Қыпшақ Қойлыбай бақсы

Қазақ халқы тылсым әлеммен байланыс жасай алатын, бойына тәуіптік, балгерлік, сәуегейлік, сиқыршылық қасиеттер қонған адамды бақсы деп атайды. Шағатай тілінде оның атауы – бақшы. Ертеде бақсылықпен әйелдер де айналысқан. Оларды «елті» дейді. Шығу тарихы отқа табыну мен шамандықпен тығыз байланысты бақсылардың ерекшелігі – сырқат адамдарды сол елдің салт-дәстүр, таным-түсінігіне сәйкес психологиялық тәсілмен емдеу. Қыпшақ Қойлыбай Әбурахпанұлы – атақты бақсы, таңғажайып тәуіп, керемет көріпкел, теңдесі жоқ қобызшы болған адам. Аңыздарда да, тарихи шығармаларда да Қорқыттан кейін Қойлыбайдың есімі еске алынады.

Халықтың ежелгі наным-сенімінде бақсылардың жақсылық істерін басқаратындары – аруақ, пе-
ріште, перизат, жамандық істерін басқаратындары – пері, шайтан, жын, албасты, жезтырнақ. Бақсылар осы тылсым әлеммен байланысқа түсіп, жаңағыдай түрлі рухтарды өз қызметіне пайдаланады. Бақсы қобызын зарлатып, зікір салып шақырған кезде бұл рухтар оның алдына шал, қыз, әйел тәріз-ді бейнеге еніп келеді де, бұйры-ғын орындайды, бақсы солардың көмегімен гипноздық өнер де көрсете алады. Бұл – ежелгі заманнан тарихқа ілесіп келе жатқан аңыздар. Осы аңыздарға назар аударсақ, қыпшақ Қойлыбай тәрізді бақсылар қай жағына қарай қолын сілтесе сол жақта 5-10 қадамдай жерде тұрған заттар қылышпен шапқандай қиылып түседі – мыс... Бақсылардың көзге көрінбейтін құдіретті күшінен кірпіш үйдің қа-бырғасы қақ айырылып, киіз үйдің туырлығы тілім-тілім болып қала-ды. Бақсылардың өмірін зерттеушілер мұны «жарғыш жындардың» әрекеті дейді. Әубәкір Диваевтың хатқа түсірген «Бақсы» жырындағы аңыз бойынша, қыпшақ Қойлыбай бақсының төрт батыр ұлы, бес мың жыны болған көрінеді...

Бақсылар туралы жазылған ес-телік, әңгімелерді оқып отырсақ, олар қылыштың жүзімен жүреді, шоқта қып-қызыл болып балқыған темірді тілімен жалайды, жұрттың көзінше құлақ, мұрынын кесіп тастаса, көп ұзамай денесі-нің ол мүшелері еш сызатсыз орнында тұрады, қобызын сарнатса, бозторғай шырылдаған тып-тыныш дала төсінде дауыл тұрғызып, найзағай ойнатып, жаңбыр жау-ғызады. Торғайлық ақын Хамитбек Мұсабай өзінің «Қойлыбайдың қоштасу күйі» деген дастанында бабамыздың тәңір берген киелі қасиеттері туралы былайша жыр толғайды:

... Қарт Қойлыбай – қобызшының абызы,
Шежіредей сайрап жатыр әр ізі.
Қатар жүрер қос анардай қашанда,
Замананың ақиқаты, аңызы.
Ол қобызбен – қара тасты сөйлеткен,
Ол қобызбен – тал бесікті
тербеткен.
Ол қобызбен – селді буып сұрапыл,
Ол қобызбен – шу асауды үйреткен.
Ол қобызбен – қара бұлтты қақ тілген,
Ол қобызбен – ақбоз үйді тіктірген.
Ол қобызбен – тілін кесіп жыланның,
Ол қобызбен – ханға тізе бүктірген.
Ол қобызбен – жанған өртті өшірген,
Жөнге салған ессіздерді есірген.
Киіз үйді жиһазымен жиюлы,
Арғы беттен – бергі бетке көшірген.
Ол қобызбен – қара нөсер жаудырған,
Ол қобызбен – жан ләззатын қандырған.
Ол қобызбен – тоқсан тоғыз күй шалып,
Ол қобызбен – мәңгіге атын қалдырған.