Ақындар айтысы жайлы
Ұлттық өнерiмiздiң ең бiр қасиеттi де қастерлi саласы - ақындар айтысы. Сан ғасырларды көктей өтсе де тарихи тұрғыдан ешқашан құнын жоймаған, ең бастысы елдiң жүрегiнен, жадынан еш уақытта көшпеген шынайы өнер жарысы - айтыс бүгiн де рухани өмiрiмiздiң алтын дiңгегi болып отыр.
Осы өнердiң мәңгiлiк жасампаз көрiнуiнiң басты сыры да - осы ұлттық сөз өнерiнiң құдiретiнде, осы халықтық өнердiң көркемдiк, рухани астарында жатыр. Ал ендi шынайы ұлттық өнер, халықтық шығарма тек қана тума таланттың еңбегiмен ғана келедi.
Оны әдебиет тарихы сан қайтара дәлелдеген. ХIХ ғасырда қазақ әдебиетiнде айрықша қарқын алып, көш бастаушы жанрдың бірі айтыс . Ақын өзiнiң әрбiр сөзiне, әрбiр сөз тiркесiне мұқият қарайды. Сөздiң астарында жататын ой қуатына, көркемдiк мәнiне, керек болса әрбiр сөздiң әлеуметтiк астарына, қоғамдық салмағына аса жоғары мән берген .
Алдымен терең дүниетаным, сонан соң көргенi мен түйгендерiн төрт аяғынан тең тұрған, тартымды да бейнелi көркемдiк жинақтаулар арқылы түйiндеп отыратын, сол арқылы сөз өнерiн айшықтап көрсете алған ақын өз қарсыластарын тұқырта жеңiп отырған.
Кейiнгi айтыстарының әлеуметтiк өткiрлiгi де ұштала түсiп, салмақ тартып, әсiресе қоғамдық, рухани астары тереңдеп, көркемдiк бояуы қалыңдай беретiндiгi бiрден назар аудартады.
Ақынның ой өрбiтуiне, сөз саптауына арқау болатын сол тұстағы тарихи-қоғамдық шындық, заман қайшылықтары, ең бастысы ұлт тағдыры, қазақ тiршiлiгi, әлеуметтiк теңсiздiк, елдiк мәселелер, адам бойындағы жаман мiнездер және адамгершiлiк, кiсiлiк қасиеттер, ұлттық құндылықтар, ұлттық салт-дәстүр, барлығы-барлығы жиылып келгенде оның ақындық өрiсiнiң қаншама кең, мол, көркемдiк көкжиегiнiң шексiз де, шетсiз, суреткерлiк шеберлiгiнiң аса бiр шетiн, нәзiк екендiгiн бiзге тайға таңба басқандай ажыратып, айшықтап танытады
Бұқар жырау мен Дулат Бабатайұлының
тәлім тәрбиелік идеялары
1. Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеялары. (1668-1781)
ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда ағартушылық ой-пікірдің дамуында өзіндік із қалдырған, ақын-жыраулар поэзиясының көрнекті өкілі Бұқар-жырау Қалқаманұлы. Батырлар жанұясында дүниеге келген. Қалқаман батыр туралы кезінде еліне, халқына батырлығымен белгілі болған, аты аңызға тұлға екені белгілі. Ол өте сауатты, өз атасын елге ерте танылған және Тәуке ханның маңындағы ең құрметті адамдардың бірі болған.
Жоңғар шапқыншылығы кезінде Бұқар жырау халқымен бірге халқының басына туған ауыр қиыншылықты басынан кешірді, бірақ ол үмітін үзген жоқ, өз отанын шетел басқыншыларынан қорғауға халықтан елін, жерін жанқиярлықпен қорғайтын батырлардың, ел басқыншылардың шығатынына сенімін жоғалтқан жоқ. Міне, осындай үміт артқан, өз кезінде барлық жандардың ең мықтысы болған Абылай ханның кеңесшісі, ақылшыларының бірі болды. Абылайдың ел басқарған кезеңі әртүрлі өте күрделі және қарама-қайшылық жағдайлармен сипатталады. Осы қиын жағдай, Абылай ханның саясатының екіжақтылық сипаты Бұқар жырау шығармашылығында өзіндік бейнеленді. Өзінің ұзақ ғұмырында Бұқар жырау халқының көрген көптеген қиындықты өз көзімен көре білді. Сондықтан да оның шығармашылығында өзекті тақырыптар ретінде елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесіне толғауларында ерекшке мән береді.
Осы өнердiң мәңгiлiк жасампаз көрiнуiнiң басты сыры да - осы ұлттық сөз өнерiнiң құдiретiнде, осы халықтық өнердiң көркемдiк, рухани астарында жатыр. Ал ендi шынайы ұлттық өнер, халықтық шығарма тек қана тума таланттың еңбегiмен ғана келедi.
Оны әдебиет тарихы сан қайтара дәлелдеген. ХIХ ғасырда қазақ әдебиетiнде айрықша қарқын алып, көш бастаушы жанрдың бірі айтыс . Ақын өзiнiң әрбiр сөзiне, әрбiр сөз тiркесiне мұқият қарайды. Сөздiң астарында жататын ой қуатына, көркемдiк мәнiне, керек болса әрбiр сөздiң әлеуметтiк астарына, қоғамдық салмағына аса жоғары мән берген .
Алдымен терең дүниетаным, сонан соң көргенi мен түйгендерiн төрт аяғынан тең тұрған, тартымды да бейнелi көркемдiк жинақтаулар арқылы түйiндеп отыратын, сол арқылы сөз өнерiн айшықтап көрсете алған ақын өз қарсыластарын тұқырта жеңiп отырған.
Кейiнгi айтыстарының әлеуметтiк өткiрлiгi де ұштала түсiп, салмақ тартып, әсiресе қоғамдық, рухани астары тереңдеп, көркемдiк бояуы қалыңдай беретiндiгi бiрден назар аудартады.
Ақынның ой өрбiтуiне, сөз саптауына арқау болатын сол тұстағы тарихи-қоғамдық шындық, заман қайшылықтары, ең бастысы ұлт тағдыры, қазақ тiршiлiгi, әлеуметтiк теңсiздiк, елдiк мәселелер, адам бойындағы жаман мiнездер және адамгершiлiк, кiсiлiк қасиеттер, ұлттық құндылықтар, ұлттық салт-дәстүр, барлығы-барлығы жиылып келгенде оның ақындық өрiсiнiң қаншама кең, мол, көркемдiк көкжиегiнiң шексiз де, шетсiз, суреткерлiк шеберлiгiнiң аса бiр шетiн, нәзiк екендiгiн бiзге тайға таңба басқандай ажыратып, айшықтап танытады
Бұқар жырау мен Дулат Бабатайұлының
тәлім тәрбиелік идеялары
1. Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеялары. (1668-1781)
ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда ағартушылық ой-пікірдің дамуында өзіндік із қалдырған, ақын-жыраулар поэзиясының көрнекті өкілі Бұқар-жырау Қалқаманұлы. Батырлар жанұясында дүниеге келген. Қалқаман батыр туралы кезінде еліне, халқына батырлығымен белгілі болған, аты аңызға тұлға екені белгілі. Ол өте сауатты, өз атасын елге ерте танылған және Тәуке ханның маңындағы ең құрметті адамдардың бірі болған.
Жоңғар шапқыншылығы кезінде Бұқар жырау халқымен бірге халқының басына туған ауыр қиыншылықты басынан кешірді, бірақ ол үмітін үзген жоқ, өз отанын шетел басқыншыларынан қорғауға халықтан елін, жерін жанқиярлықпен қорғайтын батырлардың, ел басқыншылардың шығатынына сенімін жоғалтқан жоқ. Міне, осындай үміт артқан, өз кезінде барлық жандардың ең мықтысы болған Абылай ханның кеңесшісі, ақылшыларының бірі болды. Абылайдың ел басқарған кезеңі әртүрлі өте күрделі және қарама-қайшылық жағдайлармен сипатталады. Осы қиын жағдай, Абылай ханның саясатының екіжақтылық сипаты Бұқар жырау шығармашылығында өзіндік бейнеленді. Өзінің ұзақ ғұмырында Бұқар жырау халқының көрген көптеген қиындықты өз көзімен көре білді. Сондықтан да оның шығармашылығында өзекті тақырыптар ретінде елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесіне толғауларында ерекшке мән береді.
Ақындар айтысы
Ақындар айтысы
Ұлттық өнерiмiздiң ең бiр қасиеттi де қастерлi саласы - ақындар
айтысы. Сан ғасырларды көктей өтсе де тарихи тұрғыдан ешқашан құнын
жоймаған, ең бастысы елдiң жүрегiнен, жадынан еш уақытта көшпеген шынайы
өнер жарысы - айтыс бүгiн де рухани өмiрiмiздiң алтын дiңгегi болып отыр.
Осы өнердiң мәңгiлiк жасампаз көрiнуiнiң басты сыры да - осы ұлттық
сөз өнерiнiң құдiретiнде, осы халықтық өнердiң көркемдiк, рухани астарында
жатыр. Ал ендi шынайы ұлттық өнер, халықтық шығарма тек қана тума таланттың
еңбегiмен ғана келедi.
Оны әдебиет тарихы сан қайтара дәлелдеген. ХIХ ғасырда қазақ
әдебиетiнде айрықша қарқын алып, көш бастаушы жанрдың бірі айтыс . Ақын
өзiнiң әрбiр сөзiне, әрбiр сөз тiркесiне мұқият қарайды. Сөздiң астарында
жататын ой қуатына, көркемдiк мәнiне, керек болса әрбiр сөздiң әлеуметтiк
астарына, қоғамдық салмағына аса жоғары мән берген .
Алдымен терең дүниетаным, сонан соң көргенi мен түйгендерiн төрт
аяғынан тең тұрған, тартымды да бейнелi көркемдiк жинақтаулар арқылы
түйiндеп отыратын, сол арқылы сөз өнерiн айшықтап көрсете алған ақын өз
қарсыластарын тұқырта жеңiп отырған.
Кейiнгi айтыстарының әлеуметтiк өткiрлiгi де ұштала түсiп, салмақ
тартып, әсiресе қоғамдық, рухани астары тереңдеп, көркемдiк бояуы қалыңдай
беретiндiгi бiрден назар аудартады.
Ақынның ой өрбiтуiне, сөз саптауына арқау болатын сол тұстағы тарихи-
қоғамдық шындық, заман қайшылықтары, ең бастысы ұлт тағдыры, қазақ
тiршiлiгi, әлеуметтiк теңсiздiк, елдiк мәселелер, адам бойындағы жаман
мiнездер және адамгершiлiк, кiсiлiк қасиеттер, ұлттық құндылықтар, ұлттық
салт-дәстүр, барлығы-барлығы жиылып келгенде оның ақындық өрiсiнiң қаншама
кең, мол, көркемдiк көкжиегiнiң шексiз де, шетсiз, суреткерлiк шеберлiгiнiң
аса бiр шетiн, нәзiк екендiгiн бiзге тайға таңба басқандай ажыратып,
айшықтап танытады
Бұқар жырау мен Дулат Бабатайұлының
тәлім тәрбиелік идеялары
1. Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеялары. (1668-1781)
ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда ағартушылық ой-пікірдің дамуында өзіндік із
қалдырған, ақын-жыраулар поэзиясының көрнекті өкілі Бұқар-жырау
Қалқаманұлы. Батырлар жанұясында дүниеге келген. Қалқаман батыр туралы
кезінде еліне, халқына батырлығымен белгілі болған, аты аңызға тұлға екені
белгілі. Ол өте сауатты, өз атасын елге ерте танылған және Тәуке ханның
маңындағы ең құрметті адамдардың бірі болған.
Жоңғар шапқыншылығы кезінде Бұқар жырау халқымен бірге халқының басына
туған ауыр қиыншылықты басынан кешірді, бірақ ол үмітін үзген жоқ, өз
отанын шетел басқыншыларынан қорғауға халықтан елін, жерін жанқиярлықпен
қорғайтын батырлардың, ел басқыншылардың шығатынына сенімін жоғалтқан жоқ.
Міне, осындай үміт артқан, өз кезінде барлық жандардың ең мықтысы болған
Абылай ханның кеңесшісі, ақылшыларының бірі болды. Абылайдың ел басқарған
кезеңі әртүрлі өте күрделі және қарама-қайшылық жағдайлармен сипатталады.
Осы қиын жағдай, Абылай ханның саясатының екіжақтылық сипаты Бұқар жырау
шығармашылығында өзіндік бейнеленді. Өзінің ұзақ ғұмырында Бұқар жырау
халқының көрген көптеген қиындықты өз көзімен көре білді. Сондықтан да оның
шығармашылығында өзекті тақырыптар ретінде елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз
отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-
тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесіне толғауларында ерекшке мән береді.
Бұқар жырау Тілек деп аталған толғауларында:
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз
Ер шұғыл пасық залымның
Тіліне еріп азбасқа, - деп
Үшінші тілек тілеңіз,
Үшкіліксіз көйлек кимеске.
Қазақ даласында бейбіт өмір болуын, Бұқардың авйтуынша, халық пен ел
билеген хандардың келісімі мен ел бірлігін сақтауға ақыл-кеңес береді.
Ақын халықтың тыныштығының қымбат екендігін, көрші елдермен достық қарым-
қатынаста болуды, ханды хандықтың және халықтың мұддесіне қайшы келетін
жағымсыз іс-әрекеттерден сақтандырады:
Жан біткен еріп соңынан
Он сан алаш баласын,
Аузыңа құдай қаратып,
Жусатып тағы ергізіп,
Жұмсап бір тұрсаң қолыңнан, - деп Абылай ханның ел бірлігін сақтауға,
көрші елдермен қарым-қатынас жасаудағы роліне оң бағасын береді.
Ру арасындағы тартыс жағдайында Бұқар жырау адамдарды біріктіруге,
ынтымақтыққа шақырудан шаршамайды, бұрынғы өшпенділікті ұмытып, адамдар
өзара достасудың қажеттігін, жау әруақытта да бізді айналып өтсін,
сіздер бір туған анадан қандас бауырларсыңдар,-деп руларға, тайпаларға
ықпал етуге ұмтылды.
Бұқар жырау Абылай ханның саясатына, оның қазақ рулары мен көрші елдер мен
қарым-қатынасына еркін араласа білді. Бұқар Жырау Абылау туралы өлеңдерінде
ең алдымен оның жауларымен қарсы күрестегі ерлік істерін дәріптейді.
Бұқар жырау жақсы мен жамандық туралы, адамгершілік қасиетті, шынайы
достық пен қастықты салыстыра келіп, жырау жастарды тәлімдік-тәрбиелік мәні
бар қасиеттерді жастардың бойына сіңіруге ақыл-кеңес береді:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Дос болғанмен хан болмас,
Екі жақсы дос болмас,
Дос болса, түбі бос болмас, - деп адамгершілік, ізгілік қасиеттерді
жастардың арасында кеңінен насихаттайды.
Бұқар жыраудың шығармашылығында қарама-қайшылықтар мен керітартпа
көзқарастар аз емес. Егер де ол кейбір жағдайда уақыттың және халықтың
қажеттігіне байланысты елді бірлікке шақырса, сонымен қатар кейбір
өлеңдерінде хан, сарай мүддесінен асып кете алмайды. Ханға берілгендік,
оның мүддесін көздеу, феодалдық талаптарды, ислам дінінің ұстанымдары Бұқар
жырау поэзиясына тарихи шектеушілік із қалдырады. Кейбір өлеңдерімен
толғауларында ханға, жекеленген ықпалды феодалдарға табыну, әлсіз руларды,
әлді көпшілік руларға бағынуды насихаттайды. Мәселен, Абылайға тәуелді,
бағынышты керейлер сияқты рулардың ханның өктемдігі мен қысымына шыдай
алмай басқа жаққа көшу туралы шешім алуына Бұқар жырау ханды жақтап, Керей
қайда барасың? атты өлеңінде туған жеріңен қайда көшіп барасың, егер де
Абылайдың қойған шартын орындамасаңдар мен сендердің бітіспейтін жауларың
болам,- деп хан атынан сөйлейді.
Кейбір өлеңдерінде Абылайды асыра мадақтайды, сонымен қатар Бұқар жыраудың
өлеңдерінің мазмұны исламның жаттанды қағидаларына сүйенеді. Оның
көзқарасындағы қайшылық сол кезеңнің, оны қоршаған феодалдық- патриархалдық
салт-дәстүрлермен, хандық биліктің күшімен байланысты. Бірақ оның өлеңдері
мен толғауларының терең де философиялық-дидактикалық, тәлімдік-тәрбиелік
мәні орасан зор.
Жыраудың көптеген афоризмдері мен өрнекті өлең жолдары халықтың арасында
кеңінен тарағаны белгілі, олар мақал-мәтелдерге айналғанын аңғару қиын
емес.
Бұқар жыраудың:
Жақсының аты өлмейді
Ғалымның хаты өлмейді, - деген аталы нақыл-афоризмге айналған сөздерінің
күні бүгінге дейін халқымыздың арасында кеңінен таралғандығы, оның мақал-
мәтелдерге айналғандығын білеміз. Оның нақыл сөздері мен шешендік өнерін
ұрпақ тәрбиесінде кеңБұқар
Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырларда тіршілік еткен Бұқар сияқты көп ақындарының
өмірбаяны бізге толық мәлім емес. Ол кездерден қалған жазба белгі жоқ.
Ауызша айтылған там-тұм сөздер болса, оның кейбір қатары бұл күндерге
жетпей жоғалып, өшіп қалған. Және ауыздағы шала-шарпы әңгімеге карап
өмірбаянын тізу тегі мүмкін емес. Онда, адам жайында желілі тұтас сөз
болмайды. Ел ішінде қалған, аңыз болған көп аузына ілінген бірен-саран сөз,
мінез, істер ғана айтылатын болады. Қазақта жазба белгі сақталудан бұрын
шыққан тарихи адамдардың бәрінің жайындағы сөздер осы күйде ғана қалады.
Пәлен хан, пәлен би, пәлен ділмәр - пәлендейлік ортаның, заманының тұрғысы
болды деп кейінгіге үлгіғып көрсететін сол адамдарды шығарған үстем тап
болады. Соның кейінгі орынбасары болған таптар, қоғамдар сол сөздерді
ескінің мұра, жарасы қып сақтап, сөз кезегіне құрал етеді. Хан мен биін
көпшілікке жарықтық дегізіп қойып, сол бұрынғыларынан қалған пікір және
артқылы-кейінгі қаналушы қауымның ой-сезімін тұсап отырады.
Сондай өз дәуіріндегі біртұтас салт-сананың жыршысы болған адамның бірі –
Бүқар жырау. Бірақ оның өмірі туралы тұтасқан мағлұмат жоқ дедік. Сол
себепті, оның, кім болғаны туралы берілетін мағлұматта жамау-жасқау, үзінді-
кесінді, шала-шарпы мағлұмат болады. Осындай хал Абайға шейін болған,
бірқатар ақын Абай артынан шыққан, тағы бірнеше ақын туралы да еріксіз
болады. Түк айтпай кетудің орнына, кейінгі уақытта толықталар деген үмітпен
бір сөзге бір сөз жамау-демеу болар деген сеніммен, осы адамдар туралы
өзіміз естіген азын-аулақ мағлұматтарды олардан қалған әдебиет үлгілерін
тексеруден бұрын, қысқаша күйде айта отырамыз.
Осымен Бұқарға көшсек, бұл: XVIII ғасырда тіршілік еткен ақын болады. Сол
ғасырдын соңғы жарымында, Орта жүзге хан болған Абылайдың жырауы деп
аталады. Абылай 1772 жылы өлген. Бұқардың бұл ханнан кейін ...інен
қолдануға болады.
Шоқан Уәлиханов (толық есімі - Мұхаммед-Ханафия, ал Шоқан - анасының
еркелетіп қойған аты) 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекінісінде туған.
Бұл деректің растығын КСРО Сыртқы істер министрлігінің мұрағатындағы Шоқан
Уәлихановтың қызметі жөніндегі формулярлық тізім дәлелдейді*14.
Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін ата-бабаларының мекені
болған Сырымбетте өткізді. Бұл тарихи аңыздарға бай Солтүстік Қазақстандағы
көркем жерлер Шоқанның балалық шағын және жасөспірім кезінде салған
суреттерінде бейнеленген. Әлі тіптен жас Шоқан қазақ халық эпостарын алғаш
Құсмұрында жазып алған.
Уәлихановтардың естеліктеріне қарағанда, Шоқан өте ширақ, әрі ақылды бала
болған. Оның балалық шағы далада, өзінің ерлікке толы өткені жайлы көптеген
аңыздарды сақтаған халықтың арасында өтті. Алғыр бала жастайынан тарихи
аңыздарға құлақ қойып, халық арасынан шыққан адамдармен араласуға, ән-жыр
және қарапайым адамдардың әңгімелерін тыңдауға құштар болды. Шоқанның
рухани байлығының басты белгілері бала кезінде-ақ біліне басталды. Ол ерте
есейіп, үлкендерше ойлайтын болды.
Бала Шоқанның рухани жағынан өсуіне әжесі Айғаным үлкен әсер етті.
Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі білім мен халық даналығының
сарқылмас көзі болды. Ол Шоқанға қазақтың ежелгі аңыздары мен хикаяларын
қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі қатысқан тарихи оқиғаларды еске алып
отырды. Халықтың озық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын бойына сіңірген
әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің соңына дейін ұмытпай есте сақтады.
Шоқан әуелі Құсмұрындағы жеке қазақ мектебінде оқыды. Мұнда ол арабша хат
танып, қарындашпен сурет салуды үйренді. Әдетте бұл мектепте қыпшақ және
шағатай тілдеріндегі ортағасырлық әдеби мұраларды оқумен, ауызекі араб және
парсы сөздерін білумен жаттығып, шығыс ақындарының өлеңдерін жатқа оқумен
айналысатын.
Дәстүр бойынша сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін үйрену, яғни
жеті жұрттың тілін білу міндет болатын. Бұл дәстүр ол кезде әлі сақталып
тұрды, сондықтан Шоқан, мұрағат материалдарынан аңғарылғандай, шығыс
тілдерімен айналысып, әуелі араб жазуын, кейіннен ұйғыр жазуын да жақсы
меңгерді.
Шоқанның бала кезінде құмартқан өнерінің бірі сурет салу еді. Бұл өнерді ол
Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардың үйінде ұзақ уақыт тұрған орыстың
суретші-топогрофтары мен геодезистерінен үйренді. Оның үстіне
Уәлихановтардың ауылында жиі қонақ болып жүрген орыс ғалымдары, инженерлер
мен білімді офицерлер қабілетті баланы өнер мен әдебиетке құштарландыра
түсті.
Жас Шоқанға сұңқармен аң аулау үлкен ләззат сыйлады. Шоқан далада ұзақ
жүретін. Оны шексіз де шетсіз кең дала, жасыл орман, өзен алқабының
тоғайлары мен биік жартастар өзіне тартты, ол туған елінің сұлу табиғатынан
ләззат алатын. Осындай саяхаттар Шоқанды туған өлкесімен етене етті. Бала
кезінде-ақ ол Ақмола мен Баянауыл жерлерін аралап, Баянауыл тауының
маңындағы нағашыларына жиі қонақ боп жүрді. Бұл сапарларынан алған әсерлер
көпке дейін Ш. Уәлихановтың есінен кетпеді. Кадет корпусының тәрбиеленушісі
бола жүріп ол досы Г. Н. Потанинге сол жерлер жайлы естеліктерді әңгімелеп
беретін∗*15.
Шоқан Уәлиханов ерте жастан қазақтың халық поэзиясына қатты құмартып, оның
классикалық үлгілерін жазып алып, ата-анасына оқып беріп жүрді. Бала кездің
өзінде-ақ ол Қозы Көрпеш - Баян сұлу және Еркөкше халық поэмаларының
түрлі үлгілерін жазып алып, кейін оларды ұстазы Н. Ф. Костылецкийге табыс
етті.
Оның отбасында жиі қонақ болатын қазақ әншілері мен жыршылары Шоқанның
халық поэзиясына деген қызығушылығын оятуға көп әсер етті.
Шоқан шығыстың басқа да халықтарының поэзиясымен шұғылданды. Ауылда жүрген
кезінің өзінде ол шығыс әдебиеті классиктерінің өлеңдерін оқудан бас
көтерген емес. Шоқан өзі жазғандай, шығыс поэзиясына деген сүйіспеншілігін
өмір бойы сақтап қалды. Шоқан ақынжанды және шығыстық кейіптегі адам еді,
- деп жазды Шоқанның жақын достарының бірі, белгілі публицист Н. М.
Ядринцев*16, - оған араб өлеңдері қатты ұнайтын және ол ұстазы
Костылецкиймен бірге сол өлеңдермен масаттанып отыратын.
Шоқанның ғылымға қызығушылығын қалыптастыруда, жоғарыда айтқанымыздай,
әкесінің алдыңғы қатарлы орыс зиялы қауым өкілдерімен байланыста болуы көп
әсер етті. Шыңғыстың ауылында академик А. И. Шренк, Сібір қазақтарының
облыстық басқармасында қызмет істеген декабристер С. М. Семенов, В. И.
Штейнгель, Н. В. Басаргин, Қазан университетінің студенттері С. Сотников,
Н. Ф. Костылецкий, Т. Сейфуллин сияқты көптеген жоғары білімді адамдар
болды*17.
Қазақстанды зерттеп жүрген орыс ғалымдары үшін түрлі материалдар жинап,
оларды дайындауға Шыңғыс кейде баласын да қатыстырып отырды.
Шыңғысқа қазақтың халық поэзиясы мен ертегілерінің, аңыз-әңгі-мелерінің
нұсқаларын жинау жөнінде декабрист В. И. Штейнгельдің сол уақытта Шекаралық
комиссияның бастығы полковник М. В. Ла-дыженскийдің атынан жазған хаты
бүгінге дейін жеткен.
Шыңғыс М. В. Ладыженскийдің өтінішін орындай отырып, үйіне үздік ақындар
мен жыршыларды талай рет шақырып, Шоқанның көмегімен қазақтың әндері мен
аңыздарын жаздырып алып, оларды одан соң Омбыға жіберіп отырған*18.
Жарқырап өткен қара түннің жұлдызы...
1835жылы Қостанай облысы Құсмұрын бекетінде дүниеге келген, қазақтың
маңдайына тұтқан сәулелі жарық жұлдызы, атақты Абылай ханның шөбересі-
Шоқан Уәлиханов. Алғаш Еуропа терезесінің көрінісін ашқан, халқының көзінің
қарашағын кеңейткен, артынан жол қалдырған жас саяхатшы осы кісі.
Жастайынан мұсылманша хат таныған.
Ш. Уәлихановтың діни танымдар мәнін түсіндіруі, әсіресе, қазақтардың
шамандығы туралы айта келіп, философияның негізгі мәселесі - материя мен
сана байланысын материалистік тұрғыда түсіндіргенін көрсетеді. Ағартушы
табиғат пен қоршаған ақиқат-шындық адамның санасынан тыс (тәуелсіз)
тіршілік етеді деген шешімге келді. Ол әлемнің басын да, аяғын да
мойындамайды, әлемді мәңгілік және шексіз деп санайды. Сонымен қатар, Ш.
Уәлиханов адамдардың діни түсінігінің пайда болуы табиғат күштерінің
ықпалының ақиқат шындықтың әлемді түсінуге, оның құбылыстарын түсіндіруге
тырысқан адамға тигізген және адамның табиғат күштері алдында
дәрменсіздігінің нәтижесі деп есептейді. Қырғыздардағы шамандық қалдығы
мақаласында ол: Табиғат пен адам, өмір мен өлім үнемі таңданыс туғызатын
және құпиясы ашылмаған ерекше құбылыс болып келді. Табиғат пен адам! Адам
мен табиғаттан асатын тамаша әрі жұмбақ құбылыс табылар ма екен? Бүкіл
әлемді оның барлық кереметімен тануға, адамның өмірі мен өлімі туралы
құпияны ашуға деген талпыныс шамандықты - бүкіл әлемді және табиғатты сүю,
өлген жандардың аруағын қастерлеуді туғызды. Осылайша санасы әлі толықпаған
адам баласы күнді, айды, жұлдызды, тағы да сондай мәңгілік әрі әртүрлі біз
табиғат немесе әлем деп атайтын құбылыстарға бас иді*143...
Ш. Уәлихановтың озық ағартушылық ойлары оның Орта азиялық хандығы туралы
жазғандарында жақсы көрініс тапқан. Орта Азия халықтарының феодалдық хандар
мен бектерінің езуінен жапа шегіп жатқан өмірін жақсы білгендіктен, ол
өзінің еңбектерінде феодалдық құрылыс пен деспотизмді сынап, сол аймақтың
артта қалғандығын өкінішпен: Ежелгі Шығыстың ең бай және білімді елі -
Мәуренахрда, қазір қараңғылық пен кедейшілік жайлап кеткен дейді. Діни
білімнен басқа білімді мойындамай, Самарқанд, Ташкент, Ферғана..., Хиуа,
Бұха-ра және басқа жерлерде... Самарқандтағы обсерватория татарлардың
аяусыз қолымен жасалған вандализмі мен бұқара инквизициясынан орнына
келместей болып қирады*145. Ш. Уәлиханов Орта Азия мен Қазақстан
халықтарының консервативті өмір сүру формаларына белсенді түрде қарсы
шығып, осы артта қалушылық пен дағдарысты тудыратын қоғамдық құрылыстың
кеселдерін сынады...
Ұлы қазақ ғалымы, ағартушы, Ш. Уәлихановтың туған халқының білім алып,
мәдениетінің өрлеуі, деспотизм мен зорлық-зомбылықтан құтылып, бақытты да
азат өмір сүруі жайлы ой-армандары ол дүниеден өткеннен соң көп жылдардан
кейін ғана жүзеге асты... Шоқан Уәлихановтың құрметіне Көкшетау облысында
аудан, Талдықорған және Көкшетау облыстарында бірнеше ауылдар аталып,
Көкшетаудағы педагогикалық институт пен Алматыдағы Тарих, археология және
этнография институты, №68 орта мектеп пен көше аты ғалымның есімімен
аталады. Алматы мен Көкшетау қалаларында Ш. Уәлихановқа орнатылған
ескерткіш бар. Шоқан бейітінің басында (Талдықорған облысы, Алтынемел асуы)
обелиск және мемориалды кешен тұрғызылған. Уәлихановтың құрметіне қоғамдық,
география ғылымдары салаларында жеткен табыстар үшін ҚазССР ҒА сыйлығы және
көркем өнер мен сәулет өнері саласындағы жетістіктер үшін Мемлекеттік
сыйлық тағайындалды. Іле Алатауының солтүстік баурайында орта Талғар
бастауында Уәлихановтың құрметіне шың бар. Омбы қаласындағы Шоқан оқыған
бұрынғы Кадет корпусының ғимаратына ескерткіш тақта қойылған. Соңғы ширек
ғасырда ұлы ағартушының мерейтойы жалпыхалықтық деңгейде екі рет (1959,
1985) аталып өтіп, оның таңдамалы шығармалары басылды (1961-1972, 1984-1985
жылдар). Жазушылар Г. Марков, С. Мұқанов Шоқан туралы роман жазса, И.
Стрелкова Жизнь замечательных людей атты серия бойынша Ч. Валиханов
атты кітап шығарды...
Құдайбердіұлы Шәкәрім
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) - Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай
ауданы, Қарауыл ауылында дүниеге келген. Қазақ ақыны, ойшыл, композитор,
аудармашы.
Әкесінен жастай жетім қалып, немере ағасы Абай Құнанбаевтың қолында
тәрбиеленді. Бұл жағдай Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниеге көзқарасының
қалыптасуына, ақындық шеберлігінің шыңдалуына зор әсер етті. Орыс, араб,
парсы, түрік тілдерін жетік меңгеріп, Батыс, Шығыс әдебиетін зерек білді.
Жеті жасынан бастап өлең жазып, өмірінің ақырына дейін ағартушылық бағыт
ұстады.
Абайдың жаңашылдық дәстүрін дамытып, Абайдан кейінгі екінші реалист ақын
атанды. Ақынның шығармашылығ сан-салалылығымен ерекшеленді, оған көңілдің
шат-шадыман әуені де, көкіректі қарс айырған трагизм де тән. Ақын нақты
өмір суреттерін, туған табиғаттың әсемдігін тебірене жырлады. 19 ғ. - дың
аяғы мен 20 ғ.-дың басындағы қазақ өміріндегі оқиғаларға, құбылыстарға қызу
үн қосты. "Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық!" (1877) өлеңінде талапты
жастарды ұлы Абайдан үлгі-өнеге алуға, содан үйренуге шақырса, "Жастық
туралы", "Кәрілік туралы" (1879) өлеңдері Абай үлгісінде жазылып, адамның
өмір жасын жыр етеді. "Өмір", "Сәнқойлар", "Ызақорлар", "Құмарлық", сияқты
дидактикалық өлең-жырларында боямалы ажарды, жасанды мінез бен жағымсыз
қылықты сынға алады.
Ғашықтық сезім таза, пәк жүректен маздайтынын айта келіп, ("Анық асық
әулие", "Шын сырым") адамгершілік ақ жолға, өнер-білімге үндейді.
"Жастарға" (1880), "Арман", "Насихат" (1881) атты өлеңдерінде әртүрлі тап
пен топ өкілдерінің ниет, мақсаттарын шеней келе, қоғамда әлі моральдық
өлшемнің дұрыс қойылмағанын сөз етеді. Шәкәрім - қазақ поэзиясында оның
философиялық саласын дамытқан ақын. Бірақ кейбір өлеңдерінде ("Бай мен
кедей", "Бай мен қонақ") мәселенің әлеуметтік мәнін ашуға бара бермейді.
Үстем таптың озбырлығын, қиянатын айтумен шектеліп, "еңбек ет, бөтенді
қанама, ісіңе арың басшы болсын" деп уағыздайды. "Жуандар" деген өлеңінде
байларды сынайды, бірақ таптық көзқарасты санасына терең сіңіре алмай,
ағартушылық көзқараста қалып қояды.
Ақынды қатты толғандырған мәселенің бірі - қару-жарақтың адам мен
табиғатқа қарсы жұмсалуы, империалистік соғыс кезінде адамның қырылуы,
озбырлық пен зорлықтың орын алуы. Мұндай келеңсіз кесепаттарға қарсы
жазылған өлеңдері Шәкәрімнің интернационалдық ой, толғаныстарының
биіктігін, заманалылығын аңғартады. ("Патшалар сансыз шығыс қылады", 1919;
"Адам немене" 1915), "Бостандық таңы атты", " Бостандық туы жарқырап"
(1917) өлеңдері Қазан революциясына арналған. Ақын жарқын өмірді,
болашақты, бейбітшілік пен берекелі тұрмысты жырға қосты. Әлеуметтік
жағдайға байланысты тұңғыш рет "Шаттық" деген сөзді қолданғанымен, Ш.
Құдайбердіұлының жаңа заманның өзгерісіне үн қосуы әлі де тосаң. Оның
мұраты бұрынғысынша адал еңбекте, рулық жікшілдікті жоюда, әділеттігі
жарасқан тұрмыс құруда еді. "Қош жұртым" өлеңінде (1931) жапан түзде жалғыз
жатқанмен халықтан қол үзбегенін, болашаққа сеніммен қарайтынын білдіреді.
Бұл ойын С. Мұқановқа жазған хатында айқын білдірген.
Шәкәрім ауыз әдебиетінің суырыпсалма ақындар поэзиясының жазба әдебиетке
ауысуына зор қызмет етті. Лирикалық жанр түрлерінің дамуына ,мазмұнының
етене жақындасуына мол еңбек сіңірді. Көптеген өлеңдеріне ән шығарды.
Абайдың кеңесі бойынша "Қалқаман - Мамыр" дастанын жазды. (1888). Мұнда
кіршіксіз махаббат дәріптеліп, ел билеушілер орнатқан қатыгез тіршілікке
қарсылық, оны айыптау бар. "Еңлік - Кебек" дастанында (1891) бірін-бірі
сүйген екі жастың қасіретін ескілікті салт-сананың қатып қалған
уағыздарымен байланыстырады. "Айсұлу - Нартайдың" поэмасы жамандықты
жазаласа, "Әділ - Мария" романында шынжыр балақ, шұбар төс алпауыттардың
зорлық-зомбылығына қарсылық білдіріп, революцияның жеңісін хабарлаумен
аяқтайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы - "Қодардың өлімі", "Крез патша"
дастандарының авторы .
1905 жылы Шәкәрім Құдайбердіұлы қажылық сапар шегеді. Меккеге барған бұл
сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын жүзеге асырады. Стамбул,
Париж кітапханаларынан туған халқының тарихына байланысты кітаптарды оқиды.
Осылай жинаған материалдар негізінде "Түрік, қырғыз, қазақ Һәм хандар
шежіресі" (1911) кітабын, қисындарын қазақ мүддесіне үйлестіре түсу
мақсатымен "Мұсылмандық шарты" деген еңбек жазды. (1911) Бұл тұста ақынның
діншілдігі ғана емес, үлкен ойшыл философ екендігі айқын танылды. Ол
жаратушы алланы ақылға салып түсінуге ұмтылыды. Дін бұзушыларды қатты сынға
алады. ("Көнбеймін дінді теріс бұрғаныңа, Сопының бара қойман құрбанына".
Абай сияқты Шәкәрім де феодалдық- рулық ортаның мінез-құлқын, моралін жат
көрді, сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік жарықшақты көре білді.
Шәкәрім патриархалдық пен кертартпалыққа қарсы күресте мәдениет пен
ғылымның жетістіктеріне сүйенді, халықтар достығы мен туыстығын қуаттады.
("Мен ұлтшыл емеспін, жақыным мынау демеспін"). Орыс, батыс әдебиетінің
тамаша үлгілерін қазақ оқырмандарына таныстырды. Лев Толстойдың
творчествосын аса жоғары бағалап, ("Ақиқат сырымды айтсам Толстойдың, мың
сопыны алмаймын тырнағына") өз халқын дүние жүзінің озық мәдениетін игеруге
шақырды. Өзін ғұмыр бойы Л.Толстойдың шәкіртімін деп санады, онымен хат
жазысып тұрды. Американ жазушысы Гарриет - Бичер Стоудың (1811-96) "Том
ағайдың балағаны" романын, Л.Н. Толстойдың "Асрхадон патша", "Үш сауал"
т.б. әңгімелерін А.С. Пушкиннің "Боран", "Дубровский" повестерін қазақ
тіліне аударды. Физулидің "Ләйлі-Мәжнүн" дастанын нәзира үлгісімен жырлады
(1907). Идеялық мақсат-мұраттары жағынан Шәкәрім үнемі демократтық,
халықтық, гуманистік - ағартушылық бағытта болды. Бұл орайда 20-ғасырдың
басындағы озат ойлы қазақ зиялыларымен үндес болды. Алашорда
қайраткерлерінің еңбегін бағалай білді. Абайдың реалистік дәстүрлерін
жалғастырып, эпикалық жанрдың дамуына үлкен үлес қосты. Шығармаларында
демократиялық, халықтық және гуманистік көзқарастырды насихаттады. Таза да
жарқын махаббатты жырлай отырып, бас бостандығы идеясын алға тартты, оның
асыл мұраттары үшін күреске шақырды.
Адамгершілік, ар-ұждан тақырыбына жазған ойшыл да парасатты туындылары
баршамызға рухани азық.
Шығармалары:
1. Құдайбердіұлы Ш. Өлеңдер мен поэмаларқұраст.: М. Мағауин. - Алматы:
Жалын, 1988. - 256 б.
2. Құдайбердұлы Ш. Өлеңдер мен поэмаларқұраст.: Х. Сүйіншалиев. - Алматы:
Рауан, 1990. - 208 б. - (Мектеп кітапханасы)
Шәкәрім Құдайбердіұлының жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына, қазақ
халқының бай ауыз әдебиеті, Махамбет пен
Абай, шығыс пен батыс әдебиеті айтарлықтай әсер етті.
Ұлы ақынның талантын былайша бағалауға болады:
-Шәкәрім Абай тәрбиесін алғаннан кейін өсиеті, өнегесі мол мұра
қалдырған ақын, лирик;
-Заманы мен тарихы туралы нақтылап баяндап беріп кеткен тарихшы;
-Адамның ішкі сезім-сырларын, көңіл-күйін, нанымы мен танымын дөп басып
шынайы жеткізе білген философ;
-Орыс халқы мен Шығыстың озық үлгілерін түпнұсқасымен қазақ жұртшылығына
танытқан көркем шебер аудармашы;
-Заманында шығып тұрған Айқап журналы мен Қазақ газетіне саяси-
әлеуметтік мәселелерге үн қосқан публицист;
-Өлеңдеріне әсем әуен жазған сазгер, музыкант.
Жалпы алғанда, Шәкәрім шығармаларының басым көпшілігі – поэзиялық
шығармалар. Сөз өнерінің осы байырғы түрі – поэзияда, ең алдымен, адам
өмірінің қат-қабат қыры мен сыры, қуат берер қуанышы мен қартайтар қайғысы,
алға тартар арманы мен жетелер үміті, сәулелі серпін туғызар мұрат-
мақсаттары – баршасы көркем бояулармен, сан-қилы ою-өрнегімен көрініс
табатыны хақ.
Шәкәрім шығармаларының мазмұны бай, түрі мол. Поэзясында азаматтық
лирикасы да, философиялық лирикасы да, махаббат лирикасы да, табиғат
лирикасы да бар, ода, сонет, тарихи баллада, халық өлеңдері түріне жазылған
шығармалар да кездеседі. Ақын өзінің шығармаларында дүниенің барлық
көріністерін, адам өміріндегі мың алуан құбылыстарды бүкіл болмысымен,
барлық жүйке-сезімімен қабылдай білген. Ол жердің сырын, желдің үнін,
құстың әнін, адамның арман-қиялымен, мұңымен бірдей түсінді.
Ақын мұраларына үңілсек, Шәкәрімнің ақындық жаңашылдығы тыңнан қосқан
өлең-өлшем өрнектерінен, өлеңдеріне шығарған әндерінен, үздік композиторлық
дарынынан да анық танылатындығын көре аламыз. Осы жағынан қарасақ, Шәкәрім
қазақ әдебиетінде ғана емес, дүниежүзілік әдебиетте де өзінің орны бар,
шоқтығы биік тұлға деп айта аламыз.
Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада қазақ әдебиетінің классигі,
академик- жазушы Ғабит Мүсіреповтің туғанына 110 жыл толуына арналған
Кемеңгер қаламның құдіреті атты әдеби кеш болып өтті.
Шараға елімізге танымал ақын, жазушылар мен ғалымдар қатысты. Кеш
барысында жазушы, мемлекет және қоғам қайраткері, драматург, аудармашы,
әдеби сыншы, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың
лауреаты Ғ.Мүсіреповтің өмір жолы мен шығармашылығы туралы түсірілген
көркем туындылар көрсетілді. Сонымен қатар, классик жазушының туындылары
мен қазақтың шығармашылық өнеріне сіңірген еңбектері жөнінде кеңінен
әңгімеленді. Сондай-ақ, филология ғылымдарының докторы, профессор Серік
Негімов, жазушы Әкім Тарази сынды Ғ.Мүсіреповтің көзін көрген замандастары
оның адамгершілік қасиеттері жөніндегі ой-пікірлерімен бөлісті.
Шара аясында Ғ.Мүсірепов пен оның шығармашылығы туралы жазылған кітаптар
көрмесі ұйымдастырылды.
Бүгін қазақтың аса көрнекті классик жазушысы - Ғ.Мүсіреповтің туғанына
110 жыл толды. Мен өмірде ол кісінің жақсылықтарын көп көрдім. Менің жазушы
болғаныма, менің Әкім Тарази болғаныма бірден-бір себі тиген азамат -
Ғ.Мүсірепов,- деді Ә.Тарази. Оның айтуынша, қазақтың атақты классикалық
кинотуындысы Қыз Жібек фильмі сценарийінің авторы, Ғ.Мүсірепов екендігін
екінің бірі біле бермейді.
Жалпы, Ғабең көзі тірісінде талантты жастарға өте көп көңіл бөліп, көп
жақсылық жасады. Мені Мәскеуге оқуға жіберген Ғабең. Олжас Сүлейменов,
Қалихан Ысқақов, Сайын Мұратбеков сияқты өз заманының заңғар тұлғаларын да
Мәскеуге жіберіп, оқытқан осы Ғабең еді. Біздің бала кезімізде, жас
кезімізде балаша еркелетіп, кітаптарымызды шығарып, Жазушылар Одағына алып
келген де Ғабең. Сондықтан ол кісі бүкіл қазақ әдебиетінің қамқоршысы деуге
болады, - дейді жазушы Ә.Тарази.
ПЕТРОПАВЛ. 15 наурыз. ҚазАқпарат - Бүгін Петропавлда облыстық тарихи-
өлкетану мұражайында қазақ әдебиетінің классигі, академик-жазушы Ғабит
Мүсіреповтің туғанына 110 жыл толуына арналған көрме ашылды.
Көрменің ашылуына жұртшылық өкілдері, мәдениет және әдебиет қайраткерлері,
студент жастар қатысты. Солтүстік Қазақстанда туған көрнекті жазушының
шығармашылық жолы, көптеген романдар мен повестердің, әңгімелер мен
пьесалардың, киносценарийлердің, көркемсөз мақалаларының, эсселер мен
очерктердің авторы лайықты бағасын алды.
Ол Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі,
КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Жазушылар одағының бірінші
хатшысы, КСРО Жазушылар одағының хатшысы болды, Социалистік Еңбек Ері
атағына ие болды, көптеген ордендермен және медальдармен марапатталды. Ол
сондай-ақ Петропавл қаласының құрметті азаматы атанған болатын.
Классик-жазушымен кездесулері жайында ақын әрі журналист, Қазақстанның
еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Қазақстан Жазушылары одағының мүшесі
Мүтәллап Қанғожин, журналист Амандық Жантеміров сыр шертті.
М.Қозыбаев атындағы СҚМУ Тіл және әдебиет институтының директоры Жанар
Таласбаева Ғ.Мүсіреповтің мерейтойына арналған шаралар туралы әңгмеледі.
Мұражай қызметкері Ирина Матвееваның айтуынша, солтүстікқазақстандықтар
өздерінің даңқты жерлестерін мақтан тұтады. Көрмеге жазушының жеке заттары
- оның костюмі, домбырасы, швейцар сағаты, асатаяғы және мұражайдың ең
құнды жәдігері - Ұлпан романының қолжазбасы қойылды
Ғ.Мүсіреповтің оқыған жылдарын, оның әртүрлі қоғамдық шараларға қатысқанын,
туған жеріне келгенін бейнелейтін фотосуреттер, оның сценарийлері бойынша
қойылған спектакльдер мен фильмдерден көріністер ұсынылды.
Сондай-ақ көрмеге жазушының Қазақ солдаты, Оянған өлке, Ұлпан,
Кездеспей кеткен бір бейне сияқты романдары мен повестері, газеттер мен
журналдарда жарияланған еңбектері қойылған.
Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалды мұражайында 7 сәуір күні № 31 орта
мектебінің оқушыларына Ғ.М.Мүсіреповтің туғанына 110 жыл толуына орай әдеби
кеш өткізілді. Жүргізушілер жазушының өмір-баянымен таныстырды, ал оқушылар
оның шығармаларынан үзінділер оқыды. Оқуға Ана тақырыбында жазылған
шығармалар алынды. Бұл тақырып бар адамға жақын, әрі таныс және 7 а
сынып оқушылары Шарипова Балнұр мен Мамаева Еркеназ өздерінің шығарған
жазушыға арнауларын оқыды. Тағы оқушылар Ананың анасы әңгімесін көрініс
қылып қойды.
Оқушылар Ғ.М.Мүсіреповтің киноға қосқан үлесі жайында, Жапон балладасы
туралы, Хиросима мен Нагасаки қалаларындағы ядролық жарылыс адам мен
табиғатқа тигізген зардабы жайлы толық мағлұмат алды.
Ұйымдастырушы музейдің қызметкері, Абжанова Ақнұр Мұратовна. № 31
мектептің қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Қалиолдина Бибігүл
Есентайқызы сценари жазуға катысты және музей сахнасына шыққан оқушыларды
дайындады.
Сонымен катар, оқушылар көрме залындағы қолөнер жәрмеңкесі, декоративті
көрмені көріп, экскурсоводтың айтқан әнгімесін тыңдады. Бұл шаралар Ашық
есік күндерінің бағдарламасы аясында өткізілді.
Майлин Бейімбет
(1894-1938)
Бейімбет Майлин – поэзия, проза, драма саласында бірдей өнімді еңбек еткен
қаламгер. Ол Садақ қолжазба журналында, Айқап журналында, Қазақ
газетінде жарияланған алғашқы өлеңдерінен бастап-ақ ел өмірінің сан-сала
көкейкесті мәселелеріне ден қояды. Сахара жұртының мұң-мұқтажын, арман-
аңсарын, әсіресе азаттық-теңдік тақырыбын тілге тиек етеді. Бейімбеттің
поэзиялық шығармаларындағы Мырқымбай – типтік кейіпкер деңгейіне көтерілген
жиынтық бейне. Мырқымбай бейнесі арқылы Бейімбет Майлин сол кездегі қазақ
кедейлерінің болмыс-бітімін, уақыт, қоғам аясындағы тіршілік-тынысын
суреткерлік шыншылдықпен бедерлей алған. Бейімбет Майлин қазақ поэзиясында
поэма жанрының өрісін ұзартып, өресін биіктетуге қомақты үлес қосқан. Оның
Байдың қызы, Рәзия қыз, Қашқын келіншек, Маржан, Өтірікке бәйге,
Кемпірдің ертегісі, Хан күйеуі, Мырқымбай поэмалары тақырыбының әр
алуандығымен, оқиғалық тартымдылығымен, өзіндік тіл-стилімен қазақ
поэзиясының көрнекті үлгілерінің бірі болып табылады.
Бейімбет Майлин дарыны оның прозалық шығармаларында айрықша жарқырап
көрінген. Әсіресе, қазақ прозасында әңгіме жанры Бейімбет шығармалары
арқылы кемелдене түсті. Оның әңгімелері өмір шындығын дөп басып көрсететін
реалистік тегеурінімен, көркемдік биік өресімен, тақырыбының әр
алуандығымен дараланады. Ол – көркем әңгімелері арқылы өзі өмір сүрген
заман тынысы мен қоғам өмірін энциклопедиялық кемелдікпен сомдай алған ұлы
суреткер.
Бейімбет – он беске тарта повесть, бұған қоса Азамат Азаматович атты
роман жазған қаламгер. Оның Қызыл жалау, Қоңсылар атты романдары
аяқталмай қалған. Мұның сыртында ол – ірілі-ұсақты 25 пьеса, либретто,
сценарийлердің авторы.
Бейімбет Майлин шығармалары қазақ әдебиетін барлық салада байытқан рухани
асыл қазына ретінде халқымен мәңгі бірге жасайтын болады.
Бейімбет Майлин (1896 ж. Қостанай обл. , Таран ауд., - 1937 ж.) - жазушы,
қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі. Әкесі Жармағамбет те, атасы
Майлы да кедей адамдар болған. Жастай жетім қалған Бейімбет шешесі Құлғизар
мен әжесі Бойдастың тәрбиесінде өседі. Әжесі Бойдас кезі келгенде өлең де
шығарып жіберетін сөзге ділмар жан болған. Бұл үйде ақындар, жыршылар жиі
қонақ болып, ұзақ таңға небір дастандар жырналып, суырып салма айтыстар
болып, өлеңдер айтылып тұрған. Оның үстіне шығыстыңқиссаларын жақсы көретін
әжесі кейіннен Бейімбет ауыл молдасынан хат таныған соң оған ұзақтаңға
жыр!дастандар оқытып, тыңдайтын болған. Осының барлығы жас Бейімбеттің сөз
өнерін сүйіп, әдебиет жолына түсуіне ықпал жасады. Әуелі ауыл молдасынан
сауат ашқан Бейімбет кейіннен Арғынбай қажының медресесінде екі жылдай
дәріс алады. 1913 ж. Троицкідегі Уазифа мектебінде, оны бітірген соң
Уфадағы Ғалия медресесінде оқиды. Медреседе оқып жүргенде татардың
Ғалымжан Ибрагимов, Мәжит Ғафури сияқты белгілі жазушылармен танысады.
Осында шығып тұрған Садақ атты қолжазба журналға белсене араласып, өзінің
алғашқы прозалық туындысы, Шұғаның белгісі әңгімесі жариялайды. Өлеңдері
Айқап журналында басқа да басылымдарда шыға бастайды.
Осы жылдарда ол қазақ, татар, башқұрт, орыс әдебиеттерімен кеңірек
танысып, әдеби сауаты арта түседі. Денсаулығына байланысты Майлин медресені
аяқтай алмай, 1916-1921 ж. ауылда бала оқыту, мұғалімдікпен айналысты. Осы
кездерде 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысына арналған, төңкерістен кейінгі
кездердегі қазақ аулының тұрмысын суреттейтін бірсыпыра өлеңдер жазды. 1922-
23 ж. Орынборда шығып тұрған Еңбекші қазақ газетіне қызметке келеді.
Газетте редактор болып істейтін белгілі революцонер ақын С.Сейфуллиннің
қарамағында жұмыс жасау Майлиннің шығармашылық жолына үлкен өзгерістер
әкеледі, еңбекші таптың саяси мүддесін көздеген өлеңдер жаза басатайды.
Еңбекші Қазақ газеті бетінде өлең!әңгімелері жиі жарияланады. Шұғаның
белгісін қайтадан өңдеп, Кызыл Қазақстан журналында бастырады. 1923-1925
ж. Қостанайда шығып тұрған Ауыл газатінде істейді. Раушан!коммунист
повесі осы кезде жазылады. 1934-1937 ж. Қазақ әдебиеті газетінде редактор
болды. 1937ж. халық жауы деген жаламен ұсталып, 1938ж. ақпанның 25-і күні
атылып кетті.
Майлин аз өмірінде аса өнімді еңбек етіп, елуге тарта кітабын шығарды.
Оның шығармаларында қазақ кедейінің мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі, арман-
мүддесі бұрын болмаған деңгейде жан!жақты да терең суреттеліп, қміршең
типтік бейнелер жасалды. Майлиннің ақындық қызметі 1912ж. жазылған
Мұсылмандық белгісінен басталады. Төңкеріске дейін жазған көп өлеңдерінде
(Мұқтаждық, Мал, Байлыққа) ауылдың ауыр тұрмысы, әлеуметтік теңсіздік
жырланады. 1916ж. ұлт-азаттық қозғалысы Майлин шығармашылығындағы халықтық
сыйпатты күшейте түсті. Осы кезден жазылған Қанды тұман өлеңінде
қараңғыға қамалған қалың елдің, аянышты халі суреттеледі. Ақынның
шығармашылығында ұлт-азаттық, ағартушылық, демократтық сарындар түпкілікті
қалыптасып, жаңа биіктергк бет алды. Кедей, Жауыз кім?, Кедейге,
Құтты болсын, Мейрамың, Бүгін, Гүлденсе ауыл - гүлденеміз бәріміз,
Коллективтің жырын айт сияқты өлеңдерінде жаңа заман әкелген ауылдағы
өзгерістерді, ондағы елдін тұрмыс-тіршілігін зор шабытпен жырға қосты.
Майлин поэзиясындағы Мырқымбай бейнесі - жиырмасыншы жылдардағы қазақ
кедейінің типік бейнесін жасау жолындағы үлкен табысы. Мырқымбай - тұтас
бір қтпелі дәуірдегі ауыл кедейінің қмірінде болған қзгерістерді оның сана-
сезімі, мінез-құлқы, іс-әрекеті, тұрмыс-тіршілігі арқалы шынайы суреттелген
типтік бейне. Мырқымбай сияқты типтік дәрежеге көтерілген бейне қазақ
әдебиетінде күні бүгінге дейін жасалына жоқ. Ол ақынның жиырма шақты
өлеңінде, екі поэмасында бірде басты, бірде қосымша кейіпкер ретінде
көрінеді. Майлиннің біраз өлеңдері әйел теңдігі тақырыбына арналған.
Қыздың сәлемі, Қашқын келіншек, Ақсуаттың жанында сияқты өлеңдерінде
ескі салтқа негізделген қазақ қыздарының аянышты тағдырлары суреттеледі.
Азат әйел, Ғазиза, Шал мен қыз, Ажар сияқты өлеңдерінде жаңа
заманда теңдікке жетіп, бақытты өмір сүре бастаған жастарды жырға қосты.
ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВ (1894-1938)
Ілияс Жансүгіров - қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып,
елеулі туындылар берген әмбебап дарын. Әсіресе ол өзінің аса қуатты
суреткерлік талантын поэзия жанрында көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің
мақтанышына айналған туындылар берді.
Ілияс әдебиетке халық фольклоры дәстүрінен, аз оқуымен және біршама кештеу
- 20-жылдардың басында келді. Бірақ ол сол кездің өзінде халық өмірін жетік
білетін, қазақ тілінің байлығын тамаша меңгерген бозбала еді. Өте
қабілеттілігі мен ізденгіштігінің, жігерлілігінің және жаңадан құрылып
жатқан қоғамның қоңыртөбел ортадан шыққан талапты жастың оқып, білім алуына
жылы қабақ танытуының арқасында, ол біршама қысқа уақыттың ішінде тез
жетіліп, аршындап алға озды. Алматы, Ташкент, Мәскеу оқу орындарында жақсы
мағынасындағы қомағайлықпен білім алды, өз бетімен де көп оқыды, орыс және
әлем классикалық әдебиетін зерттей оқып, үздік туындыларын орыс тілінен
қазақшаға аударды. Осы аралықта жазуға да төселіп, қоғамдық жұмыстарға,
әдебиет ісіне белсене қатысты. Алғашқы жинағы 1928 жылы 34 жасында жарық
көрген Ілияс 5-6 жылдың ішінде қатарынан арындап алға озып, Абайдан кейінгі
дәуірдің аса көрнекті ақынына айналды. Прозалық, драматургиялық талантты
кесек туындыларын айтпағанда, "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық
шығармалар тудырды. Ілияс поэзиясы — ойға - қанат, сезімге нәр беретін,
ешқашан ескірмейтін, мәңгі жас поэзия.
Өмірбаяны. Қазақтың Абайдан кейінгі замандағы аса дарынды да арынды ақыны
Ілияс Жансүгіровті, әдетте, өзі шалқар шабыт, керемет құштарлықпен көсіле
жырлаған Ақан серінің Құлагеріне ұқсастырады. Айтты-айтпады, екеуінің
дүлдүлдігінде ғана емес, тағдыр-талайында, қайғылы өлімдерінде де ұқсастық
бар. Бәйгенің алдын бермейтін қас жүйріктерге ғана тән намыскерлікпен жанын
сала зымырап бара жатқан Көктұйғынды омыраулап, кең тыныспен жүйткіп келе
жатқан Құла пырақ межелі жер -Жыландысайға еңкейісте, үстіндегі баланың
тізгінін босатып, тақымын сәл қымтып қалуы мұң екен, жұлдыздай аға
жөнеледі. Сол сәтте қалтарыстан тап берген қарақшы кер құланы маңдайдан
айбалтамен періп өтеді де, қайран тұлпар қара жер қақ айырылғандай гүрс
етіп құлап қала береді. Кемеліне келіп, ақындық бәйгесінде арындап алға
шыққан шағында Ілияс та тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, мұрттай ұшты.
Әйтсе де әмбебап дарын айналасы 10 жылда проза мен драматургияда, әсіресе
поэзияда әдебиетіміздің алтын қорына жататын айтулы туындылар беріп, артына
аса мол көркем мұра қалдырды.
Болашақ ақын жерінің бетін жеті өзені өрнектеп, заңғар таулары көкке
сұғынған көркем өлкенің әсем бір өңірі -бұрынғы Қапал уезіндегі ағынды Ақсу
бойында 1894 жылы дүниеге келген. Анасынан ерте жетім қалған Ілияс әке
бауырында тәрбиеленген. Әкесі Жансүгір арабша жақсы сауатты, үйінде көнелі-
жаңалы кітаптарды жинап, оқып отыратын, өлең-дастандарды, арғы-бергінің
неше алуан қызық әңгімелерін көп білетін кісі болыпты. Оның үстіне
домбырашы, ісмер, ұста екен. Баласына да өнерінің бәрін үйретіп, әке орнына
— әке, шеше орнына — шеше болып, аялап, әлпештеп өсірген.
Ілияс алғашында әкесінің үйретуімен хат таниды, сонан соң ауыл молдасының
алдын көріп, медресе үлгісіндегі мектепте де оқиды. Бұдан кейін біраз жыл
ауылда тұрып, үй шаруасымен айналысады. Қара танысымен, кітапқа құмартқан
Ілиясқа үлкен кісілер қиссалар оқытып, баталарын береді екен. Халқымыздың
құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, далалық мекені Жетісу
өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең
мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған. Тұтқыр зерделі, тумысынан өнерге
бейім, зерек жас өспірім домбыра тартып, ән үйреніп, алдымен жаттап,
соңынан жанынан шығарып, өлең айтатын болады. Келе-келе, бір өңірдің "жарып
той бастап, таңдап әріптес алып" айтысатын, "түнгі тойды таңға таратпай,
ауыл әлеуметін ауызға қаратқан" өлеңшісіне айналады. Сол шамада өлең де
жаза бастайды. Бұл кезді талапкер ақынның елдің тарихын, өткен-кеткеннің
қызықты хикаяларын, көне әдебиеті мен салт-дәстүрін біліп, халық тілінің
байлығын
меңгерген, яғни "ауыл академиясында оқыған жылдары десе де болады. Қазақтың
байырғы әдебиетімен, қисса, аңыз түрінде қазақшаланып жеткен Шығыс
әдебиетімен ғана таныс Ілияс 22 жасында Абай өлеңдерін оқып, қайран қалады.
"Оған дейінгі көрген, оқыған әдебиетімнің бәрін Абай кітабы жоққа
шығарғандай болды. Ойым ояна бастады. Қанбай, қайта-қайта оқи беретін
болдым. Өзімде бір түрлі сергектік, сілкініс болды, жүрегім де жаңалық
сезгендей" деп жазады Ілияс "Қысқаша өмірбаянында". Ол енді данышпан ақын
жинағын қолынан тастамай оқиды, жаттап та алады. Мұның бәрі ақындық
талпынысына игі әсерін тигізеді, оның өзіне тән суретті тілі, арындата,
нөсерлете жазатын стилі айқындала бастайды.
Талабына оқуының аздығы қол байлау болатынын сезінген Ілияс 26 жасында
Алматыға келіп, қысқа мерзімді мұғалімдер курсын бітіреді. Одан кейін
Ташкентке барып, онда Қазақ ағарту институты жанындағы курста жарты жылдай
оқиды. Осы екі қалада шығып тұратын мерзімді басылымдарда өлеңдері
жарияланады. Бірақ денсаулығына байланысты көп ұзамай еліне оралып, алдымен
мұғалім, одан кейін облыстық, губерниялық мекемелерде, "Тілші" газетінде
істейді. Қолы бос кезде бас алмай кітап оқып, өзін тебіренткен жайттарды
өлең етіп жазады. Алғашқы өлеңдері "Тілші", "Кедей еркі", "Лениншіл жас"
газеттерінде, "Жаңа мектеп", "Әйел теңдігі" журналдарында жарияланады.
І.Жансүгіров 1926-1928 жылдары Мәскеудегі журналистика институтында оқып,
қоғамдық ғылымдар саласынан терең білім алады. Ақыл-ойы толысқан, өмір
тәжірибесі мол, талантты жігіт, әйгілі ғалымдардың дәрісіне өздігінен оқуы
қосылып, тез кемелденеді. Әсіресе, орыс және Еуропа әдебиетінің классикалық
туындыларын құмарта әрі талдап оқиды. Институттың соңғы курсында оқып
жүргенде - 1928 жылы "Сағанақ" атты тұңғыш жинағы жарық көреді. Елге
оралған соң, ол республикадағы аға газет -"Еңбекші Қазақта", 1934-1935
жылдары Казақстан көркем әдебиет баспасында жауапты қызметтер атқарады.
1934 жылы КСРО Жазушыларының I съезіне делегат болып қатысып, сөз
сөйлейді. Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болып істейді. Ақынның
М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен
достығы оның қаламгерлік жолына игілікті әсер етеді.
Тұнғыш кітабы шыққаннан жазықсыз жазаға ұшырағанға дейінгі 10 жылға жетер-
жетпес аралықта Ілияс Жансүгіров қазақ әдебиетін "Жолдастар" атты
пьесаларымен байытады, әсіресе, поэзияда көптеген әсерлі өлеңдері мен
"Жетісу суреттері", "Гималай" атты керемет көркем жыр-толғауларына қоса,
артынан "Дала", "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық поэмалар
беріп, ақындық шыңына көтерілді.
Көзі тірісінде ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров 1938 жылы
жазықсыз жазаға ұшырады.
Марқакөлдің суы балдай.
Марқакөлдің жиегінде Мамырбайдың Ақбілегі,
жас түлегі, ана болған, көп әйелден дана болған...
Ж. Аймауытов
Жүсіпбек Аймауытовтың Ақбілек романы... Роман тұңғыш рет 1927 ж. Әйел
теңдігі журналында жарияланды. Шығарманың жариялануына ұзақ уақыт бойы
тыйым салынып келді. Ал орыс тілінде тек 2007 жылы жарық көрді. Не себепті
бұлай болды? Қарапайым қазақ қызының тағдыры сол кездегі қоғамда өмір
сүрген әдебиет ақсақалдарына несімен жақпады? Ал бүгінгі күні неліктен
өзекті тақырыпқа айналды?
Сурет өнерінде әр қаламгер, қаламынан туған дүниесін өзінше пайымдайды. Сол
сияқты Ж.Аймауытов та Ақбілек романын жаза отырып, басты кейіпкер
бейнесін сомдауда оның образына сүйсінген тәрізді. Оның тылсым бейнесін
үлкен махаббатпен суреттеген. Романның алғашқы жолдарында Ақбілек бейнесі
былайша сомдалған: Мамырбайдың Ақбілегі, Ақбілегі - жас түлегі, айы-күні -
сұлу қызы, алтын сырға, күміс шолпы сылдыратып, былдыратып, ақ көйлегін
көлеңдетіп...
Сұлулыққа жаны үйір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақындар айтысы
Ұлттық өнерiмiздiң ең бiр қасиеттi де қастерлi саласы - ақындар
айтысы. Сан ғасырларды көктей өтсе де тарихи тұрғыдан ешқашан құнын
жоймаған, ең бастысы елдiң жүрегiнен, жадынан еш уақытта көшпеген шынайы
өнер жарысы - айтыс бүгiн де рухани өмiрiмiздiң алтын дiңгегi болып отыр.
Осы өнердiң мәңгiлiк жасампаз көрiнуiнiң басты сыры да - осы ұлттық
сөз өнерiнiң құдiретiнде, осы халықтық өнердiң көркемдiк, рухани астарында
жатыр. Ал ендi шынайы ұлттық өнер, халықтық шығарма тек қана тума таланттың
еңбегiмен ғана келедi.
Оны әдебиет тарихы сан қайтара дәлелдеген. ХIХ ғасырда қазақ
әдебиетiнде айрықша қарқын алып, көш бастаушы жанрдың бірі айтыс . Ақын
өзiнiң әрбiр сөзiне, әрбiр сөз тiркесiне мұқият қарайды. Сөздiң астарында
жататын ой қуатына, көркемдiк мәнiне, керек болса әрбiр сөздiң әлеуметтiк
астарына, қоғамдық салмағына аса жоғары мән берген .
Алдымен терең дүниетаным, сонан соң көргенi мен түйгендерiн төрт
аяғынан тең тұрған, тартымды да бейнелi көркемдiк жинақтаулар арқылы
түйiндеп отыратын, сол арқылы сөз өнерiн айшықтап көрсете алған ақын өз
қарсыластарын тұқырта жеңiп отырған.
Кейiнгi айтыстарының әлеуметтiк өткiрлiгi де ұштала түсiп, салмақ
тартып, әсiресе қоғамдық, рухани астары тереңдеп, көркемдiк бояуы қалыңдай
беретiндiгi бiрден назар аудартады.
Ақынның ой өрбiтуiне, сөз саптауына арқау болатын сол тұстағы тарихи-
қоғамдық шындық, заман қайшылықтары, ең бастысы ұлт тағдыры, қазақ
тiршiлiгi, әлеуметтiк теңсiздiк, елдiк мәселелер, адам бойындағы жаман
мiнездер және адамгершiлiк, кiсiлiк қасиеттер, ұлттық құндылықтар, ұлттық
салт-дәстүр, барлығы-барлығы жиылып келгенде оның ақындық өрiсiнiң қаншама
кең, мол, көркемдiк көкжиегiнiң шексiз де, шетсiз, суреткерлiк шеберлiгiнiң
аса бiр шетiн, нәзiк екендiгiн бiзге тайға таңба басқандай ажыратып,
айшықтап танытады
Бұқар жырау мен Дулат Бабатайұлының
тәлім тәрбиелік идеялары
1. Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік идеялары. (1668-1781)
ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда ағартушылық ой-пікірдің дамуында өзіндік із
қалдырған, ақын-жыраулар поэзиясының көрнекті өкілі Бұқар-жырау
Қалқаманұлы. Батырлар жанұясында дүниеге келген. Қалқаман батыр туралы
кезінде еліне, халқына батырлығымен белгілі болған, аты аңызға тұлға екені
белгілі. Ол өте сауатты, өз атасын елге ерте танылған және Тәуке ханның
маңындағы ең құрметті адамдардың бірі болған.
Жоңғар шапқыншылығы кезінде Бұқар жырау халқымен бірге халқының басына
туған ауыр қиыншылықты басынан кешірді, бірақ ол үмітін үзген жоқ, өз
отанын шетел басқыншыларынан қорғауға халықтан елін, жерін жанқиярлықпен
қорғайтын батырлардың, ел басқыншылардың шығатынына сенімін жоғалтқан жоқ.
Міне, осындай үміт артқан, өз кезінде барлық жандардың ең мықтысы болған
Абылай ханның кеңесшісі, ақылшыларының бірі болды. Абылайдың ел басқарған
кезеңі әртүрлі өте күрделі және қарама-қайшылық жағдайлармен сипатталады.
Осы қиын жағдай, Абылай ханның саясатының екіжақтылық сипаты Бұқар жырау
шығармашылығында өзіндік бейнеленді. Өзінің ұзақ ғұмырында Бұқар жырау
халқының көрген көптеген қиындықты өз көзімен көре білді. Сондықтан да оның
шығармашылығында өзекті тақырыптар ретінде елдің бірлігі, бейбіт өмірі, өз
отанына деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін қорғай білу, тәлім-
тәрбиелік, өскелең ұрпақ тәрбиесіне толғауларында ерекшке мән береді.
Бұқар жырау Тілек деп аталған толғауларында:
Бірінші тілек тілеңіз,
Бір аллаға жазбасқа.
Екінші тілек тілеңіз
Ер шұғыл пасық залымның
Тіліне еріп азбасқа, - деп
Үшінші тілек тілеңіз,
Үшкіліксіз көйлек кимеске.
Қазақ даласында бейбіт өмір болуын, Бұқардың авйтуынша, халық пен ел
билеген хандардың келісімі мен ел бірлігін сақтауға ақыл-кеңес береді.
Ақын халықтың тыныштығының қымбат екендігін, көрші елдермен достық қарым-
қатынаста болуды, ханды хандықтың және халықтың мұддесіне қайшы келетін
жағымсыз іс-әрекеттерден сақтандырады:
Жан біткен еріп соңынан
Он сан алаш баласын,
Аузыңа құдай қаратып,
Жусатып тағы ергізіп,
Жұмсап бір тұрсаң қолыңнан, - деп Абылай ханның ел бірлігін сақтауға,
көрші елдермен қарым-қатынас жасаудағы роліне оң бағасын береді.
Ру арасындағы тартыс жағдайында Бұқар жырау адамдарды біріктіруге,
ынтымақтыққа шақырудан шаршамайды, бұрынғы өшпенділікті ұмытып, адамдар
өзара достасудың қажеттігін, жау әруақытта да бізді айналып өтсін,
сіздер бір туған анадан қандас бауырларсыңдар,-деп руларға, тайпаларға
ықпал етуге ұмтылды.
Бұқар жырау Абылай ханның саясатына, оның қазақ рулары мен көрші елдер мен
қарым-қатынасына еркін араласа білді. Бұқар Жырау Абылау туралы өлеңдерінде
ең алдымен оның жауларымен қарсы күрестегі ерлік істерін дәріптейді.
Бұқар жырау жақсы мен жамандық туралы, адамгершілік қасиетті, шынайы
достық пен қастықты салыстыра келіп, жырау жастарды тәлімдік-тәрбиелік мәні
бар қасиеттерді жастардың бойына сіңіруге ақыл-кеңес береді:
Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.
Дос болғанмен хан болмас,
Екі жақсы дос болмас,
Дос болса, түбі бос болмас, - деп адамгершілік, ізгілік қасиеттерді
жастардың арасында кеңінен насихаттайды.
Бұқар жыраудың шығармашылығында қарама-қайшылықтар мен керітартпа
көзқарастар аз емес. Егер де ол кейбір жағдайда уақыттың және халықтың
қажеттігіне байланысты елді бірлікке шақырса, сонымен қатар кейбір
өлеңдерінде хан, сарай мүддесінен асып кете алмайды. Ханға берілгендік,
оның мүддесін көздеу, феодалдық талаптарды, ислам дінінің ұстанымдары Бұқар
жырау поэзиясына тарихи шектеушілік із қалдырады. Кейбір өлеңдерімен
толғауларында ханға, жекеленген ықпалды феодалдарға табыну, әлсіз руларды,
әлді көпшілік руларға бағынуды насихаттайды. Мәселен, Абылайға тәуелді,
бағынышты керейлер сияқты рулардың ханның өктемдігі мен қысымына шыдай
алмай басқа жаққа көшу туралы шешім алуына Бұқар жырау ханды жақтап, Керей
қайда барасың? атты өлеңінде туған жеріңен қайда көшіп барасың, егер де
Абылайдың қойған шартын орындамасаңдар мен сендердің бітіспейтін жауларың
болам,- деп хан атынан сөйлейді.
Кейбір өлеңдерінде Абылайды асыра мадақтайды, сонымен қатар Бұқар жыраудың
өлеңдерінің мазмұны исламның жаттанды қағидаларына сүйенеді. Оның
көзқарасындағы қайшылық сол кезеңнің, оны қоршаған феодалдық- патриархалдық
салт-дәстүрлермен, хандық биліктің күшімен байланысты. Бірақ оның өлеңдері
мен толғауларының терең де философиялық-дидактикалық, тәлімдік-тәрбиелік
мәні орасан зор.
Жыраудың көптеген афоризмдері мен өрнекті өлең жолдары халықтың арасында
кеңінен тарағаны белгілі, олар мақал-мәтелдерге айналғанын аңғару қиын
емес.
Бұқар жыраудың:
Жақсының аты өлмейді
Ғалымның хаты өлмейді, - деген аталы нақыл-афоризмге айналған сөздерінің
күні бүгінге дейін халқымыздың арасында кеңінен таралғандығы, оның мақал-
мәтелдерге айналғандығын білеміз. Оның нақыл сөздері мен шешендік өнерін
ұрпақ тәрбиесінде кеңБұқар
Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырларда тіршілік еткен Бұқар сияқты көп ақындарының
өмірбаяны бізге толық мәлім емес. Ол кездерден қалған жазба белгі жоқ.
Ауызша айтылған там-тұм сөздер болса, оның кейбір қатары бұл күндерге
жетпей жоғалып, өшіп қалған. Және ауыздағы шала-шарпы әңгімеге карап
өмірбаянын тізу тегі мүмкін емес. Онда, адам жайында желілі тұтас сөз
болмайды. Ел ішінде қалған, аңыз болған көп аузына ілінген бірен-саран сөз,
мінез, істер ғана айтылатын болады. Қазақта жазба белгі сақталудан бұрын
шыққан тарихи адамдардың бәрінің жайындағы сөздер осы күйде ғана қалады.
Пәлен хан, пәлен би, пәлен ділмәр - пәлендейлік ортаның, заманының тұрғысы
болды деп кейінгіге үлгіғып көрсететін сол адамдарды шығарған үстем тап
болады. Соның кейінгі орынбасары болған таптар, қоғамдар сол сөздерді
ескінің мұра, жарасы қып сақтап, сөз кезегіне құрал етеді. Хан мен биін
көпшілікке жарықтық дегізіп қойып, сол бұрынғыларынан қалған пікір және
артқылы-кейінгі қаналушы қауымның ой-сезімін тұсап отырады.
Сондай өз дәуіріндегі біртұтас салт-сананың жыршысы болған адамның бірі –
Бүқар жырау. Бірақ оның өмірі туралы тұтасқан мағлұмат жоқ дедік. Сол
себепті, оның, кім болғаны туралы берілетін мағлұматта жамау-жасқау, үзінді-
кесінді, шала-шарпы мағлұмат болады. Осындай хал Абайға шейін болған,
бірқатар ақын Абай артынан шыққан, тағы бірнеше ақын туралы да еріксіз
болады. Түк айтпай кетудің орнына, кейінгі уақытта толықталар деген үмітпен
бір сөзге бір сөз жамау-демеу болар деген сеніммен, осы адамдар туралы
өзіміз естіген азын-аулақ мағлұматтарды олардан қалған әдебиет үлгілерін
тексеруден бұрын, қысқаша күйде айта отырамыз.
Осымен Бұқарға көшсек, бұл: XVIII ғасырда тіршілік еткен ақын болады. Сол
ғасырдын соңғы жарымында, Орта жүзге хан болған Абылайдың жырауы деп
аталады. Абылай 1772 жылы өлген. Бұқардың бұл ханнан кейін ...інен
қолдануға болады.
Шоқан Уәлиханов (толық есімі - Мұхаммед-Ханафия, ал Шоқан - анасының
еркелетіп қойған аты) 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекінісінде туған.
Бұл деректің растығын КСРО Сыртқы істер министрлігінің мұрағатындағы Шоқан
Уәлихановтың қызметі жөніндегі формулярлық тізім дәлелдейді*14.
Шоқан балалық шағын әуелі Құсмұрында, содан кейін ата-бабаларының мекені
болған Сырымбетте өткізді. Бұл тарихи аңыздарға бай Солтүстік Қазақстандағы
көркем жерлер Шоқанның балалық шағын және жасөспірім кезінде салған
суреттерінде бейнеленген. Әлі тіптен жас Шоқан қазақ халық эпостарын алғаш
Құсмұрында жазып алған.
Уәлихановтардың естеліктеріне қарағанда, Шоқан өте ширақ, әрі ақылды бала
болған. Оның балалық шағы далада, өзінің ерлікке толы өткені жайлы көптеген
аңыздарды сақтаған халықтың арасында өтті. Алғыр бала жастайынан тарихи
аңыздарға құлақ қойып, халық арасынан шыққан адамдармен араласуға, ән-жыр
және қарапайым адамдардың әңгімелерін тыңдауға құштар болды. Шоқанның
рухани байлығының басты белгілері бала кезінде-ақ біліне басталды. Ол ерте
есейіп, үлкендерше ойлайтын болды.
Бала Шоқанның рухани жағынан өсуіне әжесі Айғаным үлкен әсер етті.
Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі білім мен халық даналығының
сарқылмас көзі болды. Ол Шоқанға қазақтың ежелгі аңыздары мен хикаяларын
қызықты етіп әңгімелеп, күні кеше өзі қатысқан тарихи оқиғаларды еске алып
отырды. Халықтың озық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын бойына сіңірген
әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің соңына дейін ұмытпай есте сақтады.
Шоқан әуелі Құсмұрындағы жеке қазақ мектебінде оқыды. Мұнда ол арабша хат
танып, қарындашпен сурет салуды үйренді. Әдетте бұл мектепте қыпшақ және
шағатай тілдеріндегі ортағасырлық әдеби мұраларды оқумен, ауызекі араб және
парсы сөздерін білумен жаттығып, шығыс ақындарының өлеңдерін жатқа оқумен
айналысатын.
Дәстүр бойынша сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін үйрену, яғни
жеті жұрттың тілін білу міндет болатын. Бұл дәстүр ол кезде әлі сақталып
тұрды, сондықтан Шоқан, мұрағат материалдарынан аңғарылғандай, шығыс
тілдерімен айналысып, әуелі араб жазуын, кейіннен ұйғыр жазуын да жақсы
меңгерді.
Шоқанның бала кезінде құмартқан өнерінің бірі сурет салу еді. Бұл өнерді ол
Құсмұрын бекінісіндегі Уәлихановтардың үйінде ұзақ уақыт тұрған орыстың
суретші-топогрофтары мен геодезистерінен үйренді. Оның үстіне
Уәлихановтардың ауылында жиі қонақ болып жүрген орыс ғалымдары, инженерлер
мен білімді офицерлер қабілетті баланы өнер мен әдебиетке құштарландыра
түсті.
Жас Шоқанға сұңқармен аң аулау үлкен ләззат сыйлады. Шоқан далада ұзақ
жүретін. Оны шексіз де шетсіз кең дала, жасыл орман, өзен алқабының
тоғайлары мен биік жартастар өзіне тартты, ол туған елінің сұлу табиғатынан
ләззат алатын. Осындай саяхаттар Шоқанды туған өлкесімен етене етті. Бала
кезінде-ақ ол Ақмола мен Баянауыл жерлерін аралап, Баянауыл тауының
маңындағы нағашыларына жиі қонақ боп жүрді. Бұл сапарларынан алған әсерлер
көпке дейін Ш. Уәлихановтың есінен кетпеді. Кадет корпусының тәрбиеленушісі
бола жүріп ол досы Г. Н. Потанинге сол жерлер жайлы естеліктерді әңгімелеп
беретін∗*15.
Шоқан Уәлиханов ерте жастан қазақтың халық поэзиясына қатты құмартып, оның
классикалық үлгілерін жазып алып, ата-анасына оқып беріп жүрді. Бала кездің
өзінде-ақ ол Қозы Көрпеш - Баян сұлу және Еркөкше халық поэмаларының
түрлі үлгілерін жазып алып, кейін оларды ұстазы Н. Ф. Костылецкийге табыс
етті.
Оның отбасында жиі қонақ болатын қазақ әншілері мен жыршылары Шоқанның
халық поэзиясына деген қызығушылығын оятуға көп әсер етті.
Шоқан шығыстың басқа да халықтарының поэзиясымен шұғылданды. Ауылда жүрген
кезінің өзінде ол шығыс әдебиеті классиктерінің өлеңдерін оқудан бас
көтерген емес. Шоқан өзі жазғандай, шығыс поэзиясына деген сүйіспеншілігін
өмір бойы сақтап қалды. Шоқан ақынжанды және шығыстық кейіптегі адам еді,
- деп жазды Шоқанның жақын достарының бірі, белгілі публицист Н. М.
Ядринцев*16, - оған араб өлеңдері қатты ұнайтын және ол ұстазы
Костылецкиймен бірге сол өлеңдермен масаттанып отыратын.
Шоқанның ғылымға қызығушылығын қалыптастыруда, жоғарыда айтқанымыздай,
әкесінің алдыңғы қатарлы орыс зиялы қауым өкілдерімен байланыста болуы көп
әсер етті. Шыңғыстың ауылында академик А. И. Шренк, Сібір қазақтарының
облыстық басқармасында қызмет істеген декабристер С. М. Семенов, В. И.
Штейнгель, Н. В. Басаргин, Қазан университетінің студенттері С. Сотников,
Н. Ф. Костылецкий, Т. Сейфуллин сияқты көптеген жоғары білімді адамдар
болды*17.
Қазақстанды зерттеп жүрген орыс ғалымдары үшін түрлі материалдар жинап,
оларды дайындауға Шыңғыс кейде баласын да қатыстырып отырды.
Шыңғысқа қазақтың халық поэзиясы мен ертегілерінің, аңыз-әңгі-мелерінің
нұсқаларын жинау жөнінде декабрист В. И. Штейнгельдің сол уақытта Шекаралық
комиссияның бастығы полковник М. В. Ла-дыженскийдің атынан жазған хаты
бүгінге дейін жеткен.
Шыңғыс М. В. Ладыженскийдің өтінішін орындай отырып, үйіне үздік ақындар
мен жыршыларды талай рет шақырып, Шоқанның көмегімен қазақтың әндері мен
аңыздарын жаздырып алып, оларды одан соң Омбыға жіберіп отырған*18.
Жарқырап өткен қара түннің жұлдызы...
1835жылы Қостанай облысы Құсмұрын бекетінде дүниеге келген, қазақтың
маңдайына тұтқан сәулелі жарық жұлдызы, атақты Абылай ханның шөбересі-
Шоқан Уәлиханов. Алғаш Еуропа терезесінің көрінісін ашқан, халқының көзінің
қарашағын кеңейткен, артынан жол қалдырған жас саяхатшы осы кісі.
Жастайынан мұсылманша хат таныған.
Ш. Уәлихановтың діни танымдар мәнін түсіндіруі, әсіресе, қазақтардың
шамандығы туралы айта келіп, философияның негізгі мәселесі - материя мен
сана байланысын материалистік тұрғыда түсіндіргенін көрсетеді. Ағартушы
табиғат пен қоршаған ақиқат-шындық адамның санасынан тыс (тәуелсіз)
тіршілік етеді деген шешімге келді. Ол әлемнің басын да, аяғын да
мойындамайды, әлемді мәңгілік және шексіз деп санайды. Сонымен қатар, Ш.
Уәлиханов адамдардың діни түсінігінің пайда болуы табиғат күштерінің
ықпалының ақиқат шындықтың әлемді түсінуге, оның құбылыстарын түсіндіруге
тырысқан адамға тигізген және адамның табиғат күштері алдында
дәрменсіздігінің нәтижесі деп есептейді. Қырғыздардағы шамандық қалдығы
мақаласында ол: Табиғат пен адам, өмір мен өлім үнемі таңданыс туғызатын
және құпиясы ашылмаған ерекше құбылыс болып келді. Табиғат пен адам! Адам
мен табиғаттан асатын тамаша әрі жұмбақ құбылыс табылар ма екен? Бүкіл
әлемді оның барлық кереметімен тануға, адамның өмірі мен өлімі туралы
құпияны ашуға деген талпыныс шамандықты - бүкіл әлемді және табиғатты сүю,
өлген жандардың аруағын қастерлеуді туғызды. Осылайша санасы әлі толықпаған
адам баласы күнді, айды, жұлдызды, тағы да сондай мәңгілік әрі әртүрлі біз
табиғат немесе әлем деп атайтын құбылыстарға бас иді*143...
Ш. Уәлихановтың озық ағартушылық ойлары оның Орта азиялық хандығы туралы
жазғандарында жақсы көрініс тапқан. Орта Азия халықтарының феодалдық хандар
мен бектерінің езуінен жапа шегіп жатқан өмірін жақсы білгендіктен, ол
өзінің еңбектерінде феодалдық құрылыс пен деспотизмді сынап, сол аймақтың
артта қалғандығын өкінішпен: Ежелгі Шығыстың ең бай және білімді елі -
Мәуренахрда, қазір қараңғылық пен кедейшілік жайлап кеткен дейді. Діни
білімнен басқа білімді мойындамай, Самарқанд, Ташкент, Ферғана..., Хиуа,
Бұха-ра және басқа жерлерде... Самарқандтағы обсерватория татарлардың
аяусыз қолымен жасалған вандализмі мен бұқара инквизициясынан орнына
келместей болып қирады*145. Ш. Уәлиханов Орта Азия мен Қазақстан
халықтарының консервативті өмір сүру формаларына белсенді түрде қарсы
шығып, осы артта қалушылық пен дағдарысты тудыратын қоғамдық құрылыстың
кеселдерін сынады...
Ұлы қазақ ғалымы, ағартушы, Ш. Уәлихановтың туған халқының білім алып,
мәдениетінің өрлеуі, деспотизм мен зорлық-зомбылықтан құтылып, бақытты да
азат өмір сүруі жайлы ой-армандары ол дүниеден өткеннен соң көп жылдардан
кейін ғана жүзеге асты... Шоқан Уәлихановтың құрметіне Көкшетау облысында
аудан, Талдықорған және Көкшетау облыстарында бірнеше ауылдар аталып,
Көкшетаудағы педагогикалық институт пен Алматыдағы Тарих, археология және
этнография институты, №68 орта мектеп пен көше аты ғалымның есімімен
аталады. Алматы мен Көкшетау қалаларында Ш. Уәлихановқа орнатылған
ескерткіш бар. Шоқан бейітінің басында (Талдықорған облысы, Алтынемел асуы)
обелиск және мемориалды кешен тұрғызылған. Уәлихановтың құрметіне қоғамдық,
география ғылымдары салаларында жеткен табыстар үшін ҚазССР ҒА сыйлығы және
көркем өнер мен сәулет өнері саласындағы жетістіктер үшін Мемлекеттік
сыйлық тағайындалды. Іле Алатауының солтүстік баурайында орта Талғар
бастауында Уәлихановтың құрметіне шың бар. Омбы қаласындағы Шоқан оқыған
бұрынғы Кадет корпусының ғимаратына ескерткіш тақта қойылған. Соңғы ширек
ғасырда ұлы ағартушының мерейтойы жалпыхалықтық деңгейде екі рет (1959,
1985) аталып өтіп, оның таңдамалы шығармалары басылды (1961-1972, 1984-1985
жылдар). Жазушылар Г. Марков, С. Мұқанов Шоқан туралы роман жазса, И.
Стрелкова Жизнь замечательных людей атты серия бойынша Ч. Валиханов
атты кітап шығарды...
Құдайбердіұлы Шәкәрім
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) - Қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай
ауданы, Қарауыл ауылында дүниеге келген. Қазақ ақыны, ойшыл, композитор,
аудармашы.
Әкесінен жастай жетім қалып, немере ағасы Абай Құнанбаевтың қолында
тәрбиеленді. Бұл жағдай Шәкәрім Құдайбердіұлының дүниеге көзқарасының
қалыптасуына, ақындық шеберлігінің шыңдалуына зор әсер етті. Орыс, араб,
парсы, түрік тілдерін жетік меңгеріп, Батыс, Шығыс әдебиетін зерек білді.
Жеті жасынан бастап өлең жазып, өмірінің ақырына дейін ағартушылық бағыт
ұстады.
Абайдың жаңашылдық дәстүрін дамытып, Абайдан кейінгі екінші реалист ақын
атанды. Ақынның шығармашылығ сан-салалылығымен ерекшеленді, оған көңілдің
шат-шадыман әуені де, көкіректі қарс айырған трагизм де тән. Ақын нақты
өмір суреттерін, туған табиғаттың әсемдігін тебірене жырлады. 19 ғ. - дың
аяғы мен 20 ғ.-дың басындағы қазақ өміріндегі оқиғаларға, құбылыстарға қызу
үн қосты. "Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық!" (1877) өлеңінде талапты
жастарды ұлы Абайдан үлгі-өнеге алуға, содан үйренуге шақырса, "Жастық
туралы", "Кәрілік туралы" (1879) өлеңдері Абай үлгісінде жазылып, адамның
өмір жасын жыр етеді. "Өмір", "Сәнқойлар", "Ызақорлар", "Құмарлық", сияқты
дидактикалық өлең-жырларында боямалы ажарды, жасанды мінез бен жағымсыз
қылықты сынға алады.
Ғашықтық сезім таза, пәк жүректен маздайтынын айта келіп, ("Анық асық
әулие", "Шын сырым") адамгершілік ақ жолға, өнер-білімге үндейді.
"Жастарға" (1880), "Арман", "Насихат" (1881) атты өлеңдерінде әртүрлі тап
пен топ өкілдерінің ниет, мақсаттарын шеней келе, қоғамда әлі моральдық
өлшемнің дұрыс қойылмағанын сөз етеді. Шәкәрім - қазақ поэзиясында оның
философиялық саласын дамытқан ақын. Бірақ кейбір өлеңдерінде ("Бай мен
кедей", "Бай мен қонақ") мәселенің әлеуметтік мәнін ашуға бара бермейді.
Үстем таптың озбырлығын, қиянатын айтумен шектеліп, "еңбек ет, бөтенді
қанама, ісіңе арың басшы болсын" деп уағыздайды. "Жуандар" деген өлеңінде
байларды сынайды, бірақ таптық көзқарасты санасына терең сіңіре алмай,
ағартушылық көзқараста қалып қояды.
Ақынды қатты толғандырған мәселенің бірі - қару-жарақтың адам мен
табиғатқа қарсы жұмсалуы, империалистік соғыс кезінде адамның қырылуы,
озбырлық пен зорлықтың орын алуы. Мұндай келеңсіз кесепаттарға қарсы
жазылған өлеңдері Шәкәрімнің интернационалдық ой, толғаныстарының
биіктігін, заманалылығын аңғартады. ("Патшалар сансыз шығыс қылады", 1919;
"Адам немене" 1915), "Бостандық таңы атты", " Бостандық туы жарқырап"
(1917) өлеңдері Қазан революциясына арналған. Ақын жарқын өмірді,
болашақты, бейбітшілік пен берекелі тұрмысты жырға қосты. Әлеуметтік
жағдайға байланысты тұңғыш рет "Шаттық" деген сөзді қолданғанымен, Ш.
Құдайбердіұлының жаңа заманның өзгерісіне үн қосуы әлі де тосаң. Оның
мұраты бұрынғысынша адал еңбекте, рулық жікшілдікті жоюда, әділеттігі
жарасқан тұрмыс құруда еді. "Қош жұртым" өлеңінде (1931) жапан түзде жалғыз
жатқанмен халықтан қол үзбегенін, болашаққа сеніммен қарайтынын білдіреді.
Бұл ойын С. Мұқановқа жазған хатында айқын білдірген.
Шәкәрім ауыз әдебиетінің суырыпсалма ақындар поэзиясының жазба әдебиетке
ауысуына зор қызмет етті. Лирикалық жанр түрлерінің дамуына ,мазмұнының
етене жақындасуына мол еңбек сіңірді. Көптеген өлеңдеріне ән шығарды.
Абайдың кеңесі бойынша "Қалқаман - Мамыр" дастанын жазды. (1888). Мұнда
кіршіксіз махаббат дәріптеліп, ел билеушілер орнатқан қатыгез тіршілікке
қарсылық, оны айыптау бар. "Еңлік - Кебек" дастанында (1891) бірін-бірі
сүйген екі жастың қасіретін ескілікті салт-сананың қатып қалған
уағыздарымен байланыстырады. "Айсұлу - Нартайдың" поэмасы жамандықты
жазаласа, "Әділ - Мария" романында шынжыр балақ, шұбар төс алпауыттардың
зорлық-зомбылығына қарсылық білдіріп, революцияның жеңісін хабарлаумен
аяқтайды. Шәкәрім Құдайбердіұлы - "Қодардың өлімі", "Крез патша"
дастандарының авторы .
1905 жылы Шәкәрім Құдайбердіұлы қажылық сапар шегеді. Меккеге барған бұл
сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын жүзеге асырады. Стамбул,
Париж кітапханаларынан туған халқының тарихына байланысты кітаптарды оқиды.
Осылай жинаған материалдар негізінде "Түрік, қырғыз, қазақ Һәм хандар
шежіресі" (1911) кітабын, қисындарын қазақ мүддесіне үйлестіре түсу
мақсатымен "Мұсылмандық шарты" деген еңбек жазды. (1911) Бұл тұста ақынның
діншілдігі ғана емес, үлкен ойшыл философ екендігі айқын танылды. Ол
жаратушы алланы ақылға салып түсінуге ұмтылыды. Дін бұзушыларды қатты сынға
алады. ("Көнбеймін дінді теріс бұрғаныңа, Сопының бара қойман құрбанына".
Абай сияқты Шәкәрім де феодалдық- рулық ортаның мінез-құлқын, моралін жат
көрді, сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік жарықшақты көре білді.
Шәкәрім патриархалдық пен кертартпалыққа қарсы күресте мәдениет пен
ғылымның жетістіктеріне сүйенді, халықтар достығы мен туыстығын қуаттады.
("Мен ұлтшыл емеспін, жақыным мынау демеспін"). Орыс, батыс әдебиетінің
тамаша үлгілерін қазақ оқырмандарына таныстырды. Лев Толстойдың
творчествосын аса жоғары бағалап, ("Ақиқат сырымды айтсам Толстойдың, мың
сопыны алмаймын тырнағына") өз халқын дүние жүзінің озық мәдениетін игеруге
шақырды. Өзін ғұмыр бойы Л.Толстойдың шәкіртімін деп санады, онымен хат
жазысып тұрды. Американ жазушысы Гарриет - Бичер Стоудың (1811-96) "Том
ағайдың балағаны" романын, Л.Н. Толстойдың "Асрхадон патша", "Үш сауал"
т.б. әңгімелерін А.С. Пушкиннің "Боран", "Дубровский" повестерін қазақ
тіліне аударды. Физулидің "Ләйлі-Мәжнүн" дастанын нәзира үлгісімен жырлады
(1907). Идеялық мақсат-мұраттары жағынан Шәкәрім үнемі демократтық,
халықтық, гуманистік - ағартушылық бағытта болды. Бұл орайда 20-ғасырдың
басындағы озат ойлы қазақ зиялыларымен үндес болды. Алашорда
қайраткерлерінің еңбегін бағалай білді. Абайдың реалистік дәстүрлерін
жалғастырып, эпикалық жанрдың дамуына үлкен үлес қосты. Шығармаларында
демократиялық, халықтық және гуманистік көзқарастырды насихаттады. Таза да
жарқын махаббатты жырлай отырып, бас бостандығы идеясын алға тартты, оның
асыл мұраттары үшін күреске шақырды.
Адамгершілік, ар-ұждан тақырыбына жазған ойшыл да парасатты туындылары
баршамызға рухани азық.
Шығармалары:
1. Құдайбердіұлы Ш. Өлеңдер мен поэмаларқұраст.: М. Мағауин. - Алматы:
Жалын, 1988. - 256 б.
2. Құдайбердұлы Ш. Өлеңдер мен поэмаларқұраст.: Х. Сүйіншалиев. - Алматы:
Рауан, 1990. - 208 б. - (Мектеп кітапханасы)
Шәкәрім Құдайбердіұлының жан-жақты қаламгер болып қалыптасуына, қазақ
халқының бай ауыз әдебиеті, Махамбет пен
Абай, шығыс пен батыс әдебиеті айтарлықтай әсер етті.
Ұлы ақынның талантын былайша бағалауға болады:
-Шәкәрім Абай тәрбиесін алғаннан кейін өсиеті, өнегесі мол мұра
қалдырған ақын, лирик;
-Заманы мен тарихы туралы нақтылап баяндап беріп кеткен тарихшы;
-Адамның ішкі сезім-сырларын, көңіл-күйін, нанымы мен танымын дөп басып
шынайы жеткізе білген философ;
-Орыс халқы мен Шығыстың озық үлгілерін түпнұсқасымен қазақ жұртшылығына
танытқан көркем шебер аудармашы;
-Заманында шығып тұрған Айқап журналы мен Қазақ газетіне саяси-
әлеуметтік мәселелерге үн қосқан публицист;
-Өлеңдеріне әсем әуен жазған сазгер, музыкант.
Жалпы алғанда, Шәкәрім шығармаларының басым көпшілігі – поэзиялық
шығармалар. Сөз өнерінің осы байырғы түрі – поэзияда, ең алдымен, адам
өмірінің қат-қабат қыры мен сыры, қуат берер қуанышы мен қартайтар қайғысы,
алға тартар арманы мен жетелер үміті, сәулелі серпін туғызар мұрат-
мақсаттары – баршасы көркем бояулармен, сан-қилы ою-өрнегімен көрініс
табатыны хақ.
Шәкәрім шығармаларының мазмұны бай, түрі мол. Поэзясында азаматтық
лирикасы да, философиялық лирикасы да, махаббат лирикасы да, табиғат
лирикасы да бар, ода, сонет, тарихи баллада, халық өлеңдері түріне жазылған
шығармалар да кездеседі. Ақын өзінің шығармаларында дүниенің барлық
көріністерін, адам өміріндегі мың алуан құбылыстарды бүкіл болмысымен,
барлық жүйке-сезімімен қабылдай білген. Ол жердің сырын, желдің үнін,
құстың әнін, адамның арман-қиялымен, мұңымен бірдей түсінді.
Ақын мұраларына үңілсек, Шәкәрімнің ақындық жаңашылдығы тыңнан қосқан
өлең-өлшем өрнектерінен, өлеңдеріне шығарған әндерінен, үздік композиторлық
дарынынан да анық танылатындығын көре аламыз. Осы жағынан қарасақ, Шәкәрім
қазақ әдебиетінде ғана емес, дүниежүзілік әдебиетте де өзінің орны бар,
шоқтығы биік тұлға деп айта аламыз.
Астанадағы Ұлттық академиялық кітапханада қазақ әдебиетінің классигі,
академик- жазушы Ғабит Мүсіреповтің туғанына 110 жыл толуына арналған
Кемеңгер қаламның құдіреті атты әдеби кеш болып өтті.
Шараға елімізге танымал ақын, жазушылар мен ғалымдар қатысты. Кеш
барысында жазушы, мемлекет және қоғам қайраткері, драматург, аудармашы,
әдеби сыншы, Қазақстан Ғылым Академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың
лауреаты Ғ.Мүсіреповтің өмір жолы мен шығармашылығы туралы түсірілген
көркем туындылар көрсетілді. Сонымен қатар, классик жазушының туындылары
мен қазақтың шығармашылық өнеріне сіңірген еңбектері жөнінде кеңінен
әңгімеленді. Сондай-ақ, филология ғылымдарының докторы, профессор Серік
Негімов, жазушы Әкім Тарази сынды Ғ.Мүсіреповтің көзін көрген замандастары
оның адамгершілік қасиеттері жөніндегі ой-пікірлерімен бөлісті.
Шара аясында Ғ.Мүсірепов пен оның шығармашылығы туралы жазылған кітаптар
көрмесі ұйымдастырылды.
Бүгін қазақтың аса көрнекті классик жазушысы - Ғ.Мүсіреповтің туғанына
110 жыл толды. Мен өмірде ол кісінің жақсылықтарын көп көрдім. Менің жазушы
болғаныма, менің Әкім Тарази болғаныма бірден-бір себі тиген азамат -
Ғ.Мүсірепов,- деді Ә.Тарази. Оның айтуынша, қазақтың атақты классикалық
кинотуындысы Қыз Жібек фильмі сценарийінің авторы, Ғ.Мүсірепов екендігін
екінің бірі біле бермейді.
Жалпы, Ғабең көзі тірісінде талантты жастарға өте көп көңіл бөліп, көп
жақсылық жасады. Мені Мәскеуге оқуға жіберген Ғабең. Олжас Сүлейменов,
Қалихан Ысқақов, Сайын Мұратбеков сияқты өз заманының заңғар тұлғаларын да
Мәскеуге жіберіп, оқытқан осы Ғабең еді. Біздің бала кезімізде, жас
кезімізде балаша еркелетіп, кітаптарымызды шығарып, Жазушылар Одағына алып
келген де Ғабең. Сондықтан ол кісі бүкіл қазақ әдебиетінің қамқоршысы деуге
болады, - дейді жазушы Ә.Тарази.
ПЕТРОПАВЛ. 15 наурыз. ҚазАқпарат - Бүгін Петропавлда облыстық тарихи-
өлкетану мұражайында қазақ әдебиетінің классигі, академик-жазушы Ғабит
Мүсіреповтің туғанына 110 жыл толуына арналған көрме ашылды.
Көрменің ашылуына жұртшылық өкілдері, мәдениет және әдебиет қайраткерлері,
студент жастар қатысты. Солтүстік Қазақстанда туған көрнекті жазушының
шығармашылық жолы, көптеген романдар мен повестердің, әңгімелер мен
пьесалардың, киносценарийлердің, көркемсөз мақалаларының, эсселер мен
очерктердің авторы лайықты бағасын алды.
Ол Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі,
КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Жазушылар одағының бірінші
хатшысы, КСРО Жазушылар одағының хатшысы болды, Социалистік Еңбек Ері
атағына ие болды, көптеген ордендермен және медальдармен марапатталды. Ол
сондай-ақ Петропавл қаласының құрметті азаматы атанған болатын.
Классик-жазушымен кездесулері жайында ақын әрі журналист, Қазақстанның
еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Қазақстан Жазушылары одағының мүшесі
Мүтәллап Қанғожин, журналист Амандық Жантеміров сыр шертті.
М.Қозыбаев атындағы СҚМУ Тіл және әдебиет институтының директоры Жанар
Таласбаева Ғ.Мүсіреповтің мерейтойына арналған шаралар туралы әңгмеледі.
Мұражай қызметкері Ирина Матвееваның айтуынша, солтүстікқазақстандықтар
өздерінің даңқты жерлестерін мақтан тұтады. Көрмеге жазушының жеке заттары
- оның костюмі, домбырасы, швейцар сағаты, асатаяғы және мұражайдың ең
құнды жәдігері - Ұлпан романының қолжазбасы қойылды
Ғ.Мүсіреповтің оқыған жылдарын, оның әртүрлі қоғамдық шараларға қатысқанын,
туған жеріне келгенін бейнелейтін фотосуреттер, оның сценарийлері бойынша
қойылған спектакльдер мен фильмдерден көріністер ұсынылды.
Сондай-ақ көрмеге жазушының Қазақ солдаты, Оянған өлке, Ұлпан,
Кездеспей кеткен бір бейне сияқты романдары мен повестері, газеттер мен
журналдарда жарияланған еңбектері қойылған.
Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалды мұражайында 7 сәуір күні № 31 орта
мектебінің оқушыларына Ғ.М.Мүсіреповтің туғанына 110 жыл толуына орай әдеби
кеш өткізілді. Жүргізушілер жазушының өмір-баянымен таныстырды, ал оқушылар
оның шығармаларынан үзінділер оқыды. Оқуға Ана тақырыбында жазылған
шығармалар алынды. Бұл тақырып бар адамға жақын, әрі таныс және 7 а
сынып оқушылары Шарипова Балнұр мен Мамаева Еркеназ өздерінің шығарған
жазушыға арнауларын оқыды. Тағы оқушылар Ананың анасы әңгімесін көрініс
қылып қойды.
Оқушылар Ғ.М.Мүсіреповтің киноға қосқан үлесі жайында, Жапон балладасы
туралы, Хиросима мен Нагасаки қалаларындағы ядролық жарылыс адам мен
табиғатқа тигізген зардабы жайлы толық мағлұмат алды.
Ұйымдастырушы музейдің қызметкері, Абжанова Ақнұр Мұратовна. № 31
мектептің қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Қалиолдина Бибігүл
Есентайқызы сценари жазуға катысты және музей сахнасына шыққан оқушыларды
дайындады.
Сонымен катар, оқушылар көрме залындағы қолөнер жәрмеңкесі, декоративті
көрмені көріп, экскурсоводтың айтқан әнгімесін тыңдады. Бұл шаралар Ашық
есік күндерінің бағдарламасы аясында өткізілді.
Майлин Бейімбет
(1894-1938)
Бейімбет Майлин – поэзия, проза, драма саласында бірдей өнімді еңбек еткен
қаламгер. Ол Садақ қолжазба журналында, Айқап журналында, Қазақ
газетінде жарияланған алғашқы өлеңдерінен бастап-ақ ел өмірінің сан-сала
көкейкесті мәселелеріне ден қояды. Сахара жұртының мұң-мұқтажын, арман-
аңсарын, әсіресе азаттық-теңдік тақырыбын тілге тиек етеді. Бейімбеттің
поэзиялық шығармаларындағы Мырқымбай – типтік кейіпкер деңгейіне көтерілген
жиынтық бейне. Мырқымбай бейнесі арқылы Бейімбет Майлин сол кездегі қазақ
кедейлерінің болмыс-бітімін, уақыт, қоғам аясындағы тіршілік-тынысын
суреткерлік шыншылдықпен бедерлей алған. Бейімбет Майлин қазақ поэзиясында
поэма жанрының өрісін ұзартып, өресін биіктетуге қомақты үлес қосқан. Оның
Байдың қызы, Рәзия қыз, Қашқын келіншек, Маржан, Өтірікке бәйге,
Кемпірдің ертегісі, Хан күйеуі, Мырқымбай поэмалары тақырыбының әр
алуандығымен, оқиғалық тартымдылығымен, өзіндік тіл-стилімен қазақ
поэзиясының көрнекті үлгілерінің бірі болып табылады.
Бейімбет Майлин дарыны оның прозалық шығармаларында айрықша жарқырап
көрінген. Әсіресе, қазақ прозасында әңгіме жанры Бейімбет шығармалары
арқылы кемелдене түсті. Оның әңгімелері өмір шындығын дөп басып көрсететін
реалистік тегеурінімен, көркемдік биік өресімен, тақырыбының әр
алуандығымен дараланады. Ол – көркем әңгімелері арқылы өзі өмір сүрген
заман тынысы мен қоғам өмірін энциклопедиялық кемелдікпен сомдай алған ұлы
суреткер.
Бейімбет – он беске тарта повесть, бұған қоса Азамат Азаматович атты
роман жазған қаламгер. Оның Қызыл жалау, Қоңсылар атты романдары
аяқталмай қалған. Мұның сыртында ол – ірілі-ұсақты 25 пьеса, либретто,
сценарийлердің авторы.
Бейімбет Майлин шығармалары қазақ әдебиетін барлық салада байытқан рухани
асыл қазына ретінде халқымен мәңгі бірге жасайтын болады.
Бейімбет Майлин (1896 ж. Қостанай обл. , Таран ауд., - 1937 ж.) - жазушы,
қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі. Әкесі Жармағамбет те, атасы
Майлы да кедей адамдар болған. Жастай жетім қалған Бейімбет шешесі Құлғизар
мен әжесі Бойдастың тәрбиесінде өседі. Әжесі Бойдас кезі келгенде өлең де
шығарып жіберетін сөзге ділмар жан болған. Бұл үйде ақындар, жыршылар жиі
қонақ болып, ұзақ таңға небір дастандар жырналып, суырып салма айтыстар
болып, өлеңдер айтылып тұрған. Оның үстіне шығыстыңқиссаларын жақсы көретін
әжесі кейіннен Бейімбет ауыл молдасынан хат таныған соң оған ұзақтаңға
жыр!дастандар оқытып, тыңдайтын болған. Осының барлығы жас Бейімбеттің сөз
өнерін сүйіп, әдебиет жолына түсуіне ықпал жасады. Әуелі ауыл молдасынан
сауат ашқан Бейімбет кейіннен Арғынбай қажының медресесінде екі жылдай
дәріс алады. 1913 ж. Троицкідегі Уазифа мектебінде, оны бітірген соң
Уфадағы Ғалия медресесінде оқиды. Медреседе оқып жүргенде татардың
Ғалымжан Ибрагимов, Мәжит Ғафури сияқты белгілі жазушылармен танысады.
Осында шығып тұрған Садақ атты қолжазба журналға белсене араласып, өзінің
алғашқы прозалық туындысы, Шұғаның белгісі әңгімесі жариялайды. Өлеңдері
Айқап журналында басқа да басылымдарда шыға бастайды.
Осы жылдарда ол қазақ, татар, башқұрт, орыс әдебиеттерімен кеңірек
танысып, әдеби сауаты арта түседі. Денсаулығына байланысты Майлин медресені
аяқтай алмай, 1916-1921 ж. ауылда бала оқыту, мұғалімдікпен айналысты. Осы
кездерде 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысына арналған, төңкерістен кейінгі
кездердегі қазақ аулының тұрмысын суреттейтін бірсыпыра өлеңдер жазды. 1922-
23 ж. Орынборда шығып тұрған Еңбекші қазақ газетіне қызметке келеді.
Газетте редактор болып істейтін белгілі революцонер ақын С.Сейфуллиннің
қарамағында жұмыс жасау Майлиннің шығармашылық жолына үлкен өзгерістер
әкеледі, еңбекші таптың саяси мүддесін көздеген өлеңдер жаза басатайды.
Еңбекші Қазақ газеті бетінде өлең!әңгімелері жиі жарияланады. Шұғаның
белгісін қайтадан өңдеп, Кызыл Қазақстан журналында бастырады. 1923-1925
ж. Қостанайда шығып тұрған Ауыл газатінде істейді. Раушан!коммунист
повесі осы кезде жазылады. 1934-1937 ж. Қазақ әдебиеті газетінде редактор
болды. 1937ж. халық жауы деген жаламен ұсталып, 1938ж. ақпанның 25-і күні
атылып кетті.
Майлин аз өмірінде аса өнімді еңбек етіп, елуге тарта кітабын шығарды.
Оның шығармаларында қазақ кедейінің мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі, арман-
мүддесі бұрын болмаған деңгейде жан!жақты да терең суреттеліп, қміршең
типтік бейнелер жасалды. Майлиннің ақындық қызметі 1912ж. жазылған
Мұсылмандық белгісінен басталады. Төңкеріске дейін жазған көп өлеңдерінде
(Мұқтаждық, Мал, Байлыққа) ауылдың ауыр тұрмысы, әлеуметтік теңсіздік
жырланады. 1916ж. ұлт-азаттық қозғалысы Майлин шығармашылығындағы халықтық
сыйпатты күшейте түсті. Осы кезден жазылған Қанды тұман өлеңінде
қараңғыға қамалған қалың елдің, аянышты халі суреттеледі. Ақынның
шығармашылығында ұлт-азаттық, ағартушылық, демократтық сарындар түпкілікті
қалыптасып, жаңа биіктергк бет алды. Кедей, Жауыз кім?, Кедейге,
Құтты болсын, Мейрамың, Бүгін, Гүлденсе ауыл - гүлденеміз бәріміз,
Коллективтің жырын айт сияқты өлеңдерінде жаңа заман әкелген ауылдағы
өзгерістерді, ондағы елдін тұрмыс-тіршілігін зор шабытпен жырға қосты.
Майлин поэзиясындағы Мырқымбай бейнесі - жиырмасыншы жылдардағы қазақ
кедейінің типік бейнесін жасау жолындағы үлкен табысы. Мырқымбай - тұтас
бір қтпелі дәуірдегі ауыл кедейінің қмірінде болған қзгерістерді оның сана-
сезімі, мінез-құлқы, іс-әрекеті, тұрмыс-тіршілігі арқалы шынайы суреттелген
типтік бейне. Мырқымбай сияқты типтік дәрежеге көтерілген бейне қазақ
әдебиетінде күні бүгінге дейін жасалына жоқ. Ол ақынның жиырма шақты
өлеңінде, екі поэмасында бірде басты, бірде қосымша кейіпкер ретінде
көрінеді. Майлиннің біраз өлеңдері әйел теңдігі тақырыбына арналған.
Қыздың сәлемі, Қашқын келіншек, Ақсуаттың жанында сияқты өлеңдерінде
ескі салтқа негізделген қазақ қыздарының аянышты тағдырлары суреттеледі.
Азат әйел, Ғазиза, Шал мен қыз, Ажар сияқты өлеңдерінде жаңа
заманда теңдікке жетіп, бақытты өмір сүре бастаған жастарды жырға қосты.
ІЛИЯС ЖАНСҮГІРОВ (1894-1938)
Ілияс Жансүгіров - қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып,
елеулі туындылар берген әмбебап дарын. Әсіресе ол өзінің аса қуатты
суреткерлік талантын поэзия жанрында көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің
мақтанышына айналған туындылар берді.
Ілияс әдебиетке халық фольклоры дәстүрінен, аз оқуымен және біршама кештеу
- 20-жылдардың басында келді. Бірақ ол сол кездің өзінде халық өмірін жетік
білетін, қазақ тілінің байлығын тамаша меңгерген бозбала еді. Өте
қабілеттілігі мен ізденгіштігінің, жігерлілігінің және жаңадан құрылып
жатқан қоғамның қоңыртөбел ортадан шыққан талапты жастың оқып, білім алуына
жылы қабақ танытуының арқасында, ол біршама қысқа уақыттың ішінде тез
жетіліп, аршындап алға озды. Алматы, Ташкент, Мәскеу оқу орындарында жақсы
мағынасындағы қомағайлықпен білім алды, өз бетімен де көп оқыды, орыс және
әлем классикалық әдебиетін зерттей оқып, үздік туындыларын орыс тілінен
қазақшаға аударды. Осы аралықта жазуға да төселіп, қоғамдық жұмыстарға,
әдебиет ісіне белсене қатысты. Алғашқы жинағы 1928 жылы 34 жасында жарық
көрген Ілияс 5-6 жылдың ішінде қатарынан арындап алға озып, Абайдан кейінгі
дәуірдің аса көрнекті ақынына айналды. Прозалық, драматургиялық талантты
кесек туындыларын айтпағанда, "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық
шығармалар тудырды. Ілияс поэзиясы — ойға - қанат, сезімге нәр беретін,
ешқашан ескірмейтін, мәңгі жас поэзия.
Өмірбаяны. Қазақтың Абайдан кейінгі замандағы аса дарынды да арынды ақыны
Ілияс Жансүгіровті, әдетте, өзі шалқар шабыт, керемет құштарлықпен көсіле
жырлаған Ақан серінің Құлагеріне ұқсастырады. Айтты-айтпады, екеуінің
дүлдүлдігінде ғана емес, тағдыр-талайында, қайғылы өлімдерінде де ұқсастық
бар. Бәйгенің алдын бермейтін қас жүйріктерге ғана тән намыскерлікпен жанын
сала зымырап бара жатқан Көктұйғынды омыраулап, кең тыныспен жүйткіп келе
жатқан Құла пырақ межелі жер -Жыландысайға еңкейісте, үстіндегі баланың
тізгінін босатып, тақымын сәл қымтып қалуы мұң екен, жұлдыздай аға
жөнеледі. Сол сәтте қалтарыстан тап берген қарақшы кер құланы маңдайдан
айбалтамен періп өтеді де, қайран тұлпар қара жер қақ айырылғандай гүрс
етіп құлап қала береді. Кемеліне келіп, ақындық бәйгесінде арындап алға
шыққан шағында Ілияс та тоталитарлық жүйенің құрбаны болып, мұрттай ұшты.
Әйтсе де әмбебап дарын айналасы 10 жылда проза мен драматургияда, әсіресе
поэзияда әдебиетіміздің алтын қорына жататын айтулы туындылар беріп, артына
аса мол көркем мұра қалдырды.
Болашақ ақын жерінің бетін жеті өзені өрнектеп, заңғар таулары көкке
сұғынған көркем өлкенің әсем бір өңірі -бұрынғы Қапал уезіндегі ағынды Ақсу
бойында 1894 жылы дүниеге келген. Анасынан ерте жетім қалған Ілияс әке
бауырында тәрбиеленген. Әкесі Жансүгір арабша жақсы сауатты, үйінде көнелі-
жаңалы кітаптарды жинап, оқып отыратын, өлең-дастандарды, арғы-бергінің
неше алуан қызық әңгімелерін көп білетін кісі болыпты. Оның үстіне
домбырашы, ісмер, ұста екен. Баласына да өнерінің бәрін үйретіп, әке орнына
— әке, шеше орнына — шеше болып, аялап, әлпештеп өсірген.
Ілияс алғашында әкесінің үйретуімен хат таниды, сонан соң ауыл молдасының
алдын көріп, медресе үлгісіндегі мектепте де оқиды. Бұдан кейін біраз жыл
ауылда тұрып, үй шаруасымен айналысады. Қара танысымен, кітапқа құмартқан
Ілиясқа үлкен кісілер қиссалар оқытып, баталарын береді екен. Халқымыздың
құт-береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, далалық мекені Жетісу
өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең
мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған. Тұтқыр зерделі, тумысынан өнерге
бейім, зерек жас өспірім домбыра тартып, ән үйреніп, алдымен жаттап,
соңынан жанынан шығарып, өлең айтатын болады. Келе-келе, бір өңірдің "жарып
той бастап, таңдап әріптес алып" айтысатын, "түнгі тойды таңға таратпай,
ауыл әлеуметін ауызға қаратқан" өлеңшісіне айналады. Сол шамада өлең де
жаза бастайды. Бұл кезді талапкер ақынның елдің тарихын, өткен-кеткеннің
қызықты хикаяларын, көне әдебиеті мен салт-дәстүрін біліп, халық тілінің
байлығын
меңгерген, яғни "ауыл академиясында оқыған жылдары десе де болады. Қазақтың
байырғы әдебиетімен, қисса, аңыз түрінде қазақшаланып жеткен Шығыс
әдебиетімен ғана таныс Ілияс 22 жасында Абай өлеңдерін оқып, қайран қалады.
"Оған дейінгі көрген, оқыған әдебиетімнің бәрін Абай кітабы жоққа
шығарғандай болды. Ойым ояна бастады. Қанбай, қайта-қайта оқи беретін
болдым. Өзімде бір түрлі сергектік, сілкініс болды, жүрегім де жаңалық
сезгендей" деп жазады Ілияс "Қысқаша өмірбаянында". Ол енді данышпан ақын
жинағын қолынан тастамай оқиды, жаттап та алады. Мұның бәрі ақындық
талпынысына игі әсерін тигізеді, оның өзіне тән суретті тілі, арындата,
нөсерлете жазатын стилі айқындала бастайды.
Талабына оқуының аздығы қол байлау болатынын сезінген Ілияс 26 жасында
Алматыға келіп, қысқа мерзімді мұғалімдер курсын бітіреді. Одан кейін
Ташкентке барып, онда Қазақ ағарту институты жанындағы курста жарты жылдай
оқиды. Осы екі қалада шығып тұратын мерзімді басылымдарда өлеңдері
жарияланады. Бірақ денсаулығына байланысты көп ұзамай еліне оралып, алдымен
мұғалім, одан кейін облыстық, губерниялық мекемелерде, "Тілші" газетінде
істейді. Қолы бос кезде бас алмай кітап оқып, өзін тебіренткен жайттарды
өлең етіп жазады. Алғашқы өлеңдері "Тілші", "Кедей еркі", "Лениншіл жас"
газеттерінде, "Жаңа мектеп", "Әйел теңдігі" журналдарында жарияланады.
І.Жансүгіров 1926-1928 жылдары Мәскеудегі журналистика институтында оқып,
қоғамдық ғылымдар саласынан терең білім алады. Ақыл-ойы толысқан, өмір
тәжірибесі мол, талантты жігіт, әйгілі ғалымдардың дәрісіне өздігінен оқуы
қосылып, тез кемелденеді. Әсіресе, орыс және Еуропа әдебиетінің классикалық
туындыларын құмарта әрі талдап оқиды. Институттың соңғы курсында оқып
жүргенде - 1928 жылы "Сағанақ" атты тұңғыш жинағы жарық көреді. Елге
оралған соң, ол республикадағы аға газет -"Еңбекші Қазақта", 1934-1935
жылдары Казақстан көркем әдебиет баспасында жауапты қызметтер атқарады.
1934 жылы КСРО Жазушыларының I съезіне делегат болып қатысып, сөз
сөйлейді. Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болып істейді. Ақынның
М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен
достығы оның қаламгерлік жолына игілікті әсер етеді.
Тұнғыш кітабы шыққаннан жазықсыз жазаға ұшырағанға дейінгі 10 жылға жетер-
жетпес аралықта Ілияс Жансүгіров қазақ әдебиетін "Жолдастар" атты
пьесаларымен байытады, әсіресе, поэзияда көптеген әсерлі өлеңдері мен
"Жетісу суреттері", "Гималай" атты керемет көркем жыр-толғауларына қоса,
артынан "Дала", "Күй", "Күйші", "Құлагер" сияқты классикалық поэмалар
беріп, ақындық шыңына көтерілді.
Көзі тірісінде ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров 1938 жылы
жазықсыз жазаға ұшырады.
Марқакөлдің суы балдай.
Марқакөлдің жиегінде Мамырбайдың Ақбілегі,
жас түлегі, ана болған, көп әйелден дана болған...
Ж. Аймауытов
Жүсіпбек Аймауытовтың Ақбілек романы... Роман тұңғыш рет 1927 ж. Әйел
теңдігі журналында жарияланды. Шығарманың жариялануына ұзақ уақыт бойы
тыйым салынып келді. Ал орыс тілінде тек 2007 жылы жарық көрді. Не себепті
бұлай болды? Қарапайым қазақ қызының тағдыры сол кездегі қоғамда өмір
сүрген әдебиет ақсақалдарына несімен жақпады? Ал бүгінгі күні неліктен
өзекті тақырыпқа айналды?
Сурет өнерінде әр қаламгер, қаламынан туған дүниесін өзінше пайымдайды. Сол
сияқты Ж.Аймауытов та Ақбілек романын жаза отырып, басты кейіпкер
бейнесін сомдауда оның образына сүйсінген тәрізді. Оның тылсым бейнесін
үлкен махаббатпен суреттеген. Романның алғашқы жолдарында Ақбілек бейнесі
былайша сомдалған: Мамырбайдың Ақбілегі, Ақбілегі - жас түлегі, айы-күні -
сұлу қызы, алтын сырға, күміс шолпы сылдыратып, былдыратып, ақ көйлегін
көлеңдетіп...
Сұлулыққа жаны үйір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz