Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейін теориялық айқындау
Кіріспе
1.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Психологиялық.педагогикалық оқу құралындағы есте сақтау қабілеті түсінігі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеттерін дамыту шарттары
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жолдары
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейінің диагностикасы
ҚОРЫТЫНДЫ
1.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Психологиялық.педагогикалық оқу құралындағы есте сақтау қабілеті түсінігі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеттерін дамыту шарттары
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жолдары
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ.ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейінің диагностикасы
ҚОРЫТЫНДЫ
Есте сақтау қабілеті – бір-бірімен байланысты бірнеше жеке үрдістен тұратын күрделі психологиялық үрдіс. Есте сақтау қабілеті адамға қажет. Ол оған өмірлік тәжірибені жинақтауға, сақтауға және кейін де пайдалану мүмкіндігін береді. Білім мен дағдыларды бекітудің бәрі есте сақтау қабілетінің жұмысына жатады. Осыған сәйкес психологиялық ғылым алдында есте сақтау қабілеті үрдісін зерттеу бөліміне енетін бірқатар күрделі мәселелер тұр.
Бүгінгі күнде есте сақтау қабілетін зерттеумен түрлі: психология, биология, медицина, генетика және тағы басқа да ғылым өкілдері айналысады. Осы ғылымдардың әр қайсысында есте сақтау қабілетінің теориялары бар: психологиялық (Г. Эббингауз, К. Левин, П. Жане), биогенетикалық (И.П. Павлов, И.М. Сеченов), физиологиялық (Л.С. Выготский).
А.А. Смирнов пен П.И. Зинчеконың зерттеулері есте сақтау қабілетін үрдіс ретінде қарастырып, есте сақтау қабілеті баланың мағыналы қызметі ретіндегі жаңа және маңызды заңдарды ашты. Есте сақтау қабілеті қандай да бір жеке функциямен емес, ол тұлғамен, оның ішкі дүниесі, қызығушылықтары, ынтасымен тығыз байланысты. Сондықтан даму мен жетілу баланың дамуымен қатар жүреді.
Бүгінде есте сақтау қабілеті үрдістерін зерделеудің көптеген әдіс-тәсілдері бар, негізінен оларды түрлі деңгейлі деп есептеуге болады, өйткені психологиялық қызметтің осы күрделі жүйесін психологиялық, физиологиялық және нейрондық, сондай-ақ биохимиялық деңгейде зерттейтін есте сақтау қабілетінің теориялары бар. Көптеген теория бүгінде болжам түрінде қала береді.
Бүгінгі күнде есте сақтау қабілетін зерттеумен түрлі: психология, биология, медицина, генетика және тағы басқа да ғылым өкілдері айналысады. Осы ғылымдардың әр қайсысында есте сақтау қабілетінің теориялары бар: психологиялық (Г. Эббингауз, К. Левин, П. Жане), биогенетикалық (И.П. Павлов, И.М. Сеченов), физиологиялық (Л.С. Выготский).
А.А. Смирнов пен П.И. Зинчеконың зерттеулері есте сақтау қабілетін үрдіс ретінде қарастырып, есте сақтау қабілеті баланың мағыналы қызметі ретіндегі жаңа және маңызды заңдарды ашты. Есте сақтау қабілеті қандай да бір жеке функциямен емес, ол тұлғамен, оның ішкі дүниесі, қызығушылықтары, ынтасымен тығыз байланысты. Сондықтан даму мен жетілу баланың дамуымен қатар жүреді.
Бүгінде есте сақтау қабілеті үрдістерін зерделеудің көптеген әдіс-тәсілдері бар, негізінен оларды түрлі деңгейлі деп есептеуге болады, өйткені психологиялық қызметтің осы күрделі жүйесін психологиялық, физиологиялық және нейрондық, сондай-ақ биохимиялық деңгейде зерттейтін есте сақтау қабілетінің теориялары бар. Көптеген теория бүгінде болжам түрінде қала береді.
1. Байнеш Ш.Б. Неміс тілін оқытудың ғылыми педагогикалық негіздері // Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. Хабаршы, 2006. - №21 б.
2. Амирова М.А. Ресей психологиясындағы ес мәселесі //Қазақ қыздар мемлекетті қыздар педагогика институты Хабаршысы, 2007.-№6 22б.
3. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамытудың тәсілдері мен зерттеу әдістері http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/psixologiya-kurstyq-zhumysta
4. Давыдов А.А. Драгунова Т.В. Педагогика және жас ерекшелігі психологиясы.-«Мектеп» баспасы, 1987.-88б.
5. Смирнов А.Н., Проблема психологий памяти. М.: Просвещение.-1997.-3б.
6. Амандықова Г.Н., Ш.Е. Мұхтарова., Б.С. Бисенғалиева. Шет тілін оқыту әдістемесі.- Астана: 2007.- 40 б.
7. Блонский П.П. Память и мышление спб 6.: Питер, 2001.-5-6 с.
8. Султанова К.А. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтаудың негізінде оқуға деген қабілеттілігінің психологиялық ерекшеліктері. www.rusnauka.com
9. Леонтьев А.Н. Развитие памяти. М.:1931.-7-8 с.
2. Амирова М.А. Ресей психологиясындағы ес мәселесі //Қазақ қыздар мемлекетті қыздар педагогика институты Хабаршысы, 2007.-№6 22б.
3. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамытудың тәсілдері мен зерттеу әдістері http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/psixologiya-kurstyq-zhumysta
4. Давыдов А.А. Драгунова Т.В. Педагогика және жас ерекшелігі психологиясы.-«Мектеп» баспасы, 1987.-88б.
5. Смирнов А.Н., Проблема психологий памяти. М.: Просвещение.-1997.-3б.
6. Амандықова Г.Н., Ш.Е. Мұхтарова., Б.С. Бисенғалиева. Шет тілін оқыту әдістемесі.- Астана: 2007.- 40 б.
7. Блонский П.П. Память и мышление спб 6.: Питер, 2001.-5-6 с.
8. Султанова К.А. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтаудың негізінде оқуға деген қабілеттілігінің психологиялық ерекшеліктері. www.rusnauka.com
9. Леонтьев А.Н. Развитие памяти. М.:1931.-7-8 с.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Есте сақтау қабілеті - бір-бірімен байланысты бірнеше жеке үрдістен тұратын күрделі психологиялық үрдіс. Есте сақтау қабілеті адамға қажет. Ол оған өмірлік тәжірибені жинақтауға, сақтауға және кейін де пайдалану мүмкіндігін береді. Білім мен дағдыларды бекітудің бәрі есте сақтау қабілетінің жұмысына жатады. Осыған сәйкес психологиялық ғылым алдында есте сақтау қабілеті үрдісін зерттеу бөліміне енетін бірқатар күрделі мәселелер тұр.
Бүгінгі күнде есте сақтау қабілетін зерттеумен түрлі: психология, биология, медицина, генетика және тағы басқа да ғылым өкілдері айналысады. Осы ғылымдардың әр қайсысында есте сақтау қабілетінің теориялары бар: психологиялық (Г. Эббингауз, К. Левин, П. Жане), биогенетикалық (И.П. Павлов, И.М. Сеченов), физиологиялық (Л.С. Выготский).
А.А. Смирнов пен П.И. Зинчеконың зерттеулері есте сақтау қабілетін үрдіс ретінде қарастырып, есте сақтау қабілеті баланың мағыналы қызметі ретіндегі жаңа және маңызды заңдарды ашты. Есте сақтау қабілеті қандай да бір жеке функциямен емес, ол тұлғамен, оның ішкі дүниесі, қызығушылықтары, ынтасымен тығыз байланысты. Сондықтан даму мен жетілу баланың дамуымен қатар жүреді.
Бүгінде есте сақтау қабілеті үрдістерін зерделеудің көптеген әдіс-тәсілдері бар, негізінен оларды түрлі деңгейлі деп есептеуге болады, өйткені психологиялық қызметтің осы күрделі жүйесін психологиялық, физиологиялық және нейрондық, сондай-ақ биохимиялық деңгейде зерттейтін есте сақтау қабілетінің теориялары бар. Көптеген теория бүгінде болжам түрінде қала береді.
Бастауыш сынып оқушыларының - есте сақтау қабілетттерін барлық жағдайда дамыту қолайлы кезең болып табылады.
Қазіргі уақытта көптеген елдер, оның ішінде АҚШ, Жапония, Англия,
Канада, Германия, Венесуэлла білім беру жүйесіне қомақты жаражат жұмсайды, тілдік теорияны үйрету үрдісінде есті дамыту деңгейін арттыруға арналған күрделі құрылғылар мен жүйелер ойлап табуда.
Есте сақтау қабілетін зерттеумен Г. Эббингауз, З. Фрейд, А. Бине, К. Бюлер, А.Н. Лентьев, А.Р. Лурия, С.Л. Рубинштейн, Б.В. Зейгарник, Л.С. Выготский және т.б. көптеген шетел және отандық ғалымдар айналысқан.
Бүгінгі күнде де есте сақтау қабілетін зерттеумен медицина, генетика, психологияы, кибернетика және басқа ғылымдар өкілдері айналысуда.
Біз зерттеу тақырыбын мәселенің актуалды болуына байланысты таңдадық.
Психолого-педагогикалық әдебиетті зерттеуде біз бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту қажеттілігі және бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту бойынша әзірлемелер саны аз болуы арасында қарама-қайшылықты айқындадық.
Айқындалған қарама-қайшылық: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жағдайларын айқындау зерттеу мәселесін белгілеу мүмкіндігін берді. Аталмыш мәселе негізінде бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетісын дамыту деген зерттеу тақырыбын тұжырымдау мүмкін болды.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу мәні: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жағдайлары.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейін теориялық айқындау және тәжірибе-эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу тақырыбы бойынша психолого-педагогикалық әдебиетті зерделеу мынадай болжам жасау мүмкіндігін берді: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту табысты өтеді, мағыналы жаттаудың оңтайлы тәсілдеріне үйрету, есте сақтау өнімділігін арттыруға бағытталған жаттығулар, бастауыш сынып оқушыларында жанама есте сақтауды қалыптастыру, яғни есте сақтау үшін қосымша құралдарды пайдалану, оның ішінде символ-белгілер сияқты жағдайлар жасалса.
Зерттеудің мақсаты мен болжамына сәйкес мынадай міндеттер анықталды:
1. Зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті үйрету.
2. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеті дамуының ерекшеліктерін анықтау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жағдайларын айқындау.
4. Эксперимент арқылы бастауыш сынып оқушыларының есін дамыту жағдайларының тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті теориялық талдау және жалпылау, оқу-тәрбие үрдісін бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық экспериментті талдау әдісі, мәліметтерді өңдеудің статистикалық әдістері.
Зерттеу базасы: № 4 жалпы орта білім беретін мектебінің 4 А сынып оқушылары.
1.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Психологиялық-педагогикалық оқу құралындағы есте сақтау қабілеті түсінігі
Психологтардың зерттеуі бойынша адамның есте сақтау қабілеті бұған дейін жинақталған білім мен өмір тәжірибесін өзінің саналы әрекетінде қайта жаңғыртуға және пайдалануға мүмкіндік беретін үйлестіру және есте сақтау үдерісі болып табылады.
Адамның есте сақтау қабілетінің мәні мен маңызы ерекше. Мектеп қабырғасында тиісті пән бағдарламаларын меңгеріп, үздік оқу үшін, одан әрі жоғары оқу орнына түсіп, білімі мен білігін дамыту үшін оқушыға көп оқуға және ізденуге тура келеді. Осыншама қиын және қыруар жұмысты қайткенде оңай, дұрыс және тиімді үйлестірген жөн. Айта кетер жайт, жыл өткен сайын меңгертілетін пәндердің саны артып, мазмұны да күрделене түседі. Оған қоса көптеген оқушылар жекелеген пәндер бойынша өз бетімен білімін жетілдіріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де шұғылданады. Сәйкесінше, баланың есте сақтау қабілетіне түсер жүк те арта түседі. Есте сақтау қабілетінің жұмысын жеңілдету үшін, сондай-ақ оның ішкі беймәлім қуат көзін арттыру үшін мәліметтерді есте сақтаудың тиімді әдістері мен тәсілдерін меңгеру қажет. Сонымен қатар, есте сақтау қабілеті жайлы теориялық тұрғыдан меңгертіп қана қоймай, оны оқушыларға білім беру тәжірибесінде және мұғалімдердің өзге тілді оқыту іс-тәжірибелерінде пайдалана алулары қажет.
Зерттеу жұмысында қазіргі психология ғылымы тұрғысынан адамның есте сақтау қабілетінің құрылымы мен қызметі жайлы зерттеу мәселесін өзекті деп танимыз. Қазіргі таңда есте сақтау қабілетінің үш түрі және үш типі ажыратылады. Есте сақтау қабілетінің түрлері: сенсорлық, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді. Типтері: көрнекі-бейнелілік, сөздік-логикалық және эмоционалдық. Көрнекі-бейнелілік есте сақтау қабілеті арқылы біз айналамыздағы барлық дүниені (адамдар мен жан-жануарларды, олардың дауыстары мен әрекетін, түр-түсін, т.б.), қысқаша айтқанда, көрген-білгеніміздің барлығын есте сақтай аламыз. Есте сақтаудың сөздік-логикалық түрі күрделі формулалар, кестелер және ғылыми терминдерді есте қалдыруға жәрдемдессе, ал эмоционалдық түрі ішкі көңіл-күй сезімімізді санамызға сіңіруге көмектеседі [5, 3 б.].
Аталған типтер өзара тығыз байланысты болып келеді. Өзімізге бұрыннан таныс белгілі бір зат немесе құбылысты көргенде біз оны бірден көрнекі-бейнелілік жады арқылы еске түсіреміз, ал сөздік-логикалық жадының көмегімен олардың атын атап, түсін түстейміз.
Мәліметтерді есте сақтау мерзіміне байланысты есте сақтау қабілетін ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді деп екіге бөледі. XIX ғасырдың соңында неміс психологы Г. Эббингауз тәжірибе өткізіп, бір-бірімен байланысы жоқ мағынасыз буындар тізбегін жаттау арқылы есте сақтау және оны қайта еске түсірудің сандық заңдылықтарын анықтады.
Соңғы кездері жүргізілген нейроғылыми зерттеулер біздің қысқа мерзімді жұмыс жадысымен қатар, ұзақ мерзімді жады иесі екенімізді растады. Жұмыс жадысы ұзақ мерзімді жадыдағы ақпаратпен жұмыс істеу мүмкіндігіне жол ашады. Басқаша айтқанда, ақпаратты белсенді ұйымдастыру, өзара байланыс орнату немесе оны белгілі бір мақсат, айталық, есеп шығару, проблемаларды шешу, тілдесу мақсатында қолдану үшін дайындау немесе іштей ойлану арқылы ұзақ мерзімді жады мүмкіндіктерін өрістету. Ұзақ мерзімді жады қажет кезеңінде алып пайдалану үшін ұзақ мерзімді сақтауға жіберілген ақпарат ретінде сипатталады. Жұмыс жадысы серпінділікке бейім және ұзақ мерзімге созылмайды (бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін ғана). Ұзақ мерзімді жады анағұрлым тұрақты және өмір бойы сақталуы мүмкін. Мысалы, біреу оқытушыдан дарынды оқушылар тобын оқыту үшін таптырмас үміткер бола алатын оқушыны ұсынуды өтінеді. Оқытушы білім алушылары жөніндегі негізгі ақпараттар қоры сақталғанына шек келтірместен, ұзаққа сақталған жадыдағы ақпаратқа сәйкес визуалды және семантикалық (вербалды) ақпарат көздерін сұрыптай отырып, талапқа сай оқушылар туралы ақпараттарды жұмыс жадына тасымалдап, қарастыра бастайды. Тікелей немесе жанама түрде оқытушы дарынды оқушыларды бағалауға арналған белгілі бір өлшемдерді саралап, өз ойын осы талап үрдісінен шығатын адамдар тізімін жасай бастайды. Ұзақ мерзімді жадыны бағалау, ақпаратты тасымалдау және мақсатқа жету үшін оны рефлексивті өңдеу үдерісі ойлаудың жылжымалы күйіндегі жұмыс жадысына жүзеге асады.
Қысқа мерзімді есте сақтау қабілеті арқылы мәліметтерді бірден жадымызда қалдырғанымызбен, олар тез ұмытылады. Ал ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті арқылы жатталған мәлімет санамызда ұзақ уақыт жаңғырып тұрады. Әрине, адам не нәрсені де бір көргеннен-ақ есте қалдыра алмайды, оны жаттап барып, есте сақтайды. Әркімнің есте сақтау жылдамдығы әртүрлі: кейбір адам тез, ал қайсыбіреуі баяу жаттайды. Көбіне баяу жаттайтындары жадындағыларды есінде ұзағырақ қалдырады. Себебі олар әдеттегіден шамамен үш есе артық уақыт жұмсайды.
Адам баласының кез келген іс-әрекеті оның жұмыс істеу әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты. Қолданылатын әдістің тиімділігі оның нәтижелілігінің кепілі бола алады. Егер есте сақтау қабілетін іс-әрекет деп танитын болсақ, онда сәйкесінше қандай да бір мәліметті есте сақтауға септігін тигізетін арнайы әдіс-тәсілдерді меңгеру қажет болады. Әрбір саналы адам мақсатты түрде есте сақтау қабілетін дамытуға бағытталған әдістерді меңгерсе, өзінің есте сақтау жадын тиімді әрі рационалды түрде дамыта алатындығы ғылыми түрде дәлелденген. Зерттеуші ғалымдардың пікірінше, әрбір адам баласына қайталанбас есте сақтау қабілеті тән. Әрбір адамның жадында өзіне беймағлұм мүмкіндіктер бар дейтін болсақ, оны дер кезінде дамытып отырмағандықтан, ол қабілет біртіндеп бәсеңдейді. Ал қабілетіміздің бәсеңдемеуі үшін қандай да бір мәліметті алдын ала жаттамай,
дәл керек кезінде ойға бекітіп алған жөн. Түсініп оқып шығып, оның негізгі мазмұнын игергеннен кейін негізгі ойды көңілге бекіту қажет. Тағы бір қайтара оқып шығып, нені есте сақтап, нені есте сақтай алмағанын ойша шолып өтіп, материалды қажет күнге дейін кейін қоя тұру керек. Әрбір қайталаған сайын бұрын ескерілмеген және қиындық тудырған тұстарға мән беру қажет.
Білім беру үрдісінде доктор Джон Саймонстың Кембридж университетінде жүргізілген зерттеуге назар аударғанымызға жөн көрдік. Миды бұлшық еттермен салыстыру жиі кездеседі, өйткені миды жаттықтырсаң, ол жұмыс істеуін жақсарта бастайды. Бодибилдинг спортымен айналысатындар кір тастарын көтеру арқылы бұлшық еттерін қатайтып, күшейте алады, демек, адам есінде сақтағысы келетін ақпаратты үнемі қайталап (дауыстап немесе ішінен) жаттықтырса, онда өзін есте сақтау дағдыңыз жақсарта алады. Зерттеушілер көп жылдар бойы мұндай әдіспен ақпаратты қайталау оны қысқа мерзімді жадыда сақтап және ұзақ мерзімді жадыға беру үшін керек деп санаған. Бұл әдіс адамның инстинктісімен сәйкес келеді. Мысалы, ол телефон нөмірін есте сақтағысы келсе, онда оны ой-санасын қала ма? деген ниетпен ішінен көп рет қайталауы қажет. Көптеген оқушылар емтиханға қажетті дайындық кезінде дәріс конспектілері мен оқулықтарды қайталап оқу, нақты дәлелдерді жаттап алу оларды табысқа жеткізеді деген ұстанымда болды [6,19 б.].
Психолог П.К. Зинченконың зерттеуінде есте сақтау - ол бір нәрсені қайталап жаттағанда емес, керісінше осы нәрсе туралы белгілі бір қиындықтарды, мәселелерді талдағанда ғана іске қосылатынын айтады. Ғалым мынадай тәжірибе өткізілген: А тобындағы студенттерге жаттауға сөздер тізімі берілген. Ал Б тобындағы студенттерге сөздер берілмей, оларға ағылшын тілінде мәтін берілген және сөздермен жұмыстың түрлері және сұрақтар берілген. Келесі сабақта екі топ студенттері бақылау жұмысын жазған, эксперимент Б тобы студенттерінің сөздерді есте жақсы сақтананын көрсетті. [7, 40 б.].
Зерттеулердің біріне қатысушыларға сөздер тізімі беріліп, оларға белгілі бір уақыт ішінде дауыстап айту сұралады. Қатысушылардан қайталаған сөздерді еске түсіруді тікелей байланысты болатыны анықталды. Соған қарамастан, барлық жағдайларда дерлік жай механикалық қайталауға қарағанда, есте ұстауға тырысқан ақпараттың мағынасын ұғып, стратегиялық қолданыстарға сүйеніп, есте сақтау анағұрлым тиімдірек болып шықты. Ырықты және ырықсыз есте сақтауды салыстыру кезінде, өз мақсаттарына және оған жетудің тәсілдеріне байланысты әр түрлі болатыны анықталды. Оның пікірінше, тіпті, әр түрлі мақсатқа бірдей тәсілдерді қолдану бірнеше өзгешеліктермен ерекшеленуі тиіс. П.К.Зинченко ес үрдісін ол жүзеге асырылатын іс-әрекетке тәуелділігі, осы үдерісінің іс-әрекеттің ерекше түрі ретіндегі мазмұны жайлы және есте сақтаудың жоғарғы деңгейлерінде қайталаулардың өзгешелігі жайлы Ырықсыз есте сақтау атты еңбегінде келтіреді. Ырықсыз есте сақтау құбылысы бұл жұмысты зерттеудің арнайы пәні болады. Естің екі түрі үшін де есте сақтаудың негізгі факторы - қайталау деп саналады, ал олардың саналық айырмашылықтары жайлы мәселе көтерілмеді. Оның еңбегі естің ең басты теориясы деген негізгі бағалауға ие болды және осы саладағы көптеген тәжірибелік жұмыстарға негіз болды. Ол зерттеулерін қорытындылай келе, өз жұмысының басты нәтижесін ырықты және ырықсыз есте сақтауда құрылымдық, генетикалық және функционалды талдаудың ортақ бірлігі болып адам әрекеті табылады деп тұжырымдайды [6, 24б.].
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеттерін дамыту шарттары
Есте сақтау мәселесіндегі ұлы зерттеуші Эндель Тулвинг алып шығу тәжірибесі деп аталатын тәсілдердің артықшылықтары туралы білгендердің алғашқыларына жатады. Бірқатар эксперименттерге қатысушылар үш жағдайда сөздер тізімін жаттады: стандартты (жаттау, тест, жаттау, тест) қайта жаттау және қайта тестілеу (жаттау, тест). Қайта жаттау тобына қайта тестілеу тобына қарағанда сөздермен жұмыс істеуге үш есе көп уақыт берілді. Егер үйрену тек қана жаттау үдерісінде болса, онда олар сөздерді жақсы есте сақтайды деп күтіледі. Бірақ Тулвинг таңдалынған жаттау тәсіліне қарамастан, барлық топтардың нәтижелері бірдей екендігін байқайды. Десек те, нақтылап оқу стратегиясы қолданылған қайта оқуға қарағанда, қайта тестілеу жақсы нәтижесі беруі мүмкін. Тестілеу маңыздылығы күнделікті оқу жағдайларында тестілерді пайдалану үшін көрсетілген [6, 26 б. ].
Американдық психологтар Джефф Карпике және Роди Редигер шетел тілдерін оқу емтиханда 80 %-ға дейін есте сақтауға және оны қайталап айтып беруге алып келгендігін, ал тілді оқу жөніндегі нұсқаулықтарда пайдаланатын дәстүрлі стратегиялар есте сақтаудың 30%-ға төмендеуін көрсеткендігін анықтады. Зерттеушілер қатысушылардан өздерінің жетістіктерін болжауды сұраған кезде, соңғылар бұл әдіс оларға соншалықты басымдылық береді деп ойламаған [6, 28 б.].
Есте сақтау қабілетін дағдыландыруға келетін болсақ, дағды дегеніміз - жаттығу мен қайталау арқылы автоматтандырылған іс-әрекеттің бөлігі. Дағдыға айналған адамның іс-әрекеті есінен біржолата шығып кетпейді. Дағдының пайда болуы әуелі ойланып толғануды талап ететін саналы істерден шығады.
Дағдының қалыптасуы жад үрдісінің негізінде жүзеге асырылады. Оқу үстінде дағдыға талпынуды жаттығу деп атайды. Дағдылану үнемі бір дәрежеде тұрып қалмау үшін жаттығу үдерісінің әр кезеңінде де түрлі әдіс қолданылып, сабақ беруді түрлендіріп жүргізеді.
Жаттығу жұмыстарын жемісті жүргізуге бірнеше талаптар қойылады. Бұл талаптардың бірнеше негізгілері байқалады:
а) жаттығу жұмысы нәтижелі болып оқушы ойдағыдай табысқа жету үшін, ең алдымен нені жаттауды оны қалай жаттауды, және осы материалды қалай ұзақ есінде қалуын білуі қажет. Егер оқушының алдында осындай мақсат болмаса, ол өзін-өзі күштеп, жұмысқа беріле алмайды;
ә) оқушының жаттығуы өріс алу үшін, ол өз жұмысының қалай орындалғанын үнемі тексеріп отыруы қажет. Егер жұмысты орындауда оқушы қателік жіберсе, сол қатені қалай жөндеудің тәсілі көрсетіледі;
б) жаттығу жұмысының мазмұны тек ауызша қайталау болмай, көбінесе әрекет жазу, сызу арқылы жүргізілуі тиіс. Себебі, ауызша қайталағанға қарағанда машықтанып, әр түрлі әрекет жасау мазмұнның есте терең қалуына себеп болады;
в) жаттығу жұмысы белгілі бір жүйелікпен жүргізілуі тиіс. Мысалы, оқу мазмұндары бірінен соң бірі бөлшектерге бөлініп, белгілі бір мерзім бойынша жүргізілсе, нәтижелі келеді;
г) жаттығу жұмысын жүргізу арасындағы уақыт аралықтары тым ұзақ болмауы тиіс. Егер жаттығу жұмыстарының арасындағы үзіліс ұзақ болса, бұрынғы өткендер ұмытылып, келесі мазмұндарды еске түсіру қиын соғады. Егер жаттығу жұмысы орынсыз көп қайталана берсе, оқушы тез шаршайды. Ал қайталау аз болса, онда дағды терең қалыптаспайды. Сондықтан қайталау оқу мазмұнының ерекшелігіне қарай, белгілі мөлшермен жүргізілуі тиіс [8, 169 б.].
Мектепте жаңа түскен баланы оқуға үйрету үшін, әуелі сөйлемдерді сөздерге, сөзді буындарға, буынды дыбыстарға бөліп, талдау жұмысын жүргізеді. Бұл мезгіл, талдау кезеңі болып есептелінеді. Бұл кезде оқушыға дыбыстардың бір түрін екінші түрінен ажырату қиынға соғады. Сондықтан, олар өзара салыстырады. Осы кезде оқушыны тек дыбыстарды ажыратуға ғана үйретіп қоймай, оларды буынмен оқып жаттықтыруға ерекше мән беріледі. Бұлай болмаған жағдайда оқушының тексті дұрыс оқи алуы көпке дейін созылады. Жаттығу бір сыпыра уақыт жүргізілгеннен кейін оқушы қайтадан топтау кезеңіне көшіріліп, дыбыстардын буын, буындардан сөз, сөздерден сөйлем құрастыру әдістері арқылы оқытылады. Дегенмен топтау кезеңінде оқушы әлі де болса, тексті бірден оқып кете алмайды. Тек еңақырғы кезенде, оқушы оқуда біраз жетістікке жеткен соң, дағды автоматтануға айналады.
Бұл зерттеулердің түпкілікті нәтижелері қарастырылған әдістемелердің қайсы біреуін артық деп санауға негіз бермейді. Бұл орайда, басқа факторлардың іс-әрекеттердің мазмұнының оқушылардың дара ерекшеліктерінің, мұғалімнің жеке басының ықпалы - әдістемелердің айырмашылығынан гөрі күштірек болып шығады.
Білім негізі бастауышта демекші, білім берудің алғашқы сатысы - бастауыш білім. Сондықтан баланы бастауыш сыныптан бастап шығармашылықпен ойлауға, өз бетімен шешім қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға үйрету қажет. Оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту - бүгінгі күннің басты талабы. Бұл бізден тәрбиешілерден өнімді жұмысты талап етсе, балалардан сол бастауыш сынып оқушысына лайықты тұлғаны талап етеді. Ол дегеніміз, балалардың алған білімдерін меңгеруі үшін көп еңбекті қажетсіндіреді. Оны жүзеге асыру жолдары балалардың есте сақтау қабілетін дамытуға септігін тигізетін оқу үдерісін ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынуды міндеттейді. Яғни, оқу тәрбие барысындағы балалардың есте сақтау қабілетін дамыту, сол арқылы қарым-қатынас жасай білуге үйрету өзекті мәселені танытады.
Адамның есте сақтау қабілетінің мәні мен маңызы ерекше ғой. Мектеп қабырғасында тиісті бағдарламаны балаға меңгеріп, білімі мен білігін дамыту үшін оның есте сақтау қабілетіне жүк те артып отыр. Осы орайда есте сақтау қабілетінің жұмысын жеңілдету үшін, мәліметтерді есте сақтаудың тиімді әдістері мен тәсілдерін меңгеру қажет.
Баланың кез келген іс-әрекеті оның жұмыс істеу әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты болады. Қолданылатын әдістің тиімділігі оның нәтижелілігінің кепілі болады. Егер есте сақтау қабілетін іс-әрекет деп танысақ, онда сәйкесінше қандай да бір мәліметті есте сақтауға септігін тигізетін арнайы іс-әрекетке байланысты әдіс-тәсілдерді меңгер қажет болады. Әрбір саналы адам мақсатты түрде есте сақтау қабілетін дамытуға бағытталған әдістерді меңгерсе, өзінің есте сақтау жадын тиімді әрі рационалды түрде дамыта алатындығы ғылыми түрде дәлелденген.
Бала мектепалды даярлық сыныпқа келген кезде оқуға үйрету үшін, әуелі сөйлемдерді сөздерге, сөзді буындарға, буынды дыбыстарға бөлу жұмыстарын атқарады. Бұл мезгіл, талдау кезеңі болып есептеледі. Осы кезеңде бала тек дыбыстарды ажыратуға ғана үйренбейді, оларды буынмен оқып жаттығуға ерекше көңіл бөледі. Егер бұлай жасамаса сөздерді, сөйлемдерді оқып үйрену көпке созылып кетеді. Ал жаттығуды бірнеше жасағаннан кейін бала қайтадан топтау кезеңіне көшіп, дыбыстардан буын, буындардан сөз, сөздерден сөйлем құрастыру әдістері арқылы оқиды. Әрине, бұл кезеңде бала мәтінді бірден оқып кете алмайды. Тек соңғы кезеңде бала біраз жетістікке жеткесін, дағды автоматтануға айналады.
Қажырлы еңбек барысында есте сақтау қабілеттің дағдылары бірнеше бөліктерден тұратынын анықтаймыз:
- Белгілі бір мәліметті тез есте сақтауға көмектесетін бейнелі шартты белгілер болуы тиіс. Мысалы, Мнемотехника әдісінің Мнемотаблицамен жұмыс тәсілі, дыбыс және оның әріп таңбасын, әңгіме мазмұнын есте сақтап, оны сол шартты белгілерге қарап толық мәлімет беруге оңтайлы.
- Есте сақтаған мәліметтерді бейнелі образдарға айналдыру қабілетінің болуы; Бұған мысал ретінде, Ассоциация әдісін дәлел ретінде алуға болады.
- Мәліметті ұзақ уақыт бойы есте сақтау дағдысын қалыптастырып, қажетінде еске түсіртетін зейін тұрақты болуы тиіс;
- Жадымызда мәліметтердің байланысын есте сақтау үшін көмек көрсететін тірек образдар жүйесі болуы тиіс.
Білім саласына түрлі технологиялар енгізілуде. Сол технологиялардың ішінен өзімізге қажеттісін таңдап, оқу қызметінің әр кезеңінде тиімді қолдана білу қажет. Қазіргі кезде мектепетер интерактивті тақталармен жабдықталған. Сол аталмыш техникада дидактикалық материалдарды қамтамасыз етіп, балалардың қызығушылық қабілеттерін ашып сөздің айтылуын, оқылуын, жазылуын, суретті интерактивті тақтаға шығарып қойсақ, оны өру арқылы, тыңдау арқылы есте сақтап қалу қабілеттерін жақсы дамытуға болады. Психолог ғалымдардың айтуынша: Көрнекіліктерді қолдану мидың қабығында қосымша тітіркендіргіштердің пайда болуына ықпал жасап, есте сақтау қабілетін нығайтады екен.
Есте сақтау қабілетін тұрақтандыру үшін қарапайым қағидаларды да ұстанған дұрыс. Ғалымдар есте сақтаудың бірнеше жолдары барын мәлімдеді. Мысалы, бос уақытта сурет салу есте сақтауды жақсартады екен. Бұл жерде суреттің сапасы мен көркемдігі маңызды емес, бастысы - сурет ойды тынықтырады. Ойдың тынығуы есте сақтау қабілетін жоғарылатады. Көзге арналған жаттығулар да естің дамуына пайдалы. Егер таңертен күнде 30 секунд жаттығу жасап отырса, есте сақтау қабілетіміз 10%-ға жақсарады. Бұл да ғалымдармен дәлеледенген.
Сөзжұмбақтар, ойша санау, логикалық сұрақтарды шешу, өлеңдерді жаттау, шет тілдерін меңгеру - миды жұмыс істеуге арналған ең тиімді әдістер болып саналады.
Жалаң аяқ жүгірудің өзі есте сақтау қабілетін жақсартады. Себебі, адам жалаң аяқ жүрген кезде, аяғын жарақаттап алмайын деп айналасына барлай арап жүреді емес пе, мұндай сәтте ми да белгілі бір қызмет атқарады. Ол қызметтер есті жақсартуға көмектеседі екен. Келесі тәсіл - жазу. Қазіргі кезде қолмен жазу қалып келеді. Көбінесе біз пернетақта көмегімен жұмыс жасаймыз. Дегенмен, есте сақтау қабілетімізді жақсарту үшін бір ауық қолға қалам алып, жазу жазып та тұру өте қажет.
Жаңа зерттеулер дәлелдегендей, жаттығу кезінде салмағы ауыр заттарды көтерген кезде есте сақтау 20%-ға жақсарды делінген. Биікке өрмелеу, шыңға шығу мен ағашқа өрмелеу де есте сақтау қабілеті үшін пайдалы. Себебі, тепе-теңдікті сақтау арқылы жады жұмысы жақсара түседі екен. Бір сөзбен айтар болсақ, миды үнемі жұмыс істетіп тұру қажет.
Уақыт өте келе ассоциативтік теорияда бірқатар мәселелер туындады, олардың негізгісі - балалар есте сақтау қабілетінің таңдаулы болуын түсіндіру. Ассоциациялар кездейсоқ туындайды, ал есте сақтау қабілеті әрқашан белгілі бір ақпаратты таңдайды. Сонымен қатар, есте сақтау қабілетінің ассоциациялық теориясы оның заңдарын танып білу үшін көп пайда береді. Қайталау саны әртүрлі болуында және элементтерді уақыт бойынша бөлуге байланысты ұғылатын элементтен саны қалай өзгеретіні, жаттау мен есте сақтау арасында өткен уақытқа байланысты есте сақтау мен қатар элементтерінің есте қалай сақталатыны анықталды. Ассоциативтік теорияның орнына ХІХ ғасырдың соңында гиштальттеория келді. Гиштальт (құрылым) - алғашқы элементтердің бастапқы, тұтас ұйымдастырылу негізгі түсінігі және принципі болды. Гиштальттің қалыптасу заңдары есте сақтау қабілетіне анықтама береді. Осы теорияда құрылымдық материалдың мәні, оның тұтастыққа жеткізілуі ерекше аталды. [8,170б.]
Субъектіден тәуелсіз қауіпсіздік, ұқсастық принциптеріне сәйкес әрекет ететін құрылымның туындау материалының ұйыдастырылуы немесе өздігінен ұйымдастырылуы. Осы себептер бұдан кейінгі негіздеу мен түсіндіруді талап етпейтін құрылым туындаудың ақырғы негізгі болады. Гиштальт заңдары субъекті белсенділігінен тыс әрекет етеді. Есте сақтау және жаңғырту диалектикасының әрекет етеуі мынадай. Қандайда бір қажеттілік жағдайы балада есте сақтау немесе жаңғырту ұстанымын тудырады. Тиісті ұстаным бала санасында тұтас құрылымдарды жандандырады, олар негізінде материал есте сақталады немесе жаңғыртылады. Гештальтпсихологияда К. Левиннің концепциясы ерекше орын алады. Ол негіз қалаушы ретінде мақсатқа лайықтық, құрылымдық принципін ұсынды. Левин өзінің әрекет теориясын әзірлеп, ең алдыменен ерік талап ететін әрекеттерді, олар құрылымына әрекет жасайтын субъектіні, дәлірек болса оның қажеттіліктері мен ниетін қосады. Есте сақтау қабілеті саласында ол бағыттылық немесе күш өрісіндегі бәсеңдеудің күштік арақатынасы есте сақтау өнімділігіне тигізетін ықпалда көрінісін табады. Осыған тән көрініс - аяқталмаған әрекеттерді аяқталғандардан гөрі жақсы еске түсіру. Сонымен қатар, есте сақтау қабілетінің таңдаулы болу фактілерінің кейбіруіне психологиялық түсіндіру тауып, гештальттеория есте сақтаушының қызметіне, сондай-ақ ерекше мнемикалық қызметіне байланысты есте сақтау қабілеті үрдістерін зерттеген жоқ. Адамның практикалық қызметіне байланысты есте сақтау қабілетіның дамуы аталған теорияда қойылмаған және шешілген емес.
Есте сақтау қабілетінің қызметі ретінде зерттеу француз ғалымы П. Жане жұмысымен басталды. Ол есте сақтау қабілетінің ең бастысы материалды есте сақтауға, өңдеуге және ұғындыруға бағытталған әрекет ретінде қарастырды. Есте сақтау қабілеті дамуының түрлі деңгейінде осы қызметтің сипаты әртүрлі, бірақ барлық кезең үшін ортақ болатыны - өткенде болғанмен, бірақ Ж. Пиаже есте сақтау қабілетінің мақсаты өшкен өткенді жеңу деп таныған. Ең алдыменен ол болғанның қайта жаңыруын күтуде көрінісін табады; одан әрі - оны іздеу; кейін -- шегіндірілген қызмет болып
табылған.. Келесі сатылары тапсырма және сөздік тапсырма беру, соңында, балаға тән есте сақтау қабілетіның байқалуы: көргенін айту үшін заттарды сипаттау және суреттерде көрген бейнелерді белгілеу. Есте сақтау қабілетіның даму кезеңдері реттілігінің құрылысы Жаненің берік фактілер негізімен дәлелденбейді.
Біздің елде бұл теория жоғарғы психикалық функциялардың шығу тегі теориясында жалғасын тапты. Осы теорияға сәйкес материалды түрлі елестету, есте сақтау және жаңғырту арасындағы байланыс-ассоциациялардың пайда болуы, оның мнемикалық өңдеу барысында баланың осы материалмен не істейтінін түсіндіреді. А.А. Смирнов ойдан гөрі әрекеттің тез ұғылатынын анықтаған, ал әрекет арасында кедергімен байланысты, сондай-ақ сол кедергілер жақсы ұғылады деп айтқан болатын. А.А. Смирнов пен П.И. Зинченко баланың саналы қызметі ретінде есте сақтау қабілетіның жаңа және маңызды заңдарын ашқан.. Есте сақтау қабілеті қандай да бір дербес функция емес, ол тұлғамен, оның ішкі дүниесі, қызығушылығымен, ынтасымен тығыз байланысты. Әр баланың есте сақтау қабілеті дамудың жалпы заңдылықтарымен сипатталса да, сонымен бірге олардың өз ерекшеліктері болады. Кейбір балалар есте сақтау қабілетінің көрнекі-бейнелік түрімен ерекшеленеді. Осындай есте сақтау қабілеті түрлеріне ие болатын бала бейнелерді, олардың түрлерін, түстерін және де тағы басқаларын. жақсы ұғып меңгереді. Сөздік-ауытқулары бар есте сақтау қабілеті түріне тән балаларда, екінші белгі жүйесі басым болады. Көптеген балалар көрнекі-бейнелік және сөз-қисынды материалдарды да жақсы аңғарады, сонымен қатар, сезімдерді жақсы балалар есте сақтауымен ерекшеленеді.
А.А. Смирнов жаттығуларды түсінуге және мағыналы есте сақтауға ат салысатын негізгі амалдарды бөліп көрсеткен: мағынасы бар байланыстарды пайдалану, оларды салыстыру, жіктеу, жүйелеу, өзін-өзі бақылау операциялары. Материалды түсінуге көмектесетін әдістемелік тәсілдердің арасындағылардың негізгісіне, суретте және т.б. бейнеленген әдістемелік тапсырмалар балалар зейінін аударатын мәселелерде үлкен орын алады.
Л.С. Выготский, П.П. Блонскийлер бір-біріне сәйкес емес екі түрлі, яғни екі есте сақтау қабілеті бар деген тұжырым жасады.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жолдары
Бір есте сақтау қабілеті денеде болып жатқан басқа үрдістерге ұқсас және ми функциясы ретінде қаралады. Балада рухани қызметті танытатын есте сақтау қабілетінің басқа да түрілері қатар дамиды. Басқа психологтар есте сақтау қабілеті дамымайды, олар балалық шақ дамуында ең максималды болады деген тұжырым жасайды. Үшіншілері есте сақтау қабілетінің дамуы 10 жас шамасында шегіне жетеді, содан соң төмендейтінін анықтаған.. Осы үш көзқарастың бәрі де аталған мектептерде мәселе бойынша қарапайым қойылатындығын аңғартады. Осы зерттеулер есте сақтау қабілетінің даму мәселелерін шешкен емес.
Есте сақтау қабілеттеріне өмірлік тәжірибе алу, сақтау және жаңғырту қабілеті деген анықтама беруге болады. Мінез-құлықтың түрлі түйсіктері, тума және жинақтаған механимздері есте сақтау қабілетінде сақтап қалған, мұра бойынша берілген немесе жеке өмір тәжірибесі барысында жинақталған тәжірибе. Адам өзінің есте сақтау қабілеті, оны жетілдіру арқасында жануарлар патшалығынан бөлініп шықты, бүгіндегі шыңға жетті. Осы фунцияның үнемі жақсаруысыз адамзаттың прогресі болуы мүмкін емес.
Есте сақтау қабілетінің дамуы негізінен адамға, оның қызмет ету саласына және басқа да танымдық үрдістерінің дұрыс қызмет етуі мен дамуына тікелей байланысты. Қандай да бір үрдіс бойынша жұмыс істей отыра, адам есте сақтау қабілетін дамытып, жаттықтырады.
Адам есте сақтау қабілеттері сандық және сапалық деп бөлінеді.
Сапалық сипаттамаға есте сақтау жылдамдығы, беріктігі, ұзақтығы, дәлдігі мен көлемі жатады.
Сапалық ерекшеліктеріне көру, есту, эмоционалдық, қимыл және басқа да есте сақтау қабілеті түрлерінің басым болуына және қызмет етуіне қатысты болады. Аталғандар бірінің шүбәсіз басым болу мағынасында есте сақтау қабілетінің таза түрі сирек болады. Көбінесе іс жүзінде біз көру, есту, қимыл және есте сақтау қабілетінің түрліше қабысуымен кездесеміз. Олардың қабысуы үшін көру-қимыл, есту-көру және есте сақтау қабілетінің қабысуы тән болады. Бірақ көптеген адамда көру, есте сақтау қабілеті басым болады.
Адамда жиі қолданлнатын есте сақтау қабілеті түрлері жақсы дамыған болады. Бұл үрдіске өз септігін кәсіби қызмет тигізеді. Мысалы, ғалымдарда мағыналық және қисынды есте сақтау қабілеті жақсы дамыған, бірақ механикалық есте сақтау қабілеті нашарлау. Актерлер мен дәрігерлерде адам жүзін есте сақтау қабілеті жоғары.
Есте сақтау қабілеті үрдістері тұлға ерекшеліктерімен, оның эмоционалдық күйі, қызығушылығы мен қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Олар адамның қалай ұғатыны, сақтайтыны және еске түсіруін белгілейді. Қызықтының бәрі, эмоционалдық мәні бары жақсы ұғылады.
Сонымен қатар, адамның есте сақтау қабілеті әдетте физикалық жағдайы және тұлғаның сезімдерімен тығыз байланысты болады. Бұл есте сақтау қабілетінің аурумен бұзылуын дәлелдейді. Осындай барлық жағдайларда (олар амнезия деп аталады, есте сақтау қабілетінің қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді бұзылуы болады) есте сақтау қабілетінің өзіне тән бұзылулары болады, олар өз ерекшеліктерінде ауырған тұлға жабырқауын танытады.
Адамның есте сақтау қабілеті тұрақты емес, ол өмір бойы өзгереді. Ерте жасынан баланың есте сақтау қабілетінің дамуы бірнеше бағыт бойынша жүреді. Біріншіден, аффективті (эмоциялық) және механикалық (моторлық, қимыл) есте сақтау қабілеті әрекет етеді, ол біртіндеп қисынды және бейнелікпен толығады және ауыстырылады. Екіншіден, тура есте сақтау -- уақыт өте келе түрлі мнемотехникалық амалдар мен құралдарды есте сақтау және еске түсіру үшін белсенді және саналы пайдаланумен байланысты жанамаға айналады. Үшіншіден, балалық шақта басым болған еріксіз ұғу ересек адамдарда еріктіге айналады.
Есте сақтау үшін ынта құралдары бір заңдылыққа бағынады: ең алдыменен
олар сыртқы (мысалы, еске алу үшін жіп түю) болады, соңынан ішкіге (сөйлеу, сезім, ассоциация, елестету, бейне, ой) айналады. Есте сақтаудың ішкі құралдарын қалыптастыруға тән болатыны ол -- негізгі роль қарым-қатынас жасаудың сыртқы функциясынан ішкіге сөйлеу тілде айналатынында.
Материалды сақтау тәсіліне қарай жылдам, қысқа мерзімді, жедел, ұзақ мерзімді және де генетикалық есте сақтау қабілетіны бөледі.
Жылдам (иконикалық) есте сақтау қабілеті сезіну органдарымен қабылданатын ақпарат бейнесінің тікелей көрінісі болып табылады. Оның ұзақтығы 0,1-ден 0,5 с. дейін.
Ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті қысқа уақыт аралығында (шамамен 20 с. дейін) қабылданған ақпараттын жалпыланған бейнесін, оның мәні бар элементтерін сақтайды. Ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті көлемі ақпарттың 5-9 бірлігін құрайды және бір рет ұсынылғаннан соң адам дәл айтып бере алатын ақпарат санымен анықталады. Қысқа мерзімді есте сақтау қабілетіның маңызды сипаттамасы - ол оның таңдаулы болуында. Жылдам есте сақтау қабілетінен оған актуалды қажеттіліктерге және адам қызығушылығына сай келетін, оның артқан ықыласын аударатын ақпарат қана түседі. Әдеттегі адамның миы, көзі көрген мыңдағанның бір бөлшегін де қабылдамайды деген екен Эдисон.
Жедел есте сақтау қабілеті қандай да болсын әрекет немесе операция жасау үшін алдын ала белгілеген мерзімде ақпаратты сақтауға есептелген. Жедел есте сақтау қабілетіның ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше күнге дейін болуы мүмкін.
Ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті ақпаратты шектелмеген мерзімде сақтай алады, сонымен қатар (бірақ әрқашан емес) оны көп рет қайта еске түсіру мүмкіндігі бар.
Іс жүзінде ұзақ мерзімді есте сақтау қабілетінің қызмет етуі ойлаумен және ерік (воля) күшімен байланысты.
Генетикалық есте сақтау қабілеті генотиппен негізделген және ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Ондағы, адамның есте сақтау қабілетінің осы түріне ықпалы тым шектелген (егер ол тіпті мүмкін болса).
Есте сақтау қабілетінің қызмет ету үрдісінде басым болған анализатордан есте сақтау қабілетінің қимыл, көру, есту, сезіну, иіс, дәм, эмоциялы және басқа түрлері бөліп көрсетіледі.
Қорыта келе, аталмыш зерттеу барысында есте сақтау қабілетің дағдылары бірнеше бөліктерден тұратыны анықталды:
- белгілі бір мәліметті тез есте сақтауға жәрдемдесетін жадымызға бейнелі кодттар болуы тиіс;
- есте сақталған мәліметтерді бейнелі образдар мен ассоциацияларға айналдыру қабілетінің болуы;
- ұзақ уақыт бойы, әрі еш қиналыссыз мәліметті есте сақтау дағдысын қалыптастыратын және қажет болған жағдайда еске түсіре алатын зейіннің тұрақты болуы тиіс;
- есте сақталған ауқымды ойша қайталамай алу қабілетінің болуы;
-жадымызда мәліметтердің өзара байланысын есте сақтауға жәрдемдесетін тірек образдар жүйесінің болуы тиіс [9, 5-6 бб.].
Күнделікті есте сақтау қабілетін саналы түрдегі мнемоникалық дағдысының айырмашылығын білу маңызды болып табылады, яғни бұл дегеніміз, бір мезгілде жүздеген нақты мәліметті жадыда бекіту деген сөз.
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейінің диагностикасы
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесі
Балаға өзіне таныс жасырылған көптеген заттардың суреті кескіндеме түрінде көрсетіледі. Балалар тақтаға ілінген суреттегі заттарды есіне сақтап, қайта жазып беруі тиіс.
Мақсаты: баланың қысқа және ұзақ мерзімді есте сақтау қабілетін анықтауға арналған.
Ескерту: егре психодиагностиканы жүргізуші баланың асығып және уақыттан озып, барлық заттарды таба алмай, бір суреттен екінші суретке ауысып жатқанын байқаса, ол баланы тоқтатып, алдымен бірінші суреттегі заттарды еске түсіріп жазуын сұрау керек. Алдыңғы суреттегі барлық заттар табылғаннан кейін ғана, екінші суреттегі заттардың тізімін жазу керек. 1, 2, 3 суретте жасырылған суреттердің жалпы саны - 14.
Нұсқау: Қазір сіздерге жасырылған суреттері бар үш парақ көрсетіледі. Сіздер сол суреттерді естеріңізде сақтап, қандай заттар жасырылғанын жазу керексіздер. Тапсырманы орындауға бір минут уақыт беріледі. Сұрақтарыңыз бар ма?
Кілт: шәйнек, стақан, бөтелке, шанышқы, тарелка, кувшин, балға, үтік, пышақ, шелек, балта, тырна, қайшы, щетка.
Қорытынды: 10 ұпай - өте жоғары
8 - 9 ұпай - жоғары
4 - 7 ұпай - орташа
2 - 3 ұпай - төмен
0 - 1 ұпай - өте төмен
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесі
Кесте 1 4 А сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін анықтау
№
Т.А.Ә.
Ұпай
Нәтижесі
1
Х1
9
Жоғары
2
Х2
9
Жоғары
3
Х3
7
Орташа
4
Х4
10
өте жоғары
5
Х5
6
Орташа
6
Х6
10
өте жоғары
7
Х7
9
Жоғары
8
Х8
8
Жоғары
9
Х9
8
Жоғары
10
Х10
6
Орташа
11
Х11
3
Төмен
12
Х12
6
Орташа
13
Х13
8
Жоғары
14
Х14
9
Жоғары
15
Х15
9
Жоғары
16
Х16
10
өте жоғары
17
Х17
10
өте жоғары
18
Х18
8
Жоғары
19
Х19
8
Жоғары
20
Х20
7
Орташа
21
Х21
7
Орташа
22
Х22
8
Жоғары
23
Х23
10
өте жоғары
24
Х24
9
Жоғары
25
Х25
9
Жоғары
Қатысқандар саны: 25
Сынып бойынша нәтиже: өте жоғары - 5
жоғары - 13
орташа - 6
төмен - 1
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесі
Гистограмма 1 Сыныптың есте сақтау қабілетін пайыздық есеппен бағалау
Зерттеу қорытындысының пайыздық мөлшері бойынша:
Өте жоғары ұпай алған 5 оқушы - 20%;
Жоғары ұпай алған 13 оқушы - 52%;
Орташа ұпай алған 6 оқушы - 24%;
Төмен ұпай алған 1 оқушы - 4% құрады.
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесінің нәтижесі бойынша сынып оқушыларының ішінде 10 ұпай жинап, өте жоғары нәтижені 5 бала, 8 - 9 ұпай жинап, жоғары нәтижені 13 бала, 4 - 7 ұпай жинап, орташа нәтижені 6 бала, 2 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі: Есте сақтау қабілеті - бір-бірімен байланысты бірнеше жеке үрдістен тұратын күрделі психологиялық үрдіс. Есте сақтау қабілеті адамға қажет. Ол оған өмірлік тәжірибені жинақтауға, сақтауға және кейін де пайдалану мүмкіндігін береді. Білім мен дағдыларды бекітудің бәрі есте сақтау қабілетінің жұмысына жатады. Осыған сәйкес психологиялық ғылым алдында есте сақтау қабілеті үрдісін зерттеу бөліміне енетін бірқатар күрделі мәселелер тұр.
Бүгінгі күнде есте сақтау қабілетін зерттеумен түрлі: психология, биология, медицина, генетика және тағы басқа да ғылым өкілдері айналысады. Осы ғылымдардың әр қайсысында есте сақтау қабілетінің теориялары бар: психологиялық (Г. Эббингауз, К. Левин, П. Жане), биогенетикалық (И.П. Павлов, И.М. Сеченов), физиологиялық (Л.С. Выготский).
А.А. Смирнов пен П.И. Зинчеконың зерттеулері есте сақтау қабілетін үрдіс ретінде қарастырып, есте сақтау қабілеті баланың мағыналы қызметі ретіндегі жаңа және маңызды заңдарды ашты. Есте сақтау қабілеті қандай да бір жеке функциямен емес, ол тұлғамен, оның ішкі дүниесі, қызығушылықтары, ынтасымен тығыз байланысты. Сондықтан даму мен жетілу баланың дамуымен қатар жүреді.
Бүгінде есте сақтау қабілеті үрдістерін зерделеудің көптеген әдіс-тәсілдері бар, негізінен оларды түрлі деңгейлі деп есептеуге болады, өйткені психологиялық қызметтің осы күрделі жүйесін психологиялық, физиологиялық және нейрондық, сондай-ақ биохимиялық деңгейде зерттейтін есте сақтау қабілетінің теориялары бар. Көптеген теория бүгінде болжам түрінде қала береді.
Бастауыш сынып оқушыларының - есте сақтау қабілетттерін барлық жағдайда дамыту қолайлы кезең болып табылады.
Қазіргі уақытта көптеген елдер, оның ішінде АҚШ, Жапония, Англия,
Канада, Германия, Венесуэлла білім беру жүйесіне қомақты жаражат жұмсайды, тілдік теорияны үйрету үрдісінде есті дамыту деңгейін арттыруға арналған күрделі құрылғылар мен жүйелер ойлап табуда.
Есте сақтау қабілетін зерттеумен Г. Эббингауз, З. Фрейд, А. Бине, К. Бюлер, А.Н. Лентьев, А.Р. Лурия, С.Л. Рубинштейн, Б.В. Зейгарник, Л.С. Выготский және т.б. көптеген шетел және отандық ғалымдар айналысқан.
Бүгінгі күнде де есте сақтау қабілетін зерттеумен медицина, генетика, психологияы, кибернетика және басқа ғылымдар өкілдері айналысуда.
Біз зерттеу тақырыбын мәселенің актуалды болуына байланысты таңдадық.
Психолого-педагогикалық әдебиетті зерттеуде біз бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту қажеттілігі және бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту бойынша әзірлемелер саны аз болуы арасында қарама-қайшылықты айқындадық.
Айқындалған қарама-қайшылық: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жағдайларын айқындау зерттеу мәселесін белгілеу мүмкіндігін берді. Аталмыш мәселе негізінде бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетісын дамыту деген зерттеу тақырыбын тұжырымдау мүмкін болды.
Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеу мәні: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жағдайлары.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейін теориялық айқындау және тәжірибе-эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу тақырыбы бойынша психолого-педагогикалық әдебиетті зерделеу мынадай болжам жасау мүмкіндігін берді: бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту табысты өтеді, мағыналы жаттаудың оңтайлы тәсілдеріне үйрету, есте сақтау өнімділігін арттыруға бағытталған жаттығулар, бастауыш сынып оқушыларында жанама есте сақтауды қалыптастыру, яғни есте сақтау үшін қосымша құралдарды пайдалану, оның ішінде символ-белгілер сияқты жағдайлар жасалса.
Зерттеудің мақсаты мен болжамына сәйкес мынадай міндеттер анықталды:
1. Зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті үйрету.
2. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеті дамуының ерекшеліктерін анықтау.
3. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жағдайларын айқындау.
4. Эксперимент арқылы бастауыш сынып оқушыларының есін дамыту жағдайларының тиімділігін тексеру.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психология-педагогикалық әдебиетті теориялық талдау және жалпылау, оқу-тәрбие үрдісін бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық экспериментті талдау әдісі, мәліметтерді өңдеудің статистикалық әдістері.
Зерттеу базасы: № 4 жалпы орта білім беретін мектебінің 4 А сынып оқушылары.
1.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Психологиялық-педагогикалық оқу құралындағы есте сақтау қабілеті түсінігі
Психологтардың зерттеуі бойынша адамның есте сақтау қабілеті бұған дейін жинақталған білім мен өмір тәжірибесін өзінің саналы әрекетінде қайта жаңғыртуға және пайдалануға мүмкіндік беретін үйлестіру және есте сақтау үдерісі болып табылады.
Адамның есте сақтау қабілетінің мәні мен маңызы ерекше. Мектеп қабырғасында тиісті пән бағдарламаларын меңгеріп, үздік оқу үшін, одан әрі жоғары оқу орнына түсіп, білімі мен білігін дамыту үшін оқушыға көп оқуға және ізденуге тура келеді. Осыншама қиын және қыруар жұмысты қайткенде оңай, дұрыс және тиімді үйлестірген жөн. Айта кетер жайт, жыл өткен сайын меңгертілетін пәндердің саны артып, мазмұны да күрделене түседі. Оған қоса көптеген оқушылар жекелеген пәндер бойынша өз бетімен білімін жетілдіріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де шұғылданады. Сәйкесінше, баланың есте сақтау қабілетіне түсер жүк те арта түседі. Есте сақтау қабілетінің жұмысын жеңілдету үшін, сондай-ақ оның ішкі беймәлім қуат көзін арттыру үшін мәліметтерді есте сақтаудың тиімді әдістері мен тәсілдерін меңгеру қажет. Сонымен қатар, есте сақтау қабілеті жайлы теориялық тұрғыдан меңгертіп қана қоймай, оны оқушыларға білім беру тәжірибесінде және мұғалімдердің өзге тілді оқыту іс-тәжірибелерінде пайдалана алулары қажет.
Зерттеу жұмысында қазіргі психология ғылымы тұрғысынан адамның есте сақтау қабілетінің құрылымы мен қызметі жайлы зерттеу мәселесін өзекті деп танимыз. Қазіргі таңда есте сақтау қабілетінің үш түрі және үш типі ажыратылады. Есте сақтау қабілетінің түрлері: сенсорлық, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді. Типтері: көрнекі-бейнелілік, сөздік-логикалық және эмоционалдық. Көрнекі-бейнелілік есте сақтау қабілеті арқылы біз айналамыздағы барлық дүниені (адамдар мен жан-жануарларды, олардың дауыстары мен әрекетін, түр-түсін, т.б.), қысқаша айтқанда, көрген-білгеніміздің барлығын есте сақтай аламыз. Есте сақтаудың сөздік-логикалық түрі күрделі формулалар, кестелер және ғылыми терминдерді есте қалдыруға жәрдемдессе, ал эмоционалдық түрі ішкі көңіл-күй сезімімізді санамызға сіңіруге көмектеседі [5, 3 б.].
Аталған типтер өзара тығыз байланысты болып келеді. Өзімізге бұрыннан таныс белгілі бір зат немесе құбылысты көргенде біз оны бірден көрнекі-бейнелілік жады арқылы еске түсіреміз, ал сөздік-логикалық жадының көмегімен олардың атын атап, түсін түстейміз.
Мәліметтерді есте сақтау мерзіміне байланысты есте сақтау қабілетін ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді деп екіге бөледі. XIX ғасырдың соңында неміс психологы Г. Эббингауз тәжірибе өткізіп, бір-бірімен байланысы жоқ мағынасыз буындар тізбегін жаттау арқылы есте сақтау және оны қайта еске түсірудің сандық заңдылықтарын анықтады.
Соңғы кездері жүргізілген нейроғылыми зерттеулер біздің қысқа мерзімді жұмыс жадысымен қатар, ұзақ мерзімді жады иесі екенімізді растады. Жұмыс жадысы ұзақ мерзімді жадыдағы ақпаратпен жұмыс істеу мүмкіндігіне жол ашады. Басқаша айтқанда, ақпаратты белсенді ұйымдастыру, өзара байланыс орнату немесе оны белгілі бір мақсат, айталық, есеп шығару, проблемаларды шешу, тілдесу мақсатында қолдану үшін дайындау немесе іштей ойлану арқылы ұзақ мерзімді жады мүмкіндіктерін өрістету. Ұзақ мерзімді жады қажет кезеңінде алып пайдалану үшін ұзақ мерзімді сақтауға жіберілген ақпарат ретінде сипатталады. Жұмыс жадысы серпінділікке бейім және ұзақ мерзімге созылмайды (бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін ғана). Ұзақ мерзімді жады анағұрлым тұрақты және өмір бойы сақталуы мүмкін. Мысалы, біреу оқытушыдан дарынды оқушылар тобын оқыту үшін таптырмас үміткер бола алатын оқушыны ұсынуды өтінеді. Оқытушы білім алушылары жөніндегі негізгі ақпараттар қоры сақталғанына шек келтірместен, ұзаққа сақталған жадыдағы ақпаратқа сәйкес визуалды және семантикалық (вербалды) ақпарат көздерін сұрыптай отырып, талапқа сай оқушылар туралы ақпараттарды жұмыс жадына тасымалдап, қарастыра бастайды. Тікелей немесе жанама түрде оқытушы дарынды оқушыларды бағалауға арналған белгілі бір өлшемдерді саралап, өз ойын осы талап үрдісінен шығатын адамдар тізімін жасай бастайды. Ұзақ мерзімді жадыны бағалау, ақпаратты тасымалдау және мақсатқа жету үшін оны рефлексивті өңдеу үдерісі ойлаудың жылжымалы күйіндегі жұмыс жадысына жүзеге асады.
Қысқа мерзімді есте сақтау қабілеті арқылы мәліметтерді бірден жадымызда қалдырғанымызбен, олар тез ұмытылады. Ал ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті арқылы жатталған мәлімет санамызда ұзақ уақыт жаңғырып тұрады. Әрине, адам не нәрсені де бір көргеннен-ақ есте қалдыра алмайды, оны жаттап барып, есте сақтайды. Әркімнің есте сақтау жылдамдығы әртүрлі: кейбір адам тез, ал қайсыбіреуі баяу жаттайды. Көбіне баяу жаттайтындары жадындағыларды есінде ұзағырақ қалдырады. Себебі олар әдеттегіден шамамен үш есе артық уақыт жұмсайды.
Адам баласының кез келген іс-әрекеті оның жұмыс істеу әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты. Қолданылатын әдістің тиімділігі оның нәтижелілігінің кепілі бола алады. Егер есте сақтау қабілетін іс-әрекет деп танитын болсақ, онда сәйкесінше қандай да бір мәліметті есте сақтауға септігін тигізетін арнайы әдіс-тәсілдерді меңгеру қажет болады. Әрбір саналы адам мақсатты түрде есте сақтау қабілетін дамытуға бағытталған әдістерді меңгерсе, өзінің есте сақтау жадын тиімді әрі рационалды түрде дамыта алатындығы ғылыми түрде дәлелденген. Зерттеуші ғалымдардың пікірінше, әрбір адам баласына қайталанбас есте сақтау қабілеті тән. Әрбір адамның жадында өзіне беймағлұм мүмкіндіктер бар дейтін болсақ, оны дер кезінде дамытып отырмағандықтан, ол қабілет біртіндеп бәсеңдейді. Ал қабілетіміздің бәсеңдемеуі үшін қандай да бір мәліметті алдын ала жаттамай,
дәл керек кезінде ойға бекітіп алған жөн. Түсініп оқып шығып, оның негізгі мазмұнын игергеннен кейін негізгі ойды көңілге бекіту қажет. Тағы бір қайтара оқып шығып, нені есте сақтап, нені есте сақтай алмағанын ойша шолып өтіп, материалды қажет күнге дейін кейін қоя тұру керек. Әрбір қайталаған сайын бұрын ескерілмеген және қиындық тудырған тұстарға мән беру қажет.
Білім беру үрдісінде доктор Джон Саймонстың Кембридж университетінде жүргізілген зерттеуге назар аударғанымызға жөн көрдік. Миды бұлшық еттермен салыстыру жиі кездеседі, өйткені миды жаттықтырсаң, ол жұмыс істеуін жақсарта бастайды. Бодибилдинг спортымен айналысатындар кір тастарын көтеру арқылы бұлшық еттерін қатайтып, күшейте алады, демек, адам есінде сақтағысы келетін ақпаратты үнемі қайталап (дауыстап немесе ішінен) жаттықтырса, онда өзін есте сақтау дағдыңыз жақсарта алады. Зерттеушілер көп жылдар бойы мұндай әдіспен ақпаратты қайталау оны қысқа мерзімді жадыда сақтап және ұзақ мерзімді жадыға беру үшін керек деп санаған. Бұл әдіс адамның инстинктісімен сәйкес келеді. Мысалы, ол телефон нөмірін есте сақтағысы келсе, онда оны ой-санасын қала ма? деген ниетпен ішінен көп рет қайталауы қажет. Көптеген оқушылар емтиханға қажетті дайындық кезінде дәріс конспектілері мен оқулықтарды қайталап оқу, нақты дәлелдерді жаттап алу оларды табысқа жеткізеді деген ұстанымда болды [6,19 б.].
Психолог П.К. Зинченконың зерттеуінде есте сақтау - ол бір нәрсені қайталап жаттағанда емес, керісінше осы нәрсе туралы белгілі бір қиындықтарды, мәселелерді талдағанда ғана іске қосылатынын айтады. Ғалым мынадай тәжірибе өткізілген: А тобындағы студенттерге жаттауға сөздер тізімі берілген. Ал Б тобындағы студенттерге сөздер берілмей, оларға ағылшын тілінде мәтін берілген және сөздермен жұмыстың түрлері және сұрақтар берілген. Келесі сабақта екі топ студенттері бақылау жұмысын жазған, эксперимент Б тобы студенттерінің сөздерді есте жақсы сақтананын көрсетті. [7, 40 б.].
Зерттеулердің біріне қатысушыларға сөздер тізімі беріліп, оларға белгілі бір уақыт ішінде дауыстап айту сұралады. Қатысушылардан қайталаған сөздерді еске түсіруді тікелей байланысты болатыны анықталды. Соған қарамастан, барлық жағдайларда дерлік жай механикалық қайталауға қарағанда, есте ұстауға тырысқан ақпараттың мағынасын ұғып, стратегиялық қолданыстарға сүйеніп, есте сақтау анағұрлым тиімдірек болып шықты. Ырықты және ырықсыз есте сақтауды салыстыру кезінде, өз мақсаттарына және оған жетудің тәсілдеріне байланысты әр түрлі болатыны анықталды. Оның пікірінше, тіпті, әр түрлі мақсатқа бірдей тәсілдерді қолдану бірнеше өзгешеліктермен ерекшеленуі тиіс. П.К.Зинченко ес үрдісін ол жүзеге асырылатын іс-әрекетке тәуелділігі, осы үдерісінің іс-әрекеттің ерекше түрі ретіндегі мазмұны жайлы және есте сақтаудың жоғарғы деңгейлерінде қайталаулардың өзгешелігі жайлы Ырықсыз есте сақтау атты еңбегінде келтіреді. Ырықсыз есте сақтау құбылысы бұл жұмысты зерттеудің арнайы пәні болады. Естің екі түрі үшін де есте сақтаудың негізгі факторы - қайталау деп саналады, ал олардың саналық айырмашылықтары жайлы мәселе көтерілмеді. Оның еңбегі естің ең басты теориясы деген негізгі бағалауға ие болды және осы саладағы көптеген тәжірибелік жұмыстарға негіз болды. Ол зерттеулерін қорытындылай келе, өз жұмысының басты нәтижесін ырықты және ырықсыз есте сақтауда құрылымдық, генетикалық және функционалды талдаудың ортақ бірлігі болып адам әрекеті табылады деп тұжырымдайды [6, 24б.].
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілеттерін дамыту шарттары
Есте сақтау мәселесіндегі ұлы зерттеуші Эндель Тулвинг алып шығу тәжірибесі деп аталатын тәсілдердің артықшылықтары туралы білгендердің алғашқыларына жатады. Бірқатар эксперименттерге қатысушылар үш жағдайда сөздер тізімін жаттады: стандартты (жаттау, тест, жаттау, тест) қайта жаттау және қайта тестілеу (жаттау, тест). Қайта жаттау тобына қайта тестілеу тобына қарағанда сөздермен жұмыс істеуге үш есе көп уақыт берілді. Егер үйрену тек қана жаттау үдерісінде болса, онда олар сөздерді жақсы есте сақтайды деп күтіледі. Бірақ Тулвинг таңдалынған жаттау тәсіліне қарамастан, барлық топтардың нәтижелері бірдей екендігін байқайды. Десек те, нақтылап оқу стратегиясы қолданылған қайта оқуға қарағанда, қайта тестілеу жақсы нәтижесі беруі мүмкін. Тестілеу маңыздылығы күнделікті оқу жағдайларында тестілерді пайдалану үшін көрсетілген [6, 26 б. ].
Американдық психологтар Джефф Карпике және Роди Редигер шетел тілдерін оқу емтиханда 80 %-ға дейін есте сақтауға және оны қайталап айтып беруге алып келгендігін, ал тілді оқу жөніндегі нұсқаулықтарда пайдаланатын дәстүрлі стратегиялар есте сақтаудың 30%-ға төмендеуін көрсеткендігін анықтады. Зерттеушілер қатысушылардан өздерінің жетістіктерін болжауды сұраған кезде, соңғылар бұл әдіс оларға соншалықты басымдылық береді деп ойламаған [6, 28 б.].
Есте сақтау қабілетін дағдыландыруға келетін болсақ, дағды дегеніміз - жаттығу мен қайталау арқылы автоматтандырылған іс-әрекеттің бөлігі. Дағдыға айналған адамның іс-әрекеті есінен біржолата шығып кетпейді. Дағдының пайда болуы әуелі ойланып толғануды талап ететін саналы істерден шығады.
Дағдының қалыптасуы жад үрдісінің негізінде жүзеге асырылады. Оқу үстінде дағдыға талпынуды жаттығу деп атайды. Дағдылану үнемі бір дәрежеде тұрып қалмау үшін жаттығу үдерісінің әр кезеңінде де түрлі әдіс қолданылып, сабақ беруді түрлендіріп жүргізеді.
Жаттығу жұмыстарын жемісті жүргізуге бірнеше талаптар қойылады. Бұл талаптардың бірнеше негізгілері байқалады:
а) жаттығу жұмысы нәтижелі болып оқушы ойдағыдай табысқа жету үшін, ең алдымен нені жаттауды оны қалай жаттауды, және осы материалды қалай ұзақ есінде қалуын білуі қажет. Егер оқушының алдында осындай мақсат болмаса, ол өзін-өзі күштеп, жұмысқа беріле алмайды;
ә) оқушының жаттығуы өріс алу үшін, ол өз жұмысының қалай орындалғанын үнемі тексеріп отыруы қажет. Егер жұмысты орындауда оқушы қателік жіберсе, сол қатені қалай жөндеудің тәсілі көрсетіледі;
б) жаттығу жұмысының мазмұны тек ауызша қайталау болмай, көбінесе әрекет жазу, сызу арқылы жүргізілуі тиіс. Себебі, ауызша қайталағанға қарағанда машықтанып, әр түрлі әрекет жасау мазмұнның есте терең қалуына себеп болады;
в) жаттығу жұмысы белгілі бір жүйелікпен жүргізілуі тиіс. Мысалы, оқу мазмұндары бірінен соң бірі бөлшектерге бөлініп, белгілі бір мерзім бойынша жүргізілсе, нәтижелі келеді;
г) жаттығу жұмысын жүргізу арасындағы уақыт аралықтары тым ұзақ болмауы тиіс. Егер жаттығу жұмыстарының арасындағы үзіліс ұзақ болса, бұрынғы өткендер ұмытылып, келесі мазмұндарды еске түсіру қиын соғады. Егер жаттығу жұмысы орынсыз көп қайталана берсе, оқушы тез шаршайды. Ал қайталау аз болса, онда дағды терең қалыптаспайды. Сондықтан қайталау оқу мазмұнының ерекшелігіне қарай, белгілі мөлшермен жүргізілуі тиіс [8, 169 б.].
Мектепте жаңа түскен баланы оқуға үйрету үшін, әуелі сөйлемдерді сөздерге, сөзді буындарға, буынды дыбыстарға бөліп, талдау жұмысын жүргізеді. Бұл мезгіл, талдау кезеңі болып есептелінеді. Бұл кезде оқушыға дыбыстардың бір түрін екінші түрінен ажырату қиынға соғады. Сондықтан, олар өзара салыстырады. Осы кезде оқушыны тек дыбыстарды ажыратуға ғана үйретіп қоймай, оларды буынмен оқып жаттықтыруға ерекше мән беріледі. Бұлай болмаған жағдайда оқушының тексті дұрыс оқи алуы көпке дейін созылады. Жаттығу бір сыпыра уақыт жүргізілгеннен кейін оқушы қайтадан топтау кезеңіне көшіріліп, дыбыстардын буын, буындардан сөз, сөздерден сөйлем құрастыру әдістері арқылы оқытылады. Дегенмен топтау кезеңінде оқушы әлі де болса, тексті бірден оқып кете алмайды. Тек еңақырғы кезенде, оқушы оқуда біраз жетістікке жеткен соң, дағды автоматтануға айналады.
Бұл зерттеулердің түпкілікті нәтижелері қарастырылған әдістемелердің қайсы біреуін артық деп санауға негіз бермейді. Бұл орайда, басқа факторлардың іс-әрекеттердің мазмұнының оқушылардың дара ерекшеліктерінің, мұғалімнің жеке басының ықпалы - әдістемелердің айырмашылығынан гөрі күштірек болып шығады.
Білім негізі бастауышта демекші, білім берудің алғашқы сатысы - бастауыш білім. Сондықтан баланы бастауыш сыныптан бастап шығармашылықпен ойлауға, өз бетімен шешім қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға үйрету қажет. Оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту - бүгінгі күннің басты талабы. Бұл бізден тәрбиешілерден өнімді жұмысты талап етсе, балалардан сол бастауыш сынып оқушысына лайықты тұлғаны талап етеді. Ол дегеніміз, балалардың алған білімдерін меңгеруі үшін көп еңбекті қажетсіндіреді. Оны жүзеге асыру жолдары балалардың есте сақтау қабілетін дамытуға септігін тигізетін оқу үдерісін ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынуды міндеттейді. Яғни, оқу тәрбие барысындағы балалардың есте сақтау қабілетін дамыту, сол арқылы қарым-қатынас жасай білуге үйрету өзекті мәселені танытады.
Адамның есте сақтау қабілетінің мәні мен маңызы ерекше ғой. Мектеп қабырғасында тиісті бағдарламаны балаға меңгеріп, білімі мен білігін дамыту үшін оның есте сақтау қабілетіне жүк те артып отыр. Осы орайда есте сақтау қабілетінің жұмысын жеңілдету үшін, мәліметтерді есте сақтаудың тиімді әдістері мен тәсілдерін меңгеру қажет.
Баланың кез келген іс-әрекеті оның жұмыс істеу әдіс-тәсілдеріне тікелей байланысты болады. Қолданылатын әдістің тиімділігі оның нәтижелілігінің кепілі болады. Егер есте сақтау қабілетін іс-әрекет деп танысақ, онда сәйкесінше қандай да бір мәліметті есте сақтауға септігін тигізетін арнайы іс-әрекетке байланысты әдіс-тәсілдерді меңгер қажет болады. Әрбір саналы адам мақсатты түрде есте сақтау қабілетін дамытуға бағытталған әдістерді меңгерсе, өзінің есте сақтау жадын тиімді әрі рационалды түрде дамыта алатындығы ғылыми түрде дәлелденген.
Бала мектепалды даярлық сыныпқа келген кезде оқуға үйрету үшін, әуелі сөйлемдерді сөздерге, сөзді буындарға, буынды дыбыстарға бөлу жұмыстарын атқарады. Бұл мезгіл, талдау кезеңі болып есептеледі. Осы кезеңде бала тек дыбыстарды ажыратуға ғана үйренбейді, оларды буынмен оқып жаттығуға ерекше көңіл бөледі. Егер бұлай жасамаса сөздерді, сөйлемдерді оқып үйрену көпке созылып кетеді. Ал жаттығуды бірнеше жасағаннан кейін бала қайтадан топтау кезеңіне көшіп, дыбыстардан буын, буындардан сөз, сөздерден сөйлем құрастыру әдістері арқылы оқиды. Әрине, бұл кезеңде бала мәтінді бірден оқып кете алмайды. Тек соңғы кезеңде бала біраз жетістікке жеткесін, дағды автоматтануға айналады.
Қажырлы еңбек барысында есте сақтау қабілеттің дағдылары бірнеше бөліктерден тұратынын анықтаймыз:
- Белгілі бір мәліметті тез есте сақтауға көмектесетін бейнелі шартты белгілер болуы тиіс. Мысалы, Мнемотехника әдісінің Мнемотаблицамен жұмыс тәсілі, дыбыс және оның әріп таңбасын, әңгіме мазмұнын есте сақтап, оны сол шартты белгілерге қарап толық мәлімет беруге оңтайлы.
- Есте сақтаған мәліметтерді бейнелі образдарға айналдыру қабілетінің болуы; Бұған мысал ретінде, Ассоциация әдісін дәлел ретінде алуға болады.
- Мәліметті ұзақ уақыт бойы есте сақтау дағдысын қалыптастырып, қажетінде еске түсіртетін зейін тұрақты болуы тиіс;
- Жадымызда мәліметтердің байланысын есте сақтау үшін көмек көрсететін тірек образдар жүйесі болуы тиіс.
Білім саласына түрлі технологиялар енгізілуде. Сол технологиялардың ішінен өзімізге қажеттісін таңдап, оқу қызметінің әр кезеңінде тиімді қолдана білу қажет. Қазіргі кезде мектепетер интерактивті тақталармен жабдықталған. Сол аталмыш техникада дидактикалық материалдарды қамтамасыз етіп, балалардың қызығушылық қабілеттерін ашып сөздің айтылуын, оқылуын, жазылуын, суретті интерактивті тақтаға шығарып қойсақ, оны өру арқылы, тыңдау арқылы есте сақтап қалу қабілеттерін жақсы дамытуға болады. Психолог ғалымдардың айтуынша: Көрнекіліктерді қолдану мидың қабығында қосымша тітіркендіргіштердің пайда болуына ықпал жасап, есте сақтау қабілетін нығайтады екен.
Есте сақтау қабілетін тұрақтандыру үшін қарапайым қағидаларды да ұстанған дұрыс. Ғалымдар есте сақтаудың бірнеше жолдары барын мәлімдеді. Мысалы, бос уақытта сурет салу есте сақтауды жақсартады екен. Бұл жерде суреттің сапасы мен көркемдігі маңызды емес, бастысы - сурет ойды тынықтырады. Ойдың тынығуы есте сақтау қабілетін жоғарылатады. Көзге арналған жаттығулар да естің дамуына пайдалы. Егер таңертен күнде 30 секунд жаттығу жасап отырса, есте сақтау қабілетіміз 10%-ға жақсарады. Бұл да ғалымдармен дәлеледенген.
Сөзжұмбақтар, ойша санау, логикалық сұрақтарды шешу, өлеңдерді жаттау, шет тілдерін меңгеру - миды жұмыс істеуге арналған ең тиімді әдістер болып саналады.
Жалаң аяқ жүгірудің өзі есте сақтау қабілетін жақсартады. Себебі, адам жалаң аяқ жүрген кезде, аяғын жарақаттап алмайын деп айналасына барлай арап жүреді емес пе, мұндай сәтте ми да белгілі бір қызмет атқарады. Ол қызметтер есті жақсартуға көмектеседі екен. Келесі тәсіл - жазу. Қазіргі кезде қолмен жазу қалып келеді. Көбінесе біз пернетақта көмегімен жұмыс жасаймыз. Дегенмен, есте сақтау қабілетімізді жақсарту үшін бір ауық қолға қалам алып, жазу жазып та тұру өте қажет.
Жаңа зерттеулер дәлелдегендей, жаттығу кезінде салмағы ауыр заттарды көтерген кезде есте сақтау 20%-ға жақсарды делінген. Биікке өрмелеу, шыңға шығу мен ағашқа өрмелеу де есте сақтау қабілеті үшін пайдалы. Себебі, тепе-теңдікті сақтау арқылы жады жұмысы жақсара түседі екен. Бір сөзбен айтар болсақ, миды үнемі жұмыс істетіп тұру қажет.
Уақыт өте келе ассоциативтік теорияда бірқатар мәселелер туындады, олардың негізгісі - балалар есте сақтау қабілетінің таңдаулы болуын түсіндіру. Ассоциациялар кездейсоқ туындайды, ал есте сақтау қабілеті әрқашан белгілі бір ақпаратты таңдайды. Сонымен қатар, есте сақтау қабілетінің ассоциациялық теориясы оның заңдарын танып білу үшін көп пайда береді. Қайталау саны әртүрлі болуында және элементтерді уақыт бойынша бөлуге байланысты ұғылатын элементтен саны қалай өзгеретіні, жаттау мен есте сақтау арасында өткен уақытқа байланысты есте сақтау мен қатар элементтерінің есте қалай сақталатыны анықталды. Ассоциативтік теорияның орнына ХІХ ғасырдың соңында гиштальттеория келді. Гиштальт (құрылым) - алғашқы элементтердің бастапқы, тұтас ұйымдастырылу негізгі түсінігі және принципі болды. Гиштальттің қалыптасу заңдары есте сақтау қабілетіне анықтама береді. Осы теорияда құрылымдық материалдың мәні, оның тұтастыққа жеткізілуі ерекше аталды. [8,170б.]
Субъектіден тәуелсіз қауіпсіздік, ұқсастық принциптеріне сәйкес әрекет ететін құрылымның туындау материалының ұйыдастырылуы немесе өздігінен ұйымдастырылуы. Осы себептер бұдан кейінгі негіздеу мен түсіндіруді талап етпейтін құрылым туындаудың ақырғы негізгі болады. Гиштальт заңдары субъекті белсенділігінен тыс әрекет етеді. Есте сақтау және жаңғырту диалектикасының әрекет етеуі мынадай. Қандайда бір қажеттілік жағдайы балада есте сақтау немесе жаңғырту ұстанымын тудырады. Тиісті ұстаным бала санасында тұтас құрылымдарды жандандырады, олар негізінде материал есте сақталады немесе жаңғыртылады. Гештальтпсихологияда К. Левиннің концепциясы ерекше орын алады. Ол негіз қалаушы ретінде мақсатқа лайықтық, құрылымдық принципін ұсынды. Левин өзінің әрекет теориясын әзірлеп, ең алдыменен ерік талап ететін әрекеттерді, олар құрылымына әрекет жасайтын субъектіні, дәлірек болса оның қажеттіліктері мен ниетін қосады. Есте сақтау қабілеті саласында ол бағыттылық немесе күш өрісіндегі бәсеңдеудің күштік арақатынасы есте сақтау өнімділігіне тигізетін ықпалда көрінісін табады. Осыған тән көрініс - аяқталмаған әрекеттерді аяқталғандардан гөрі жақсы еске түсіру. Сонымен қатар, есте сақтау қабілетінің таңдаулы болу фактілерінің кейбіруіне психологиялық түсіндіру тауып, гештальттеория есте сақтаушының қызметіне, сондай-ақ ерекше мнемикалық қызметіне байланысты есте сақтау қабілеті үрдістерін зерттеген жоқ. Адамның практикалық қызметіне байланысты есте сақтау қабілетіның дамуы аталған теорияда қойылмаған және шешілген емес.
Есте сақтау қабілетінің қызметі ретінде зерттеу француз ғалымы П. Жане жұмысымен басталды. Ол есте сақтау қабілетінің ең бастысы материалды есте сақтауға, өңдеуге және ұғындыруға бағытталған әрекет ретінде қарастырды. Есте сақтау қабілеті дамуының түрлі деңгейінде осы қызметтің сипаты әртүрлі, бірақ барлық кезең үшін ортақ болатыны - өткенде болғанмен, бірақ Ж. Пиаже есте сақтау қабілетінің мақсаты өшкен өткенді жеңу деп таныған. Ең алдыменен ол болғанның қайта жаңыруын күтуде көрінісін табады; одан әрі - оны іздеу; кейін -- шегіндірілген қызмет болып
табылған.. Келесі сатылары тапсырма және сөздік тапсырма беру, соңында, балаға тән есте сақтау қабілетіның байқалуы: көргенін айту үшін заттарды сипаттау және суреттерде көрген бейнелерді белгілеу. Есте сақтау қабілетіның даму кезеңдері реттілігінің құрылысы Жаненің берік фактілер негізімен дәлелденбейді.
Біздің елде бұл теория жоғарғы психикалық функциялардың шығу тегі теориясында жалғасын тапты. Осы теорияға сәйкес материалды түрлі елестету, есте сақтау және жаңғырту арасындағы байланыс-ассоциациялардың пайда болуы, оның мнемикалық өңдеу барысында баланың осы материалмен не істейтінін түсіндіреді. А.А. Смирнов ойдан гөрі әрекеттің тез ұғылатынын анықтаған, ал әрекет арасында кедергімен байланысты, сондай-ақ сол кедергілер жақсы ұғылады деп айтқан болатын. А.А. Смирнов пен П.И. Зинченко баланың саналы қызметі ретінде есте сақтау қабілетіның жаңа және маңызды заңдарын ашқан.. Есте сақтау қабілеті қандай да бір дербес функция емес, ол тұлғамен, оның ішкі дүниесі, қызығушылығымен, ынтасымен тығыз байланысты. Әр баланың есте сақтау қабілеті дамудың жалпы заңдылықтарымен сипатталса да, сонымен бірге олардың өз ерекшеліктері болады. Кейбір балалар есте сақтау қабілетінің көрнекі-бейнелік түрімен ерекшеленеді. Осындай есте сақтау қабілеті түрлеріне ие болатын бала бейнелерді, олардың түрлерін, түстерін және де тағы басқаларын. жақсы ұғып меңгереді. Сөздік-ауытқулары бар есте сақтау қабілеті түріне тән балаларда, екінші белгі жүйесі басым болады. Көптеген балалар көрнекі-бейнелік және сөз-қисынды материалдарды да жақсы аңғарады, сонымен қатар, сезімдерді жақсы балалар есте сақтауымен ерекшеленеді.
А.А. Смирнов жаттығуларды түсінуге және мағыналы есте сақтауға ат салысатын негізгі амалдарды бөліп көрсеткен: мағынасы бар байланыстарды пайдалану, оларды салыстыру, жіктеу, жүйелеу, өзін-өзі бақылау операциялары. Материалды түсінуге көмектесетін әдістемелік тәсілдердің арасындағылардың негізгісіне, суретте және т.б. бейнеленген әдістемелік тапсырмалар балалар зейінін аударатын мәселелерде үлкен орын алады.
Л.С. Выготский, П.П. Блонскийлер бір-біріне сәйкес емес екі түрлі, яғни екі есте сақтау қабілеті бар деген тұжырым жасады.
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін дамыту жолдары
Бір есте сақтау қабілеті денеде болып жатқан басқа үрдістерге ұқсас және ми функциясы ретінде қаралады. Балада рухани қызметті танытатын есте сақтау қабілетінің басқа да түрілері қатар дамиды. Басқа психологтар есте сақтау қабілеті дамымайды, олар балалық шақ дамуында ең максималды болады деген тұжырым жасайды. Үшіншілері есте сақтау қабілетінің дамуы 10 жас шамасында шегіне жетеді, содан соң төмендейтінін анықтаған.. Осы үш көзқарастың бәрі де аталған мектептерде мәселе бойынша қарапайым қойылатындығын аңғартады. Осы зерттеулер есте сақтау қабілетінің даму мәселелерін шешкен емес.
Есте сақтау қабілеттеріне өмірлік тәжірибе алу, сақтау және жаңғырту қабілеті деген анықтама беруге болады. Мінез-құлықтың түрлі түйсіктері, тума және жинақтаған механимздері есте сақтау қабілетінде сақтап қалған, мұра бойынша берілген немесе жеке өмір тәжірибесі барысында жинақталған тәжірибе. Адам өзінің есте сақтау қабілеті, оны жетілдіру арқасында жануарлар патшалығынан бөлініп шықты, бүгіндегі шыңға жетті. Осы фунцияның үнемі жақсаруысыз адамзаттың прогресі болуы мүмкін емес.
Есте сақтау қабілетінің дамуы негізінен адамға, оның қызмет ету саласына және басқа да танымдық үрдістерінің дұрыс қызмет етуі мен дамуына тікелей байланысты. Қандай да бір үрдіс бойынша жұмыс істей отыра, адам есте сақтау қабілетін дамытып, жаттықтырады.
Адам есте сақтау қабілеттері сандық және сапалық деп бөлінеді.
Сапалық сипаттамаға есте сақтау жылдамдығы, беріктігі, ұзақтығы, дәлдігі мен көлемі жатады.
Сапалық ерекшеліктеріне көру, есту, эмоционалдық, қимыл және басқа да есте сақтау қабілеті түрлерінің басым болуына және қызмет етуіне қатысты болады. Аталғандар бірінің шүбәсіз басым болу мағынасында есте сақтау қабілетінің таза түрі сирек болады. Көбінесе іс жүзінде біз көру, есту, қимыл және есте сақтау қабілетінің түрліше қабысуымен кездесеміз. Олардың қабысуы үшін көру-қимыл, есту-көру және есте сақтау қабілетінің қабысуы тән болады. Бірақ көптеген адамда көру, есте сақтау қабілеті басым болады.
Адамда жиі қолданлнатын есте сақтау қабілеті түрлері жақсы дамыған болады. Бұл үрдіске өз септігін кәсіби қызмет тигізеді. Мысалы, ғалымдарда мағыналық және қисынды есте сақтау қабілеті жақсы дамыған, бірақ механикалық есте сақтау қабілеті нашарлау. Актерлер мен дәрігерлерде адам жүзін есте сақтау қабілеті жоғары.
Есте сақтау қабілеті үрдістері тұлға ерекшеліктерімен, оның эмоционалдық күйі, қызығушылығы мен қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Олар адамның қалай ұғатыны, сақтайтыны және еске түсіруін белгілейді. Қызықтының бәрі, эмоционалдық мәні бары жақсы ұғылады.
Сонымен қатар, адамның есте сақтау қабілеті әдетте физикалық жағдайы және тұлғаның сезімдерімен тығыз байланысты болады. Бұл есте сақтау қабілетінің аурумен бұзылуын дәлелдейді. Осындай барлық жағдайларда (олар амнезия деп аталады, есте сақтау қабілетінің қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді бұзылуы болады) есте сақтау қабілетінің өзіне тән бұзылулары болады, олар өз ерекшеліктерінде ауырған тұлға жабырқауын танытады.
Адамның есте сақтау қабілеті тұрақты емес, ол өмір бойы өзгереді. Ерте жасынан баланың есте сақтау қабілетінің дамуы бірнеше бағыт бойынша жүреді. Біріншіден, аффективті (эмоциялық) және механикалық (моторлық, қимыл) есте сақтау қабілеті әрекет етеді, ол біртіндеп қисынды және бейнелікпен толығады және ауыстырылады. Екіншіден, тура есте сақтау -- уақыт өте келе түрлі мнемотехникалық амалдар мен құралдарды есте сақтау және еске түсіру үшін белсенді және саналы пайдаланумен байланысты жанамаға айналады. Үшіншіден, балалық шақта басым болған еріксіз ұғу ересек адамдарда еріктіге айналады.
Есте сақтау үшін ынта құралдары бір заңдылыққа бағынады: ең алдыменен
олар сыртқы (мысалы, еске алу үшін жіп түю) болады, соңынан ішкіге (сөйлеу, сезім, ассоциация, елестету, бейне, ой) айналады. Есте сақтаудың ішкі құралдарын қалыптастыруға тән болатыны ол -- негізгі роль қарым-қатынас жасаудың сыртқы функциясынан ішкіге сөйлеу тілде айналатынында.
Материалды сақтау тәсіліне қарай жылдам, қысқа мерзімді, жедел, ұзақ мерзімді және де генетикалық есте сақтау қабілетіны бөледі.
Жылдам (иконикалық) есте сақтау қабілеті сезіну органдарымен қабылданатын ақпарат бейнесінің тікелей көрінісі болып табылады. Оның ұзақтығы 0,1-ден 0,5 с. дейін.
Ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті қысқа уақыт аралығында (шамамен 20 с. дейін) қабылданған ақпараттын жалпыланған бейнесін, оның мәні бар элементтерін сақтайды. Ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті көлемі ақпарттың 5-9 бірлігін құрайды және бір рет ұсынылғаннан соң адам дәл айтып бере алатын ақпарат санымен анықталады. Қысқа мерзімді есте сақтау қабілетіның маңызды сипаттамасы - ол оның таңдаулы болуында. Жылдам есте сақтау қабілетінен оған актуалды қажеттіліктерге және адам қызығушылығына сай келетін, оның артқан ықыласын аударатын ақпарат қана түседі. Әдеттегі адамның миы, көзі көрген мыңдағанның бір бөлшегін де қабылдамайды деген екен Эдисон.
Жедел есте сақтау қабілеті қандай да болсын әрекет немесе операция жасау үшін алдын ала белгілеген мерзімде ақпаратты сақтауға есептелген. Жедел есте сақтау қабілетіның ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше күнге дейін болуы мүмкін.
Ұзақ мерзімді есте сақтау қабілеті ақпаратты шектелмеген мерзімде сақтай алады, сонымен қатар (бірақ әрқашан емес) оны көп рет қайта еске түсіру мүмкіндігі бар.
Іс жүзінде ұзақ мерзімді есте сақтау қабілетінің қызмет етуі ойлаумен және ерік (воля) күшімен байланысты.
Генетикалық есте сақтау қабілеті генотиппен негізделген және ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Ондағы, адамның есте сақтау қабілетінің осы түріне ықпалы тым шектелген (егер ол тіпті мүмкін болса).
Есте сақтау қабілетінің қызмет ету үрдісінде басым болған анализатордан есте сақтау қабілетінің қимыл, көру, есту, сезіну, иіс, дәм, эмоциялы және басқа түрлері бөліп көрсетіледі.
Қорыта келе, аталмыш зерттеу барысында есте сақтау қабілетің дағдылары бірнеше бөліктерден тұратыны анықталды:
- белгілі бір мәліметті тез есте сақтауға жәрдемдесетін жадымызға бейнелі кодттар болуы тиіс;
- есте сақталған мәліметтерді бейнелі образдар мен ассоциацияларға айналдыру қабілетінің болуы;
- ұзақ уақыт бойы, әрі еш қиналыссыз мәліметті есте сақтау дағдысын қалыптастыратын және қажет болған жағдайда еске түсіре алатын зейіннің тұрақты болуы тиіс;
- есте сақталған ауқымды ойша қайталамай алу қабілетінің болуы;
-жадымызда мәліметтердің өзара байланысын есте сақтауға жәрдемдесетін тірек образдар жүйесінің болуы тиіс [9, 5-6 бб.].
Күнделікті есте сақтау қабілетін саналы түрдегі мнемоникалық дағдысының айырмашылығын білу маңызды болып табылады, яғни бұл дегеніміз, бір мезгілде жүздеген нақты мәліметті жадыда бекіту деген сөз.
2. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕ-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау қабілетінің даму деңгейінің диагностикасы
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесі
Балаға өзіне таныс жасырылған көптеген заттардың суреті кескіндеме түрінде көрсетіледі. Балалар тақтаға ілінген суреттегі заттарды есіне сақтап, қайта жазып беруі тиіс.
Мақсаты: баланың қысқа және ұзақ мерзімді есте сақтау қабілетін анықтауға арналған.
Ескерту: егре психодиагностиканы жүргізуші баланың асығып және уақыттан озып, барлық заттарды таба алмай, бір суреттен екінші суретке ауысып жатқанын байқаса, ол баланы тоқтатып, алдымен бірінші суреттегі заттарды еске түсіріп жазуын сұрау керек. Алдыңғы суреттегі барлық заттар табылғаннан кейін ғана, екінші суреттегі заттардың тізімін жазу керек. 1, 2, 3 суретте жасырылған суреттердің жалпы саны - 14.
Нұсқау: Қазір сіздерге жасырылған суреттері бар үш парақ көрсетіледі. Сіздер сол суреттерді естеріңізде сақтап, қандай заттар жасырылғанын жазу керексіздер. Тапсырманы орындауға бір минут уақыт беріледі. Сұрақтарыңыз бар ма?
Кілт: шәйнек, стақан, бөтелке, шанышқы, тарелка, кувшин, балға, үтік, пышақ, шелек, балта, тырна, қайшы, щетка.
Қорытынды: 10 ұпай - өте жоғары
8 - 9 ұпай - жоғары
4 - 7 ұпай - орташа
2 - 3 ұпай - төмен
0 - 1 ұпай - өте төмен
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесі
Кесте 1 4 А сынып оқушыларының есте сақтау қабілетін анықтау
№
Т.А.Ә.
Ұпай
Нәтижесі
1
Х1
9
Жоғары
2
Х2
9
Жоғары
3
Х3
7
Орташа
4
Х4
10
өте жоғары
5
Х5
6
Орташа
6
Х6
10
өте жоғары
7
Х7
9
Жоғары
8
Х8
8
Жоғары
9
Х9
8
Жоғары
10
Х10
6
Орташа
11
Х11
3
Төмен
12
Х12
6
Орташа
13
Х13
8
Жоғары
14
Х14
9
Жоғары
15
Х15
9
Жоғары
16
Х16
10
өте жоғары
17
Х17
10
өте жоғары
18
Х18
8
Жоғары
19
Х19
8
Жоғары
20
Х20
7
Орташа
21
Х21
7
Орташа
22
Х22
8
Жоғары
23
Х23
10
өте жоғары
24
Х24
9
Жоғары
25
Х25
9
Жоғары
Қатысқандар саны: 25
Сынып бойынша нәтиже: өте жоғары - 5
жоғары - 13
орташа - 6
төмен - 1
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесі
Гистограмма 1 Сыныптың есте сақтау қабілетін пайыздық есеппен бағалау
Зерттеу қорытындысының пайыздық мөлшері бойынша:
Өте жоғары ұпай алған 5 оқушы - 20%;
Жоғары ұпай алған 13 оқушы - 52%;
Орташа ұпай алған 6 оқушы - 24%;
Төмен ұпай алған 1 оқушы - 4% құрады.
Суретте қандай заттар жасырынып тұр әдістемесінің нәтижесі бойынша сынып оқушыларының ішінде 10 ұпай жинап, өте жоғары нәтижені 5 бала, 8 - 9 ұпай жинап, жоғары нәтижені 13 бала, 4 - 7 ұпай жинап, орташа нәтижені 6 бала, 2 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz