Қазақстан Республикасында белсенді туризмді дамытудың перспективаларын анықтау
КІРІСПЕ
1 БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазіргі заманғы туризм сыныптамасында белсенді туризмнің орны.
1.2 Белсенді туризм түрлері.
1.3 Белсенді туризмнің әлемдегі географиясы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ҮШІН ПОТЕНЦИАЛДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 ҚР.дағы туристік саланың дамуын талдау
2.2 Белсенді туризмнің дамуы үшін Қазақстан Республикасының ресурстар потенциалын талдау.
2.3 Астана қаласы Балалар мен жасөспірімдердің туризм және өлкетану орталығы қызметін және құрылымын саралау
3 ҚАЗАҚСТ9АНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда белсенді халықаралық туризмді дамытудың негізгі мәселелері.
3.2 Туристік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторлары
3.3 ҚР. да белсенді туризм дамуының негізгі перспективалары ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМША...
1 БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазіргі заманғы туризм сыныптамасында белсенді туризмнің орны.
1.2 Белсенді туризм түрлері.
1.3 Белсенді туризмнің әлемдегі географиясы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ҮШІН ПОТЕНЦИАЛДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
2.1 ҚР.дағы туристік саланың дамуын талдау
2.2 Белсенді туризмнің дамуы үшін Қазақстан Республикасының ресурстар потенциалын талдау.
2.3 Астана қаласы Балалар мен жасөспірімдердің туризм және өлкетану орталығы қызметін және құрылымын саралау
3 ҚАЗАҚСТ9АНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстанда белсенді халықаралық туризмді дамытудың негізгі мәселелері.
3.2 Туристік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторлары
3.3 ҚР. да белсенді туризм дамуының негізгі перспективалары ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМША...
Туризмнің әлемдік экономикаға да, жекелеген елдер мен өңірлердің экономикасына әсері әлемдік шаруашылықты қалыптастыруға және дамытуға ықпал ететін елеулі, тұрақты және ұзақ мерзімді үрдістердің бірі болып табылады.Туризмді ұлттық экономиканың ірі жеке саласына айналдыру жария болады, оның қызметі халықтың ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Бұл қажеттіліктердің алуантүрлілігі тек туристтік кәсіпорындармен ғана емес, сондай-ақ басқа салалардың кәсіпорындарымен де қанағаттандырылады, бұл туризм мәнін экономиканың дамуына мультипликативтік әсер ету факторларының бірі ретінде шарттайды. Туризм әлемдік интеграциялық процестердегі факторлардың бірі болып табылады, ал туристтік бизнес экономиканың маңызды секторына айналды. Туризм кіріс түсірумен қатар, елдің беделін, әлемдік қауымдастық және азаматтар алдында оның мәнінің өсуін арттыратын қуатты факторлардың бірі болып табылады.
Қазақстан бай табиғи ресурстарға және көшпелі халықтың ерекше мәдениетіне ие бола отырып, мұнда туризмді халықаралық және өңірлік нарықта дамыту үшін іске асырылмаған үлкен әлеуеті бар. Рекреациялық ресурстардың және тарихи-мәдени мұраның туристтік әлеуеті Қазақстанға туризмнің халықаралық нарығына үйлесімді интегралдануына және елдегі туризмнің қарқынды дамуына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл халықтың жұмысбастылығының және кірістерінің тұрақты өсуін, туризммен шектес салаларды ынталандыруды және ұлттық экономикаға инвестициялар ағымын арттыруды қамтамасыз етеді. Қазақстанда туризм индустриясы мемлекеттік деңгейде экономиканың басым салаларын бірі деп танылды. Статистикалық деректерді талдау Қазақстандық туристтік өнімге деген өспелі қызығушылықты және туристтер санының қолайлы өсу қарқынын және өткізу нарығының кеңеюін растайды.
Қазақстан бай табиғи ресурстарға және көшпелі халықтың ерекше мәдениетіне ие бола отырып, мұнда туризмді халықаралық және өңірлік нарықта дамыту үшін іске асырылмаған үлкен әлеуеті бар. Рекреациялық ресурстардың және тарихи-мәдени мұраның туристтік әлеуеті Қазақстанға туризмнің халықаралық нарығына үйлесімді интегралдануына және елдегі туризмнің қарқынды дамуына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл халықтың жұмысбастылығының және кірістерінің тұрақты өсуін, туризммен шектес салаларды ынталандыруды және ұлттық экономикаға инвестициялар ағымын арттыруды қамтамасыз етеді. Қазақстанда туризм индустриясы мемлекеттік деңгейде экономиканың басым салаларын бірі деп танылды. Статистикалық деректерді талдау Қазақстандық туристтік өнімге деген өспелі қызығушылықты және туристтер санының қолайлы өсу қарқынын және өткізу нарығының кеңеюін растайды.
1 Фомичев В.И. Международная торговля: учебник. – М.: 2000. - 77 с.
2 Пузакова Е.П. Международная туристический бизнес: учебник.-М.: 2000. - 305с.
3 Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана: учебное пособие. Алматы, 2000. - 67 с.
4 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика : учебник. - Алматы, 2000.- 10с.
5 Сенин В.С. Организация международного туризма:учебик.-Москва.: . 2003.- 23 с.
6 Власова И.Б. и др. Основы туристической деятельности: учебное пособие.- Москва.: 2014.-235 с.
7 Гуляев В.Г. Организация туристической деятельности: учебник.-М.: 2000.-278.
8 Уваров В.Д. Международные туристические организации: учебное пособие.-Москва.: 2000г.- 64 с.
9 Чеботарь Ю.М. Туристический бизнес:учебное пособие.- Москва.: 2000.- 142с.
10 Азар В.И. Экономика и организация туризма: учебник. –Москва.: 2014.-96с.
11 Долматов Г. Правовые основы туристического бизнеса: учебник. –Москва.:
12 Дурович А., Конаев А. Маркетинг в туризме: учебник.// А. Дурович, А. Конаев. –Москва .: 2009.-57с.
13 Исмаев Д. Основы стратегии и планирования маркетинга в иностранном туризме:учебник. –М.: 2004.-243 с.
14 «Қазақстан Республикасындағы туристік қызметі туралы» 2001жылы 13маусымдағы №211 ҚР Заңы //Қазақстан Республикасының Парламент Жинағы, 2001. - №13-14.
15 Закон Республики Казахстан от 13 июня 2003 г. N 211-II О туристской деятельности в Республике Казахстан (с изменениями, внесенными Законом РК от 22.02.02 г. N 296-II)
16 Ресми статистикалық ақпарат: [Электронды қор].- Кіру тәртібі : http//www.stat.kz//http://www.stat.kz/faces/Tourism
17 Гульнар-тур турфирмасы [Электронды қор].-Кіру тәртібі: http.//www.gulnartour.kz//http://www.gulnartour.kz/ru/sertif.php
18 Новиков В.С Инновации в туризме: научно- технических нововведений на развитие туризма. –Электронды қор. – Кіру тәртібі:http//tourlib.net/books_tourism/novikov82.
19 БольшанникВ. П. Региональные туристические центры России: учебное пособие / Омск: Омский государственный институт сервиса, 2002. – 160 с.
20 Профессиональные стандарты туристской отрасли Республики Казахстан / сост. Шайкенова Р.Р. - Алматы: S-Принт, 2012. – 232 с.
21 Ковалев Д. Развитие таймера в России: учебник. – Москва.: 2009.-280с.
22 Кулагина Г. Статистика туризма: учебник. –Москва .: 2009.- 297 с.
23 Крылов Е.С. Туризм и охрана природы: учебник. – Алматы.: 1988.
24 Кулдошина Н.М. Особенности организации и планирования иностранного туризма в европейских странах: учебник.- Москва.:1986.-90с
25 Легорнев С.Ф. Туризм в экономике открытого типа. // Вестник Московского Университета.-Москва.: 2004.-15с.
26 Мамедов А.А. Технологические системы обеспечения производсва туристских услуг.Учебное. – Москва.: Турист, 1988.-80с.
27 Астана қаласы Жас саяхатшылар станциясының ресми сайты [Электронды қор]. Кіру тәртібі: http.//www.yuntur-astana.kz//http://tourism.kz
28 2014-2015 оқу жылындағы Астана қаласы Жас саяхатшылар станциясының жұмысын талдау, -Астана., 2016ж.
29 Научно-методический журнал Сокпак-Тропинка,-Москва.: 2009.-15с
30 Мусин К.Н. Международный туризм: современная тенденция в мире и Казахстане. - Алматы, 2009-24с.
31 Основы туристкой деятельности: учебное пособие.-Москва.:2014-184с.
32 Основы туристского маркетинга: учебник. –Москва.:2000- 130с.
33 Папирян Г. А. Экономика туризма: учебник. – М.:Финансы и статистика.-Москва.:1988-56с.
34 Маринин М., Селин В., Хорошилов А. Туристические формальности.- Национальное и региональное планирование туризма. ВТО, 2000.-291с.
35 Наследышев А. В. Место и роль индустрии туризма в современной экологии // Изв АИСИП Сер Экология, 2001г.
36 Немоляева М.Э. Международный туризм.: учебник.- Москва.: 1985.-164с.
37 Новожтлова И.М. Вклад мировой индустрии путешествий и туризма в мировую экономику // Научные проблемы туризма и отдыха. Москва, 2014-23с.
38 Попова Р. Госрегулирование становления и развития туризма в России на переходном этапе:учебное пособие.-М.:2007-66с.
39 Ходорков Л., Международный туризм: учебное пособие.-Москва.:2007.-85с.
40 Ходорков Л. Мировое гостиничное хозяйство:учебник.-Москва.: 2001.-16с.
41 Тихомиров Ю.А. Экономика туризма теория и практика: учебник.-Москва.: 2009.-211с.
42 Кулдошина Н. М. Экономика туризма и социально-трудовые отношения: учебное пособие. –М.: 2006.- 48с.
2 Пузакова Е.П. Международная туристический бизнес: учебник.-М.: 2000. - 305с.
3 Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана: учебное пособие. Алматы, 2000. - 67 с.
4 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика : учебник. - Алматы, 2000.- 10с.
5 Сенин В.С. Организация международного туризма:учебик.-Москва.: . 2003.- 23 с.
6 Власова И.Б. и др. Основы туристической деятельности: учебное пособие.- Москва.: 2014.-235 с.
7 Гуляев В.Г. Организация туристической деятельности: учебник.-М.: 2000.-278.
8 Уваров В.Д. Международные туристические организации: учебное пособие.-Москва.: 2000г.- 64 с.
9 Чеботарь Ю.М. Туристический бизнес:учебное пособие.- Москва.: 2000.- 142с.
10 Азар В.И. Экономика и организация туризма: учебник. –Москва.: 2014.-96с.
11 Долматов Г. Правовые основы туристического бизнеса: учебник. –Москва.:
12 Дурович А., Конаев А. Маркетинг в туризме: учебник.// А. Дурович, А. Конаев. –Москва .: 2009.-57с.
13 Исмаев Д. Основы стратегии и планирования маркетинга в иностранном туризме:учебник. –М.: 2004.-243 с.
14 «Қазақстан Республикасындағы туристік қызметі туралы» 2001жылы 13маусымдағы №211 ҚР Заңы //Қазақстан Республикасының Парламент Жинағы, 2001. - №13-14.
15 Закон Республики Казахстан от 13 июня 2003 г. N 211-II О туристской деятельности в Республике Казахстан (с изменениями, внесенными Законом РК от 22.02.02 г. N 296-II)
16 Ресми статистикалық ақпарат: [Электронды қор].- Кіру тәртібі : http//www.stat.kz//http://www.stat.kz/faces/Tourism
17 Гульнар-тур турфирмасы [Электронды қор].-Кіру тәртібі: http.//www.gulnartour.kz//http://www.gulnartour.kz/ru/sertif.php
18 Новиков В.С Инновации в туризме: научно- технических нововведений на развитие туризма. –Электронды қор. – Кіру тәртібі:http//tourlib.net/books_tourism/novikov82.
19 БольшанникВ. П. Региональные туристические центры России: учебное пособие / Омск: Омский государственный институт сервиса, 2002. – 160 с.
20 Профессиональные стандарты туристской отрасли Республики Казахстан / сост. Шайкенова Р.Р. - Алматы: S-Принт, 2012. – 232 с.
21 Ковалев Д. Развитие таймера в России: учебник. – Москва.: 2009.-280с.
22 Кулагина Г. Статистика туризма: учебник. –Москва .: 2009.- 297 с.
23 Крылов Е.С. Туризм и охрана природы: учебник. – Алматы.: 1988.
24 Кулдошина Н.М. Особенности организации и планирования иностранного туризма в европейских странах: учебник.- Москва.:1986.-90с
25 Легорнев С.Ф. Туризм в экономике открытого типа. // Вестник Московского Университета.-Москва.: 2004.-15с.
26 Мамедов А.А. Технологические системы обеспечения производсва туристских услуг.Учебное. – Москва.: Турист, 1988.-80с.
27 Астана қаласы Жас саяхатшылар станциясының ресми сайты [Электронды қор]. Кіру тәртібі: http.//www.yuntur-astana.kz//http://tourism.kz
28 2014-2015 оқу жылындағы Астана қаласы Жас саяхатшылар станциясының жұмысын талдау, -Астана., 2016ж.
29 Научно-методический журнал Сокпак-Тропинка,-Москва.: 2009.-15с
30 Мусин К.Н. Международный туризм: современная тенденция в мире и Казахстане. - Алматы, 2009-24с.
31 Основы туристкой деятельности: учебное пособие.-Москва.:2014-184с.
32 Основы туристского маркетинга: учебник. –Москва.:2000- 130с.
33 Папирян Г. А. Экономика туризма: учебник. – М.:Финансы и статистика.-Москва.:1988-56с.
34 Маринин М., Селин В., Хорошилов А. Туристические формальности.- Национальное и региональное планирование туризма. ВТО, 2000.-291с.
35 Наследышев А. В. Место и роль индустрии туризма в современной экологии // Изв АИСИП Сер Экология, 2001г.
36 Немоляева М.Э. Международный туризм.: учебник.- Москва.: 1985.-164с.
37 Новожтлова И.М. Вклад мировой индустрии путешествий и туризма в мировую экономику // Научные проблемы туризма и отдыха. Москва, 2014-23с.
38 Попова Р. Госрегулирование становления и развития туризма в России на переходном этапе:учебное пособие.-М.:2007-66с.
39 Ходорков Л., Международный туризм: учебное пособие.-Москва.:2007.-85с.
40 Ходорков Л. Мировое гостиничное хозяйство:учебник.-Москва.: 2001.-16с.
41 Тихомиров Ю.А. Экономика туризма теория и практика: учебник.-Москва.: 2009.-211с.
42 Кулдошина Н. М. Экономика туризма и социально-трудовые отношения: учебное пособие. –М.: 2006.- 48с.
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
Қазіргі заманғы туризм сыныптамасында белсенді туризмнің
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Белсенді туризм 13
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Белсенді туризмнің әлемдегі 21
географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ҮШІН ПОТЕНЦИАЛДЫ
ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
ҚР-дағы туристік саланың дамуын талдау 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Белсенді туризмнің дамуы үшін Қазақстан Республикасының ресурстар
потенциалын 34
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Астана қаласы Балалар мен жасөспірімдердің туризм және өлкетану
орталығы қызметін және құрылымын саралау ... ... ... ... ... ... .. 41
ҚАЗАҚСТ9АНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстанда белсенді халықаралық туризмді дамытудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
... ... ... ... ... ... ... ..
Туристік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторлары 56
ҚР- да белсенді туризм дамуының негізгі перспективалары ... .. 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі туризм экономиканың ірі және қарқынды
салалардың бірі болып табылады. Оның жоғары қарқынмен дамуы, валюталық
түсімдердің үлкен көлемі экономиканың әртүрлі секторларына белсенді әсер
етеді, бұл меншікті туристтік индустрияның қалыптасуына ықпал етеді. Туризм
саласына әлемдік жалпы ұлттық өнімнің шамамен 6%, әлемдік инвестициялардың
7%, әрбір 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушылық шығыстардың 11% келеді.
Осылайша, қазіргі күні туризм индустриясы әлемдік экономикаға көрсететін
үлкен әсерін елемеу мүмкін емес. Туризмнің әлемдік экономикаға да,
жекелеген елдер мен өңірлердің экономикасына әсері әлемдік шаруашылықты
қалыптастыруға және дамытуға ықпал ететін елеулі, тұрақты және ұзақ
мерзімді үрдістердің бірі болып табылады.Туризмді ұлттық экономиканың ірі
жеке саласына айналдыру жария болады, оның қызметі халықтың ерекше
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Бұл қажеттіліктердің
алуантүрлілігі тек туристтік кәсіпорындармен ғана емес, сондай-ақ басқа
салалардың кәсіпорындарымен де қанағаттандырылады, бұл туризм мәнін
экономиканың дамуына мультипликативтік әсер ету факторларының бірі ретінде
шарттайды. Туризм әлемдік интеграциялық процестердегі факторлардың бірі
болып табылады, ал туристтік бизнес экономиканың маңызды секторына айналды.
Туризм кіріс түсірумен қатар, елдің беделін, әлемдік қауымдастық және
азаматтар алдында оның мәнінің өсуін арттыратын қуатты факторлардың бірі
болып табылады.
Қазақстан бай табиғи ресурстарға және көшпелі халықтың ерекше
мәдениетіне ие бола отырып, мұнда туризмді халықаралық және өңірлік нарықта
дамыту үшін іске асырылмаған үлкен әлеуеті бар. Рекреациялық ресурстардың
және тарихи-мәдени мұраның туристтік әлеуеті Қазақстанға туризмнің
халықаралық нарығына үйлесімді интегралдануына және елдегі туризмнің
қарқынды дамуына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл халықтың
жұмысбастылығының және кірістерінің тұрақты өсуін, туризммен шектес
салаларды ынталандыруды және ұлттық экономикаға инвестициялар ағымын
арттыруды қамтамасыз етеді. Қазақстанда туризм индустриясы мемлекеттік
деңгейде экономиканың басым салаларын бірі деп танылды. Статистикалық
деректерді талдау Қазақстандық туристтік өнімге деген өспелі қызығушылықты
және туристтер санының қолайлы өсу қарқынын және өткізу нарығының кеңеюін
растайды. Республика туризмді дамытудың заманауи кезеңінде бизнесмендерге,
спортшыларға, ғалымдарға, экстремалдық демалысты ұнатушыларға, сондай-ақ
Ұлы Жібек жолында орналасқан елдердің тарихымен және бүгінгі күнімен
қызығатын адамдар үшін тартымды.Бұл мүддені дамыту қажет. Қазақстанның
аумағының бір бөлігін таулар алып жатқаннан кейін, олар алыс шетелдегі
туристтер үшін барынша тартымды ресурс болып табылады. Қызық оқиғалы туризм
әлемдік туристтік нарықта жоғары сұранысқа ие. Қазақстан табиғи көрікті
жерлермен қатар, әлемдік мәнге ие Ұлы Жібек жолында орналасқан тарихи-
мәдени ескерткіштермен бай. Ұлы Жібек жолында транзиттік турларды
ұйымдастыру әсіресе өзекті, себебі бұл Қазақстанға Япония, Малайзия, ҚХР,
Корея секілді елдердің, сондай-ақ еуропалық мемлекеттердің қызығушылық
аймағына кіру мүмкіндігін береді.
Шетелдік елдердің тәжірибесіне сәйкес, туризм саласында дұрыс
есептелген мемлекеттік саясат оның пайда түсіруін қамтамасыз ете алады және
әлеуметтік-экономикалық дамудың кейбір мәселелерін шешуге көмектесе алады.
Шетелдік туризм үшін қымбат және қымбат емес орналастыру құралдарын
үйлестіре отырып, қажеттіліктерді бағыттаған және ынталандырған кезде
турөнімді жасау Қазақстан Республикасына кіру туризмін дамытуға мүмкіндік
береді, дотациялар, пайыссыз займдар мен несиелер, соның ішінде валютаны,
халықаралық туризмді сапалы дамыту үшін оны елдің мамандануының негізгі
түрлерінің біріне айналдыра отырып икемді салық саясатын ұсыну қажет.
Қазақстан туризмді дамытудың заманауи кезеңінде спортшыларға,
ғалымдарға, экстремалдық демалысты ұнатушыларға, сондай-ақ Ұлы Жібек
жолында орналасқан елдердің тарихымен және бүгінгі күнімен қызығатын
адамдар үшін тартымды.
Аталған зерттеудің объектісі Қазақстандағы туризмді дамытудың
ерекшеліктері болып табылады. Пәні – ҚР-дағы туризмнің белсенді түрлері.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасында белсенді
туризмді дамытудың перспективаларын анықтау болып табылады. Бұл мақсатқа
қол жеткізу үшін жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- белсенді туризмнің қалыптасуын және заманауи жағдайын қарастыру;
- Қазақстан Республикасында белсенді туризмді дамыту үшін талдау жүргізу
және әлеуетіне баға беру;
- ҚР-да белсенді туризмді ұйымдастыру бойынша негізгі мәселелерді шешу
жолдарын анықтау.
Зерттеудің жаңашылдығы және алыстан келетін туристтер үшін тартымды
ресурстар ретінде қазақстандық таулар жатады. Қазақстан табиғи
көрнекілігімен қатар, әлемдік мәнге ие Ұлы Жібек жолында орналасқан тарихи-
мәдени ескерткіштермен бай. Ұлы Жібек жолында транзиттік турларды
ұйымдастыру әсіресе өзекті, себебі бұл Қазақстанға Япония, Малайзия, ҚХР,
Корея секілді елдердің, сондай-ақ еуропалық мемлекеттердің қызығушылық
аймағына кіру мүмкіндігін береді.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, кезеңдік басылымның материалдары және т.б.
қызмет етті.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулердің ақпараттық базасы ретінде
Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері және
Қазақстан Республикасының туризм және спорт жөніндегі комитетінің
мәліметтері болды. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан,
тараудың бірнеше бөлігінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазіргі заманғы туризм сыныптамасында белсенді туризмнің орны
Жұмыс басында туризмге анықтама беріп кетейік. Ол үшін белсенді туризм
туралы бар анықтамаларды ұғынып алайық. Туризм ұғымын анықтау секілді,
белсенді туризм ұғымның да нақты анықтамасы жоқ, тек әр түрлі авторлар,
тәуелсіз сарапшылар және түрлі ұйымдардың көптеген пікірлері ғана бар.
Белсенді туризм – туризмнің жаңа бағыттарының бірі, ол өзіне қызықты
оқиға, экотуризм және мәдени ашылуларды қамтиды. Белсенді туризм демалыс
пен білім ұштастыра отырып, туристке де, ол баратын елге де пайдасын
тигізуді көздейді.
Сонымен қоса, белсенді туризм - ол міндетті түрде табиғат аясында
демалу дегенді білдірмейді. Экскурсиондық, тіпті жағажай бағдарламалары
белсенділікке толы болуы мүмкін. Өз мәнінде белсенді туризм - ол көңіл
көтеру, жаңа тәжірибе алу немесе бар тәжірибесін кеңейту. Мұндай уақыт
өткізу бір күнге ұсынылған мультибелсенді мәзірден (бұл қолайлы жағдайда
мекендеуді жоққа шығармайды) жаныңа жақын іспен айналасуға мүмкіндік
береді. Дегенмен, жалпылама айтқанда белсенді туризм деп табиғи ортада
болумен байланысты саяхатты атайды.
Саяхаттауды түрлі жолдармен жүзеге асыруға болады. Шет елдерге туристік
саяхаттар бар – шетел туризмі.
Тундрамен де, шөл даламен де және басқа да біртекті ландшафтымен де
шынайы туристік саяхаттар танымал. Бірақ ол саяхаттар өзіне ересек білікті
туристерді өзінің спорттылығымен – өтуге қиын шексіз созылған жерлерді
еңсеру қиындығымен тартқан. Саяхаттаушыларға көбінесе таулы аймақтар
тартымды, оларда өте әр түрлі табиғи нысандар шоғырланған: шыңдар, асулар,
жоталар, мұздықтар, қар жұрнағы, көлдер, өзендер[1].
Үлкен өзен, биік тау, ну орман, шексіз дала туралы әркімнің өз
түсінігі бар. Қанша өзен, тау, орман және даланы көрсең, соншама олар
туралы түсінігің нақты болады.
Кез келгені мұздықтың, үңгірдің не екенін түсіне бермейді. Бұл жерде
түсіндіру көп көмектеспейді. Осы нысандарды өзі көзімен бір рет болса да,
әсіресе балалық шақта көрген абзал.
Жоғарыда аталғандардан туындайтыны, белсенді саяхаттың мәні саяхатшылар
мақсатын – барғысы (көргісі келетін) табиғат нысандарын өздері таңдайды;
таңдалған мақсатқа жету үшін кедергілерден рационалды өтуге мүмкіндік
беретін машрутты өздері жасайды.
Қазіргі заманғы белсенді саяхаттар – кезінде Жер бетін ашқан және
зерттеген зерттеуші экспедициялардың моделі. Туристер (әсіресе балалар)
осылайша жаңа аумақтарды ашады және зерттейді. Жүз рет естігеннен гөрі,
бір рет көрген артық. Адам өз көзімен тайга мен даланы, шөл дала мен
тундраны көре алады. Тек түрлі аймақтарға саяхаттағандарда ғана өз елінің,
жалпы Жердің мөлшері туралы дұрыс түсінігі болады. Үйде отыратындарға ұшақ
мен телевидение, пошта мен телеграф тұратын үйлері көлемі шағын доп секілді
Жерде орналасқандай етіп кішірейтіп жіберді. Бәрі алыста, бірақ бір күндік
жол шегінде.
Белсенді маршруттар негізінен келесідей бағалаулармен айқындалады:
саяхаттау аймағы қол жетерлік болу керек (транспорттық жүйе жедел әрі
сенімді жетуді қамтамасыз ету керек); маршрут қысқа, қызықты (әр түрлі)
және жеткілікті түрде қарапайым болу керек.
Белсенді саяхат адамның табиғатпен тығыз байланысын қамтиды. Ағаштар
от жағу үшін отын береді. Өзенмен қайық не кеме арқылы жүзуге болады, бірақ
абай болу керек, өзенде батып кету мүмкін. Жаңбыр туристер үшін үлкен
қолайсыздық тудырады, бірақ ол өзенді қоректендіреді, өсімдіктерді суарады.
Осындай және осы сынды табиғаттағы құбылыстар адамдарда табиғатқа
адамдардың, адамдар табиғатқа тәуелді екенін, табиғат құбылыстарының тығыз
байланысын түсінушілігін қалыптастырады, өзін табиғаттың бөлігі ретінде
түсінуге мүмкіндік береді.
Саяхаттың белсенділігі оның мақсаты мен оған жету жолдары (маршруты)
алдын-ала анықталған және жарияланған. Маршрутты өте алмау, оны өзгерту
саяхаттың сәтсіздігін, команданың (туристік топтың) жеңілісін білдіреді.
Әрине онда бәрі шартты, біраұ осындай талаптар жалпы спортқа да тиесілі.
Белсенді туризмнің бір ерекшелігі бар. Саяхатта шартты мақсатқа табынды
талпынысы сақтықты қажет етеді. Әйтпесе басқа – шартты емес қалай аман есеп
оралу мәселесі туындайды. Мұнда жеңіліс деп тек шартты жеңіліс емес,
Қалай шығамын, қалай аман-есен қаламын? деген қиын сұрақты білдіру
мүмкін.
Белсенді саяхат – ұзақ мерзімді (күндер, апталар), кешенді іс шара. Ол
көп физикалық (күш, шыдамдылық, техникалық қабылдаулар) және
интеллектуалдық (тактикалық тапсырыстар, техникалық қабылдаулар) күштерді
талап етеді. Барлығын алдын-ала болжап алу мүмкін емес. Маршрутта
шытырман оқиғалар күтіп отырады. Нақты шынайы жағдайда жоспарланған ойды
жүзеге асыра білу керек. Әрине, егер кішкене де болса маршрутта не
күтіп тұратынын болжай алатындай болса, барлығын жа жүзеге асыруға болады.
Белсенді туризмге жабайы туризм жақын келеді. Жабайы туристер көп
немесе аз мөлшерде белгілі бір ауданға баруға, нысандарды көруге ниетті.
Бірақ, оларда өтуге тиісті нақты маршрут болмайды. Ресми түрде бұл олардың
саяхатты жарияламауымен анықталады. Белгілі бір жағдайларға байланысты
жабайы туристер саяхаттау кезінде өз маршруттарын өзгерте алады. Белсенді
және жабайы туризмнің арасында нақты бір шектеу жоқ екені анық.
Жабайы туризм терминін пайдалана отырып, оған деген менсінбеушілік
көрсеткіміз келмейді. Бәрі де солай жабайы турист ретінде бастаған, бұл
құбылыс кеңінен таралған.
Туризм демалудың керемет құралы. Белсенді, қимылды, қызықты, ол адамның
және қоғамның физикалық және психологиялық қуатын қалыпқа келтіреді. Тек
туризм бере алатын демалудың контрасты түрлері (өмірдің қалыпты жағдайы мен
ырғағын ауыстыру) адам мен ұлттың қазіргі заманғы жағдайда шынайы сауығуына
көмектеседі.
Бос уақыттағы саяхат (сапар, жорық) - әдетте туристік ұйымдармен
маршрут бойынша жүзеге асырылатын белсенді демалыстың бір түрі. Туризм
процесс ретінде сұраныс (турист), ұсыныс (туристік индустрия) және туристің
қызығушылығына бағытталған туристік өнімнен тұрады.
Туризмнің үш негізгі функциясын ажыратады:
1) Қалыпқа келтіруші функциясы – индивидті жағдайы мен қызмет түрін
контрасты ауыстыра отырып, шаршаудан арылту;
2) Көңіл көтеруші функциясы – демалушыға көңіл көтеруге, жермен,
адамдармен, мәдени шаралармен танысуға мүмкіндік беру;
3) Интеллектуалды функциясы – тұлғаның дамуына, танымдық және
шығармашылық қызметін кеңейтуге мүмкіндік беру.
Туризмнің белсенді түрлері мәні бүгінгі күнге дейін де бір мағыналы
емес, және оны түсіндіруде түрлі авторлардың келіспеушілігі бар. Бас
ассамблея туризмнің адамды сауықтыру және физикалық тәрбиелеумен және оның
жұмысының жаңа құралы, оның ішінде туристік-спорттық қызметі саласымен
байланысты материалды емес аспектілеріне көп көңіл бөлу керек деп
есептейді. Үлкен Ресей энциклопедиясында туризмнің белсенді түрлері деген
ұғым қозғалыстың белсенді тәсілі пайдаланатын, яғни туристің өзінің
физикалық күшін шығындайтын туризм түрі деп түсіндіріледі. Қозғалыс
түрлеріне қарай су, жаяу, атты, тау, шаңғы, спелео, вело-, авто-, мото-
туризмі болып бөлінеді. Туристердің демалысын ұйымдастыру үшін жорық деген
өткізу формасын пайдаланады [2].
Туристік жорық белгілі бір: танымдық, сауықтыру, спорттық, оқу,
дайындық және басқа да мақсатпен елді және елсіз мекенде жаңа, бұрын
дайындалған не таныс маршрутты өтуді көздейді. Қазіргі таңда туризмнің
белсенді түрлері Туристік жорық қызметімен ұсынылған.
Белсенді туризмде жорықтардың негізгі түрлері болып біркүндік, екі-үш
күндік жорықтар (ДКЖ – демалыс күннің жорығы) және көпкүндік - сатылы,
категориялық немесе қиын жорықтар болып табылады. Категориялық жорықтар
туристердің физикалық дайындығына байланысты жоспарланады.
Белсенді демалыс – туристік қызметтің ерекше түрі. Оның ерекшелігі
клиенттердің ерекше контингентімен ғана емес, туристердің денсаулығы мен
өмірлері үшін объективті түрде қауіпті (таулар, тайга, су және т.б) болып
табылатын жағдайлар жиынтығымен де анықталады.
Туризмнің белсенді түрлері орналастыру амалдарын, саяхаттың ұзақтығы,
топтың нақты құрамы, қозғалу жолдары, ұйымдастыру формасын пайдалану
кезінде және туристік өнімнің бағасын қалыптастыру принципіне негізделетін
туристік саяхатты ұйымдастырумен байланысты қажеттіліктерін қанағаттандыра
алады.
Кез келген туристік жорық үлкен дайындық жұмыстарының нәтижесі болып
табылуы керек. Жорықтағы шараларды алдын ала ойлап жоспарлау табысты,
қызықты және апатсыз саяхаттың негізі болып табылады. Жорықта бәрі
байланысты: жорық мақсаты, мысалы маршрутты, топ құрамын анықтайды; өткізу
уақыты - жеке және топтық жабдықтарды жасақтаудың ерекшелігін; қатысушылар
арасында міндеттерді бөлуден маршрутты дайындау, маршрут жөнінде мәлімет
жинау, тамақтануды ұйымдастыру және т.б [3].
Жорыққа дайындық сатыларының төменде көрсетілген кезектігі өзін
тәжірибеде ақтады:
- жорықтың мақсатын анықтау;
- қатысушылар тобын таңдау;
- жорық қатысушыларының арасында міндеттерді бөлу;
- жорық ауданын анықтау;
- саяхаттау ауданы туралы мәлімет жинау;
- маршрутты дайындау;
- жорықтың календарлық жоспары мен графигін құру;
- жорықтың сметасын жасау;
- жеке жабдықтарды іріктеу;
- топтық жабдықтарды іріктеу;
- тамақтануды ұйымдастыру;
- жорықтың құжаттарын рәсімдеу;
- жорықтың нәтижесін қорытындылау.
Жорықтың мақсатын айқындау. Жорықтың мақсаттары әр түрлі: сауықтыру
(көңіл күйін көтеру, табиғат аясында стрессты кетіру және т.б), насихаттау-
агитациялық (салауатты өмір салтын, туристік өлеңдерді насихаттау),
танымдық (аймақ тарихымен, табиғатымен, халықтар мәдениетімен таныстыру),
әскери-патриоттық (атақты соғыс және еңбек орындарымен таныстыру), оқулық
(туризм техникасын үйрету), спорттық (туристік біліктігін арттыру, туристік
техника дағдыларын жетілдіру), табиғи қорғаушылық (құстарға үйшіктер салу,
су көздерін қоқыстан тазалау), жаттығушылық (одан да қиын жорықтарға
дайындалу) және т.б. Бастысы, әрбір қатысушы қайда және не үшін шығатынын
білу қажет. Бұл топтарды қалыптастыруда қателіктерді болдырмайды. Бір
мақсатпен біріккен адамдар экстремалды жағдайлардың (тоқтаусыз жауындар,
салқындық, маса, тамақтардың жетіспеушілігі) қиындығын жақсы еңсереді [4].
Жорыққа қатысушылардың тобын айқындау. Топ құру кезінде белгіленген
талаптарды ұстану қажет. Адамдар бірдей жас шамасында болғаны, бірдей
физикалық дайындықта болғаны, өтуге, жүктерді тасымалдауға және т.б.
қатысты бірегей нормаларын қалыптастыруға мүмкіндік беретін ортақ
көзқарастары болғаны жөн.
Саны бойынша шағын туристік топтар (4-тен 11 адамға дейін) және орташа
(11-ден 16 адамға дейін) қалыптастыру ұсынылады, себебі осылайша поезға
немесе автобусқа отырғызу кезінде билет алу және аз топтық жабдықтардың
қажеттілігі ыңғайлы келеді. 8-ден 10 адамға дейін топ құрамы оптималды
болып саналады. Топтың аз ғана саны психологиялық климатқа оң әсерін
тигізеді, маршрутты өту кезінде жағымды жағдай жасайды. Мұндай топты
басқару жеңіл, бұл өз кезегінде басшыларға маршрутқа қатысушылардың барлық
іс-қимылын бақылауда ұстауға мүмкіндік береді. Шағын топпен бивак
ұйымдастыру барысында тез әрі шағын лагерь құруға, ал маршруттың қиын және
қауіпті бөліктерін өту кезінде сақтандыруды ұйымдастыруға болады.
Топтағы адам саны туримз түрімен, жорықтың қиындық дәрежесімен, оның
мақсатымен, саяхаттау ауданының ерекшеліктерімен белгіленеді. Топтағы адам
санын белгілеуші басты себебінің бірі – ол маршруттың қиын бөлігін өту
барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ету [5].
Топтың машрутқа дайындығы және маршрут таңдау. Машрут ауданы жорықтың
мақсаты мен жыл мезгіліне қарай таңдалады. Жорыққа қатысушыларға туған
өлкенің назар аударарлық орындарын көрсету, оның тарихымен таныстыру керек.
Ауданды таңдау үшін маршрутты-сыныптамалық комиссиядағы туристік клубтардың
есептерін зерделеп, тәжірибелі туристерден сұрастыру қажет. Маршрут
жүргізілуі көзделетін ауданның топографиялық картасын зерттеу керек.
Туристерге аудан туралы ақпаратты алдын ала ұсынса, кез келген жорық
қызықты және танымды өтеді. Бұл үлкен және мұқият жұмыс. Туған өлкенің
тарихы, назар аударарлық орындар туралы мамандандырылған әдебиеттерді,
маршруттың ерекшелігі жөніндегі туристік карталарды оқу қажет.
Жорыққа шығатын аудан туралы жалпы ақпарат жинап және жорықты
ұйымдастыру үшін қажетті ресурстарды бағалап, ірі масштабты және орта
масштабты пайдалана отырып, маршруттың мұқият қалыптастыруға кіріседі. Ең
бастысы, жорық күні, маршруттың ұзындығы, сонымен қатар осы күн ішінде
туристер өте алатын жорықтың қиындық дәрежесі анықталады. Картаға маршрут
линиясы басылып, аялдама және түнеу орындары көрсетіледі, қиын бөліктер,
аялдау орындары, сонымен қоса туристерге көрсетілетін экскурсиондық
нысандар анықталады [6].
Туристік топтағы міндеттер құрамы және оны бөлу. Жорықты қатысушылары
өздері ұйымдастыратын туристік топтарда олардың функционалдық міндеттері
үлестіріледі. Топ басшысы – ең тәжірибелі және беделі жоғары турист немесе
дайындалған нұсқаушы. Ол жорық кезінде болатын барлық нәрсеге жауап береді,
соның ішінде қауіпсіздік үшін де. Тамақтану бойынша шаруашылық меңгерушісі
тамақтанудың дайындығына, калориялығына, түрлілігіне жауап береді,
тамақтардың сатып алынуын, олардың оралуын, жолдағы олардың шығынын
есептеуді ұйымдастырады. Басшы орынбасары немесе жабдықтар бойынша
шаруашылық меңгерушісінің міндетіне лагерьлерді, примустарды, басқа да
топтық жабдықтарды таңдау және дайындау кіреді. Дәрігер туристердің
жағдайын бақылайды және қажет жағдайда медициналық көмек көрсетеді. Егер
топтағы адам саны жеткілікті болса, кейбір туристерге жорық күнделігін
жүргізуді, фотоға түсіруді тапсырады, жөндеу мастерін, ал балалар-
жасөспірімдер тобында- жорықтың мәдени бағдарламасы үшін жауапты тұлғаны
бөліп береді. Барлық осы міндеттер маршрутта уақытты қызықты өткізуге және
басшыға көмектесуге мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерін ұйымдастырумен айналысатын туристік
фирмалар не жетекші-гидтер ұйымдастыратын коммерциялық туристік топтарда
басшы функциясын жорық нұсқаушысы атқарады. Жорықта міндеттерді бөлу ерікті
[7].
Маршрут құжаттамасын дайындау және жол құжаттарын рәсімдеу. Дәрежесіз
жорықтар үшін құжат болып маршруттық қағаз табылады. ол саяхатты
ұйымдастырушы ұйыммен беріледі (туристік фирма, оқушылардың өнер орталығы,
мектеп дирекциясы, ЖОО спортклубтары, турклубтар және т.б).
Дәрежелік жорық үшін құжаты болып маршруттық кітапша табылады. Өтінім
құжаттарын (марщруттық кітапша, оның көшірмесі, қатысушылардың, басшының
және оның орынбасарының туристік тәжірибелері туралы анықтамалары,
картографиялық материал, медициналық анықтамалар) жорық басталғанға 10-15
күнге дейінгі мерзімнен кешіктірмей маршрутты-біліктілік комиссиясына (МБК)
мәлімделген жорықты қарастыру үшін ұсыну қажет және Іздеу-құтқару қызметіне
(ІҚҚ) топтың маршрутқа шығуын бақылау үшін есепке тұру керек [8].
Жорыққа қатысушылардың өздігінен құрылған тобының өтінім құжаттары МБК-
да, туризм федерациясында немесе сәйкесінше өкілеттігі бар туристік
клубтарда қарастырылады. Топтың мәлімделген жорыққа шығу мүмкіндігі МБК-ның
оң қорытындысы болған жағдайда, басшысына тіркелген маршруттық кітапша
беріледі. Туристік фирма атынан топты ұйымдастыруда маршрут құжаттарын
дайындау және шығар алдында ІҚҚ-не есепке тұру қажет.
Жорыққа қатысушылар, қатысушылардың минималды жасын және жорыққа
қатысатын тұлғаларға рұқсатты белгілейтін Туристік жорықтар, экспедиция
және экскурсия (саяхат) ұйымдастыру және өткізу бойынша Ережелерді білуі
қажет. Коммерциялық топтарда қатысушылар үшін қауіпсіздік техникасы және
жорық алды дайындық бойынша нұсқаулық өткізіледі.
Егерде ол өздігінен құрылған топ болса, онда жорық біткеннен кейін есеп
жасау және жорықтың қорытындысын шығару керек, яғни жорықты талдау (жорықты
ұйымдастыру мен өткізудегі оң және терісі), қаржылық есепті жасау,
фотоальбомдар жасау немесе слайдтар дайындау, жорыққа қатысушыларды шақыра
отырып, қорытынды кеш өткізу. Коммерциялық топтарда жорықтың бітуі бойынша
міндетті түрде кештер, кездесулер, жиналыстар және т.б. формада қорытынды
жасалады.
Жорықтың графигін және шаралардың күнтізбелік жоспарын құру. Жорыққа
дайындық барысында болжанған маршрут негізінде шаралардың күнтізбелік
жоспарын құру қажет. Оған топтың жорыққа тікелей дайындалу мақсаты бар
шаралар кіреді, мысалы, жиналыстар өткізу, жорық алды физикалық дайындық,
жабдықтарды дайындау және басқасы. Жоспар кесте түрінде рәсімделеді және
топқа таратылады. Жорық қызмет түрі болып табылатын туристік топтарда
күнтізбелік жоспар негізінен ұйымдастырушыларға арналған. Негігзі шаралары,
мерзімдері және шараларды өткізуге жауапты тұлғалары көрсетілген кесте
толтырылады.
Жорық алдында топ басшысына немесе нұсқаушыға маршрут бойынша топтын
қозғалыс графигін (жорық жоспарын) құру қажет. Графикте қай күні топ
маршруттың қай жерінде болуы керектігі белгіленеді. Жорық жоспары екі
данада жасалып, біреуі мәлімделген, екіншісі бекітілгені қажет жағдайда
топтың тұрағы туралы ақпарат болуы үшін МБК-да қалады.
Жорықтың сметасын құрастыру. Жорықты өткізу үшін қанша қаражат керегін
білу үшін смета құрастырылады. Ол кіріс және шығыс бөлігінен тұрады.
Сметаны құру, әдетте, шығыстар бабынан, яғни ақшаның не үшін жұмсалғаны
және кірістер бабынан, ақшалардың қайдан алғаны (туристердің ақшалай
жарнасы және т.б) тұратын кесте түрінде орындалады. Тамаққа, көлікті
жалдауға, дәріханашыққа, жабдықтарды жалдауға кететін шығындар есептеледі.
Жоспарлы маршрутты дайындау ерекшеліктері. Жоспарлы туристік маршрут
бірінші ретте туристік базада демалушы туристерге арналған, басқа
жағдайларда туристік фирмалармен ұсынылады. Аталған маршрут, жарнамадағы
маршруттың жоспарланған қолданылу мерзімімен, құнымен, көшу графигі және
маршрутта көрсетілген нысандармен өтумен белгіленген. Маршрут қызмет
көрсету және экскурсиондық бағдарламаның бар болуымен шартталған.
Туристерге қызмет көрсету жолдамалар немесе ваучерлердің ұсынылуы бойынша
жүзеге асырылады. Жоспарлы туристік маршрутта туристер барлық керек-
жарақпен қамтамасыз етіледі: орналасу, тамақтану, мәдени-көпшілік шаралар,
экскурсиондық бағдарламалар, туристік жабдықтармен. Әдетте, туристік
маршрут маусымда туристерге қызмет көрсету үшін алдын ала дайындалады және
жетекші-гидтар немесе нұсқаушылармен қамтамасыз етіледі.
1.2 Белсенді туризм түрлері
Әлемдік Туристің Ұйымның құжаты (1985 жылдың 17-26 қыркүйекте Софияда
ӘТҰ-ның Бас Ассамлеясының IV сессиясында ӘТҰ Бас Хатшысының баяндамасы)
ұйымның рекреациондық қызмет көрсетудің демалысты белсенді формада өткізуді
дамытудағы рөліне арналған болатын, сонымен қоса демалысты белсенді
өткізудің бес формасын белгілеген.
Бірінші формасы – теңіз жағажайындағы демалыс (спорт, регаттарды
ұйымдастыру, спорттың су түрлері, серфинг және т.б).
Екінші формасы – бұл таудағы қысқы демалыс (альпинизм, шаңғы мен
мотошаңғымен жүру, өрмелеу, тауда жаяу серуендеу және т.б).
Үшінші формасы өзіне белсенді демалыс және табиғат аясында түрлі
істермен шұғылдану (археология, велотуризм, ағаштарда жүзу, атты туризм,
табиғатқа экскурсия, жаяу туризмі және т.б).
Төртінші формасы – бұл мәдени өмір және спорттық жарыстар (музыкалық
фестивальдер, американдық футбол, әуе шарымен саяхаттау, планерлік спорт,
йога, дзе-буддизм және т.б).
Бесінші формасы – бұл мәдениетпен, өнермен және халықтық қолөнермен
танысу (архитектура, дінді зерделеу, кесте тігу, ән өнері, кино және видео
өнері және т.б.)
Жоғарыда көрсетілген формалардың әрқайсысы өзінің құрамында одан да
көптеген формаларға бөлінеді. Қазіргі таңда демалысты белсенді өткізудің
заманауи дәрежесінің түрлі құрамының сипаттамасы ретінде қарастыруға
болатын туризмнің 150 түрі саналған. Белсенді туристік демалыс туралы,
қазіргі кезде бар әртүрлі формалар және туристік өнімнің құрамы туралы
шетелде қалыптасқан бейнесі берілді.
Туризмді саяхатты ұйымдастыру сипаттамасына байланысты топтастыруға
болады. В.Г.Гуляев осы белгілеріне қарай туризмді ұйымдастырылған, әуесқой,
жеке және топтық, туристер легінің қарқынына қарай тұрақты және маусымдық
туризм, ал саяхатта болу ұзақтығына қарай – қысқа мерзімді, орт мерзімді
және ұзақ мерзімді болып бөлген. Аталған өлшемдер саяхатшыларды туристер
және экскурсанттар деп бөледі, көбінесе уақыты демалыстардың орташа
мерзіміне (12-14 күн) сәйкес орта мерзімді туризм кеңінен таралған [9].
Сыныптамалық белгісі ретінде қозғалу жолын қолданғанда туризмді жаяу,
велосипедтік, автомобильді, авиациялық, теміржолдық, судағы деп бөледі.
Туризмнің әрбір көрсетілген сегментінің сәйкесінше формалары бар.
Автомобильді туризмде караванинг формасы бар – тіркемесі бар автокөлікті
пайдалану. Осылайша теңіз туризмінде де круиздің ерекше формасы бар, яғни
әдетте жабық шеіберде, кеменің каютасында түнеумен және елдердің ішкі
аудандарының порттарына қысқа сапар шегумен кемелермен саяхаттау.
Авиациялық туризмде рейстік және чартерлік сапарлар, яғни туристердің
арнайы тапсырысы бойынша деп бөледі.
Ресейлік халықаралық басқару академиясы ғалымдарының әдістемесіне
бойынша туризмнің келесі түрлері анықталған: а) іскерлік туризм б)
сауықтыру туризмі в)хобби-туризм г) қызыққа толы туризм д) спорттық туризм
е) оқу ж) діни з)ойын-сауық турлар и) танымдық турлар к)үшінші жастағы
адамдар үшін саяхаттар. Бұған қоса, авторлар іскерлік туризмге мыналарды
қосқан:
- Корпорация және компаниялар қызметкерлерінің келіссөздер,
өндірістік мәжілістерге, таныстыруларға қатысу, өткізу қызметі
және т.б. мақсатында іскерлік сапарлар;
- Конгресстерге, конференцияларға, жәрмеңкелерге, көрмелерге,
биржаларға сапарлар;
- Көтермелеу сапарлары – компаниялардың өздерінің қызметкерлеріне
тегін туристік сапарлар ұйымдастыру түріндегі көтермелеу
формасы;
- Командалардың спорттық жарыстарына, гастрольдерге, ресми
делегациямен сапарлар;
- Олар сауықтыру сапарларын міндетті алдын ала емделу демалысы,
басқалары үшін табиғат аясындағы демалыс және өмірдің белсенді
салты деп сипаттайды;
- Алғаш рет хобби-туризмді бөліп көрсету ұсынылды, ол
Е.Н.Ильинаның пікірінше демалыс немесе саяхаттау кезінде
пікірлестер ортасында сүйікті ісіңмен айналасуға мүмкіндік
береді [10].
90-шы жылдары сапарлардың себептері өзгерді, егер осыған дейін
саяхаттардың негізгі себептері ортаны ауыстыру және қауыр жұмыс күні немесе
апта соңынан жүйке стрессін түсіру үшін болған болса, онда қазіргі таңда
туристер экзотика және қызықты оқиға элементтері бар белсенді демалуды
артық көруде. Осыған байланысты үш ірі нарығы бар қызықты туримзге сұраныс
көбейді:
1. Жорық экспедициялары
2. Сафари-турлар (аңшылық, балық аулау, фото-аңшылық)
3. Мұхитпен Жер шарын аралау (яхтинг).
Күннің бірінші бөлігінде күніне 2-4 сағат (академиялық) сабақтары бар
үйретуші турлар ерекше актуалды бола бастады. Қалған уақыт – демалыс,
спорт, бос уақыт, экскурсиялар, ойын сауық.
Діни турларды авторлар осылайша түсіндіреді:
- қажылық, яғни шіркеу қастерлеріне, әулиелерге табыну және діни
жоралғыларды жасау мақстатында әулие жерлерге бару;
- діни ескерткіштермен, дін тарихымен және діни мәдениетпен танысу
мақсатында танымдық сапарлар;
- ғылыми сапарлар – дін мәселесімен айналысатын ғылым
қайраткерлері мен тарихшылардың сапарлары.
Ғалымдармен ұсынылған жіктеме туризмнің жаңа түрлері бойынша толық және
терең сипаттама береді. Алайда авторлармен рекреациондық туризмнің
сауықтыру сапарлары түріндегі тек бір сегменті ғана ұсынылған. Рекреация
мәнінің түсінігі Турист энциклопедиясында берілген. Рекреация – демалыс
арқылы адамның физикалық және рухани күшін қалыпқа келтіру. Анықтамадан
шығатыны, осында рекреациондық функцияларды атқаратын демалыс мақсатындағы
турлар ескерілмеген.
ТМД елдеріндегі туризмнің түрлері мен формалары туралы түсініктер
кейбір жағдайларда жалпы танылған халықаралық анықтамалармен мүлде
сәйкеспейді және салыстыруға келмейді. Мысалы, белсенді және пассивті
туризм анықтамасы. Белсенді туризм – бұл жаяу, байдаркамен, велосипедпен,
шаңғы және т.б құралдармен саяхаттау, яғни турист өзі жүру барысына
белсенді әсер етеді. Пассивті туризм – бұл, турист өзі қандай да бір
көлік құралымен саяхаттайды, яғни ол пассивті және қозғалыс құралдарына
әсерін тигізбейді. Мынадай анықтама тек медико-биологиялық көзқарастан ғана
құқылы. Экономикалық тұрғыдан алғанда, турист қолма-қол ақшаға жолдама
сатып алып, мысалы теплоходпен қосымша қызметтер (кинозалға, барға және
басқаға бару) үшін төлем жасай отырып саяхаттау, туристік ұйымның қаржылай
кірісін қалыптастыру жағынан пассивті болып табылмайды.
Туристік баланс қорытындысы бойынша туризм жіктемесі туризмнің
экспорттық –импорттық функциясын белгілейді. Егер ел туристік баланста оң
сальдо болған жағдайда, яғни актив пассивтен асып тұрса, онда белсенді
туризмнің басымдырақ болғаны туралы айтуға болады [11].
Белсенді туризмнің елдегі басым дамуы келесі факторлармен байланысты:
туризмге табиғи алғышарттардың болуы, дамыған туристік инфрақұрылымның
болуы, сауда экспорты тапшылығының саяси тұрақтылығы, өзінің елеулі
шикізат және отын ресурстарының болмауы. Егерде туристік тауарлар мен
қызметтерге шығыстар туристік тауарлар мен қызметтерден түсетін кірістен
асынп кетсе, елде туристік баланстың теріс сальдосы орын алады, ал бұл өз
кезегінде пассивті туризмнің басымдылығын көрсетеді. Пассивті туризм,
әдетте, ұлттық өндіріс дамуының жоғарғы қарқыны, сауда балансының оң
сальдосы және жан басына шаққанжа кірістерді жоғарғы деңгейі бар елдерге
тән. Туристік баланстың теріс сальдосы көбінесе АҚШ, Германия, Ұлыбритания,
Жапония және туристік лектердің генераторы болып табылатын елдерде болады.
Дәстүрлі түрде туристік баланстың оң сальдосы қоңыржай климатты аймақта
орналасқан, танымал теңіз маңы және тау курорттары бар, мәдени, тарихи және
табиғи назар аударарлық орындарға бай елдерде болады. Оларға Швейцария,
Австрия, Италия, Испания, Греция, Турция, БАӘ, Болгария және т.б. жатады.
Белсенді туризм келу туризмін дамытатын елдерге, ал пассивті - шығу туризмі
басымырақ елдерге тән.
Аумақттың ұзындығы, халық санының тығыздығы аз аудандардың көп мөлшері,
ландшафт пен климаттық зоналардың әр алуандығы, табиғи және тарихи-мәдени
назар аударарлық орындардың көптігі Қазақстанда қиындық дәрежесі
белгіленген маршруттар бойынша жорықтар мен туризм техникасы бойынша
жарыстардан тұратын белсенді туризмнің дамуына алғышарттар жасауда. Қазіргі
кезде белсенді туризмге жаяу, шаңғы, су, велосипедтік, тау, атты, авто-,
мототуризм және спелеотуризм жатқызылады.
Маршруттардың бірегей спорттық жіктемесі (МБСЖ) белсенді жорықтардың
негізгі принциптерін, жіктеменің талаптары мен технологиясын белгілейді.
Белсенді туризмнің сол және өзге де түрлеріне тән, өтетін
кедергілерге, жорық ауданына, өзін-өзі қамтуына, жаңашылдығына, маршруттың
ұзындығына және басқа да көрсеткіштеріне байланысты, жорықтар демалыс
күнінің жорықтары, категориялық емес және категориялы деп бөлінеді. Сонымен
қатар, туризм турлеріне қарай жорықтар: жаяу, су, тау, шаңғы, велосипедтік,
автомобильді, мотоциклды, спелео және желкенді, және де олардың құрамдас
болып бөлінеді.
Белсенді жорықтар қиындығына қарай өсуі бойынша үш қиындық дәрежесіне –
І-ден ІІІ-ке дейін, және алты қиындық категориясына – I-ден IV-ға дейін деп
бөлінеді.
Жорықтардың қиындық категориясы Белсенді туристік маршруттардың
жіктелген тізбесіне сәйкес және оған қатысты асулар, шыңдар, үңгірлер
секілді локалды кедергілер тізбесімен қатар Маршруттардың бірегей спорттық
жіктемесіне сәйкес те анықтала береді. Тізбеге сәйкес жорықта техникалық
қиындығы, әр түрлілігі және кедергілер сипаттамасы берілген аудандағы
жіктелген маршруттардың сол қиындық категориясынан кем болмауы тиіс.
Жорықтардың қиындық деңгейіне қарай жіктелуі балалар-жас өспірімдер
туризмінде қолданылады. Балалар -жас өспірімдер туризмінің ерекшелігін
ескере отырып, желкенді, автомото-, спелео- және тау туризмі үшін
жорықтардың қиындық деңгейлері болмайды.
Жорықтың қиындық категориясын анықтайтын негізгі көрсеткіштер болып
түрі, сан түрлілігі және маршрутта өтетін кедергілердің қиындық категориясы
табылады. Кедергінің қиындық категориясы оны өту үшін біліктілік пен
техникалық шеберлік деңгейімен анықталады. Туризмнің әрбір түрінде оның
ерекшелігін көрсететін типтік кедергілері болады. Қиындығы жоғарғы
категориялы маршруттарда кедергілері де қиынырақ. Маршруттарды
категорияландыру кезінде бірінші кезекте келесі туристерге маршруттарды
қауіпсіз өту үшін қажетті техникалық тәжірибе беретін кедергілер
ескеріледі.
Құрама деп бөлігінде туризмнің әр түрлі түрлерінің толыққанды спорттық
маршруттары бар, сонымен қоса әр бөлігінің қиындық деңгейі ІІ деңгейден
төмен болмайтын жорықты айтады. Қиындықтың жалпы категориясы оның құрама
бөліктерінің максималды қиындығынан бір бірлікке жоғары болуы мүмкін.
Туризмнің басқа түрлерінен бөлек бөлшектерін (кедергілерін) немесе
берілген туризм түрінің қиындықтың жоғарғы категориясының кедергілерін
маршрутқа қосу кезінде маршруттың мәртебесі қиындығы жоғарғы категориялы
немесе туризмнің басқа түрлеріне тән жорықтың элементтері бар маршрут
болуы керек.
Туризмнің кейбір түрлеріне (жаяу, шаңғы, желкенді) жорықтың қиындық
категориясы көбінесе жорықтың географиялық ауданына, оның дербестігі,
биіктіктердің айырмасының қосындысына, маршрутқа жиналған топқа байланысты
болады.
Жорықтың нормативті ұзақтығы дайындалған топтың маршрутты жүріп өтуі
үшін қажет минималды уақыт деп түсіндіріледі. Бұл ұзақтық маршруттың
ұзақтығы көбеюінен, кедергілердің саны мен қиындығынан, сонымен қатар
қолайсыз ауарайы жағдайына барлау уақыты есебінен көп болуы мүмкін. Күндік
демалыс жорықтың жалпы ұзатығының 20% аспауы қажет.
Жорықтың нормативті ұзындығы берілген қиындық категориясы маршрутының
ең аз ұйғарынды ұзындығы деп түсіндіріледі. Ұзындық жорықтың қиындың
категориясын анықтаушы маршруттағы кедергілер санының елеулі көбейсе,
азайтылуы мүмкін (әдетте, 25% көп емес). Маршруттың қатты кедір-бұдыр
жердегі ұзындығы масштаб картасы бойынша 1:100000 өлшенеді және шыққан
нәтиже 1,2 коэффицентіне көбейтіледі [12].
Маршруттың негізгі бөлігі желілік немесе айналмалы (бір шығыршық),
берілген жорықтың қиындық категориясы үшін бекітілген ұзындықтың 75% кем
болмайтын және маршруттың неғұрлым қиын кедергілері (тау жорықтару үшін –
екі қиын асулардан кем емес) бар болуы керек.
Жорықтардың маршруты үздіксіз болуы керек. Маршруттың үзілісі деп
қажеттілікке байланысты емес елді мекенде екі тәуліктен көп болуы, сонымен
қоса маршрут ішінде көлікті қолдану саналады.
Кейбір жағдайларда, егер жорықтың қисынына негізделсе және оның
тұтастығын бұзбаса, өзендер, үңгірлер байланыстыру үшін берілген туристік
аудан шегінде көлікті қолдануға рұқсат етіледі.
Егерде топты жорыққа жіберуші ұйымдастырушыларда маршруттың қиындығын
бағалауда күдік туса, онда жорықты ақтық категорияландыру есепті
қарастырғаннан кейін жүргізілетіні туралы жазбасы бар маршруттық құжаттарда
бағалау диапазоны (мысалы, қиындықтың ІІІ-ІV деңгейлері) көрсетілуі мүмкін
[13].
Белсенді туризмнің әрбір түріне белгіленген талаптар қойылады.
Жаяу туризмі. Маршруттың қиындық категориясын бағалау Жаяу маршрутты
категорияландыру әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Жаяу маршруттар жіктемесі әдістемелік ұсыныстарын қолдану ұсынылады.
Тау туризмі. Белгіленген қиындық категориялы асулар мен шыңдар
жиынтығымен маршруттың қиындық категориясы анықталады.
Асу түсінігі тау туризмінде бір аңғардан екіншісіні тау жотасымен
немесе оның сілемі қиылысу орны айтылады. Асу нүктесі су айырығының ең
төменгі нүктесімен сәйкес келмеуі керек. Спорттық туризмде асулардың алты
қиындық жартылай категориялары қабылданған – 1А-дан 3Б-ға дейін. 1А қиындық
категориясынан оңай асулар категориясыз деп аталады.
Асулардың жіктелуі Биіктаулы аудандардағы асулар жіктемесінің
тізбесінде және оның қосымшаларда келтірілген. Жағдайларға (жылдар мен
мезгілдер, қарлы-мұзды жағдай) байланысты асулардың қиындық категориясы
жартылай категорияға өзгеруі мүмкін.
Тізбеде ондай асулар * белгісімен белгіленген. Жорықты есептеу кезінде
аталған асулар бірегей жіктелуі керек (мысалы, 2А немесе 2Б, тек 2А* емес).
3Б асудың қасында * белгісі оны өту үшін топ қатысушылары (оның басшысы) 3Б
асуларын өту тәжірибесі болуы қажет дегенді білдіреді.
Екі немесе одан да көп асудан біртіндеп өту, егерде бір аңғардан төмен
түсу бөлігінің ұзындығы және аңғардан шығуы келесі асуға келсе, онда асу
байламы болып қарастырылып, бір асу ретінде есептеледі.
Тау жорықтарына маршрут тізіміне енгізілуі тиіс шыңдар мен жота
траверстеріне шығу кіруі мүмкін. Белсенді туризм мен альпинизмде тау
рельеыін бағалау тәсілінде айырмашылықтар болуына байланысты, асудан өтудің
элементі болып табылмайтын шыңға шығу немесе траверстің қиындық категориясы
МБК-мен шыңдардың жіктелу тізбесі немесе сонда баяндалған эксперттік
бағалау әдістемесі негізінде бағалануы керек. Шыңға шығу немесе траверстің
қиындық категориясы жорықтың қиындық категориясын анықтаушы асудың
қиындығынан аспауы тиіс.
Өткерген асулардың қиындық категориясын анықтау кезінде Асулардың
қиындығын бағалау кестесін қолдану ұсынылады.
Шаңғы туризмі. Маршруттың қиындық категориясын бағалау Шаңғы маршрутын
категорияландыру әдістемесіне сәйкес немесе ерекше әдістемеге сәйкес
жүзеге асырылады.
Су туризмі. Судың кедергілер деңгейіне байланысты түрлі қиындық
деңгейлері болуы мүмкін.
Бірнеше классты кемелерді бір кезде пайдаланатын жорықтардың қиындық
категориясы есептеледі: қатысушылар үшін олар осы жорықты жүріп өткен
кеменің классы бойынша; басшы үшін егер де Туристік спорттық жорықтардың
жарыстарын өткізу Ережелерінің талаптарына сәйкес келетін кемелердің
минималды саны мен олардың экипаж мүшелерінің саны болса, жорықта қатысушы
кемелер үшін қиындықтың ең жоғарғы категориясы бойынша.
Желкенді туризм. Желкенді белсенді туризмде су қоймалары, көлдер, ірі
өзендер, теңіз бен мұхиттар аумақтары бойынша жиналмалы желкенді кемелермен
жүрілетін маршруттар жіктеледі.
Жорықтың қиындық категорисяы келесі факторлардан анықталады:
1) су қоймасының жел-толқын жағдайларына қарай (жорық кезінде
үстем желдердің күші мен бағыты және толқу сипаты, маршрут
ауданындағы су қоймасының ені мен тереңдігі);
2) ауданның географиялық және басқа да ерекшеліктеріне қарай
(жорық кезінде су мен ауаның көпжылдық орташа температуралары,
жағалау, лықсулар мен қайтулардың сипаты, тұщы судың болуы);
3) ауданның туристік игерілуі, кемелердің жүру қарқыны,
навигациялық жағдайлардың қиындығы, елді мекендердің болуы
[14].
Топпен іс жүзінде жүріп өткен жорықтың қиындық категориясы есепті
қарастыру қорытындысы бойынша, бірақ маршрутқа шығу кезінде мәлімделгеннен
артық болмайды. Мәлімделген маршруттардың жіктелуі мен бағалануын
қалыптастыру кезінде қиындықтың келесі болжамды көрсеткіштер есепке
алынады:
Жорық мәлімделген қиындық категориясына сәйкес келеді, егерде топ үш
қозғалыс күнінен кем емес бұл жорық категориясы үшін рұқсат етілген желдің
күші жағдайынжа болса. Асуларды жоспарлағанда жорықтың максималды ұйғарынды
жел-толқынды жағдайларында жүзу жағадан максималды ұйғарынды алыстаумен
сәйкес келмеу керектігін есте сақтау керек.
Өзендермен жүру ұзақтығы өзеннің ағыс жылдамдығына қарай түзетіледі
(өзеннің жылдамдығы 3 шақырымсағат асса, ұзақтығы 20%-ға ұлғаяды).
Желкенді туристік кемелердің крейсерлік жылдамдығын ескере отырып,
жорықтың ұзындығы негізгі желкенділігінің ауданына байланысты энергиямен
қарулану коэффицентімен және экипаж мүшелері санымен түзетіледі. Үрмелі
кемелерге коэффиценттер 0,2-ге азайтылады, ал қатты қаңқалы кемелерге 0,05-
ке ұлғаяды.
Спелеотуризм. Спелеожорықтарды дәрежелендіру кезінде үңгірлердің
қиындық дәрежесі мен олардың саны ескеріледі. Үңгірлерді барлық жиынтығы
бір жорық барысында өтілуі керек. Ерекшелік ретінде бір бірінен қажетті
арақашықтықта орналасқан үңгірлердің жеткілікті саны болмаған аудандар үшін
құрама жорықтарды есепке алуға болады. Егер бірінші немесе екінші қиындық
дәрежесі бар үңгір үлкен арақашықтықта болса, бірнеше үңгірлерден өтуді бір
ғана үңгірде бірнеше маршрутпен өтуге алмастыруға болады.
Велотуризм. Маршруттың қиындық категориясын бағалау Велосипедтік
маршрутты категорияландыру әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Автомототуризм. Маршруттың қиындық категориясын бағалау
Автомотожорықтарды категорияландыру әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Жақын уақыттан бері белсенді туризм Қазақстанда түрлі туристік клубтар
мен қоғамдардың қамқорлығының арқасында елдің аумағы мен өздерінің
мүмкіндіктерін зерттеумен әуестенген адамдардың көмегімен ғана дамып келді.
Олардың қызметік барысында маршруттардың сипаттамалары, өткізілген
саяхаттар туралы есептер, оның ішінде қиындықтың ең жоғарғы категориясы
деңгейінде, көлемді базасы жинақталды.
Өздігінен жорыққа шығудың жақсы дәстүрлерін қазіргі кезде қызықты
турларды (өзіне белсенді туризмнің түрлерін, экскурсияларды және
маршруттағы қызмет көрсетуді біріктірген) ұйымдастыруға және белсенді
демалыс бағдарламаларын сатуға, соның ішінде пейтбол да бар,
мамандандырылған туристік компаниялар жалғастыруда. Белсенді туризм –-
табиғатқа бағытталған туризм түрінің –қазіргі таңда танымал экотуризммен
ұқсас жалпы белгілері бар, себебі онда табиғатқа сай көлікті пайдалану,
жайлы жағдайдан бас тартуды көздейді.
Соңғы жылдары туристік фирмалар арқылы белсенді туризмнің дамуы
көрінерліктей сипатта болуда. Маршруттардағы жағдайды үнемі бақылайтын және
турларды өткізу кезіндегі қауіпсіздікті, оның ішінде ТЖМ бөлімшелерімен
өзара іс-қимыл мен ақпарат алмасу арқылы қамтамасыз етуші нұсқаушылардың
жұмысы, турфирмаларда арнайы жабдықтардың, құралдардың және байланыс
құралдарынығ бар болуы, өздігінен саяхаттарды ұйымдастыру үшін арнайы
білімі мен қажетті тәжірибесі жоқ адамдар үшін белсенді демалысқа қатысуға
мүмкіндік береді. Коммерциялық жорықтар үшін маршрутта гидтарды үнемі
болуы міндетті. Олар көп жағдайда тек жол сілтеп, жабдықтарды беріп қана
қоймай, алауда тамақ пісіреді және лагерді жайластырады [15].
Белсенді туризмнің көп тараған түрі шаңғы туризм табылады, себебі
Қазақстан Республикасының солтұстік бөлігі жылдың бірнеше айлар бойы қар
астында жатады. Соңғы жылдары оған деген қызығушылық еш өзгермеген.
Өзендер, көлдер, теңіздер және су қоймалары арқылы түрлі кемелермен
саяхаттауды ұйымдастыру - су туризмі өте қарқынды дамуда. Қазақстан
аумағында рафтинг үлкен танымалдылық иеленуде, ол жүзгіштігі жақсы, берік,
суда тұрақты және туристер тобының орналасуына ыңғайлы үлкен үрмелі
қаңқасыз кемелер - рафтыларда өзендермен ағу. Бұл кеме түрінің шығуынан
бастап долы өзенмен ағу, жыл сайын дәстүрлі түрде жарыс қайығымен өз
бетінше тәуекелді жорықтарға шығуды жүзеге асырып келген су жолы
туристерінің ғана артықшылығы болуды қойды. Рафтинг турларын өткізудің
негізгі орталықтары болып Алтай, Карелия және Кавказ болып табылады.
Ескекпен жұмыс істеуді ғана емес, еліміздің жабайы және қорық аудандарының
әдемілігімен танысуға мүмкіндік беретін, Тургень, Сырдария өзендері бойынша
қызықты маршруттар бар.
Ең экологиялық және денсаулыққа пайдалы демалыс түрінің бірі –
велотуризм - жазықтық пен кедергілері көп жерлерді, тау соқпақтарды жол,
спорттық және тау велосипедтермен саяхаттау – тек жылдамдық, бостандық
әсерін алумен ғана емес, танымдық экскурсиялармен және табиғат аясында
толыққанды демалу мүмкіндігімен де тартымды. Қазақстанда велотуризмнің
болашағы зор, оған қазіргі таңдағы велосипедтің экономдық, тез қозғалудың
құралы ретінде, оны барлық жерде пайдалану мүмкіндігі, қазіргі кезде
өткізілетін сәнді экологиялық турларда қажеттілігі себепкер болып тұр.
Қазақстанда қозғалудың белсенді жолдары бар туризмнің басқа түрлері де
– джиппинг және қармен жүретін көліктер мен квадроциклдер біртіндеп танымал
болып келеді, осының арқасында туристік маршруттарға жетуі қиын назар
аударарлық орындар біртіндеп қосылуда. Қозғалыста демалудың бірқатар
артықшылықтары бар, оның ішінде – шағын серіктестермен саяхат, шаршатын
физикалық жүктеменің болмауы және өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
Қазіргі заманғы туризм сыныптамасында белсенді туризмнің
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Белсенді туризм 13
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Белсенді туризмнің әлемдегі 21
географиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ҮШІН ПОТЕНЦИАЛДЫ
ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ
ҚР-дағы туристік саланың дамуын талдау 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Белсенді туризмнің дамуы үшін Қазақстан Республикасының ресурстар
потенциалын 34
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Астана қаласы Балалар мен жасөспірімдердің туризм және өлкетану
орталығы қызметін және құрылымын саралау ... ... ... ... ... ... .. 41
ҚАЗАҚСТ9АНДА БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ БОЙЫНША НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстанда белсенді халықаралық туризмді дамытудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
... ... ... ... ... ... ... ..
Туристік саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторлары 56
ҚР- да белсенді туризм дамуының негізгі перспективалары ... .. 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 74
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі туризм экономиканың ірі және қарқынды
салалардың бірі болып табылады. Оның жоғары қарқынмен дамуы, валюталық
түсімдердің үлкен көлемі экономиканың әртүрлі секторларына белсенді әсер
етеді, бұл меншікті туристтік индустрияның қалыптасуына ықпал етеді. Туризм
саласына әлемдік жалпы ұлттық өнімнің шамамен 6%, әлемдік инвестициялардың
7%, әрбір 16-шы жұмыс орны, әлемдік тұтынушылық шығыстардың 11% келеді.
Осылайша, қазіргі күні туризм индустриясы әлемдік экономикаға көрсететін
үлкен әсерін елемеу мүмкін емес. Туризмнің әлемдік экономикаға да,
жекелеген елдер мен өңірлердің экономикасына әсері әлемдік шаруашылықты
қалыптастыруға және дамытуға ықпал ететін елеулі, тұрақты және ұзақ
мерзімді үрдістердің бірі болып табылады.Туризмді ұлттық экономиканың ірі
жеке саласына айналдыру жария болады, оның қызметі халықтың ерекше
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған. Бұл қажеттіліктердің
алуантүрлілігі тек туристтік кәсіпорындармен ғана емес, сондай-ақ басқа
салалардың кәсіпорындарымен де қанағаттандырылады, бұл туризм мәнін
экономиканың дамуына мультипликативтік әсер ету факторларының бірі ретінде
шарттайды. Туризм әлемдік интеграциялық процестердегі факторлардың бірі
болып табылады, ал туристтік бизнес экономиканың маңызды секторына айналды.
Туризм кіріс түсірумен қатар, елдің беделін, әлемдік қауымдастық және
азаматтар алдында оның мәнінің өсуін арттыратын қуатты факторлардың бірі
болып табылады.
Қазақстан бай табиғи ресурстарға және көшпелі халықтың ерекше
мәдениетіне ие бола отырып, мұнда туризмді халықаралық және өңірлік нарықта
дамыту үшін іске асырылмаған үлкен әлеуеті бар. Рекреациялық ресурстардың
және тарихи-мәдени мұраның туристтік әлеуеті Қазақстанға туризмнің
халықаралық нарығына үйлесімді интегралдануына және елдегі туризмнің
қарқынды дамуына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл халықтың
жұмысбастылығының және кірістерінің тұрақты өсуін, туризммен шектес
салаларды ынталандыруды және ұлттық экономикаға инвестициялар ағымын
арттыруды қамтамасыз етеді. Қазақстанда туризм индустриясы мемлекеттік
деңгейде экономиканың басым салаларын бірі деп танылды. Статистикалық
деректерді талдау Қазақстандық туристтік өнімге деген өспелі қызығушылықты
және туристтер санының қолайлы өсу қарқынын және өткізу нарығының кеңеюін
растайды. Республика туризмді дамытудың заманауи кезеңінде бизнесмендерге,
спортшыларға, ғалымдарға, экстремалдық демалысты ұнатушыларға, сондай-ақ
Ұлы Жібек жолында орналасқан елдердің тарихымен және бүгінгі күнімен
қызығатын адамдар үшін тартымды.Бұл мүддені дамыту қажет. Қазақстанның
аумағының бір бөлігін таулар алып жатқаннан кейін, олар алыс шетелдегі
туристтер үшін барынша тартымды ресурс болып табылады. Қызық оқиғалы туризм
әлемдік туристтік нарықта жоғары сұранысқа ие. Қазақстан табиғи көрікті
жерлермен қатар, әлемдік мәнге ие Ұлы Жібек жолында орналасқан тарихи-
мәдени ескерткіштермен бай. Ұлы Жібек жолында транзиттік турларды
ұйымдастыру әсіресе өзекті, себебі бұл Қазақстанға Япония, Малайзия, ҚХР,
Корея секілді елдердің, сондай-ақ еуропалық мемлекеттердің қызығушылық
аймағына кіру мүмкіндігін береді.
Шетелдік елдердің тәжірибесіне сәйкес, туризм саласында дұрыс
есептелген мемлекеттік саясат оның пайда түсіруін қамтамасыз ете алады және
әлеуметтік-экономикалық дамудың кейбір мәселелерін шешуге көмектесе алады.
Шетелдік туризм үшін қымбат және қымбат емес орналастыру құралдарын
үйлестіре отырып, қажеттіліктерді бағыттаған және ынталандырған кезде
турөнімді жасау Қазақстан Республикасына кіру туризмін дамытуға мүмкіндік
береді, дотациялар, пайыссыз займдар мен несиелер, соның ішінде валютаны,
халықаралық туризмді сапалы дамыту үшін оны елдің мамандануының негізгі
түрлерінің біріне айналдыра отырып икемді салық саясатын ұсыну қажет.
Қазақстан туризмді дамытудың заманауи кезеңінде спортшыларға,
ғалымдарға, экстремалдық демалысты ұнатушыларға, сондай-ақ Ұлы Жібек
жолында орналасқан елдердің тарихымен және бүгінгі күнімен қызығатын
адамдар үшін тартымды.
Аталған зерттеудің объектісі Қазақстандағы туризмді дамытудың
ерекшеліктері болып табылады. Пәні – ҚР-дағы туризмнің белсенді түрлері.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасында белсенді
туризмді дамытудың перспективаларын анықтау болып табылады. Бұл мақсатқа
қол жеткізу үшін жұмыста мынадай міндеттер қойылды:
- белсенді туризмнің қалыптасуын және заманауи жағдайын қарастыру;
- Қазақстан Республикасында белсенді туризмді дамыту үшін талдау жүргізу
және әлеуетіне баға беру;
- ҚР-да белсенді туризмді ұйымдастыру бойынша негізгі мәселелерді шешу
жолдарын анықтау.
Зерттеудің жаңашылдығы және алыстан келетін туристтер үшін тартымды
ресурстар ретінде қазақстандық таулар жатады. Қазақстан табиғи
көрнекілігімен қатар, әлемдік мәнге ие Ұлы Жібек жолында орналасқан тарихи-
мәдени ескерткіштермен бай. Ұлы Жібек жолында транзиттік турларды
ұйымдастыру әсіресе өзекті, себебі бұл Қазақстанға Япония, Малайзия, ҚХР,
Корея секілді елдердің, сондай-ақ еуропалық мемлекеттердің қызығушылық
аймағына кіру мүмкіндігін береді.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, кезеңдік басылымның материалдары және т.б.
қызмет етті.
Дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулердің ақпараттық базасы ретінде
Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері және
Қазақстан Республикасының туризм және спорт жөніндегі комитетінің
мәліметтері болды. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан,
тараудың бірнеше бөлігінен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 БЕЛСЕНДІ ТУРИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазіргі заманғы туризм сыныптамасында белсенді туризмнің орны
Жұмыс басында туризмге анықтама беріп кетейік. Ол үшін белсенді туризм
туралы бар анықтамаларды ұғынып алайық. Туризм ұғымын анықтау секілді,
белсенді туризм ұғымның да нақты анықтамасы жоқ, тек әр түрлі авторлар,
тәуелсіз сарапшылар және түрлі ұйымдардың көптеген пікірлері ғана бар.
Белсенді туризм – туризмнің жаңа бағыттарының бірі, ол өзіне қызықты
оқиға, экотуризм және мәдени ашылуларды қамтиды. Белсенді туризм демалыс
пен білім ұштастыра отырып, туристке де, ол баратын елге де пайдасын
тигізуді көздейді.
Сонымен қоса, белсенді туризм - ол міндетті түрде табиғат аясында
демалу дегенді білдірмейді. Экскурсиондық, тіпті жағажай бағдарламалары
белсенділікке толы болуы мүмкін. Өз мәнінде белсенді туризм - ол көңіл
көтеру, жаңа тәжірибе алу немесе бар тәжірибесін кеңейту. Мұндай уақыт
өткізу бір күнге ұсынылған мультибелсенді мәзірден (бұл қолайлы жағдайда
мекендеуді жоққа шығармайды) жаныңа жақын іспен айналасуға мүмкіндік
береді. Дегенмен, жалпылама айтқанда белсенді туризм деп табиғи ортада
болумен байланысты саяхатты атайды.
Саяхаттауды түрлі жолдармен жүзеге асыруға болады. Шет елдерге туристік
саяхаттар бар – шетел туризмі.
Тундрамен де, шөл даламен де және басқа да біртекті ландшафтымен де
шынайы туристік саяхаттар танымал. Бірақ ол саяхаттар өзіне ересек білікті
туристерді өзінің спорттылығымен – өтуге қиын шексіз созылған жерлерді
еңсеру қиындығымен тартқан. Саяхаттаушыларға көбінесе таулы аймақтар
тартымды, оларда өте әр түрлі табиғи нысандар шоғырланған: шыңдар, асулар,
жоталар, мұздықтар, қар жұрнағы, көлдер, өзендер[1].
Үлкен өзен, биік тау, ну орман, шексіз дала туралы әркімнің өз
түсінігі бар. Қанша өзен, тау, орман және даланы көрсең, соншама олар
туралы түсінігің нақты болады.
Кез келгені мұздықтың, үңгірдің не екенін түсіне бермейді. Бұл жерде
түсіндіру көп көмектеспейді. Осы нысандарды өзі көзімен бір рет болса да,
әсіресе балалық шақта көрген абзал.
Жоғарыда аталғандардан туындайтыны, белсенді саяхаттың мәні саяхатшылар
мақсатын – барғысы (көргісі келетін) табиғат нысандарын өздері таңдайды;
таңдалған мақсатқа жету үшін кедергілерден рационалды өтуге мүмкіндік
беретін машрутты өздері жасайды.
Қазіргі заманғы белсенді саяхаттар – кезінде Жер бетін ашқан және
зерттеген зерттеуші экспедициялардың моделі. Туристер (әсіресе балалар)
осылайша жаңа аумақтарды ашады және зерттейді. Жүз рет естігеннен гөрі,
бір рет көрген артық. Адам өз көзімен тайга мен даланы, шөл дала мен
тундраны көре алады. Тек түрлі аймақтарға саяхаттағандарда ғана өз елінің,
жалпы Жердің мөлшері туралы дұрыс түсінігі болады. Үйде отыратындарға ұшақ
мен телевидение, пошта мен телеграф тұратын үйлері көлемі шағын доп секілді
Жерде орналасқандай етіп кішірейтіп жіберді. Бәрі алыста, бірақ бір күндік
жол шегінде.
Белсенді маршруттар негізінен келесідей бағалаулармен айқындалады:
саяхаттау аймағы қол жетерлік болу керек (транспорттық жүйе жедел әрі
сенімді жетуді қамтамасыз ету керек); маршрут қысқа, қызықты (әр түрлі)
және жеткілікті түрде қарапайым болу керек.
Белсенді саяхат адамның табиғатпен тығыз байланысын қамтиды. Ағаштар
от жағу үшін отын береді. Өзенмен қайық не кеме арқылы жүзуге болады, бірақ
абай болу керек, өзенде батып кету мүмкін. Жаңбыр туристер үшін үлкен
қолайсыздық тудырады, бірақ ол өзенді қоректендіреді, өсімдіктерді суарады.
Осындай және осы сынды табиғаттағы құбылыстар адамдарда табиғатқа
адамдардың, адамдар табиғатқа тәуелді екенін, табиғат құбылыстарының тығыз
байланысын түсінушілігін қалыптастырады, өзін табиғаттың бөлігі ретінде
түсінуге мүмкіндік береді.
Саяхаттың белсенділігі оның мақсаты мен оған жету жолдары (маршруты)
алдын-ала анықталған және жарияланған. Маршрутты өте алмау, оны өзгерту
саяхаттың сәтсіздігін, команданың (туристік топтың) жеңілісін білдіреді.
Әрине онда бәрі шартты, біраұ осындай талаптар жалпы спортқа да тиесілі.
Белсенді туризмнің бір ерекшелігі бар. Саяхатта шартты мақсатқа табынды
талпынысы сақтықты қажет етеді. Әйтпесе басқа – шартты емес қалай аман есеп
оралу мәселесі туындайды. Мұнда жеңіліс деп тек шартты жеңіліс емес,
Қалай шығамын, қалай аман-есен қаламын? деген қиын сұрақты білдіру
мүмкін.
Белсенді саяхат – ұзақ мерзімді (күндер, апталар), кешенді іс шара. Ол
көп физикалық (күш, шыдамдылық, техникалық қабылдаулар) және
интеллектуалдық (тактикалық тапсырыстар, техникалық қабылдаулар) күштерді
талап етеді. Барлығын алдын-ала болжап алу мүмкін емес. Маршрутта
шытырман оқиғалар күтіп отырады. Нақты шынайы жағдайда жоспарланған ойды
жүзеге асыра білу керек. Әрине, егер кішкене де болса маршрутта не
күтіп тұратынын болжай алатындай болса, барлығын жа жүзеге асыруға болады.
Белсенді туризмге жабайы туризм жақын келеді. Жабайы туристер көп
немесе аз мөлшерде белгілі бір ауданға баруға, нысандарды көруге ниетті.
Бірақ, оларда өтуге тиісті нақты маршрут болмайды. Ресми түрде бұл олардың
саяхатты жарияламауымен анықталады. Белгілі бір жағдайларға байланысты
жабайы туристер саяхаттау кезінде өз маршруттарын өзгерте алады. Белсенді
және жабайы туризмнің арасында нақты бір шектеу жоқ екені анық.
Жабайы туризм терминін пайдалана отырып, оған деген менсінбеушілік
көрсеткіміз келмейді. Бәрі де солай жабайы турист ретінде бастаған, бұл
құбылыс кеңінен таралған.
Туризм демалудың керемет құралы. Белсенді, қимылды, қызықты, ол адамның
және қоғамның физикалық және психологиялық қуатын қалыпқа келтіреді. Тек
туризм бере алатын демалудың контрасты түрлері (өмірдің қалыпты жағдайы мен
ырғағын ауыстыру) адам мен ұлттың қазіргі заманғы жағдайда шынайы сауығуына
көмектеседі.
Бос уақыттағы саяхат (сапар, жорық) - әдетте туристік ұйымдармен
маршрут бойынша жүзеге асырылатын белсенді демалыстың бір түрі. Туризм
процесс ретінде сұраныс (турист), ұсыныс (туристік индустрия) және туристің
қызығушылығына бағытталған туристік өнімнен тұрады.
Туризмнің үш негізгі функциясын ажыратады:
1) Қалыпқа келтіруші функциясы – индивидті жағдайы мен қызмет түрін
контрасты ауыстыра отырып, шаршаудан арылту;
2) Көңіл көтеруші функциясы – демалушыға көңіл көтеруге, жермен,
адамдармен, мәдени шаралармен танысуға мүмкіндік беру;
3) Интеллектуалды функциясы – тұлғаның дамуына, танымдық және
шығармашылық қызметін кеңейтуге мүмкіндік беру.
Туризмнің белсенді түрлері мәні бүгінгі күнге дейін де бір мағыналы
емес, және оны түсіндіруде түрлі авторлардың келіспеушілігі бар. Бас
ассамблея туризмнің адамды сауықтыру және физикалық тәрбиелеумен және оның
жұмысының жаңа құралы, оның ішінде туристік-спорттық қызметі саласымен
байланысты материалды емес аспектілеріне көп көңіл бөлу керек деп
есептейді. Үлкен Ресей энциклопедиясында туризмнің белсенді түрлері деген
ұғым қозғалыстың белсенді тәсілі пайдаланатын, яғни туристің өзінің
физикалық күшін шығындайтын туризм түрі деп түсіндіріледі. Қозғалыс
түрлеріне қарай су, жаяу, атты, тау, шаңғы, спелео, вело-, авто-, мото-
туризмі болып бөлінеді. Туристердің демалысын ұйымдастыру үшін жорық деген
өткізу формасын пайдаланады [2].
Туристік жорық белгілі бір: танымдық, сауықтыру, спорттық, оқу,
дайындық және басқа да мақсатпен елді және елсіз мекенде жаңа, бұрын
дайындалған не таныс маршрутты өтуді көздейді. Қазіргі таңда туризмнің
белсенді түрлері Туристік жорық қызметімен ұсынылған.
Белсенді туризмде жорықтардың негізгі түрлері болып біркүндік, екі-үш
күндік жорықтар (ДКЖ – демалыс күннің жорығы) және көпкүндік - сатылы,
категориялық немесе қиын жорықтар болып табылады. Категориялық жорықтар
туристердің физикалық дайындығына байланысты жоспарланады.
Белсенді демалыс – туристік қызметтің ерекше түрі. Оның ерекшелігі
клиенттердің ерекше контингентімен ғана емес, туристердің денсаулығы мен
өмірлері үшін объективті түрде қауіпті (таулар, тайга, су және т.б) болып
табылатын жағдайлар жиынтығымен де анықталады.
Туризмнің белсенді түрлері орналастыру амалдарын, саяхаттың ұзақтығы,
топтың нақты құрамы, қозғалу жолдары, ұйымдастыру формасын пайдалану
кезінде және туристік өнімнің бағасын қалыптастыру принципіне негізделетін
туристік саяхатты ұйымдастырумен байланысты қажеттіліктерін қанағаттандыра
алады.
Кез келген туристік жорық үлкен дайындық жұмыстарының нәтижесі болып
табылуы керек. Жорықтағы шараларды алдын ала ойлап жоспарлау табысты,
қызықты және апатсыз саяхаттың негізі болып табылады. Жорықта бәрі
байланысты: жорық мақсаты, мысалы маршрутты, топ құрамын анықтайды; өткізу
уақыты - жеке және топтық жабдықтарды жасақтаудың ерекшелігін; қатысушылар
арасында міндеттерді бөлуден маршрутты дайындау, маршрут жөнінде мәлімет
жинау, тамақтануды ұйымдастыру және т.б [3].
Жорыққа дайындық сатыларының төменде көрсетілген кезектігі өзін
тәжірибеде ақтады:
- жорықтың мақсатын анықтау;
- қатысушылар тобын таңдау;
- жорық қатысушыларының арасында міндеттерді бөлу;
- жорық ауданын анықтау;
- саяхаттау ауданы туралы мәлімет жинау;
- маршрутты дайындау;
- жорықтың календарлық жоспары мен графигін құру;
- жорықтың сметасын жасау;
- жеке жабдықтарды іріктеу;
- топтық жабдықтарды іріктеу;
- тамақтануды ұйымдастыру;
- жорықтың құжаттарын рәсімдеу;
- жорықтың нәтижесін қорытындылау.
Жорықтың мақсатын айқындау. Жорықтың мақсаттары әр түрлі: сауықтыру
(көңіл күйін көтеру, табиғат аясында стрессты кетіру және т.б), насихаттау-
агитациялық (салауатты өмір салтын, туристік өлеңдерді насихаттау),
танымдық (аймақ тарихымен, табиғатымен, халықтар мәдениетімен таныстыру),
әскери-патриоттық (атақты соғыс және еңбек орындарымен таныстыру), оқулық
(туризм техникасын үйрету), спорттық (туристік біліктігін арттыру, туристік
техника дағдыларын жетілдіру), табиғи қорғаушылық (құстарға үйшіктер салу,
су көздерін қоқыстан тазалау), жаттығушылық (одан да қиын жорықтарға
дайындалу) және т.б. Бастысы, әрбір қатысушы қайда және не үшін шығатынын
білу қажет. Бұл топтарды қалыптастыруда қателіктерді болдырмайды. Бір
мақсатпен біріккен адамдар экстремалды жағдайлардың (тоқтаусыз жауындар,
салқындық, маса, тамақтардың жетіспеушілігі) қиындығын жақсы еңсереді [4].
Жорыққа қатысушылардың тобын айқындау. Топ құру кезінде белгіленген
талаптарды ұстану қажет. Адамдар бірдей жас шамасында болғаны, бірдей
физикалық дайындықта болғаны, өтуге, жүктерді тасымалдауға және т.б.
қатысты бірегей нормаларын қалыптастыруға мүмкіндік беретін ортақ
көзқарастары болғаны жөн.
Саны бойынша шағын туристік топтар (4-тен 11 адамға дейін) және орташа
(11-ден 16 адамға дейін) қалыптастыру ұсынылады, себебі осылайша поезға
немесе автобусқа отырғызу кезінде билет алу және аз топтық жабдықтардың
қажеттілігі ыңғайлы келеді. 8-ден 10 адамға дейін топ құрамы оптималды
болып саналады. Топтың аз ғана саны психологиялық климатқа оң әсерін
тигізеді, маршрутты өту кезінде жағымды жағдай жасайды. Мұндай топты
басқару жеңіл, бұл өз кезегінде басшыларға маршрутқа қатысушылардың барлық
іс-қимылын бақылауда ұстауға мүмкіндік береді. Шағын топпен бивак
ұйымдастыру барысында тез әрі шағын лагерь құруға, ал маршруттың қиын және
қауіпті бөліктерін өту кезінде сақтандыруды ұйымдастыруға болады.
Топтағы адам саны туримз түрімен, жорықтың қиындық дәрежесімен, оның
мақсатымен, саяхаттау ауданының ерекшеліктерімен белгіленеді. Топтағы адам
санын белгілеуші басты себебінің бірі – ол маршруттың қиын бөлігін өту
барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ету [5].
Топтың машрутқа дайындығы және маршрут таңдау. Машрут ауданы жорықтың
мақсаты мен жыл мезгіліне қарай таңдалады. Жорыққа қатысушыларға туған
өлкенің назар аударарлық орындарын көрсету, оның тарихымен таныстыру керек.
Ауданды таңдау үшін маршрутты-сыныптамалық комиссиядағы туристік клубтардың
есептерін зерделеп, тәжірибелі туристерден сұрастыру қажет. Маршрут
жүргізілуі көзделетін ауданның топографиялық картасын зерттеу керек.
Туристерге аудан туралы ақпаратты алдын ала ұсынса, кез келген жорық
қызықты және танымды өтеді. Бұл үлкен және мұқият жұмыс. Туған өлкенің
тарихы, назар аударарлық орындар туралы мамандандырылған әдебиеттерді,
маршруттың ерекшелігі жөніндегі туристік карталарды оқу қажет.
Жорыққа шығатын аудан туралы жалпы ақпарат жинап және жорықты
ұйымдастыру үшін қажетті ресурстарды бағалап, ірі масштабты және орта
масштабты пайдалана отырып, маршруттың мұқият қалыптастыруға кіріседі. Ең
бастысы, жорық күні, маршруттың ұзындығы, сонымен қатар осы күн ішінде
туристер өте алатын жорықтың қиындық дәрежесі анықталады. Картаға маршрут
линиясы басылып, аялдама және түнеу орындары көрсетіледі, қиын бөліктер,
аялдау орындары, сонымен қоса туристерге көрсетілетін экскурсиондық
нысандар анықталады [6].
Туристік топтағы міндеттер құрамы және оны бөлу. Жорықты қатысушылары
өздері ұйымдастыратын туристік топтарда олардың функционалдық міндеттері
үлестіріледі. Топ басшысы – ең тәжірибелі және беделі жоғары турист немесе
дайындалған нұсқаушы. Ол жорық кезінде болатын барлық нәрсеге жауап береді,
соның ішінде қауіпсіздік үшін де. Тамақтану бойынша шаруашылық меңгерушісі
тамақтанудың дайындығына, калориялығына, түрлілігіне жауап береді,
тамақтардың сатып алынуын, олардың оралуын, жолдағы олардың шығынын
есептеуді ұйымдастырады. Басшы орынбасары немесе жабдықтар бойынша
шаруашылық меңгерушісінің міндетіне лагерьлерді, примустарды, басқа да
топтық жабдықтарды таңдау және дайындау кіреді. Дәрігер туристердің
жағдайын бақылайды және қажет жағдайда медициналық көмек көрсетеді. Егер
топтағы адам саны жеткілікті болса, кейбір туристерге жорық күнделігін
жүргізуді, фотоға түсіруді тапсырады, жөндеу мастерін, ал балалар-
жасөспірімдер тобында- жорықтың мәдени бағдарламасы үшін жауапты тұлғаны
бөліп береді. Барлық осы міндеттер маршрутта уақытты қызықты өткізуге және
басшыға көмектесуге мүмкіндік береді.
Туризмнің белсенді түрлерін ұйымдастырумен айналысатын туристік
фирмалар не жетекші-гидтер ұйымдастыратын коммерциялық туристік топтарда
басшы функциясын жорық нұсқаушысы атқарады. Жорықта міндеттерді бөлу ерікті
[7].
Маршрут құжаттамасын дайындау және жол құжаттарын рәсімдеу. Дәрежесіз
жорықтар үшін құжат болып маршруттық қағаз табылады. ол саяхатты
ұйымдастырушы ұйыммен беріледі (туристік фирма, оқушылардың өнер орталығы,
мектеп дирекциясы, ЖОО спортклубтары, турклубтар және т.б).
Дәрежелік жорық үшін құжаты болып маршруттық кітапша табылады. Өтінім
құжаттарын (марщруттық кітапша, оның көшірмесі, қатысушылардың, басшының
және оның орынбасарының туристік тәжірибелері туралы анықтамалары,
картографиялық материал, медициналық анықтамалар) жорық басталғанға 10-15
күнге дейінгі мерзімнен кешіктірмей маршрутты-біліктілік комиссиясына (МБК)
мәлімделген жорықты қарастыру үшін ұсыну қажет және Іздеу-құтқару қызметіне
(ІҚҚ) топтың маршрутқа шығуын бақылау үшін есепке тұру керек [8].
Жорыққа қатысушылардың өздігінен құрылған тобының өтінім құжаттары МБК-
да, туризм федерациясында немесе сәйкесінше өкілеттігі бар туристік
клубтарда қарастырылады. Топтың мәлімделген жорыққа шығу мүмкіндігі МБК-ның
оң қорытындысы болған жағдайда, басшысына тіркелген маршруттық кітапша
беріледі. Туристік фирма атынан топты ұйымдастыруда маршрут құжаттарын
дайындау және шығар алдында ІҚҚ-не есепке тұру қажет.
Жорыққа қатысушылар, қатысушылардың минималды жасын және жорыққа
қатысатын тұлғаларға рұқсатты белгілейтін Туристік жорықтар, экспедиция
және экскурсия (саяхат) ұйымдастыру және өткізу бойынша Ережелерді білуі
қажет. Коммерциялық топтарда қатысушылар үшін қауіпсіздік техникасы және
жорық алды дайындық бойынша нұсқаулық өткізіледі.
Егерде ол өздігінен құрылған топ болса, онда жорық біткеннен кейін есеп
жасау және жорықтың қорытындысын шығару керек, яғни жорықты талдау (жорықты
ұйымдастыру мен өткізудегі оң және терісі), қаржылық есепті жасау,
фотоальбомдар жасау немесе слайдтар дайындау, жорыққа қатысушыларды шақыра
отырып, қорытынды кеш өткізу. Коммерциялық топтарда жорықтың бітуі бойынша
міндетті түрде кештер, кездесулер, жиналыстар және т.б. формада қорытынды
жасалады.
Жорықтың графигін және шаралардың күнтізбелік жоспарын құру. Жорыққа
дайындық барысында болжанған маршрут негізінде шаралардың күнтізбелік
жоспарын құру қажет. Оған топтың жорыққа тікелей дайындалу мақсаты бар
шаралар кіреді, мысалы, жиналыстар өткізу, жорық алды физикалық дайындық,
жабдықтарды дайындау және басқасы. Жоспар кесте түрінде рәсімделеді және
топқа таратылады. Жорық қызмет түрі болып табылатын туристік топтарда
күнтізбелік жоспар негізінен ұйымдастырушыларға арналған. Негігзі шаралары,
мерзімдері және шараларды өткізуге жауапты тұлғалары көрсетілген кесте
толтырылады.
Жорық алдында топ басшысына немесе нұсқаушыға маршрут бойынша топтын
қозғалыс графигін (жорық жоспарын) құру қажет. Графикте қай күні топ
маршруттың қай жерінде болуы керектігі белгіленеді. Жорық жоспары екі
данада жасалып, біреуі мәлімделген, екіншісі бекітілгені қажет жағдайда
топтың тұрағы туралы ақпарат болуы үшін МБК-да қалады.
Жорықтың сметасын құрастыру. Жорықты өткізу үшін қанша қаражат керегін
білу үшін смета құрастырылады. Ол кіріс және шығыс бөлігінен тұрады.
Сметаны құру, әдетте, шығыстар бабынан, яғни ақшаның не үшін жұмсалғаны
және кірістер бабынан, ақшалардың қайдан алғаны (туристердің ақшалай
жарнасы және т.б) тұратын кесте түрінде орындалады. Тамаққа, көлікті
жалдауға, дәріханашыққа, жабдықтарды жалдауға кететін шығындар есептеледі.
Жоспарлы маршрутты дайындау ерекшеліктері. Жоспарлы туристік маршрут
бірінші ретте туристік базада демалушы туристерге арналған, басқа
жағдайларда туристік фирмалармен ұсынылады. Аталған маршрут, жарнамадағы
маршруттың жоспарланған қолданылу мерзімімен, құнымен, көшу графигі және
маршрутта көрсетілген нысандармен өтумен белгіленген. Маршрут қызмет
көрсету және экскурсиондық бағдарламаның бар болуымен шартталған.
Туристерге қызмет көрсету жолдамалар немесе ваучерлердің ұсынылуы бойынша
жүзеге асырылады. Жоспарлы туристік маршрутта туристер барлық керек-
жарақпен қамтамасыз етіледі: орналасу, тамақтану, мәдени-көпшілік шаралар,
экскурсиондық бағдарламалар, туристік жабдықтармен. Әдетте, туристік
маршрут маусымда туристерге қызмет көрсету үшін алдын ала дайындалады және
жетекші-гидтар немесе нұсқаушылармен қамтамасыз етіледі.
1.2 Белсенді туризм түрлері
Әлемдік Туристің Ұйымның құжаты (1985 жылдың 17-26 қыркүйекте Софияда
ӘТҰ-ның Бас Ассамлеясының IV сессиясында ӘТҰ Бас Хатшысының баяндамасы)
ұйымның рекреациондық қызмет көрсетудің демалысты белсенді формада өткізуді
дамытудағы рөліне арналған болатын, сонымен қоса демалысты белсенді
өткізудің бес формасын белгілеген.
Бірінші формасы – теңіз жағажайындағы демалыс (спорт, регаттарды
ұйымдастыру, спорттың су түрлері, серфинг және т.б).
Екінші формасы – бұл таудағы қысқы демалыс (альпинизм, шаңғы мен
мотошаңғымен жүру, өрмелеу, тауда жаяу серуендеу және т.б).
Үшінші формасы өзіне белсенді демалыс және табиғат аясында түрлі
істермен шұғылдану (археология, велотуризм, ағаштарда жүзу, атты туризм,
табиғатқа экскурсия, жаяу туризмі және т.б).
Төртінші формасы – бұл мәдени өмір және спорттық жарыстар (музыкалық
фестивальдер, американдық футбол, әуе шарымен саяхаттау, планерлік спорт,
йога, дзе-буддизм және т.б).
Бесінші формасы – бұл мәдениетпен, өнермен және халықтық қолөнермен
танысу (архитектура, дінді зерделеу, кесте тігу, ән өнері, кино және видео
өнері және т.б.)
Жоғарыда көрсетілген формалардың әрқайсысы өзінің құрамында одан да
көптеген формаларға бөлінеді. Қазіргі таңда демалысты белсенді өткізудің
заманауи дәрежесінің түрлі құрамының сипаттамасы ретінде қарастыруға
болатын туризмнің 150 түрі саналған. Белсенді туристік демалыс туралы,
қазіргі кезде бар әртүрлі формалар және туристік өнімнің құрамы туралы
шетелде қалыптасқан бейнесі берілді.
Туризмді саяхатты ұйымдастыру сипаттамасына байланысты топтастыруға
болады. В.Г.Гуляев осы белгілеріне қарай туризмді ұйымдастырылған, әуесқой,
жеке және топтық, туристер легінің қарқынына қарай тұрақты және маусымдық
туризм, ал саяхатта болу ұзақтығына қарай – қысқа мерзімді, орт мерзімді
және ұзақ мерзімді болып бөлген. Аталған өлшемдер саяхатшыларды туристер
және экскурсанттар деп бөледі, көбінесе уақыты демалыстардың орташа
мерзіміне (12-14 күн) сәйкес орта мерзімді туризм кеңінен таралған [9].
Сыныптамалық белгісі ретінде қозғалу жолын қолданғанда туризмді жаяу,
велосипедтік, автомобильді, авиациялық, теміржолдық, судағы деп бөледі.
Туризмнің әрбір көрсетілген сегментінің сәйкесінше формалары бар.
Автомобильді туризмде караванинг формасы бар – тіркемесі бар автокөлікті
пайдалану. Осылайша теңіз туризмінде де круиздің ерекше формасы бар, яғни
әдетте жабық шеіберде, кеменің каютасында түнеумен және елдердің ішкі
аудандарының порттарына қысқа сапар шегумен кемелермен саяхаттау.
Авиациялық туризмде рейстік және чартерлік сапарлар, яғни туристердің
арнайы тапсырысы бойынша деп бөледі.
Ресейлік халықаралық басқару академиясы ғалымдарының әдістемесіне
бойынша туризмнің келесі түрлері анықталған: а) іскерлік туризм б)
сауықтыру туризмі в)хобби-туризм г) қызыққа толы туризм д) спорттық туризм
е) оқу ж) діни з)ойын-сауық турлар и) танымдық турлар к)үшінші жастағы
адамдар үшін саяхаттар. Бұған қоса, авторлар іскерлік туризмге мыналарды
қосқан:
- Корпорация және компаниялар қызметкерлерінің келіссөздер,
өндірістік мәжілістерге, таныстыруларға қатысу, өткізу қызметі
және т.б. мақсатында іскерлік сапарлар;
- Конгресстерге, конференцияларға, жәрмеңкелерге, көрмелерге,
биржаларға сапарлар;
- Көтермелеу сапарлары – компаниялардың өздерінің қызметкерлеріне
тегін туристік сапарлар ұйымдастыру түріндегі көтермелеу
формасы;
- Командалардың спорттық жарыстарына, гастрольдерге, ресми
делегациямен сапарлар;
- Олар сауықтыру сапарларын міндетті алдын ала емделу демалысы,
басқалары үшін табиғат аясындағы демалыс және өмірдің белсенді
салты деп сипаттайды;
- Алғаш рет хобби-туризмді бөліп көрсету ұсынылды, ол
Е.Н.Ильинаның пікірінше демалыс немесе саяхаттау кезінде
пікірлестер ортасында сүйікті ісіңмен айналасуға мүмкіндік
береді [10].
90-шы жылдары сапарлардың себептері өзгерді, егер осыған дейін
саяхаттардың негізгі себептері ортаны ауыстыру және қауыр жұмыс күні немесе
апта соңынан жүйке стрессін түсіру үшін болған болса, онда қазіргі таңда
туристер экзотика және қызықты оқиға элементтері бар белсенді демалуды
артық көруде. Осыған байланысты үш ірі нарығы бар қызықты туримзге сұраныс
көбейді:
1. Жорық экспедициялары
2. Сафари-турлар (аңшылық, балық аулау, фото-аңшылық)
3. Мұхитпен Жер шарын аралау (яхтинг).
Күннің бірінші бөлігінде күніне 2-4 сағат (академиялық) сабақтары бар
үйретуші турлар ерекше актуалды бола бастады. Қалған уақыт – демалыс,
спорт, бос уақыт, экскурсиялар, ойын сауық.
Діни турларды авторлар осылайша түсіндіреді:
- қажылық, яғни шіркеу қастерлеріне, әулиелерге табыну және діни
жоралғыларды жасау мақстатында әулие жерлерге бару;
- діни ескерткіштермен, дін тарихымен және діни мәдениетпен танысу
мақсатында танымдық сапарлар;
- ғылыми сапарлар – дін мәселесімен айналысатын ғылым
қайраткерлері мен тарихшылардың сапарлары.
Ғалымдармен ұсынылған жіктеме туризмнің жаңа түрлері бойынша толық және
терең сипаттама береді. Алайда авторлармен рекреациондық туризмнің
сауықтыру сапарлары түріндегі тек бір сегменті ғана ұсынылған. Рекреация
мәнінің түсінігі Турист энциклопедиясында берілген. Рекреация – демалыс
арқылы адамның физикалық және рухани күшін қалыпқа келтіру. Анықтамадан
шығатыны, осында рекреациондық функцияларды атқаратын демалыс мақсатындағы
турлар ескерілмеген.
ТМД елдеріндегі туризмнің түрлері мен формалары туралы түсініктер
кейбір жағдайларда жалпы танылған халықаралық анықтамалармен мүлде
сәйкеспейді және салыстыруға келмейді. Мысалы, белсенді және пассивті
туризм анықтамасы. Белсенді туризм – бұл жаяу, байдаркамен, велосипедпен,
шаңғы және т.б құралдармен саяхаттау, яғни турист өзі жүру барысына
белсенді әсер етеді. Пассивті туризм – бұл, турист өзі қандай да бір
көлік құралымен саяхаттайды, яғни ол пассивті және қозғалыс құралдарына
әсерін тигізбейді. Мынадай анықтама тек медико-биологиялық көзқарастан ғана
құқылы. Экономикалық тұрғыдан алғанда, турист қолма-қол ақшаға жолдама
сатып алып, мысалы теплоходпен қосымша қызметтер (кинозалға, барға және
басқаға бару) үшін төлем жасай отырып саяхаттау, туристік ұйымның қаржылай
кірісін қалыптастыру жағынан пассивті болып табылмайды.
Туристік баланс қорытындысы бойынша туризм жіктемесі туризмнің
экспорттық –импорттық функциясын белгілейді. Егер ел туристік баланста оң
сальдо болған жағдайда, яғни актив пассивтен асып тұрса, онда белсенді
туризмнің басымдырақ болғаны туралы айтуға болады [11].
Белсенді туризмнің елдегі басым дамуы келесі факторлармен байланысты:
туризмге табиғи алғышарттардың болуы, дамыған туристік инфрақұрылымның
болуы, сауда экспорты тапшылығының саяси тұрақтылығы, өзінің елеулі
шикізат және отын ресурстарының болмауы. Егерде туристік тауарлар мен
қызметтерге шығыстар туристік тауарлар мен қызметтерден түсетін кірістен
асынп кетсе, елде туристік баланстың теріс сальдосы орын алады, ал бұл өз
кезегінде пассивті туризмнің басымдылығын көрсетеді. Пассивті туризм,
әдетте, ұлттық өндіріс дамуының жоғарғы қарқыны, сауда балансының оң
сальдосы және жан басына шаққанжа кірістерді жоғарғы деңгейі бар елдерге
тән. Туристік баланстың теріс сальдосы көбінесе АҚШ, Германия, Ұлыбритания,
Жапония және туристік лектердің генераторы болып табылатын елдерде болады.
Дәстүрлі түрде туристік баланстың оң сальдосы қоңыржай климатты аймақта
орналасқан, танымал теңіз маңы және тау курорттары бар, мәдени, тарихи және
табиғи назар аударарлық орындарға бай елдерде болады. Оларға Швейцария,
Австрия, Италия, Испания, Греция, Турция, БАӘ, Болгария және т.б. жатады.
Белсенді туризм келу туризмін дамытатын елдерге, ал пассивті - шығу туризмі
басымырақ елдерге тән.
Аумақттың ұзындығы, халық санының тығыздығы аз аудандардың көп мөлшері,
ландшафт пен климаттық зоналардың әр алуандығы, табиғи және тарихи-мәдени
назар аударарлық орындардың көптігі Қазақстанда қиындық дәрежесі
белгіленген маршруттар бойынша жорықтар мен туризм техникасы бойынша
жарыстардан тұратын белсенді туризмнің дамуына алғышарттар жасауда. Қазіргі
кезде белсенді туризмге жаяу, шаңғы, су, велосипедтік, тау, атты, авто-,
мототуризм және спелеотуризм жатқызылады.
Маршруттардың бірегей спорттық жіктемесі (МБСЖ) белсенді жорықтардың
негізгі принциптерін, жіктеменің талаптары мен технологиясын белгілейді.
Белсенді туризмнің сол және өзге де түрлеріне тән, өтетін
кедергілерге, жорық ауданына, өзін-өзі қамтуына, жаңашылдығына, маршруттың
ұзындығына және басқа да көрсеткіштеріне байланысты, жорықтар демалыс
күнінің жорықтары, категориялық емес және категориялы деп бөлінеді. Сонымен
қатар, туризм турлеріне қарай жорықтар: жаяу, су, тау, шаңғы, велосипедтік,
автомобильді, мотоциклды, спелео және желкенді, және де олардың құрамдас
болып бөлінеді.
Белсенді жорықтар қиындығына қарай өсуі бойынша үш қиындық дәрежесіне –
І-ден ІІІ-ке дейін, және алты қиындық категориясына – I-ден IV-ға дейін деп
бөлінеді.
Жорықтардың қиындық категориясы Белсенді туристік маршруттардың
жіктелген тізбесіне сәйкес және оған қатысты асулар, шыңдар, үңгірлер
секілді локалды кедергілер тізбесімен қатар Маршруттардың бірегей спорттық
жіктемесіне сәйкес те анықтала береді. Тізбеге сәйкес жорықта техникалық
қиындығы, әр түрлілігі және кедергілер сипаттамасы берілген аудандағы
жіктелген маршруттардың сол қиындық категориясынан кем болмауы тиіс.
Жорықтардың қиындық деңгейіне қарай жіктелуі балалар-жас өспірімдер
туризмінде қолданылады. Балалар -жас өспірімдер туризмінің ерекшелігін
ескере отырып, желкенді, автомото-, спелео- және тау туризмі үшін
жорықтардың қиындық деңгейлері болмайды.
Жорықтың қиындық категориясын анықтайтын негізгі көрсеткіштер болып
түрі, сан түрлілігі және маршрутта өтетін кедергілердің қиындық категориясы
табылады. Кедергінің қиындық категориясы оны өту үшін біліктілік пен
техникалық шеберлік деңгейімен анықталады. Туризмнің әрбір түрінде оның
ерекшелігін көрсететін типтік кедергілері болады. Қиындығы жоғарғы
категориялы маршруттарда кедергілері де қиынырақ. Маршруттарды
категорияландыру кезінде бірінші кезекте келесі туристерге маршруттарды
қауіпсіз өту үшін қажетті техникалық тәжірибе беретін кедергілер
ескеріледі.
Құрама деп бөлігінде туризмнің әр түрлі түрлерінің толыққанды спорттық
маршруттары бар, сонымен қоса әр бөлігінің қиындық деңгейі ІІ деңгейден
төмен болмайтын жорықты айтады. Қиындықтың жалпы категориясы оның құрама
бөліктерінің максималды қиындығынан бір бірлікке жоғары болуы мүмкін.
Туризмнің басқа түрлерінен бөлек бөлшектерін (кедергілерін) немесе
берілген туризм түрінің қиындықтың жоғарғы категориясының кедергілерін
маршрутқа қосу кезінде маршруттың мәртебесі қиындығы жоғарғы категориялы
немесе туризмнің басқа түрлеріне тән жорықтың элементтері бар маршрут
болуы керек.
Туризмнің кейбір түрлеріне (жаяу, шаңғы, желкенді) жорықтың қиындық
категориясы көбінесе жорықтың географиялық ауданына, оның дербестігі,
биіктіктердің айырмасының қосындысына, маршрутқа жиналған топқа байланысты
болады.
Жорықтың нормативті ұзақтығы дайындалған топтың маршрутты жүріп өтуі
үшін қажет минималды уақыт деп түсіндіріледі. Бұл ұзақтық маршруттың
ұзақтығы көбеюінен, кедергілердің саны мен қиындығынан, сонымен қатар
қолайсыз ауарайы жағдайына барлау уақыты есебінен көп болуы мүмкін. Күндік
демалыс жорықтың жалпы ұзатығының 20% аспауы қажет.
Жорықтың нормативті ұзындығы берілген қиындық категориясы маршрутының
ең аз ұйғарынды ұзындығы деп түсіндіріледі. Ұзындық жорықтың қиындың
категориясын анықтаушы маршруттағы кедергілер санының елеулі көбейсе,
азайтылуы мүмкін (әдетте, 25% көп емес). Маршруттың қатты кедір-бұдыр
жердегі ұзындығы масштаб картасы бойынша 1:100000 өлшенеді және шыққан
нәтиже 1,2 коэффицентіне көбейтіледі [12].
Маршруттың негізгі бөлігі желілік немесе айналмалы (бір шығыршық),
берілген жорықтың қиындық категориясы үшін бекітілген ұзындықтың 75% кем
болмайтын және маршруттың неғұрлым қиын кедергілері (тау жорықтару үшін –
екі қиын асулардан кем емес) бар болуы керек.
Жорықтардың маршруты үздіксіз болуы керек. Маршруттың үзілісі деп
қажеттілікке байланысты емес елді мекенде екі тәуліктен көп болуы, сонымен
қоса маршрут ішінде көлікті қолдану саналады.
Кейбір жағдайларда, егер жорықтың қисынына негізделсе және оның
тұтастығын бұзбаса, өзендер, үңгірлер байланыстыру үшін берілген туристік
аудан шегінде көлікті қолдануға рұқсат етіледі.
Егерде топты жорыққа жіберуші ұйымдастырушыларда маршруттың қиындығын
бағалауда күдік туса, онда жорықты ақтық категорияландыру есепті
қарастырғаннан кейін жүргізілетіні туралы жазбасы бар маршруттық құжаттарда
бағалау диапазоны (мысалы, қиындықтың ІІІ-ІV деңгейлері) көрсетілуі мүмкін
[13].
Белсенді туризмнің әрбір түріне белгіленген талаптар қойылады.
Жаяу туризмі. Маршруттың қиындық категориясын бағалау Жаяу маршрутты
категорияландыру әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Жаяу маршруттар жіктемесі әдістемелік ұсыныстарын қолдану ұсынылады.
Тау туризмі. Белгіленген қиындық категориялы асулар мен шыңдар
жиынтығымен маршруттың қиындық категориясы анықталады.
Асу түсінігі тау туризмінде бір аңғардан екіншісіні тау жотасымен
немесе оның сілемі қиылысу орны айтылады. Асу нүктесі су айырығының ең
төменгі нүктесімен сәйкес келмеуі керек. Спорттық туризмде асулардың алты
қиындық жартылай категориялары қабылданған – 1А-дан 3Б-ға дейін. 1А қиындық
категориясынан оңай асулар категориясыз деп аталады.
Асулардың жіктелуі Биіктаулы аудандардағы асулар жіктемесінің
тізбесінде және оның қосымшаларда келтірілген. Жағдайларға (жылдар мен
мезгілдер, қарлы-мұзды жағдай) байланысты асулардың қиындық категориясы
жартылай категорияға өзгеруі мүмкін.
Тізбеде ондай асулар * белгісімен белгіленген. Жорықты есептеу кезінде
аталған асулар бірегей жіктелуі керек (мысалы, 2А немесе 2Б, тек 2А* емес).
3Б асудың қасында * белгісі оны өту үшін топ қатысушылары (оның басшысы) 3Б
асуларын өту тәжірибесі болуы қажет дегенді білдіреді.
Екі немесе одан да көп асудан біртіндеп өту, егерде бір аңғардан төмен
түсу бөлігінің ұзындығы және аңғардан шығуы келесі асуға келсе, онда асу
байламы болып қарастырылып, бір асу ретінде есептеледі.
Тау жорықтарына маршрут тізіміне енгізілуі тиіс шыңдар мен жота
траверстеріне шығу кіруі мүмкін. Белсенді туризм мен альпинизмде тау
рельеыін бағалау тәсілінде айырмашылықтар болуына байланысты, асудан өтудің
элементі болып табылмайтын шыңға шығу немесе траверстің қиындық категориясы
МБК-мен шыңдардың жіктелу тізбесі немесе сонда баяндалған эксперттік
бағалау әдістемесі негізінде бағалануы керек. Шыңға шығу немесе траверстің
қиындық категориясы жорықтың қиындық категориясын анықтаушы асудың
қиындығынан аспауы тиіс.
Өткерген асулардың қиындық категориясын анықтау кезінде Асулардың
қиындығын бағалау кестесін қолдану ұсынылады.
Шаңғы туризмі. Маршруттың қиындық категориясын бағалау Шаңғы маршрутын
категорияландыру әдістемесіне сәйкес немесе ерекше әдістемеге сәйкес
жүзеге асырылады.
Су туризмі. Судың кедергілер деңгейіне байланысты түрлі қиындық
деңгейлері болуы мүмкін.
Бірнеше классты кемелерді бір кезде пайдаланатын жорықтардың қиындық
категориясы есептеледі: қатысушылар үшін олар осы жорықты жүріп өткен
кеменің классы бойынша; басшы үшін егер де Туристік спорттық жорықтардың
жарыстарын өткізу Ережелерінің талаптарына сәйкес келетін кемелердің
минималды саны мен олардың экипаж мүшелерінің саны болса, жорықта қатысушы
кемелер үшін қиындықтың ең жоғарғы категориясы бойынша.
Желкенді туризм. Желкенді белсенді туризмде су қоймалары, көлдер, ірі
өзендер, теңіз бен мұхиттар аумақтары бойынша жиналмалы желкенді кемелермен
жүрілетін маршруттар жіктеледі.
Жорықтың қиындық категорисяы келесі факторлардан анықталады:
1) су қоймасының жел-толқын жағдайларына қарай (жорық кезінде
үстем желдердің күші мен бағыты және толқу сипаты, маршрут
ауданындағы су қоймасының ені мен тереңдігі);
2) ауданның географиялық және басқа да ерекшеліктеріне қарай
(жорық кезінде су мен ауаның көпжылдық орташа температуралары,
жағалау, лықсулар мен қайтулардың сипаты, тұщы судың болуы);
3) ауданның туристік игерілуі, кемелердің жүру қарқыны,
навигациялық жағдайлардың қиындығы, елді мекендердің болуы
[14].
Топпен іс жүзінде жүріп өткен жорықтың қиындық категориясы есепті
қарастыру қорытындысы бойынша, бірақ маршрутқа шығу кезінде мәлімделгеннен
артық болмайды. Мәлімделген маршруттардың жіктелуі мен бағалануын
қалыптастыру кезінде қиындықтың келесі болжамды көрсеткіштер есепке
алынады:
Жорық мәлімделген қиындық категориясына сәйкес келеді, егерде топ үш
қозғалыс күнінен кем емес бұл жорық категориясы үшін рұқсат етілген желдің
күші жағдайынжа болса. Асуларды жоспарлағанда жорықтың максималды ұйғарынды
жел-толқынды жағдайларында жүзу жағадан максималды ұйғарынды алыстаумен
сәйкес келмеу керектігін есте сақтау керек.
Өзендермен жүру ұзақтығы өзеннің ағыс жылдамдығына қарай түзетіледі
(өзеннің жылдамдығы 3 шақырымсағат асса, ұзақтығы 20%-ға ұлғаяды).
Желкенді туристік кемелердің крейсерлік жылдамдығын ескере отырып,
жорықтың ұзындығы негізгі желкенділігінің ауданына байланысты энергиямен
қарулану коэффицентімен және экипаж мүшелері санымен түзетіледі. Үрмелі
кемелерге коэффиценттер 0,2-ге азайтылады, ал қатты қаңқалы кемелерге 0,05-
ке ұлғаяды.
Спелеотуризм. Спелеожорықтарды дәрежелендіру кезінде үңгірлердің
қиындық дәрежесі мен олардың саны ескеріледі. Үңгірлерді барлық жиынтығы
бір жорық барысында өтілуі керек. Ерекшелік ретінде бір бірінен қажетті
арақашықтықта орналасқан үңгірлердің жеткілікті саны болмаған аудандар үшін
құрама жорықтарды есепке алуға болады. Егер бірінші немесе екінші қиындық
дәрежесі бар үңгір үлкен арақашықтықта болса, бірнеше үңгірлерден өтуді бір
ғана үңгірде бірнеше маршрутпен өтуге алмастыруға болады.
Велотуризм. Маршруттың қиындық категориясын бағалау Велосипедтік
маршрутты категорияландыру әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Автомототуризм. Маршруттың қиындық категориясын бағалау
Автомотожорықтарды категорияландыру әдістемесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Жақын уақыттан бері белсенді туризм Қазақстанда түрлі туристік клубтар
мен қоғамдардың қамқорлығының арқасында елдің аумағы мен өздерінің
мүмкіндіктерін зерттеумен әуестенген адамдардың көмегімен ғана дамып келді.
Олардың қызметік барысында маршруттардың сипаттамалары, өткізілген
саяхаттар туралы есептер, оның ішінде қиындықтың ең жоғарғы категориясы
деңгейінде, көлемді базасы жинақталды.
Өздігінен жорыққа шығудың жақсы дәстүрлерін қазіргі кезде қызықты
турларды (өзіне белсенді туризмнің түрлерін, экскурсияларды және
маршруттағы қызмет көрсетуді біріктірген) ұйымдастыруға және белсенді
демалыс бағдарламаларын сатуға, соның ішінде пейтбол да бар,
мамандандырылған туристік компаниялар жалғастыруда. Белсенді туризм –-
табиғатқа бағытталған туризм түрінің –қазіргі таңда танымал экотуризммен
ұқсас жалпы белгілері бар, себебі онда табиғатқа сай көлікті пайдалану,
жайлы жағдайдан бас тартуды көздейді.
Соңғы жылдары туристік фирмалар арқылы белсенді туризмнің дамуы
көрінерліктей сипатта болуда. Маршруттардағы жағдайды үнемі бақылайтын және
турларды өткізу кезіндегі қауіпсіздікті, оның ішінде ТЖМ бөлімшелерімен
өзара іс-қимыл мен ақпарат алмасу арқылы қамтамасыз етуші нұсқаушылардың
жұмысы, турфирмаларда арнайы жабдықтардың, құралдардың және байланыс
құралдарынығ бар болуы, өздігінен саяхаттарды ұйымдастыру үшін арнайы
білімі мен қажетті тәжірибесі жоқ адамдар үшін белсенді демалысқа қатысуға
мүмкіндік береді. Коммерциялық жорықтар үшін маршрутта гидтарды үнемі
болуы міндетті. Олар көп жағдайда тек жол сілтеп, жабдықтарды беріп қана
қоймай, алауда тамақ пісіреді және лагерді жайластырады [15].
Белсенді туризмнің көп тараған түрі шаңғы туризм табылады, себебі
Қазақстан Республикасының солтұстік бөлігі жылдың бірнеше айлар бойы қар
астында жатады. Соңғы жылдары оған деген қызығушылық еш өзгермеген.
Өзендер, көлдер, теңіздер және су қоймалары арқылы түрлі кемелермен
саяхаттауды ұйымдастыру - су туризмі өте қарқынды дамуда. Қазақстан
аумағында рафтинг үлкен танымалдылық иеленуде, ол жүзгіштігі жақсы, берік,
суда тұрақты және туристер тобының орналасуына ыңғайлы үлкен үрмелі
қаңқасыз кемелер - рафтыларда өзендермен ағу. Бұл кеме түрінің шығуынан
бастап долы өзенмен ағу, жыл сайын дәстүрлі түрде жарыс қайығымен өз
бетінше тәуекелді жорықтарға шығуды жүзеге асырып келген су жолы
туристерінің ғана артықшылығы болуды қойды. Рафтинг турларын өткізудің
негізгі орталықтары болып Алтай, Карелия және Кавказ болып табылады.
Ескекпен жұмыс істеуді ғана емес, еліміздің жабайы және қорық аудандарының
әдемілігімен танысуға мүмкіндік беретін, Тургень, Сырдария өзендері бойынша
қызықты маршруттар бар.
Ең экологиялық және денсаулыққа пайдалы демалыс түрінің бірі –
велотуризм - жазықтық пен кедергілері көп жерлерді, тау соқпақтарды жол,
спорттық және тау велосипедтермен саяхаттау – тек жылдамдық, бостандық
әсерін алумен ғана емес, танымдық экскурсиялармен және табиғат аясында
толыққанды демалу мүмкіндігімен де тартымды. Қазақстанда велотуризмнің
болашағы зор, оған қазіргі таңдағы велосипедтің экономдық, тез қозғалудың
құралы ретінде, оны барлық жерде пайдалану мүмкіндігі, қазіргі кезде
өткізілетін сәнді экологиялық турларда қажеттілігі себепкер болып тұр.
Қазақстанда қозғалудың белсенді жолдары бар туризмнің басқа түрлері де
– джиппинг және қармен жүретін көліктер мен квадроциклдер біртіндеп танымал
болып келеді, осының арқасында туристік маршруттарға жетуі қиын назар
аударарлық орындар біртіндеп қосылуда. Қозғалыста демалудың бірқатар
артықшылықтары бар, оның ішінде – шағын серіктестермен саяхат, шаршатын
физикалық жүктеменің болмауы және өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz