Ұйымның шығыстарының есебі
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒЫСТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі мәні 5
1.2 Шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС .на сәйкес танылуы 8
1.3 Шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуі 15
2 ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ 20
2.1 Өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі 20
2.2 Ұйымның мерзімдік шығындар есебін ұйымдастыру 26
2.3 Шығыстар есебін жетілдіру жолдары 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
1 ШЫҒЫСТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі мәні 5
1.2 Шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС .на сәйкес танылуы 8
1.3 Шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуі 15
2 ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ 20
2.1 Өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі 20
2.2 Ұйымның мерзімдік шығындар есебін ұйымдастыру 26
2.3 Шығыстар есебін жетілдіру жолдары 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
Шығын деген ұғымды түсіну үшін, ең алдымен оның пайда болу себептерін, табиғатын, олардың бағыттарын, мақсатын, негізгі шешетін мәселелерін, шаруашылық үрдістерінің сатыларындағы атқаратын қызметімен, рөлін анықтап алудың маңызы зор.
«Өндіріске жұмсалған шығындар» өнім өндіру, жұмыс орындау және қызмет көрсету шығындарын қамтыса, «Өндіріс шығындары» сату шығындарын қоса қамтиды. Бұдан туатын тұжырым алдымен өндіріске жұмсалған шығындар материалдандырып актив ретінде нақты өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта табыс әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс әкелу қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды. Жұмсалған кез келген шығынның бағытына қарай белгілі бір түпкілікті мүддені көздейтіні, мақсаттың болатыны белгілі. Ал өндіріске жұмсалған шығындардың түпкілікті мақсаты ұйымға табыс әкелу. Бұл жерде дайын өнім (қызмет, жұмыс) өндіру мен қатар оның сапалы болып өндірілу мақсаты қоса көзделеді. Өйткені өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен табыс түсіру үшін өнімнің сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың көлеміне тікелей байланысты өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған мөлшердегі көлемінің сақталуы негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Атап айтқанда:
- жалпы және әкімшілік шығындары;
- пайыз бойынша шығыстар;
- тауар - материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Үлестірмелі шығыстар - бұл амортизация және сақтандыру шығындары.
Оларға сәйкес активтер таза табыс әкеледі деп күтілетін кезең ағымына да жүйелі үйлестіріледі.
«Өндіріске жұмсалған шығындар» өнім өндіру, жұмыс орындау және қызмет көрсету шығындарын қамтыса, «Өндіріс шығындары» сату шығындарын қоса қамтиды. Бұдан туатын тұжырым алдымен өндіріске жұмсалған шығындар материалдандырып актив ретінде нақты өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта табыс әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс әкелу қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды. Жұмсалған кез келген шығынның бағытына қарай белгілі бір түпкілікті мүддені көздейтіні, мақсаттың болатыны белгілі. Ал өндіріске жұмсалған шығындардың түпкілікті мақсаты ұйымға табыс әкелу. Бұл жерде дайын өнім (қызмет, жұмыс) өндіру мен қатар оның сапалы болып өндірілу мақсаты қоса көзделеді. Өйткені өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен табыс түсіру үшін өнімнің сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың көлеміне тікелей байланысты өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған мөлшердегі көлемінің сақталуы негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Атап айтқанда:
- жалпы және әкімшілік шығындары;
- пайыз бойынша шығыстар;
- тауар - материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Үлестірмелі шығыстар - бұл амортизация және сақтандыру шығындары.
Оларға сәйкес активтер таза табыс әкеледі деп күтілетін кезең ағымына да жүйелі үйлестіріледі.
1 Правила ведения бухгалтерского учета (от 14 октября 2011 г. № 1172) ТОО «Издательство LEM» 2014 г.
2 Бухгалтерский учет от азов до баланса. (Практическое пособие) В.П.Проскурина 2013 г.
3 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия Т.У. Турманидзе 2011 г.
4 Правила ведения бухгалтерского учета в государственных учреждениях ТОО «Издательство LEM» 2013 г.
5 Ұйымның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. (Анализ финансового положения орғанизаций. Учебное пособие.) Джаншанло Р.Е, Андыбаева Г.Т. 2014 г.
6 Қабылова Н.Қ., Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері): Оқулық. - Астана: Фолиант, 2008. - 368 б.
7 Нұрсейітов Е.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп. –Алматы: «Издательство LEM» ЖШС, 2009. – 428 бет.
8 Миславская Н.А.,Поленова С.Н. Бухгалтерский учет: Учебник для бакалавров.-2012.-592 с.
9 Исакова С.А. Проблемы развития современного бухгалтерского учета. –Тараз: Тараз университеті, 2009.-124с.
10 «Калькуляция және есеп бойынша практикум» Т. Стасевич, Қ. Байманова. - Астана : Фолиант баспасы, 2008ж
11 «Басқару есебі». Оқулық құралы. Автор К.Т. Тайгашинова, э.ғ. к., профессор. Аудар М.Қ. Акишев. г. Алматы, 2011 ж.
12 Алданиязов К.Н. Управленческий учет и анализ: Учебное пособие-Алматы: Юридическая литература, 2008. -368 с.
13 Батырбеков Қ.П., Мархаева Б.А. Басқару есебі 2. Оқу құралы. Шымкент: Нұрлы бейне, 2010
14 Мадиева К.С. Басқару есебі 1. Оқулық құрал. Қарағанды, 2009
15 Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. Т.2: оқулық, Қарағанды: Қарағанды полиграфиясы, 2009.- 568б.
16 АжибаеваЗ.Н., Абенова М.Х., Барышева С.Қ., Еспергенова Л.Р.Бухгалтерлік есеп және аудит. -2012.- 270б
17 Джаншанло Р.Е., Андыбаева Г.Т.Ұйымның қаржылық жағдайын талдау.- 2012. – 72б.
18 Астафьева И. В. Управленческий учет: первый уровень с практ. заданиями: учеб. пособие / Астафьева И. В.- Алматы: LEM, 2011.- 392 с
19 Керимов В.Э. Бухгалтерский управленческий учет: Практикум.-8-е изд.,-2012.-100с.
2 Бухгалтерский учет от азов до баланса. (Практическое пособие) В.П.Проскурина 2013 г.
3 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия Т.У. Турманидзе 2011 г.
4 Правила ведения бухгалтерского учета в государственных учреждениях ТОО «Издательство LEM» 2013 г.
5 Ұйымның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. (Анализ финансового положения орғанизаций. Учебное пособие.) Джаншанло Р.Е, Андыбаева Г.Т. 2014 г.
6 Қабылова Н.Қ., Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. Бухгалтер (Бухгалтерлік есеп негіздері): Оқулық. - Астана: Фолиант, 2008. - 368 б.
7 Нұрсейітов Е.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп. –Алматы: «Издательство LEM» ЖШС, 2009. – 428 бет.
8 Миславская Н.А.,Поленова С.Н. Бухгалтерский учет: Учебник для бакалавров.-2012.-592 с.
9 Исакова С.А. Проблемы развития современного бухгалтерского учета. –Тараз: Тараз университеті, 2009.-124с.
10 «Калькуляция және есеп бойынша практикум» Т. Стасевич, Қ. Байманова. - Астана : Фолиант баспасы, 2008ж
11 «Басқару есебі». Оқулық құралы. Автор К.Т. Тайгашинова, э.ғ. к., профессор. Аудар М.Қ. Акишев. г. Алматы, 2011 ж.
12 Алданиязов К.Н. Управленческий учет и анализ: Учебное пособие-Алматы: Юридическая литература, 2008. -368 с.
13 Батырбеков Қ.П., Мархаева Б.А. Басқару есебі 2. Оқу құралы. Шымкент: Нұрлы бейне, 2010
14 Мадиева К.С. Басқару есебі 1. Оқулық құрал. Қарағанды, 2009
15 Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. Т.2: оқулық, Қарағанды: Қарағанды полиграфиясы, 2009.- 568б.
16 АжибаеваЗ.Н., Абенова М.Х., Барышева С.Қ., Еспергенова Л.Р.Бухгалтерлік есеп және аудит. -2012.- 270б
17 Джаншанло Р.Е., Андыбаева Г.Т.Ұйымның қаржылық жағдайын талдау.- 2012. – 72б.
18 Астафьева И. В. Управленческий учет: первый уровень с практ. заданиями: учеб. пособие / Астафьева И. В.- Алматы: LEM, 2011.- 392 с
19 Керимов В.Э. Бухгалтерский управленческий учет: Практикум.-8-е изд.,-2012.-100с.
ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒЫСТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі мәні 5
1.2 Шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС –на сәйкес танылуы 8
1.3 Шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуі 15
2 ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ 20
2.1 Өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі 20
2.2 Ұйымның мерзімдік шығындар есебін ұйымдастыру 26
2.3 Шығыстар есебін жетілдіру жолдары 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шығын деген ұғымды түсіну үшін, ең алдымен оның
пайда болу себептерін, табиғатын, олардың бағыттарын, мақсатын, негізгі
шешетін мәселелерін, шаруашылық үрдістерінің сатыларындағы атқаратын
қызметімен, рөлін анықтап алудың маңызы зор.
Өндіріске жұмсалған шығындар өнім өндіру, жұмыс орындау және қызмет
көрсету шығындарын қамтыса, Өндіріс шығындары сату шығындарын қоса
қамтиды. Бұдан туатын тұжырым алдымен өндіріске жұмсалған шығындар
материалдандырып актив ретінде нақты өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын
өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта табыс әкелу қасиетіне ие болады.
Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс әкелу қасиеті шығынның жұмсалу
мақсатынан туындайды. Жұмсалған кез келген шығынның бағытына қарай белгілі
бір түпкілікті мүддені көздейтіні, мақсаттың болатыны белгілі. Ал өндіріске
жұмсалған шығындардың түпкілікті мақсаты ұйымға табыс әкелу. Бұл жерде
дайын өнім (қызмет, жұмыс) өндіру мен қатар оның сапалы болып өндірілу
мақсаты қоса көзделеді. Өйткені өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен
табыс түсіру үшін өнімнің сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың
көлеміне тікелей байланысты өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған
мөлшердегі көлемінің сақталуы негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,
тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір
түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Атап айтқанда:
жалпы және әкімшілік шығындары;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар - материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Үлестірмелі шығыстар - бұл амортизация және сақтандыру шығындары.
Оларға сәйкес активтер таза табыс әкеледі деп күтілетін кезең ағымына
да жүйелі үйлестіріледі.
Үстеме шығыстары бұл өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте,
біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты — шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстары тікелей белгілі
бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына
таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Табыстар мен шығыстар негізгі және негізгі емес қызметтерден алынады.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді. Негізгі қызметтен
алынған табыс (немесе зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған кәдуілгі
қызметтен алынғын табысты көрсетеді. Одан корпорациялық табыс салығы
шегерілгеннен кейін, салық салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған
табыс болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген ол кәсіпорынның
таза табысы болып табылады [1].
Курстық жұмыстың мақсаты – ұйымның шығыстар есебінің және оны жетілдіру
жолдарын ашып көрсету.
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:
- шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі
мәнін ашып көрсету;
- шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС –на сәйкес танылуын
зерттеу;
- шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуін қарастыру;
- өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі;
- ұйымның мерзімдік шығындар есебін ұйымдастыру;
- шығыстар есебін жетілдіру жолдары.
Курстық жұмыстың объектісі – ХҚЕС сәйкес шығындар есебі мен
бухгалтерлік, басқарушылық, қаржылық есеп болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін бухгалтерлік есепке алу
қағидаттары мен экономикалық теория, отандық және шет елдік ғалымдардың
жалпы ғылыми тұжырымдары құрайды.
1 ШЫҒЫСТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі мәні
Шығыстар - экономикалық ресурстардың пайдаланғандықтан азаюы немесе
активтердің қысқарылуы немесе іс қызметтен кіріс кіргізу жолында
міндеттемелердің туындауы. Басқа сөзбен айтсақ шығыстар-ұсталымдар өнім
өндіруге, қызмет атқаруға жұмсалатын ұстамдар, яғни шығындар.
Шығыстарды есептеудің методологиялық негізі Қорлар атты 2-ші ХҚЕСы
және осы стандартка берілген әдістемелік ұсыныстар. Аталған ХҚЕС бойынша
шығыстар былай топталады:
-қорлардын өзіндік құнына қосылатын шығыстар;
-мерзімдік шығыстар, қорлардың (өнімнің. қызметтің) өзіндік құнына
қосылмайтын шығыстар.
Қорлардың өзіндік құнына жатқызылады мынадай түрдегі ұсталымдар
(шығындар): сатып алу құны (тасымалдау-дайындау) шығыстары (Т.Д.Ш),
өндіруге, жұмыс, қызмет аткаруға жұмсалатын шығыстар.
Мерзімдік шығыстар, олар:
-өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар (айналымдык
ұсталымдар;
- әкімшілік шығыстар;
-сыйақылар бойынша шығыстар.
Шығыстар мен кірісті тану және бағалау есептеу қағидасы колданылып
және ақпарат салыстырмалық мінездемесі сактала отырылып есепті уақыттағы
шығыстар анықталады. сөйтіп шығыстар мен ұсталымдар бағаланып танылады.
Салыстырмалық мінездемені қолдану жолында сол есеп кезең ішінде кіріс
танылған соң сол есеп кезеңнің шығыстары да танылу кажет екенін көрсете
(соизмерение дохода и расхода), яғни, кірістер мен шығыстар салыстырыла
отырып. бағаланып олардан туындаған іс қызметтік операңиялар мен
процестердің нәтижесі аныкталады.
Шығыстарды былайша жіктеуге болады:
-тікелей шығыстар - кіріске сәйкес сатылған қорлардың (өнімдер.
тауарлар) өзіндік құны. Бұндай шығыстар кіріс танылғаннан соң танылады.
яғни болған операциялардың әсерінен болатын кірістер мен шығыстар
нәтижесі ретінде;
-мерзімдік шығыстар - сату процессі (үрдесі) мен жалпы және басқару
бойынша шығыстар. Бұл шығыстар болған есеп мерзім көлемінде танылады;
-бөлінген шығыстар - амортизация құн мен сақтандыру құн сомалары. Бұл
шығыстар олардың болатын есеп мерзім ішінде, кіріс әкелетін активтерге
біркелкі көлемде бөлінеді, сөйтіп танылады [2, б.45].
Тікелей өнім, тауарлар сатудан туындайтын шығыстарға мыналар апарылады:
- өнім өндіруге қолданылған шикізаттар мен материалдар, еңбек өтеу
немесе бір есеп кезең ішінде сатуға, сатып алынған қорлардың өзіндік
құндары;
-сату үрдесіне байланысты шығыстар, олар: сату комиссиялық сыйақылары,
еңбекақы, жалдау, қайта тасу бойынша шығыстар;
-сатылған тауарларға ұсынылатын кепілдік міндеттемелер.
Бір жағдайларда кейбір шығыстарды онымен байланысты сатудан туындаған
кіріспен салыстыру қиынға түседі, сондықтан, мұндай шығыстарды (издержки)
сол болған уақыттағы шығыстар деп атайды. Мысалы, олар: жарнамаға
ұсынылған, зерттеу, дамыту, сату үдерісін тездету мақсатында жұмсалған
шығыстар.
Тікелей өнім тауарлар (басқа да активтер) сатумен байланысты емес
шығыстар, олар мерзімдік не болмаса бөлінген шығыстар тобына апарылып,
болған мерзім уақытына сай біркелкі бөлініп есепке алынып отырылып
танылады.
Қызмет, көмек көрсету шығыстарын былайша жіктеуге болады:
-бастапкы тікелей шығыстар - тікелей көмек жасау үшін, факс немесе
телефонмен байланысып келісу сөздерін жүргізу, құқықтық қызметтерге,
гонорарлар т.с.с.;
-қосымша тікелей шығыстар - қызмет көрсетуге байланысты. Мысалы,
қосалқы бұйымдардың құны және контрактта көрсетілмеген көмек көрсету
шығыстары.
Барлық тікелей шығыстар сол арқылы кіріс танылған уақытта оларда
шығыстар болып танылады.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. Ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсында. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты-тұрақты шығынды
өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды.
Шығындар – шаруашылық іс-ірекет барысында тұтынылған материалдық,
еңбек, қаржылық жәнебасқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта
кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан
шығатыны, шығындар ұғымы өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені
білінеді өндіріске шыққан шығындар – өнімді өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
- Ағымдағы есепті кезең;
- Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы еспте танылады.
Есепті кезеңнің кірістері мен өзара байланысының белгілері олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар;
- ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
шығыстары. Өсы есепті кезеңнің кірістерін алу фактілеріне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепті және ағымдағы
есепті кезеңде танылады.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шарашылық операциялармен байланысты. Олар ұйым балансында капиталдандыруға
жатады.
Ұйымның болашықтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
- инвестициялар;
- болашақ кезең шығыстары.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалған шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады. Өнім өндіруге
кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстар емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған
түрімен байланысты емес, кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына мыналар
жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауарлар мен материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Шығыстар дегеніміз - осы өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін жұмсалған
шығындары және де ол өндіріске қажетті қүрал - жабдықтары, материалдар мен
шикізатқа, т.б. жұмсалынатан қаржылай активтері болып табылады [4, б.23].
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік мекеменің қаржы шаруашылық
қызметінің қорытындыларын көрсетеді және келесі мақсаттар үшін қолданылады:
Инвесторлар мен кредиторларға қажетті ақпараттарды дайындайды;
Ақшалай ағымның өзгерісін болжайды.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бұл жерде таза табыстар немесе зиян
табыстардаң түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар мен
шығыстар тіркеледі.
2 бөлімде кірістер мен шығыстар есебінің бірнеше түрлерге бөлінуін
қарастырдық.
1.2 Шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС –на сәйкес танылуы
Тікелей өнім тауарлар (басқа да активтер) сатумен байланысты емес
шығыстар. олар мерзімдік не болмаса бөлінген шығыстар тобына апарылып,
болған мерзім уақытына сай біркелкі бөлініп есепке алынып отырылып
танылады.
Қызмет, көмек көрсету шығыстарын былайша жіктеуге болады:
-бастапқы тікелей шығыстар - тікелей көмек жасау үшін, факс немесе
телефонмен байланысып келісу сөздерін жүргізу, құқықтық қызметтерге,
гонорарлар т.с.с.;
-қосымша тікелей шығыстар - қызмет көрсетуге байланысты. Мысалы,
қосалқы бұйымдардың құны және контрактта көрсетілмеген көмек көрсету
шығыстары.
Барлық тікелей шығыстар сол арқылы кіріс танылған уақытта оларда
шығыстар болып танылады [6, б.32].
Кәсіпкерлік ұйымдар кірістер алу барысында еріксіз шығыстар жасауға
мәжбүр болады, өнім өндіру, тауарлармен материалдарды кіріске алу барысында
қандайда бір шығындар жасалады, бұл шығындардың орыны өніммен тауарлар
өткізілгенде жабылады. Шығысқа берілген активтер, төленген кредиторлық
берешектертер тек активтер көлемін азайтады, құрылтайшылардың алған
дивидендтері капиталды азайтады, сондықтан шығыстардың бәрі шығын болып
танылмайды. Сонымен, шығын дегеніміз – кәсіпорынның өнім өндіруге кеткен
шығыны.
Шығындардың пайда болу орны:
– өндірістік;
– кезең шығындары (коммерциялық).
Өнімді жасаумен тікелей байланысты шығындар өндірістік шығындардың
қатарына жатады.
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық шығындар деп
аталады. Бұл кез келген кәсіпорынында міндетті түрде болатын айналыс
шығындары. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар екіге бөлінеді:
көліктік және өткізу шығындары.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
– өндірістік;
– өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген
шығындарды өндірістік деп атайды.
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім
шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына
жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
– тікелей;
– жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда
қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында
шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады.
Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз,
олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік
құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі
материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын
отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік
салықтарға кететін шығындар.
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына
қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз,
себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі
сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір
шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына
пара-пар бөліп таратады.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
– өндірістік;
– өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген
шығындарды өндірістік деп атайды.
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім
шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына
жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
– тікелей;
– жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда
қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында
шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады. Тікелей шығындар деп
экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен
нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады.
Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-
дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға,
өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін
шығындар [6, б.91].
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына
қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз,
себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі
сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір
шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына
пара-пар бөліп таратады.
Сурет 1. Шығындарды топтастырудың негізгі түрлері
Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты:
– айнымалы;
– шартты-тұрақты (пара-парлы, пара-парлысыз).
Айнымалы шығындар өндірістің көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тура
байланысты болады. Оған жататындар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа
жұмсалған отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленген еңбекақы
және одан төленетін әлеуметтік салықтарға деген шығындар.
Шартты-тұрақты шығындар – шамасы өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе
өте аз өзгеретін шығындар. Әдетте, бұл шығындар өнімдерді жасауда тікелей
байланысты болмайды және өндіріске қызмет ету және басқаруға қажетті
шығындар түрінде көрінеді. Оған жататындар - үстемелі және кезең шығындары.
Шартты-тұрақты шығындар белгілі бір шекке дейін ғана тұрақты болуы мүмкін.
Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көбейгенде немесе азайғанда олар да
өзгереді.
Экономикалық мағынасына қарай шығындар:
– негізгі;
– үстемелі.
Қарапайым (біртекті) шығындар – бір экономикалық элементтен тұратын
шығындар, оларға жататындар: шикізатқа, материалдарға, технологиялық отын
мен энергияға, әлеуметтік салықтарды қосқандағы өндіріс жұмыскерлеріның
еңбекақысына кететін шығындар.
Күрделі (кешенді) шығындар – бірдей мақсатты мәні бар бірнеше әр текті
экономикалық элементтерден тұратын шығындар. Оған жататындар: машина мен
құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтуге кеткен, үстемелі шығындар, өнімді
өткізу шығындары, әкімшілік шығындары; қаржыландыру шығындары.
Мысалы, өнім өндіру үшін кәсіпкерлік ұйым шикізат сатып алды, өнім
шығару үшін жұмысшылар тартты, негізгі құралды қолданды дейік :
Шикізат сатып алғанда активтің көбейгенін білдіреді, оған төленген ақша
активтің шыққанын білдіреді, ал жұмысшылар тартқанға еңбекақы есептеу керек-
ол шығын болады, ал төленсе ол ақшаның азайғанын білдіреді. Негізгі құрал
қолданған деген- ол негізгі құралға тозу есептелінеді - ол шығын болып
танылады.
Бұл жерде
Шығыстар ол өнім шығару, тауарлар өткізу барысында активтердің азаюы
немесе міндеттемелердің пайда болуы. Есептік кезеңде кірістерді есепке алу
қандайда бір шығындарды, шығыстарды мойындатады. Шығындар ағымды
(есепте)және кейінге қалдырылатын (баланста) болып бөлінеді. Өндірістік
шығындар тікелей және үстеме шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар
өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнын құрайды. Шығындар қай мерзімде жасалды сол
мерзімде есептеледі. Өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнына кірмейтін шығындар
есептік кезең шығындарына жатады. Ол үшін бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс
жоспарында 7 бөлім қарастырылған, активті шот дебетінде көрсетіліп жиналады
содан кейін 5610 шотқа кредитке шығарылады.
Шығындар кәсіпорында тікелей, кезең шығындары және басқада шығындар
болып жіктеледі. Өндірістік кәсіпорындарда барлық шығындар өнімнің өзіндік
құн құрамына барады, ал өндірістік емес шығындар есептік кезең шығындарына
апарылады.
Мысалы : Кәсіпорын есептік кезеңде 100мың штук біртектес өнім шығару
барысында келесі шығындар жасады:
І. Өндірістік шығындар :
Материалдар 300 000тг.
Еңбекақы 600 000тг. (әл.салықпен)
Үстеме шығындар 200 000тг.
Барлығы 1100 000тг. (өзіндік құн).
Есептік шығындар (өндірістік емес) 400 000тг.
Есептік кезеңде кәсіпорын өткізді 70 000шт. өнімді 2млн.тг. , 30
000шт.өнімі өткізілмей қалды. Ай басына өнімнің қалдығы болмады, сонда
1100,0 : 100 000шт. = 11тг.
11 х 30 000 = 330,0тг.
1100,0 – 330,0 = 770,0тг.
Өткізілген өнімнен түскен түсім 1500,0тг.
Өнімнің өзіндік құны 770,0тг.
Кіріс жиыны 730,0тг.
Өнідірістік емес шығындар 400,0тг.
Таза табыс 330,0тг.
Осы мысалда шығарылған өнімге жасалған шығындардың 330,0тг. келесі
кезеңге қалдық болып қалды өткізілмей қалғандықтан, 70% шығындары өз
кезеңіне кірді, 400,0 тг. өндірістік емес шығындар өз есептік кезеңіне
кірді.
Тауарлардың нарықтық бағасының жалпы түсуі, олардың бүлінуі, моральдік
жағынан ескеруі қолдағы бар қорларды құнсыздандыруға әкелуі мүмкін. Бұл
оның нақты пайда болғанына дейін шығындарды тану қажеттілігіне әкеледі.
Кірістер мен шығындар туралы есепте таза пайданы қалыптастуру кезінде дұрыс
бағалау аса қажет. Демек, өткізілген және өткізілмеген өнімдердің құнын
дұрыс анықтау қажет.
Кезең шығыстары - өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік
құнына енбейтін шығыстар: әкімшілік шығыстар, сату бойынша шығыстар,
қаржыландыру бойынша шығыстар.
Кезең шығыстарының алғашқы түрі - өнімдерді сату мен қызметтер
көрсетуге арналған шығыстар. Бұл шығыстар үлгілік шоттар жоспарының 7110
шотында есепке алынады. Осы шотта өнімдерді сатумен және қызметтер
көрсетумен байланысты шығыстар есепке алынады. Аталған шығын түрі Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк туралы N 234 Заңына сәйкес пайдалар мен зияндар туралы
есептіліктің 060 жолында көрсетіледі.
Өткізу шығындары -қорларды сатудан болған шығындар". Ынталандыру
түріндегі шығындар - банк зайымдары бойынша марапаттауды төлеуге, банктік
емес ұйымдар, жабдықтаушылар зайымы, активтерді жалға алу бойынша шығындар.
Ұйымның шығыстарының ішінде елеулі шығыстарының бірі - әкімшілік шығыстар
болып табылады. Әкімшілік шығыстар пайда мен зияндар туралы есептіліктің
070 жолында көрсетілген. Әкімшілік шығыстар - жалпы жетекшілік, өндіріс
процесін ұйымдастырумен байланысты, өндіріс субъектілерінің әкімшілік-
басқарушылық аппаратын қамтамасыз етумен байланыстырылған шығыстар. Оларға
әкімшілік-басқарушылық персоналдардың еңбекақыларын төлеу, материалды-
техникалық және көліктік қызмет көрсетуге кеткен шығыстар, жалпы шаруашылық
және әкімшілік тағайындалған негізгі құралдарды қамтамасыз етуге кеткен
шығыстар және т.б. жатады. Мерзімдік шығындардың соңғы бір түрі -
қаржыландыру бойынша шығыстар. Есептіліктің 080 жолында осы шығын сомасы
көрсетілген. Бұл шығыстарға 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шотының
мәліметтері жатады. Бұл шотта қаржылық міндеттемелер бойынша шығыстар,
мысалы, алынған қарыздар бойынша пайыздарды төлеуге арналған шығыстар
көрсетіледі. Есептіліктің 090 жолында ұйымның басқа да шығындар сомасы
көрсетілген. Мұнда басқа да өндірістік емес шығыстарды есепке алуға
арналған, ол әдеттегі қызмет процесіне қарамастан туындайды. Осы бөлімге
мына шоттар кіреді: 7410 Активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар,
7420 Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар, 7430 Бағамдық айырма
бойынша шығыстар, 7440 Резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен
шығару бойынша шығыстар, 7450 Операциялық жалдау бойынша шығыстар, 7460
Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түсетін шығыстар. 7470
Басқа да кірістер шотында өткен топтарда көрсетілмеген басқа да шығыстар
ескеріледі [7, б.15].
Осы шығыстар бойынша баптар аяқталғаннан кейін тағы да қорытынды
шығарылып отырады. Кірістер мен шығыстар туралы есептіліктің 110 бабы
жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) деп аталады. Осы бап мәліметі
былай қалыптасады: 030 бап + 040 бап + 050 бап - 060 бап - 070 бап - 080
бап -090+- 100 бап).
Келесі бап - тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал) деп аталады.
Есептіліктің 130 жолында тағы да қорытынды шығарылған. Осы жол -Салық
салғанға дейінгі пайда (залал) деп аталады. Осы жол мәліметі ПО жолдың +-
120 жол негізінде қалыптасады. 120 жолда ешқандай өзгеріс болмағандықтан,
130 жолда есепті кезең басында және соңында сәйкесінше сома қорытындысы
шығарылады.
Келесі бап атауы - корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар деп
аталады. Корпоративтік табыс салығы сомасы бойынша шығыстар 140 жолда
көрсетіледі. Бұл жолда ұйымның салық есебінде есептелген корпоративтік
табыс салығының сомасы көрсетіледі және анықталған сома ұйымның шығынына
апарылады. Корпоративтік табыс салығының сомасы Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республиккасының
Салық кодексі және №12 Пайдаға салық ХҚЕС-на сәйкес анықталады.
Аталған жолдың мәліметі 130 жол мәліметінен 140 жол мәліметін
шегергенге тең. Есептіліктің 160 жолында аздық үлесі бабы орналасқан. Аздық
үлесі бабы бухгалтерлік баланстың каптиал бөлімінде де орналасқан.
Аздық үлесі дегеніміз - ол аналық (бас) компания тікелей немесе басқа
еншілес ұйым арқылы иемдене алмайтын еншілес ұйымның таза активтерінің және
таза пайдасының бір бөлігі. Зерттеліп отырған кәсіпорында мұндай актив
болмағандықтан, аздық үлесі бабында ешқандай мәлімет көрсетілмеген.
Пайда мен зияндар туралы есептіліктің соңғы баптарының бірі -кезеңдегі
қорытынды пайда (қорытынды залал) бабы. Бұл бапта кәсіпорынның жыл ішіндегі
тапқан қорытынды пайдасы немесе қорытынды залалы көрсетіледі. Есептілік
нысанына сәйкес осы бапты табу үшін алдыңғы 150 жол мәліметінен 160 жол
мәліметін шегереміз.
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық нәтижелерінің есептілікте тіркеген кезде
келесідей халықаралақ стандарттары қолданылады:
"Аралық қаржылық есепкерлік" – ХҚЕС - 34.
"Консолидацияланған қаржылық есепкерлік жіне туынды компанияларға жасалған
инвестицияның есебі" - ХҚЕС - 27.
"Қаржылық есепкерлікті ашып көрсету" - ХҚЕС - 1.
Аталған стандарттарға сәйкес кірістер мен шығыстар туралы есептілік
келесі бөліктерден тұрады:
1. Сипаттамасы бойынша - екі жақты болады: кірістер мен шығыстар;
2. Функциялары бойынша - көрсеткіштердің категорияларына
байланысты:
а) операциондық қызметтердің қорытындылары: Негізгі және негізгі
емес табыстары мен шығыстары;
б) шығыстардың жіктелуіне байланысты: өндірістік шығыстар, өткізу
бойынша, шығындар әкімшілік шығындар.
Келтірілген есептілікте реттелмейтін баптар көрсетіледі, оларға қосымша
табыстар мен шығыстар қарастырылады және есептік мерзімнің соңында жиынтық
табыс пен зиян шотына кіргізіледі.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
1. Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бұл жерде таза табыстар
немесе зиян табыстардың түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
2. Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар
мен шығыстар тіркеледі.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі [8, б.48].
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында тұтынылған материалдық,
еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың, баланста көрсетілген болашақта
кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан
шығатыны, “шығындар” ұғымы “өндіріске шыққан шығындар” дегеннен кең екені
білінеді, өндіріске шыққан шығындар — өнімді өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Сонымен, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
1.3 Шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуі
Бухгалтерлік қызметтердің басшылары өз жұмыстарында Қазақстан
Республикасының мекемелердегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді және бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілікті қалыптастыру басқармалары (бөлімдері) туралы
ережелерді басшылыққа алады.
Мекеменің бас бухгалтері лауазымына басшы тағайындайды және босатады
және мекеменің басшысына тікелей бағынады.
Мекеменің бас бухгалтері барлық жүзеге асырылатын шаруашылық
операцияларының бухгалтерлік есеп шотында көрінуі мен бақылануын, шұғыл
операцияның ұсынылуын, қаржы есептілігінің белгіленген мерзімде жасалуын
қамтамасыз етеді.
Бас бухгалтер мекеме басшысымен бірлесіп банк құжаттарына және
материалдық құндылықтарды және ақша қаражатын қабылдау мен беруге негіз
болатын құжаттарға, сондай-ақ қаржы міндеттемелері мен мемлекеттік сатып
алу туралы шарттарға қол қояды. Мемлекеттік мекеменің басшысы бас
бухгалтердің ұсынымы бойынша банк құжаттары мен бухгалтерлік құжаттарға қол
қою құқығын уәкілетті тұлғаларға бере алады. Осы өкілеттіктер мемлекеттік
мекеме басшысының бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Бас бухгалтердің немесе
оны алмастыратын тұлғаның қолтаңбасыз құжаттар жарамсыз болып есептеледі
және орындалуға қабылданбайды.
№ 2-ҚЕХС сәйкес қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта
өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және
ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар
кіреді.
1. 2-ҚЕХС бойынша сатып алуға жұмсалған шығындар:
сатып алу бағасы - сатып алушылық бағасы;
сырт жерден әкелуге баж - импорт бажы және басқа өтелмейтін салықтар;
делдалдық ұйымдарға төлеген комиссиялық сыйақы;
көліктік-дайындау шығыстары - тасымалдауға, өңдеуге жұмсалған шығыстар;
қорларды сатып алуға тіке байланысты өзге де шығыстар.
2. Қайта өңдеуге жұмсалатын шығындар - шығарылатын өнімдердің нақты
түрлеріне тікелей байланысты тіке шығындар:
-шикізат шығындары;
-еңбек шығындары; және т.б. шығындары.
3. Өзге шығындар - қорларды белгіленген жерге дейін және тиісті
жағдайға жеткізуге тікелей байланысты шығындар.
Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар
есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады.
Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша
шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.
Есеп жұмыстарын жүргізудің әлемдік тәжірибесін негізге ала отырып
жасалынған халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес
экономиканың бүкіл саласында өнімнің (жұмыс пен қызметтің) өзіндік құнын
қалыптастыру тәсілі өзгерді. Өндірістік есептің жаңа жүйесінің басты
айырмашылығы - ұйымның жанама шығындарын үстеме және кезең шығындарына бөлу
принципі қалыптасты.
Үстеме шығындар негізгі өндіріске қызмет көрсетумен байланысты
туындайтын шығындар, олар басқару есебі жүйесінде есепке алынып, өнімнің
өзіндік құнына енгізіледі, ал кезең шығындары қаржылық есеп жүйесінде
жүргізіледі және өзіндік құнның құрамына кірмейді. Осыған сәйкес үстеме
шығындарының құрамынан кезең шығындарын ажырату мәселесі туындады. Оларға
жалпы басқару шығындары, жалпы шаруашылық және әкімшілік сипаттағы
шығындар, тауарлы – материалдық қорларды сатумен байланысты шығындар және
пайыздарды төлеу бойынша шығындар, басқаша айтқанда, өндіріс көлеміне
тәуелсіз және өткізілген өнімнің нақты бір түрімен байланысты емес шығындар
жатқызылады.
Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында
жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн
өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.
Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және
әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар
шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл
шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді
Кезең шығындарының есебі 2 Қорлар стандартының әдістемелік
нұсқауларында берілген өнімнің өзіндік құнына енбейтін және кезең шығындары
ретінде танылатын шығындардың қалыптасуы бөлігіне сай жүргізіледі.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады. Кәсіпорынның есеп саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді
активтер ретіндегі есебін ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының
қозғалысы жөніндегі есептілік түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл
есептілік қаржылық жағдайының өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді,
пайдаланушыларға серіктестіктің операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтері нәтижесінде ақша кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді
делінген.
Басқа шығындар құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді-
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен анықталған.
Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі ретінде шешім
қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл жағдайда шығындарды
релеванттық және иррелеванттық болып бөлінеді. Шығындарды осылайша бөлу
өткізу бағасы, нарық сегменттерін бөлу, сату көлеміне арттыру жөнінде шешім
қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық шығындар ақшалай қаражаттың болашақ өсімін
көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек
ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады.
Әртүрлі жағдайда сол бір шығындар релеванттық та, иррелеванттық та
болуы мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып
алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан
қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар
иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір
өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б.
талданады-материалдарға жұмсалған шығындар бұл жерде релеванттық болады.
Материалдық шығындар бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады.
Сонымен, релеванттық шығындар тізімін келтіруге болмайды, әр нақты
жағдай үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті
басшылыққа алу керек: релеванттық шығындар-бұл қабылданатын шешім нұсқасына
байланысты өзгеретін болашақ шығындар.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын
басқару аппаратын ұстау белгілі бір шығындардың жұмсалуын қажет етеді.
өндіріс шығындары сияқты олар да міндетті. Басқару шығындарын үстеме
шығындарға жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ
басқару функцияларының өзгешелілігі үстеме шығындары құрамынан ұйымдық
қызметпен байланысты шығындар мен олардың жіктелімін бөліп алуды қажет
етеді.
Пайда болу орнына байланысты шығындар жалпы өндірістік және жалпы
шаруашылық болып бөлінеді. өндірістік сипаты бар ұйымдық қызметпен
байланысты шығындар құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті басқару
шығындары; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік бөлімшелерді
басқару аппратын ұстау шығындары; ғимараттарды, құрылыстарды, өндірістік
құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету шығындары,
мамандыққа бейімдеу кадрларды даярлау шығындары, арзан бағалы тез тозғыш
құрылғылардың тозуы және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдық қызмет шығындары мыналардан
тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-
өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу;
ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен
жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған
шығындар-басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін жетілдіру,
заңдылықта белгіленге сәйкес міндетті төлемдер, салықтар, аударымдар-
пайыздар.
Мұндай топтастыру шығындарды мөлшерлеу, жіктелім баптарының бөлімшелері
бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, шығындарды есеп пен
калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру шығындар
мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық
қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдық қызмет бойынша шығындар, әр бөлімшенің, кәсіпорынның іркіліссіз
жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру басқарушылық
есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің тиімділігі басқару
деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен өлшенеді және сондықтан
ұйымдық қызмет бойынша шығындар құрамында келесі топтарды бөлеміз:
- мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдық қызмет
шығындары;
- кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
шығындары;
- жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің шығындары.
Шығындардың бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен байланысты
шығындарды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша шығындарды жинақтау әр әкмішілік
бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің тиімділігіне әсер ету
дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек тиімділігі басқару
қызметі шығындарының төмендетілуімен емес, бұл шығындар қаншалықты басқару
үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер қажеттіліктерін
қанағаттандырумен сипатталады.
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке -жеке өз жұмысын
кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім
өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс
табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын
жақсартуды қамтамасыз ету. Осыған байланысты ұйымдық қызмет шығындарының
жіктемелік бағыттары бойынша іштей баптар бойынша бөлген дұрыс.
Қарастыралатын жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің
барлық түрлері немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық
басқару, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен
аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, өндірісті басқару, өнім
өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, басқа шығындар [9,
б.25].
Кезең шығындары, яғни өндірістен тыс шығындар ұйымның салық салғанға
дейінгі табыс сомасын анықтауда үлкен роль атқарады. Ұйымның қаржылық –
шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған түсім сомасынан сол табысты
алумен байланысты шығындар сомасын шегеру арқылы жиынтық табыс сомасын
анықтаймыз. Содан кейін жиынтық табыс сомасынан кезең шығындарын шегеру
арқылы салық салғанға дейінгі табыс сомасын аламыз. Яғни, кезең
шығындарының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік есепті дұрыс
ұйымдастырудың маңызы үлкен. Мемлекеттік бюджеттің табыстарының бір көзі –
төленетін салық сомасына қатысты. Кезең шығындарының коммерциялық
шығындардан айырмашылығы олар өнімнің өткізілуіне ғана байланысты тәуелді
емес, сонымен қатар тұрақты шығындар ретінде анықталады. Шаруашылық
субъектісінде есепті кезеңде қандай жағдайда болмасын белгілі-бір кезең
шығындары орын алады.
2 ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі
Өнімді өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады. Және олар
өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды.
Жалпы және әкімшілік шығыс. Шығыстың бұл түріне бүкіл және
өндірістік—шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстары
жатады.
Пайыз бойынша шығысқа - банк несиесі және жалға беру бойынша төленетін
пайыздар жатады.
Ал үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетімен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
- кешендік сипаты
- шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары.
Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік
саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылық есеп саясытына
сәйкес көрініс табады.
өндіріс жұмысшыларынң еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады,
тікелей материал шығыстарына пара-пар етіліп таратылады;
-цех құнына пара-пар етіп немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік
құнына пара-пар етіп таратылады;
алдын-ала берілген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;
басқа да таратылу базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс
сағатына және т.б.).
Барлық кірістер кредитінде есептеліп, дебетінде жабылады. Ал шығыстар
дебетінде есептеліп кредитінде жабылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ШЫҒЫСТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі мәні 5
1.2 Шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС –на сәйкес танылуы 8
1.3 Шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуі 15
2 ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ 20
2.1 Өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі 20
2.2 Ұйымның мерзімдік шығындар есебін ұйымдастыру 26
2.3 Шығыстар есебін жетілдіру жолдары 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Шығын деген ұғымды түсіну үшін, ең алдымен оның
пайда болу себептерін, табиғатын, олардың бағыттарын, мақсатын, негізгі
шешетін мәселелерін, шаруашылық үрдістерінің сатыларындағы атқаратын
қызметімен, рөлін анықтап алудың маңызы зор.
Өндіріске жұмсалған шығындар өнім өндіру, жұмыс орындау және қызмет
көрсету шығындарын қамтыса, Өндіріс шығындары сату шығындарын қоса
қамтиды. Бұдан туатын тұжырым алдымен өндіріске жұмсалған шығындар
материалдандырып актив ретінде нақты өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын
өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта табыс әкелу қасиетіне ие болады.
Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс әкелу қасиеті шығынның жұмсалу
мақсатынан туындайды. Жұмсалған кез келген шығынның бағытына қарай белгілі
бір түпкілікті мүддені көздейтіні, мақсаттың болатыны белгілі. Ал өндіріске
жұмсалған шығындардың түпкілікті мақсаты ұйымға табыс әкелу. Бұл жерде
дайын өнім (қызмет, жұмыс) өндіру мен қатар оның сапалы болып өндірілу
мақсаты қоса көзделеді. Өйткені өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен
табыс түсіру үшін өнімнің сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың
көлеміне тікелей байланысты өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған
мөлшердегі көлемінің сақталуы негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,
тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір
түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Атап айтқанда:
жалпы және әкімшілік шығындары;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар - материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Үлестірмелі шығыстар - бұл амортизация және сақтандыру шығындары.
Оларға сәйкес активтер таза табыс әкеледі деп күтілетін кезең ағымына
да жүйелі үйлестіріледі.
Үстеме шығыстары бұл өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте,
біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты — шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстары тікелей белгілі
бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына
таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Табыстар мен шығыстар негізгі және негізгі емес қызметтерден алынады.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді. Негізгі қызметтен
алынған табыс (немесе зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған кәдуілгі
қызметтен алынғын табысты көрсетеді. Одан корпорациялық табыс салығы
шегерілгеннен кейін, салық салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған
табыс болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген ол кәсіпорынның
таза табысы болып табылады [1].
Курстық жұмыстың мақсаты – ұйымның шығыстар есебінің және оны жетілдіру
жолдарын ашып көрсету.
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:
- шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі
мәнін ашып көрсету;
- шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС –на сәйкес танылуын
зерттеу;
- шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуін қарастыру;
- өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі;
- ұйымның мерзімдік шығындар есебін ұйымдастыру;
- шығыстар есебін жетілдіру жолдары.
Курстық жұмыстың объектісі – ХҚЕС сәйкес шығындар есебі мен
бухгалтерлік, басқарушылық, қаржылық есеп болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін бухгалтерлік есепке алу
қағидаттары мен экономикалық теория, отандық және шет елдік ғалымдардың
жалпы ғылыми тұжырымдары құрайды.
1 ШЫҒЫСТАР ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІК ЭЛЕМЕНТІ РЕТІНДЕ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығыстардың экономикалық мәні және олардың ұйым қызметіндегі мәні
Шығыстар - экономикалық ресурстардың пайдаланғандықтан азаюы немесе
активтердің қысқарылуы немесе іс қызметтен кіріс кіргізу жолында
міндеттемелердің туындауы. Басқа сөзбен айтсақ шығыстар-ұсталымдар өнім
өндіруге, қызмет атқаруға жұмсалатын ұстамдар, яғни шығындар.
Шығыстарды есептеудің методологиялық негізі Қорлар атты 2-ші ХҚЕСы
және осы стандартка берілген әдістемелік ұсыныстар. Аталған ХҚЕС бойынша
шығыстар былай топталады:
-қорлардын өзіндік құнына қосылатын шығыстар;
-мерзімдік шығыстар, қорлардың (өнімнің. қызметтің) өзіндік құнына
қосылмайтын шығыстар.
Қорлардың өзіндік құнына жатқызылады мынадай түрдегі ұсталымдар
(шығындар): сатып алу құны (тасымалдау-дайындау) шығыстары (Т.Д.Ш),
өндіруге, жұмыс, қызмет аткаруға жұмсалатын шығыстар.
Мерзімдік шығыстар, олар:
-өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар (айналымдык
ұсталымдар;
- әкімшілік шығыстар;
-сыйақылар бойынша шығыстар.
Шығыстар мен кірісті тану және бағалау есептеу қағидасы колданылып
және ақпарат салыстырмалық мінездемесі сактала отырылып есепті уақыттағы
шығыстар анықталады. сөйтіп шығыстар мен ұсталымдар бағаланып танылады.
Салыстырмалық мінездемені қолдану жолында сол есеп кезең ішінде кіріс
танылған соң сол есеп кезеңнің шығыстары да танылу кажет екенін көрсете
(соизмерение дохода и расхода), яғни, кірістер мен шығыстар салыстырыла
отырып. бағаланып олардан туындаған іс қызметтік операңиялар мен
процестердің нәтижесі аныкталады.
Шығыстарды былайша жіктеуге болады:
-тікелей шығыстар - кіріске сәйкес сатылған қорлардың (өнімдер.
тауарлар) өзіндік құны. Бұндай шығыстар кіріс танылғаннан соң танылады.
яғни болған операциялардың әсерінен болатын кірістер мен шығыстар
нәтижесі ретінде;
-мерзімдік шығыстар - сату процессі (үрдесі) мен жалпы және басқару
бойынша шығыстар. Бұл шығыстар болған есеп мерзім көлемінде танылады;
-бөлінген шығыстар - амортизация құн мен сақтандыру құн сомалары. Бұл
шығыстар олардың болатын есеп мерзім ішінде, кіріс әкелетін активтерге
біркелкі көлемде бөлінеді, сөйтіп танылады [2, б.45].
Тікелей өнім, тауарлар сатудан туындайтын шығыстарға мыналар апарылады:
- өнім өндіруге қолданылған шикізаттар мен материалдар, еңбек өтеу
немесе бір есеп кезең ішінде сатуға, сатып алынған қорлардың өзіндік
құндары;
-сату үрдесіне байланысты шығыстар, олар: сату комиссиялық сыйақылары,
еңбекақы, жалдау, қайта тасу бойынша шығыстар;
-сатылған тауарларға ұсынылатын кепілдік міндеттемелер.
Бір жағдайларда кейбір шығыстарды онымен байланысты сатудан туындаған
кіріспен салыстыру қиынға түседі, сондықтан, мұндай шығыстарды (издержки)
сол болған уақыттағы шығыстар деп атайды. Мысалы, олар: жарнамаға
ұсынылған, зерттеу, дамыту, сату үдерісін тездету мақсатында жұмсалған
шығыстар.
Тікелей өнім тауарлар (басқа да активтер) сатумен байланысты емес
шығыстар, олар мерзімдік не болмаса бөлінген шығыстар тобына апарылып,
болған мерзім уақытына сай біркелкі бөлініп есепке алынып отырылып
танылады.
Қызмет, көмек көрсету шығыстарын былайша жіктеуге болады:
-бастапкы тікелей шығыстар - тікелей көмек жасау үшін, факс немесе
телефонмен байланысып келісу сөздерін жүргізу, құқықтық қызметтерге,
гонорарлар т.с.с.;
-қосымша тікелей шығыстар - қызмет көрсетуге байланысты. Мысалы,
қосалқы бұйымдардың құны және контрактта көрсетілмеген көмек көрсету
шығыстары.
Барлық тікелей шығыстар сол арқылы кіріс танылған уақытта оларда
шығыстар болып танылады.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. Ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсында. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты-тұрақты шығынды
өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды.
Шығындар – шаруашылық іс-ірекет барысында тұтынылған материалдық,
еңбек, қаржылық жәнебасқа ресурстардың және баланста көрсетілетін болашақта
кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан
шығатыны, шығындар ұғымы өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені
білінеді өндіріске шыққан шығындар – өнімді өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
- Ағымдағы есепті кезең;
- Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы еспте танылады.
Есепті кезеңнің кірістері мен өзара байланысының белгілері олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар;
- ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
шығыстары. Өсы есепті кезеңнің кірістерін алу фактілеріне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепті және ағымдағы
есепті кезеңде танылады.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шарашылық операциялармен байланысты. Олар ұйым балансында капиталдандыруға
жатады.
Ұйымның болашықтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
- инвестициялар;
- болашақ кезең шығыстары.
Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің нәтижесінде үлкен деңгейдегі
дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған жағдайда, табыс жұмсалған шығыс
мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады. Өнім өндіруге
кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстар емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған
түрімен байланысты емес, кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына мыналар
жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауарлар мен материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Шығыстар дегеніміз - осы өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін жұмсалған
шығындары және де ол өндіріске қажетті қүрал - жабдықтары, материалдар мен
шикізатқа, т.б. жұмсалынатан қаржылай активтері болып табылады [4, б.23].
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік мекеменің қаржы шаруашылық
қызметінің қорытындыларын көрсетеді және келесі мақсаттар үшін қолданылады:
Инвесторлар мен кредиторларға қажетті ақпараттарды дайындайды;
Ақшалай ағымның өзгерісін болжайды.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бұл жерде таза табыстар немесе зиян
табыстардаң түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар мен
шығыстар тіркеледі.
2 бөлімде кірістер мен шығыстар есебінің бірнеше түрлерге бөлінуін
қарастырдық.
1.2 Шығыстың түрлері, жіктелуі және ХҚЕС –на сәйкес танылуы
Тікелей өнім тауарлар (басқа да активтер) сатумен байланысты емес
шығыстар. олар мерзімдік не болмаса бөлінген шығыстар тобына апарылып,
болған мерзім уақытына сай біркелкі бөлініп есепке алынып отырылып
танылады.
Қызмет, көмек көрсету шығыстарын былайша жіктеуге болады:
-бастапқы тікелей шығыстар - тікелей көмек жасау үшін, факс немесе
телефонмен байланысып келісу сөздерін жүргізу, құқықтық қызметтерге,
гонорарлар т.с.с.;
-қосымша тікелей шығыстар - қызмет көрсетуге байланысты. Мысалы,
қосалқы бұйымдардың құны және контрактта көрсетілмеген көмек көрсету
шығыстары.
Барлық тікелей шығыстар сол арқылы кіріс танылған уақытта оларда
шығыстар болып танылады [6, б.32].
Кәсіпкерлік ұйымдар кірістер алу барысында еріксіз шығыстар жасауға
мәжбүр болады, өнім өндіру, тауарлармен материалдарды кіріске алу барысында
қандайда бір шығындар жасалады, бұл шығындардың орыны өніммен тауарлар
өткізілгенде жабылады. Шығысқа берілген активтер, төленген кредиторлық
берешектертер тек активтер көлемін азайтады, құрылтайшылардың алған
дивидендтері капиталды азайтады, сондықтан шығыстардың бәрі шығын болып
танылмайды. Сонымен, шығын дегеніміз – кәсіпорынның өнім өндіруге кеткен
шығыны.
Шығындардың пайда болу орны:
– өндірістік;
– кезең шығындары (коммерциялық).
Өнімді жасаумен тікелей байланысты шығындар өндірістік шығындардың
қатарына жатады.
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық шығындар деп
аталады. Бұл кез келген кәсіпорынында міндетті түрде болатын айналыс
шығындары. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар екіге бөлінеді:
көліктік және өткізу шығындары.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
– өндірістік;
– өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген
шығындарды өндірістік деп атайды.
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім
шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына
жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
– тікелей;
– жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда
қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында
шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады.
Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз,
олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік
құнына тікелей жатқызылады. Оларға жататындар: шикізат пен негізгі
материалдарға, тасымалдау-дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын
отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік
салықтарға кететін шығындар.
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына
қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз,
себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі
сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір
шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына
пара-пар бөліп таратады.
Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар:
– өндірістік;
– өндірістік емес.
Өндіріс жағдайында қажеттілігі дәлелденген және мақсатқа сай келген
шығындарды өндірістік деп атайды.
Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ахаулы өнім
шығарғаннан келген және т.б. шығындар өндірістік емес шығындар қатарына
жатады.
Әртүрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі:
– тікелей;
– жанама шығындар.
Мұндай бөлу тек екі немесе онан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда
қолданылады, солай болғандықтан біркелкі өнім шығаратын кәсіпорында
шығындардың барлығы тура шығындар деп аталады. Тікелей шығындар деп
экономика жағынан біртекті шығындарды атаймыз, олар негізделген мөлшер мен
нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің өзіндік құнына тікелей жатқызылады.
Оларға жататындар: шикізат пен негізгі материалдарға, тасымалдау-
дайындауға, технологиялық мақсатқа жұмсалатын отын мен энергияға,
өндірістік жұмыскерлердің еңбекақысына, әлеуметтік салықтарға кететін
шығындар [6, б.91].
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына
қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдайдағы шығындарды айтамыз,
себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің неше түрлі
сатысынан өтеді. Оларды кешенге топтастырады, сонан кейін қандай да бір
шартты негізге сүйене отырып, нақты белгілі бір бұйымның өзіндік құнына
пара-пар бөліп таратады.
Сурет 1. Шығындарды топтастырудың негізгі түрлері
Өндірістің көлемінің өзгерісіне қатысты:
– айнымалы;
– шартты-тұрақты (пара-парлы, пара-парлысыз).
Айнымалы шығындар өндірістің көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тура
байланысты болады. Оған жататындар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа
жұмсалған отын мен энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленген еңбекақы
және одан төленетін әлеуметтік салықтарға деген шығындар.
Шартты-тұрақты шығындар – шамасы өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе
өте аз өзгеретін шығындар. Әдетте, бұл шығындар өнімдерді жасауда тікелей
байланысты болмайды және өндіріске қызмет ету және басқаруға қажетті
шығындар түрінде көрінеді. Оған жататындар - үстемелі және кезең шығындары.
Шартты-тұрақты шығындар белгілі бір шекке дейін ғана тұрақты болуы мүмкін.
Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көбейгенде немесе азайғанда олар да
өзгереді.
Экономикалық мағынасына қарай шығындар:
– негізгі;
– үстемелі.
Қарапайым (біртекті) шығындар – бір экономикалық элементтен тұратын
шығындар, оларға жататындар: шикізатқа, материалдарға, технологиялық отын
мен энергияға, әлеуметтік салықтарды қосқандағы өндіріс жұмыскерлеріның
еңбекақысына кететін шығындар.
Күрделі (кешенді) шығындар – бірдей мақсатты мәні бар бірнеше әр текті
экономикалық элементтерден тұратын шығындар. Оған жататындар: машина мен
құрал-жабдықтарды пайдалану мен күтуге кеткен, үстемелі шығындар, өнімді
өткізу шығындары, әкімшілік шығындары; қаржыландыру шығындары.
Мысалы, өнім өндіру үшін кәсіпкерлік ұйым шикізат сатып алды, өнім
шығару үшін жұмысшылар тартты, негізгі құралды қолданды дейік :
Шикізат сатып алғанда активтің көбейгенін білдіреді, оған төленген ақша
активтің шыққанын білдіреді, ал жұмысшылар тартқанға еңбекақы есептеу керек-
ол шығын болады, ал төленсе ол ақшаның азайғанын білдіреді. Негізгі құрал
қолданған деген- ол негізгі құралға тозу есептелінеді - ол шығын болып
танылады.
Бұл жерде
Шығыстар ол өнім шығару, тауарлар өткізу барысында активтердің азаюы
немесе міндеттемелердің пайда болуы. Есептік кезеңде кірістерді есепке алу
қандайда бір шығындарды, шығыстарды мойындатады. Шығындар ағымды
(есепте)және кейінге қалдырылатын (баланста) болып бөлінеді. Өндірістік
шығындар тікелей және үстеме шығындар болып бөлінеді. Тікелей шығындар
өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнын құрайды. Шығындар қай мерзімде жасалды сол
мерзімде есептеледі. Өнімнің (жұмыстың) өзіндік құнына кірмейтін шығындар
есептік кезең шығындарына жатады. Ол үшін бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс
жоспарында 7 бөлім қарастырылған, активті шот дебетінде көрсетіліп жиналады
содан кейін 5610 шотқа кредитке шығарылады.
Шығындар кәсіпорында тікелей, кезең шығындары және басқада шығындар
болып жіктеледі. Өндірістік кәсіпорындарда барлық шығындар өнімнің өзіндік
құн құрамына барады, ал өндірістік емес шығындар есептік кезең шығындарына
апарылады.
Мысалы : Кәсіпорын есептік кезеңде 100мың штук біртектес өнім шығару
барысында келесі шығындар жасады:
І. Өндірістік шығындар :
Материалдар 300 000тг.
Еңбекақы 600 000тг. (әл.салықпен)
Үстеме шығындар 200 000тг.
Барлығы 1100 000тг. (өзіндік құн).
Есептік шығындар (өндірістік емес) 400 000тг.
Есептік кезеңде кәсіпорын өткізді 70 000шт. өнімді 2млн.тг. , 30
000шт.өнімі өткізілмей қалды. Ай басына өнімнің қалдығы болмады, сонда
1100,0 : 100 000шт. = 11тг.
11 х 30 000 = 330,0тг.
1100,0 – 330,0 = 770,0тг.
Өткізілген өнімнен түскен түсім 1500,0тг.
Өнімнің өзіндік құны 770,0тг.
Кіріс жиыны 730,0тг.
Өнідірістік емес шығындар 400,0тг.
Таза табыс 330,0тг.
Осы мысалда шығарылған өнімге жасалған шығындардың 330,0тг. келесі
кезеңге қалдық болып қалды өткізілмей қалғандықтан, 70% шығындары өз
кезеңіне кірді, 400,0 тг. өндірістік емес шығындар өз есептік кезеңіне
кірді.
Тауарлардың нарықтық бағасының жалпы түсуі, олардың бүлінуі, моральдік
жағынан ескеруі қолдағы бар қорларды құнсыздандыруға әкелуі мүмкін. Бұл
оның нақты пайда болғанына дейін шығындарды тану қажеттілігіне әкеледі.
Кірістер мен шығындар туралы есепте таза пайданы қалыптастуру кезінде дұрыс
бағалау аса қажет. Демек, өткізілген және өткізілмеген өнімдердің құнын
дұрыс анықтау қажет.
Кезең шығыстары - өнімнің, жұмыстың, қызметтің өндірістік өзіндік
құнына енбейтін шығыстар: әкімшілік шығыстар, сату бойынша шығыстар,
қаржыландыру бойынша шығыстар.
Кезең шығыстарының алғашқы түрі - өнімдерді сату мен қызметтер
көрсетуге арналған шығыстар. Бұл шығыстар үлгілік шоттар жоспарының 7110
шотында есепке алынады. Осы шотта өнімдерді сатумен және қызметтер
көрсетумен байланысты шығыстар есепке алынады. Аталған шығын түрі Қазақстан
Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық
есептiлiк туралы N 234 Заңына сәйкес пайдалар мен зияндар туралы
есептіліктің 060 жолында көрсетіледі.
Өткізу шығындары -қорларды сатудан болған шығындар". Ынталандыру
түріндегі шығындар - банк зайымдары бойынша марапаттауды төлеуге, банктік
емес ұйымдар, жабдықтаушылар зайымы, активтерді жалға алу бойынша шығындар.
Ұйымның шығыстарының ішінде елеулі шығыстарының бірі - әкімшілік шығыстар
болып табылады. Әкімшілік шығыстар пайда мен зияндар туралы есептіліктің
070 жолында көрсетілген. Әкімшілік шығыстар - жалпы жетекшілік, өндіріс
процесін ұйымдастырумен байланысты, өндіріс субъектілерінің әкімшілік-
басқарушылық аппаратын қамтамасыз етумен байланыстырылған шығыстар. Оларға
әкімшілік-басқарушылық персоналдардың еңбекақыларын төлеу, материалды-
техникалық және көліктік қызмет көрсетуге кеткен шығыстар, жалпы шаруашылық
және әкімшілік тағайындалған негізгі құралдарды қамтамасыз етуге кеткен
шығыстар және т.б. жатады. Мерзімдік шығындардың соңғы бір түрі -
қаржыландыру бойынша шығыстар. Есептіліктің 080 жолында осы шығын сомасы
көрсетілген. Бұл шығыстарға 7310 Сыйақылар бойынша шығыстар шотының
мәліметтері жатады. Бұл шотта қаржылық міндеттемелер бойынша шығыстар,
мысалы, алынған қарыздар бойынша пайыздарды төлеуге арналған шығыстар
көрсетіледі. Есептіліктің 090 жолында ұйымның басқа да шығындар сомасы
көрсетілген. Мұнда басқа да өндірістік емес шығыстарды есепке алуға
арналған, ол әдеттегі қызмет процесіне қарамастан туындайды. Осы бөлімге
мына шоттар кіреді: 7410 Активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар,
7420 Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар, 7430 Бағамдық айырма
бойынша шығыстар, 7440 Резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен
шығару бойынша шығыстар, 7450 Операциялық жалдау бойынша шығыстар, 7460
Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түсетін шығыстар. 7470
Басқа да кірістер шотында өткен топтарда көрсетілмеген басқа да шығыстар
ескеріледі [7, б.15].
Осы шығыстар бойынша баптар аяқталғаннан кейін тағы да қорытынды
шығарылып отырады. Кірістер мен шығыстар туралы есептіліктің 110 бабы
жалғасатын қызмет кезеңіндегі пайда (залал) деп аталады. Осы бап мәліметі
былай қалыптасады: 030 бап + 040 бап + 050 бап - 060 бап - 070 бап - 080
бап -090+- 100 бап).
Келесі бап - тоқтатылған қызметтен түскен пайда (залал) деп аталады.
Есептіліктің 130 жолында тағы да қорытынды шығарылған. Осы жол -Салық
салғанға дейінгі пайда (залал) деп аталады. Осы жол мәліметі ПО жолдың +-
120 жол негізінде қалыптасады. 120 жолда ешқандай өзгеріс болмағандықтан,
130 жолда есепті кезең басында және соңында сәйкесінше сома қорытындысы
шығарылады.
Келесі бап атауы - корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар деп
аталады. Корпоративтік табыс салығы сомасы бойынша шығыстар 140 жолда
көрсетіледі. Бұл жолда ұйымның салық есебінде есептелген корпоративтік
табыс салығының сомасы көрсетіледі және анықталған сома ұйымның шығынына
апарылады. Корпоративтік табыс салығының сомасы Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республиккасының
Салық кодексі және №12 Пайдаға салық ХҚЕС-на сәйкес анықталады.
Аталған жолдың мәліметі 130 жол мәліметінен 140 жол мәліметін
шегергенге тең. Есептіліктің 160 жолында аздық үлесі бабы орналасқан. Аздық
үлесі бабы бухгалтерлік баланстың каптиал бөлімінде де орналасқан.
Аздық үлесі дегеніміз - ол аналық (бас) компания тікелей немесе басқа
еншілес ұйым арқылы иемдене алмайтын еншілес ұйымның таза активтерінің және
таза пайдасының бір бөлігі. Зерттеліп отырған кәсіпорында мұндай актив
болмағандықтан, аздық үлесі бабында ешқандай мәлімет көрсетілмеген.
Пайда мен зияндар туралы есептіліктің соңғы баптарының бірі -кезеңдегі
қорытынды пайда (қорытынды залал) бабы. Бұл бапта кәсіпорынның жыл ішіндегі
тапқан қорытынды пайдасы немесе қорытынды залалы көрсетіледі. Есептілік
нысанына сәйкес осы бапты табу үшін алдыңғы 150 жол мәліметінен 160 жол
мәліметін шегереміз.
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық нәтижелерінің есептілікте тіркеген кезде
келесідей халықаралақ стандарттары қолданылады:
"Аралық қаржылық есепкерлік" – ХҚЕС - 34.
"Консолидацияланған қаржылық есепкерлік жіне туынды компанияларға жасалған
инвестицияның есебі" - ХҚЕС - 27.
"Қаржылық есепкерлікті ашып көрсету" - ХҚЕС - 1.
Аталған стандарттарға сәйкес кірістер мен шығыстар туралы есептілік
келесі бөліктерден тұрады:
1. Сипаттамасы бойынша - екі жақты болады: кірістер мен шығыстар;
2. Функциялары бойынша - көрсеткіштердің категорияларына
байланысты:
а) операциондық қызметтердің қорытындылары: Негізгі және негізгі
емес табыстары мен шығыстары;
б) шығыстардың жіктелуіне байланысты: өндірістік шығыстар, өткізу
бойынша, шығындар әкімшілік шығындар.
Келтірілген есептілікте реттелмейтін баптар көрсетіледі, оларға қосымша
табыстар мен шығыстар қарастырылады және есептік мерзімнің соңында жиынтық
табыс пен зиян шотына кіргізіледі.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
1. Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бұл жерде таза табыстар
немесе зиян табыстардың түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
2. Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар
мен шығыстар тіркеледі.
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі [8, б.48].
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында тұтынылған материалдық,
еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың, баланста көрсетілген болашақта
кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан
шығатыны, “шығындар” ұғымы “өндіріске шыққан шығындар” дегеннен кең екені
білінеді, өндіріске шыққан шығындар — өнімді өндіру барысында тұтынылған
ресурстар бөлігі.
Сонымен, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
1.3 Шығыстар есебінің нормативтік құқықтық реттелуі
Бухгалтерлік қызметтердің басшылары өз жұмыстарында Қазақстан
Республикасының мекемелердегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді және бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептілікті қалыптастыру басқармалары (бөлімдері) туралы
ережелерді басшылыққа алады.
Мекеменің бас бухгалтері лауазымына басшы тағайындайды және босатады
және мекеменің басшысына тікелей бағынады.
Мекеменің бас бухгалтері барлық жүзеге асырылатын шаруашылық
операцияларының бухгалтерлік есеп шотында көрінуі мен бақылануын, шұғыл
операцияның ұсынылуын, қаржы есептілігінің белгіленген мерзімде жасалуын
қамтамасыз етеді.
Бас бухгалтер мекеме басшысымен бірлесіп банк құжаттарына және
материалдық құндылықтарды және ақша қаражатын қабылдау мен беруге негіз
болатын құжаттарға, сондай-ақ қаржы міндеттемелері мен мемлекеттік сатып
алу туралы шарттарға қол қояды. Мемлекеттік мекеменің басшысы бас
бухгалтердің ұсынымы бойынша банк құжаттары мен бухгалтерлік құжаттарға қол
қою құқығын уәкілетті тұлғаларға бере алады. Осы өкілеттіктер мемлекеттік
мекеме басшысының бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Бас бухгалтердің немесе
оны алмастыратын тұлғаның қолтаңбасыз құжаттар жарамсыз болып есептеледі
және орындалуға қабылданбайды.
№ 2-ҚЕХС сәйкес қорлардың өзіндік құнына қорларды сатып алуға, қайта
өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және олардың ағымдағы жай-күйіне және
ағымдағы орналасқан жеріне жеткізу мақсатында шыққан басқа да шығындар
кіреді.
1. 2-ҚЕХС бойынша сатып алуға жұмсалған шығындар:
сатып алу бағасы - сатып алушылық бағасы;
сырт жерден әкелуге баж - импорт бажы және басқа өтелмейтін салықтар;
делдалдық ұйымдарға төлеген комиссиялық сыйақы;
көліктік-дайындау шығыстары - тасымалдауға, өңдеуге жұмсалған шығыстар;
қорларды сатып алуға тіке байланысты өзге де шығыстар.
2. Қайта өңдеуге жұмсалатын шығындар - шығарылатын өнімдердің нақты
түрлеріне тікелей байланысты тіке шығындар:
-шикізат шығындары;
-еңбек шығындары; және т.б. шығындары.
3. Өзге шығындар - қорларды белгіленген жерге дейін және тиісті
жағдайға жеткізуге тікелей байланысты шығындар.
Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар
есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады.
Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша
шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.
Есеп жұмыстарын жүргізудің әлемдік тәжірибесін негізге ала отырып
жасалынған халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес
экономиканың бүкіл саласында өнімнің (жұмыс пен қызметтің) өзіндік құнын
қалыптастыру тәсілі өзгерді. Өндірістік есептің жаңа жүйесінің басты
айырмашылығы - ұйымның жанама шығындарын үстеме және кезең шығындарына бөлу
принципі қалыптасты.
Үстеме шығындар негізгі өндіріске қызмет көрсетумен байланысты
туындайтын шығындар, олар басқару есебі жүйесінде есепке алынып, өнімнің
өзіндік құнына енгізіледі, ал кезең шығындары қаржылық есеп жүйесінде
жүргізіледі және өзіндік құнның құрамына кірмейді. Осыған сәйкес үстеме
шығындарының құрамынан кезең шығындарын ажырату мәселесі туындады. Оларға
жалпы басқару шығындары, жалпы шаруашылық және әкімшілік сипаттағы
шығындар, тауарлы – материалдық қорларды сатумен байланысты шығындар және
пайыздарды төлеу бойынша шығындар, басқаша айтқанда, өндіріс көлеміне
тәуелсіз және өткізілген өнімнің нақты бір түрімен байланысты емес шығындар
жатқызылады.
Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында
жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн
өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.
Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және
әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар
шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл
шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді
Кезең шығындарының есебі 2 Қорлар стандартының әдістемелік
нұсқауларында берілген өнімнің өзіндік құнына енбейтін және кезең шығындары
ретінде танылатын шығындардың қалыптасуы бөлігіне сай жүргізіледі.
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады. Кәсіпорынның есеп саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді
активтер ретіндегі есебін ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының
қозғалысы жөніндегі есептілік түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл
есептілік қаржылық жағдайының өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді,
пайдаланушыларға серіктестіктің операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтері нәтижесінде ақша кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді
делінген.
Басқа шығындар құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді-
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен анықталған.
Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі ретінде шешім
қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл жағдайда шығындарды
релеванттық және иррелеванттық болып бөлінеді. Шығындарды осылайша бөлу
өткізу бағасы, нарық сегменттерін бөлу, сату көлеміне арттыру жөнінде шешім
қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық шығындар ақшалай қаражаттың болашақ өсімін
көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек
ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады.
Әртүрлі жағдайда сол бір шығындар релеванттық та, иррелеванттық та
болуы мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып
алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан
қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар
иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір
өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б.
талданады-материалдарға жұмсалған шығындар бұл жерде релеванттық болады.
Материалдық шығындар бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады.
Сонымен, релеванттық шығындар тізімін келтіруге болмайды, әр нақты
жағдай үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті
басшылыққа алу керек: релеванттық шығындар-бұл қабылданатын шешім нұсқасына
байланысты өзгеретін болашақ шығындар.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын
басқару аппаратын ұстау белгілі бір шығындардың жұмсалуын қажет етеді.
өндіріс шығындары сияқты олар да міндетті. Басқару шығындарын үстеме
шығындарға жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ
басқару функцияларының өзгешелілігі үстеме шығындары құрамынан ұйымдық
қызметпен байланысты шығындар мен олардың жіктелімін бөліп алуды қажет
етеді.
Пайда болу орнына байланысты шығындар жалпы өндірістік және жалпы
шаруашылық болып бөлінеді. өндірістік сипаты бар ұйымдық қызметпен
байланысты шығындар құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті басқару
шығындары; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік бөлімшелерді
басқару аппратын ұстау шығындары; ғимараттарды, құрылыстарды, өндірістік
құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету шығындары,
мамандыққа бейімдеу кадрларды даярлау шығындары, арзан бағалы тез тозғыш
құрылғылардың тозуы және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдық қызмет шығындары мыналардан
тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-
өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу;
ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен
жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған
шығындар-басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін жетілдіру,
заңдылықта белгіленге сәйкес міндетті төлемдер, салықтар, аударымдар-
пайыздар.
Мұндай топтастыру шығындарды мөлшерлеу, жіктелім баптарының бөлімшелері
бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, шығындарды есеп пен
калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру шығындар
мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық
қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдық қызмет бойынша шығындар, әр бөлімшенің, кәсіпорынның іркіліссіз
жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру басқарушылық
есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің тиімділігі басқару
деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен өлшенеді және сондықтан
ұйымдық қызмет бойынша шығындар құрамында келесі топтарды бөлеміз:
- мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдық қызмет
шығындары;
- кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
шығындары;
- жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің шығындары.
Шығындардың бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен байланысты
шығындарды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша шығындарды жинақтау әр әкмішілік
бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің тиімділігіне әсер ету
дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек тиімділігі басқару
қызметі шығындарының төмендетілуімен емес, бұл шығындар қаншалықты басқару
үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер қажеттіліктерін
қанағаттандырумен сипатталады.
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке -жеке өз жұмысын
кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім
өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс
табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын
жақсартуды қамтамасыз ету. Осыған байланысты ұйымдық қызмет шығындарының
жіктемелік бағыттары бойынша іштей баптар бойынша бөлген дұрыс.
Қарастыралатын жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің
барлық түрлері немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық
басқару, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен
аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, өндірісті басқару, өнім
өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, басқа шығындар [9,
б.25].
Кезең шығындары, яғни өндірістен тыс шығындар ұйымның салық салғанға
дейінгі табыс сомасын анықтауда үлкен роль атқарады. Ұйымның қаржылық –
шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған түсім сомасынан сол табысты
алумен байланысты шығындар сомасын шегеру арқылы жиынтық табыс сомасын
анықтаймыз. Содан кейін жиынтық табыс сомасынан кезең шығындарын шегеру
арқылы салық салғанға дейінгі табыс сомасын аламыз. Яғни, кезең
шығындарының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік есепті дұрыс
ұйымдастырудың маңызы үлкен. Мемлекеттік бюджеттің табыстарының бір көзі –
төленетін салық сомасына қатысты. Кезең шығындарының коммерциялық
шығындардан айырмашылығы олар өнімнің өткізілуіне ғана байланысты тәуелді
емес, сонымен қатар тұрақты шығындар ретінде анықталады. Шаруашылық
субъектісінде есепті кезеңде қандай жағдайда болмасын белгілі-бір кезең
шығындары орын алады.
2 ҰЙЫМНЫҢ ШЫҒЫСТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Өнімді өндірумен байланысты шығындар есебі
Өнімді өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады. Және олар
өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды.
Жалпы және әкімшілік шығыс. Шығыстың бұл түріне бүкіл және
өндірістік—шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстары
жатады.
Пайыз бойынша шығысқа - банк несиесі және жалға беру бойынша төленетін
пайыздар жатады.
Ал үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетімен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
- кешендік сипаты
- шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары.
Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік
саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылық есеп саясытына
сәйкес көрініс табады.
өндіріс жұмысшыларынң еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады,
тікелей материал шығыстарына пара-пар етіліп таратылады;
-цех құнына пара-пар етіп немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік
құнына пара-пар етіп таратылады;
алдын-ала берілген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;
басқа да таратылу базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс
сағатына және т.б.).
Барлық кірістер кредитінде есептеліп, дебетінде жабылады. Ал шығыстар
дебетінде есептеліп кредитінде жабылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz