беруі төмендегідей сатылар арқылы өтіледі. Кез-келген стресстік әсер жүйке жүйесінің сезімтал рецепторлары арқылы қабылданып гипоталамустың арнаулы нейроэндокриндік жасушаларын белсенді күйге көшіреді. Ол жасушалар кортикотропты релизинг фактор (КРФ) - деп аталатын гормонды бөле бастайды. Ал КРФ гормоны гипофиздің алдыңғы бөлігінде орналасқан жасушаларға қозғау сала әсер етеді. Нәтижесінде, гипофиз жасушалары адренокортикотропты гормон (АКТГ) жасап шығарып, таратады. АКТГ әсерінен бүйрек үсті безінің қабығы белсенді күйге көшіп кортикостероидтар (КС) бөліп шығарады. Міне, осы КС гормоны ағзаның сыртқы орта әсеріне бейімделуіне өте қажет. Егер адам ашуланса қанға нодреналин көбірек бөлініп, ағзада агрессиялық күш артады, сондықтан нодреналин арыстан гормоны деп аталады. Ал, үрейлену сезімі басым болса, адреналин қанға көбірек араласып қашып құтылу қимылы басым болады. Сондықтан, адреналин қоян гормоны деп аталады.
Стрессті ауыздықтау жүйесінің іске қосылуы зат алмасу үрдістері есебінен жүретіндіктен ағзада липидтер, көмірсулар, электролидтердің жалпы мөлшері азайып ағзаның жинақ қор көзі зиянға ұшырайды. Стресстік әсер ету көзі неғұрлым ұзақ әсер етсе ағзаның қорғаныш қорлары тым азайып, стресске бейімделуге күш-қуат жетіспесе, ағза психосоматикалық аураларға немесе жүйке ауруларына душар болады (невроз). Мысалы, жүректе ет талшықтарының өлі еттенуінің (миокард инфаркты) дамуы қалай жүреді? Стресс әсері өте күшті шамадан асып кетсе, жоғары вегатативтік орталық басқарушысы ретінде гипоталамустың реттеу күшін тежейді. Гормондық медиаторлық жүйе реттелмегендіктен жүректің өз еттерін қанмен қамтамасыз ететін тамырлар (короналық тамырлар) жиырылған күйінде қалып қояды. Ал, ол тамырлар бітеліп қалған болса, жүрек ет жіпшелерінің (миокард) қанмен жабдықталуы толық бұзылып, оттегі мен қоректік заттар жетіспегендіктен жүрек еттері бірте-бірте жансызданады.
Стресстің алдын-алу үшін немесе стресстік жағдайларда ағзаның қорғаныш реакциялары дұрыс жүруі жүйке жүйкесін шынықтыру қажет. Ол үшін жеткілікті ұйықтап тынығу, тиімді ырғақты еңбек, жалпы дамытушы жаттығулармен айналысу, барлық жағдайда сабырлық сақтауға дағдылану қажет. Жағымсыз жағдайларды қайталап еске алу, ренішті күйді жаңғырту аса зиянды. Мазасыз ойды бөліп, жүректі жеңілдету міндет. Қазақтың көңіл сұрау, көңіл айту, қайғыға ортақтасу салттарында осы ескерілген. Стресс ілімі негізін қалаған Г.Селье стресс-қандай да болмасын стресс туғызатын факторға байланысты ағзаның маманданып қалыптаспаған жауап беру реакциялары жиынтығы - деп анықтайды. Шындығында жалпы стресс атаулы сыртқы ортаның әлдебір факторы әсеріне ағзаның жауабы. Адам ағзасын стресс жағдайына әкелетін қолайсыз әсерлер: салқын, аштық, психологиялық және тәни жарақаттар, сәулелену, инфекция, қан кету.
Жұмылдыру (мобилизация) сатысы - стрессордың бастапқы әсер ету сәтінде ағзада алаңдау пайда болуына байланысты жүреді. Ағза қажеттілігін сараптамастан өзінің барлық ашық және жасырын мүмкіндіктерін жұмылдырып қорғанысқа не шабуылға шығуға немесе қауіппен тікелей бетпе-бет кездеспес үшін қашуға дайындалады. Тыныс жиілеп, қан айналысы жылдамдап, қан қысымы көтеріліп, ас қорыту бездері жұмысын азайтып не тоқтатып, еттерді қанмен жабдықтау күшейіп, ағза әдеттегі қалыпты жағдайда мүмкін емес жұмыс көлемін атқаруға дайын болады. Құтырған бұқадан қашқан адамның екі метрлік дуалдан қарғып кеткенімен, кейін ерегіс үстінде оны қайталау мүмкін болмаған. Келесі саты - қалпына келу сатысы. Ол қарсыласу сатысы ұзақ қарсыласу барысында, энергия шығыны шектен асып, стрессорға төтеп бере алмайтын жағдайға жеткенде үшінші саты - титықтау сатысына ұласады. Бұл кезде адамның иммундық жүйесі қалжырайды, тән және психикалық денсаулығы толық бұзылады.
Стресс әсері шамадан асып кетпеген жағдайда денсаулыққа пайдалы. Жұмылдырылған күш стрессор әсеріне толық әлі келетін жағдайда, ағза жүктемеге артық жауап бере отырып, дененің тұрақты белсенділігі қалыптасады, осы кезде адам тәні мен ақыл ойы өте үйлесімді. Және дәл өлшеммен қызмет ете бастайды. Селье ағза қызметінің бұл шырақтау күйін айстресс (грек аі -нағыз, тамаша) - деп аталады. Стресстің мұндай тиімді шаттандыру кезеңі ұзаққа бармайды. Аз ғана уақыттан соң ағза күйі төмендеп екінші, содан соң үшінші сатыға өтеді, яғни дистресс басталады. Дистресс (ағылшын distress- шамадану, қорлану) - көңіл-күйдің жағымсыз жағдайы. Дистресс адам денсаулығына талқандаушы әсер етеді. Қазіргі таңда, жеке адам психикасына тәуелсіз, көпшілікке ортақ стресс факторы жұмыссыздық пен жұмыс берушінің осы жағдайы арзан жұмыс күші көзі ретінде пайдалануы. Ал адамның жеке өзіне байланысты стресс факторлары; жұмысқа жиренішті көзқарас, ұйымдастырушы мен басқарушының тәжірибесіздігі, қимылы аз тұрмыс қалпы, дене және ой қызметіне қабілеттіліктің төменгі деңгейі, дене қалыптасуы мен дене тәрбиесіндегі кемшіліктер , өзін-өзі бағалаудағы қорыну, өзін кем санау, зиянды әдеттер дағдысы, тіл табыса білмеу, адамдармен жақындасуға қорқу, ұялу, демалыс тәртібі туралы құқықтық сауатсыздық, жұмыстан өзге қызметке дұрыс алмаса білмеу, жұмыстан басқа ешнәрсеге мойын бұрмау, қызығатын өзге ісінің болмауы.
Американдық психологтар стресс дамуының бес сатысын айқындаған:
1. Елеңдеу, елегізу, алаңдау.
2. Азадаған шаршау сезімі пайда болуы, қызметке сырт қарай бастау.
3. Физиологиялық өзгерістердің басталуы.
4. Адам ауыра бастағанына көз жеткізу.
5. Адамға ауыруы туралы нақтама қойылып, оның стресс факторы байланысыны айқындалуы.
А.Басс және А.Дарки агрессияны бес түрге бөледі. Оны мынадай схема түрінде ұсынады.
Суицидтің алдын алу шаралары
Қиын өмірлік жағдайда уақытында көрсетілген психологиялық көмек, мейіріммен жасалынған қолдау жасөспірімді қайғылы жағдайдан аман алып қалған болар еді. Сондықтан, суицидтің алдын алу үшін ата-аналар, мұғалімдер, психологтар мен әлеуметтік қызметкерлер, салауатты өмір салтын қалыптастырушы мамандар, бұқаралық ақпарат құралдары бірлесе жұмыс атқаруы керек. Яғни ең алдымен алдын-алу жұмыстары жасалуы қажет: жасөспірімдер мен жастар арасында осы тақырыпта дәрістер, әңгімелесулер, сұхбаттасулар, кеңес беру, сұрақ-жауап сияқты жұмыстардың көбірек жүргізілгені дұрыс.
Ең бастысы, осындай сұмдық қадамға баруды ойға алған адамды байқасаңыз, мүмкіндігінше жанында көбірек бірге болуға тырысыңыз. Оның жан жарасын білдіретін сөздерін, мейлі ол уайым, қайғы, кінә, қорқыныш немесе ашу-ыза болсын, тыңдай білсеңіз, оған баға жетпес көмек бергеніңіз. Тіпті кейде жай ғана үндемей онымен бірге отырсаңыз да, бұл сіздің оған деген қамқорлық қатынасыңыздың, оның тағдырына немқұрайлы қарамайтыныңыздың дәлелі бола алады.
Қиын да қызықты өмір жолында қандай жағдайлар болмайды, адам ғұмыры қуанышты сәттер мен қайғылы оқиғаларға толы. Өмірде кездескен қиындықтарды жеңе білу табандылықты қажет етеді. Адам алдынан шыққан қиындықты өмір тәжірибесі арқылы, осыдан мен сабақ алуым керек деп саналы түрде ұғынса, жіберілген қателіктерін екінші рет қайталамайтындай етіп ғұмыр кешуге бейімделсе, міне сонда мәнді де мағыналы өмір кешкені. Мұндай кезде барлық нәрсе адамның ерік-жігеріне және психикалық дағдарыс кезінде өзін қалай ұстай білуіне байланысты болады. Жас ұрпақты тәрбиелеуде, үлгі-өнегелілікке жетелеуде, ересектер, міне осыны ұмытпағандары жөн.
Жасөспірімдердің суицидологиялық әрекетке баруының себептерінің ең басты себебі: ата-ана мен қоғам тәрбиесінің жетіспеушілігі. Бүгінгі ұрпақ - ертеңгі ел болашағы. Жақсы мен жаманды айыруды көрсетіп қана қоймай , баланың көзқарасын сұрап , болашағына жол салу , үміттендіріп , арманына талпындыру тәрбиенің бастауы. Жасөспірімділік кезең - алуан түрлі қарама-қайшылыққа толы, ата-аналардың көпшілігін алаңдататын, уайымға түсіретін күрделі шақ. Себебі осы шақта жеткеншектер өздерін отбасының, сыныптың, қоғамның тең құқылы мүшесі, яғни тұлға ретінде сезіне бастайды. Олар өздерін қоғамдық қарым - қатынастар жүйесінде сезінумен бірге, болашақтағы ересек өмірге жоспар құра бастайды. Олардың бұл жоспары тәжірибесінің аздығынан көмескі болып келеді. Әлі ақыл тоқтатпаған шалалық пен балалық аңғалдықты аңғартады. Бірақ осы жоспар өздері үшін өте маңызды, сондықтан ересек адамдардың араласқанын жақтырмайды, қызғанады себебі олар өз қиялдары жетегінде өмір сүреді.
2-ТАРАУ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ СУИЦИДОЛОГИЯЛЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚҚА БЕЙІМДІЛІГІН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ
2.1 Оқушылардың суицидологиялық мінез-құлыққа бейімділігін анықтау диагностикасы
Мақсаты: мектеп оқушыларының невротизациялық мінез-құлық белгілерін, күйзелісін анықтау.
Нұсқау: төменде берілген сұрақтарға ия немесе жоқ деп шынайы жауап беру керек.
Суицидке бейімділікті зерттеуге арналған сауалнама
(Тұлғалық сауалнама СБЗ)
Төмендегі психологиялық тест көмегімен СБЗ анықтауға болады. Берілген сауалдама 13 - 18 жас аралығындағы жасөспірімдердегі суицидалдық қауіпті нұсқамаларды анықтау үшін бағдарлаушы әдістеме ретінде құрылған, бірақ оны ересектерді зерттеу үшін де пайдалануға болады. Сауалнама невротикалық және күйзелістік жағдайларды анықтауға, сондай - ақ тез тіл табысқыштық деңгейін анықтауға арналған. Сауалнамадағы шкалдардың жалпы саны - 4, сауалнама ұйғарымдарының саны - 74.
1 шкала "И" - шынайылық шкаласы.
Нәтижелердің дұрыстығын анықтайды. 8 - 10 ұпай жауаптар шынайылығының жоғарғы деңгейін білдіреді; 4 - 7 ұпай - орташа деңгей; 0 - 3 ұпай жауаптардың шынайылығының төмен деңгейін білдіреді, тек қана әлеуметтік қолдауға бағытталған бағдарлаулар зерттеу нәтижелілігін төмендетеді.
2 шкала "Д" - күйзелістік шкаласы.
Күйзелістік жағдайға деген бейімділік деңгейін анықтайды. 17 - 21 ұпай - жоғарғы баға, бұл белгілер оның эмоцияналдық жағдайына, қоршаған әлеуметтік ортаға, өзіне деген көзқарасына, мінез - құлқына сай келеді. 8 - 16 орта деңгей, 1 - 7 ұпай - күйзелістіктің төмен деңгейі.
3 шкала "Н" - невротизациялықтың шкаласы.
Невротизациялықтың деңгейін анықтайды. 17 - 21 ұпай - жоғарғы баға, эмоциялық тұрақсыздықтан, мазасыздықтан көрінетін невротикалық белгілерге сай келуі мүмкін.
4 шкала "О" - тез тіл табысып кетушіліктің шкаласы.
Тез тіл табысып кетушіліктің деңгейін анықтайды. 17 21 ұпай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz