Заң терминдері. Олардың лексика - грамматикалық табиғаты
Кіріспе.
Заң терминдері. Олардың лексика . грамматикалық табиғаты
1. Лексикалық табиғаты.
2. Грамматикалық табиғаты.
3. Заң терминдеріндегі жаңа атаулар.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Заң терминдері. Олардың лексика . грамматикалық табиғаты
1. Лексикалық табиғаты.
2. Грамматикалық табиғаты.
3. Заң терминдеріндегі жаңа атаулар.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам басқан Қазақстан Республикасы бұл күндері ана тілімізге, оның тағдырына ерекше көңіл бөлуде. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ тілінің қоғамдық қызметін жандандыру, қалыптастыру басты мәселеге айналды.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбдуәли Қайдаровтың "Ең алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу-сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар алтын көпірі), ономастика (жер бетіндегі ескерткіші), терминологиясы (оның баю, жаңару көзі) берік емес екендігін мойындау қажет." деген пікірі орынды айтылған.
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған күнделікті қызметтегі қолданыстың қажеттілігін мынадан көруге болады: Бұрын термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шет ел тілдерінің мамандары аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника заманында-логигтар мен математиктер, физиктер, медицина қызметкерлері, ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа сала ғылымдары да жүйелі түрде шұғылдана бастады.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбдуәли Қайдаровтың "Ең алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу-сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар алтын көпірі), ономастика (жер бетіндегі ескерткіші), терминологиясы (оның баю, жаңару көзі) берік емес екендігін мойындау қажет." деген пікірі орынды айтылған.
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған күнделікті қызметтегі қолданыстың қажеттілігін мынадан көруге болады: Бұрын термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шет ел тілдерінің мамандары аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника заманында-логигтар мен математиктер, физиктер, медицина қызметкерлері, ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа сала ғылымдары да жүйелі түрде шұғылдана бастады.
1. Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. Алматы 1993, 99-112
2. Жубанов К. Исследования по казахскому языку Алматы, 1960, 285-б
3. Прохорова В.Н. Актуальные проблемы современной русской лексикологии. М.,Изд. МГУ. 1973, с.10
4.Винокур Г.О О некоторых явлениях словообразования русской технической терминологии. (труды)
5. Щеглова Н.А. К вопросу о грамматических средствах терминологизации русских глаголов и профессиональной речи. Уч. зап. МОПИ. 1963, т. 38. Вып. 8
6. Оруджев А. Г. О создании научной терминологии и об упорядочении существующих терминов на азербайджанском языке. Изд. АН АзССР, №12, 1951. С. 12.
7. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы, 1988. 10, 12.
8. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.Изд. "Советская энциклопедия". М., 1966. С. 18.
9. Алдашева А. Жаңа атаулар. Алматы,
Сарыбаев Ш
Уәлиев Н. "Ана тілі", 1992.
10. Кенжебаев Б. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы, "Жеті жарғы", 1997.
11. Даниленко В. П. Русская терминология. М., "Наука", 1977.
12. Лотте Д. С Вопросы заимствования и упорядоченияИноязычных терминов и термино-элементов. М., 1982, с. 147.
13. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. Алматы, "Рауан", 1997. 13, 14, 16, 53, 64, 67, 116, 155, 166, 179.
14. Толыбеков К. Кочевое общества казахов в 18-19 в. Алматы, 1971.
15. Әбілқасымов Б. XVIII – XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. Алматы, "Ғылым", 1992. 27-74
16. Абай тілі сөздігі. Алматы, "Ғылым", 1968.
17. Ағыбаев А. Қылмыстық құқықтың орысша-қазақша термин- Баймұрзин дерінің сөздігі. Алматы, 1994
18. Ерғазиева Н. И. Вопросы изучения официально-деловой речи. В кн: Преподавание русского языка казакских
группах вузов. Алматы, 1974. (вып.7)
19. Әбдірахманов Ә. Бекітілген терминдер мен атаулар. Алматы. "Қазақстан", 1976.
20. Әбдірахманова Ә. Тіл мәдениеті және терминология. Алматы, "Өнерлі өнер", 1976.
21. Әбдірахманова Ә. Терминдерді дұрыс пайдаланайық. "Социалис-тік Қазақстан", 1973, 25 желтоқсан.
22. Сызздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы. 1995. 196
23. Зиманов С. Общественный строй казахов первой поло- Вины XIX века. Алматы, "Наука", 1958. 27, 154, 155, 200, 442, 466, 576, 577,
24. Зиманов С. Политический строй Казахстана конца XVIII и Первой половины XIX века. Алма-Ата, 1960, 27,42, 54, 64, 66, 193, 201, 225.
25. Заң терминологиялық сөздігі. Алматы, 1964. 59, 78
2. Жубанов К. Исследования по казахскому языку Алматы, 1960, 285-б
3. Прохорова В.Н. Актуальные проблемы современной русской лексикологии. М.,Изд. МГУ. 1973, с.10
4.Винокур Г.О О некоторых явлениях словообразования русской технической терминологии. (труды)
5. Щеглова Н.А. К вопросу о грамматических средствах терминологизации русских глаголов и профессиональной речи. Уч. зап. МОПИ. 1963, т. 38. Вып. 8
6. Оруджев А. Г. О создании научной терминологии и об упорядочении существующих терминов на азербайджанском языке. Изд. АН АзССР, №12, 1951. С. 12.
7. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. Алматы, 1988. 10, 12.
8. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.Изд. "Советская энциклопедия". М., 1966. С. 18.
9. Алдашева А. Жаңа атаулар. Алматы,
Сарыбаев Ш
Уәлиев Н. "Ана тілі", 1992.
10. Кенжебаев Б. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. Алматы, "Жеті жарғы", 1997.
11. Даниленко В. П. Русская терминология. М., "Наука", 1977.
12. Лотте Д. С Вопросы заимствования и упорядоченияИноязычных терминов и термино-элементов. М., 1982, с. 147.
13. Айтбайұлы Ө. Қазақ сөзі. Алматы, "Рауан", 1997. 13, 14, 16, 53, 64, 67, 116, 155, 166, 179.
14. Толыбеков К. Кочевое общества казахов в 18-19 в. Алматы, 1971.
15. Әбілқасымов Б. XVIII – XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. Алматы, "Ғылым", 1992. 27-74
16. Абай тілі сөздігі. Алматы, "Ғылым", 1968.
17. Ағыбаев А. Қылмыстық құқықтың орысша-қазақша термин- Баймұрзин дерінің сөздігі. Алматы, 1994
18. Ерғазиева Н. И. Вопросы изучения официально-деловой речи. В кн: Преподавание русского языка казакских
группах вузов. Алматы, 1974. (вып.7)
19. Әбдірахманов Ә. Бекітілген терминдер мен атаулар. Алматы. "Қазақстан", 1976.
20. Әбдірахманова Ә. Тіл мәдениеті және терминология. Алматы, "Өнерлі өнер", 1976.
21. Әбдірахманова Ә. Терминдерді дұрыс пайдаланайық. "Социалис-тік Қазақстан", 1973, 25 желтоқсан.
22. Сызздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы. 1995. 196
23. Зиманов С. Общественный строй казахов первой поло- Вины XIX века. Алматы, "Наука", 1958. 27, 154, 155, 200, 442, 466, 576, 577,
24. Зиманов С. Политический строй Казахстана конца XVIII и Первой половины XIX века. Алма-Ата, 1960, 27,42, 54, 64, 66, 193, 201, 225.
25. Заң терминологиялық сөздігі. Алматы, 1964. 59, 78
Заң терминдері. Олардың лексика - грамматикалық табиғаты.
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
Заң терминдері. Олардың лексика - грамматикалық табиғаты
1. Лексикалық табиғаты.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
2. Грамматикалық табиғаты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
3. Заң терминдеріндегі жаңа атаулар. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
Пайдаланған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
Кіріспе
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам
басқан Қазақстан Республикасы бұл күндері ана тілімізге, оның тағдырына
ерекше көңіл бөлуде. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ
тілінің қоғамдық қызметін жандандыру, қалыптастыру басты мәселеге айналды.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбдуәли Қайдаровтың "Ең
алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу-сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар
алтын көпірі), ономастика (жер бетіндегі ескерткіші), терминологиясы (оның
баю, жаңару көзі) берік емес екендігін мойындау қажет." деген пікірі
орынды айтылған.
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған
күнделікті қызметтегі қолданыстың қажеттілігін мынадан көруге болады: Бұрын
термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шет ел
тілдерінің мамандары аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника
заманында-логигтар мен математиктер, физиктер, медицина қызметкерлері,
ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа сала ғылымдары да жүйелі
түрде шұғылдана бастады.
Атап айтқанда, орысша-қазақша әскери атаулар (Қызылорда 1927),
Терминологический словарь (Агыбайулы, Алма-Ата, 1936), Қазақ тілінің
терминдері (Қызылорда 1936), Русско-латино - қазахсий терминологический
словарь (Т.2), М.Исламбеков, Алма-Ата, Изд.Ан Каз.ССР, 1960), Краткий
русско-казахский словарь литературоведческих терминов (Т.Абетов, Алма-Ата,
Изд. Ан Каз.ССР.1962), Русско-казахский краткий словарь лингвистических
терминов (С.Кеңесбаев, Т.Жанузаков, Алма-Ата, 1963), Химия терминдерінің
орысша-қазақша сөздігі ( Б.Бірімжанов, С.Омаров, Алматы, 1969), Орысша-
қазақша қоғамдық – саяси терминологиялық сөздік (Алматы, "Қазақстан"
баспасы, 1974). Ғ. Сапарғалиев Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі.
(Алматы, 1995), Орысша-қазақша, қазақша-орысша терминдер мен атаулар
сөздігі. Мемтерминком бекіткен. Алматы, 2004. Ғ. Қалиев. Тіл білімі
терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005 т.б.
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп
қалыптастыру, тілдік тұрғыдан түсінік беру, олардың нәтижесін әртүрлі
салаға баянды етіп сіңіру мәселесі өте зор маңыз алып отыр. Осыған
байланысты бүгінгі таңда үлкен қажеттілікке айналып отырған терминология
мәселесі, оның ішінде заң терминдерінің мәселелері терең зерттеуді қажет
етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде салалық
термин мәселесіне аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-жақты зерттеу жұмысын
жүргізу бүгінгі күннің зор талабы ретінде жұмысымның өзектілігін
белгілейді.
Терминология – үздіксіз дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның Қазан
төңкерісінен кейінгі жылдарда ілгерілеуіне біршама үлес қосқан,
терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын
анықтауда А.А.Реформатскийдің, В.В.Виноградовтың, Н.А.Баскаковтың,
В.И.Сифоровтың, Р.А.Будаговтың, О.С.Ахманованың, Б.О.Орузбаеваның,
М.Ш.Гасымовтың, Т.Бертагаевтың т.б зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің мәні
зор болды.
Сонымен қатар, түрколог ғалымдар А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.
Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Бәйішев Ә.Қайдаров, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев,
Ш.Сарыбаев, Ө.Айтбаев, Ә.Әбдірахманов, С.Исаев, т.б еңбектерінде термин
жасаудың принциптері мен шарттары белгіленіп, анықталып салалық термин
жасау мәселесі жолға қойылды.
• Салалық терминология мәселесін зерттеудің бірнеше себептері болды.
Атап айтқанда ғылыми-техникалық прогрестің талабына сай әрбір
өркениетті елдің терминологиясы да заман талабына орай дамуға тиіс.
• Екіншіден, қазақ әдеби жазба тілі – мемлекеттік тілдің негізі
болса, терминология мен ғылым тілі оның жон арқасы болуға тиіс.
• Үшіншіден, қазақ тілі терминологиясы әртүрлі жағдайларға байланысты
қазіргі кезде үлкен дағдарысқа ұшырап отыр. Термин практикасы
аяқасты болып, әркімнің өз бетінше термин жасауы барынша орын алып
отыр.
Демек, қазіргі кезеңде мемлекеттік мәртебелі ана тіліміздің
табиғатына сай жаңаша қалыптастырудың принциптерін белгілеу басты мақсат.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына,
ғылымға, салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, соны ұғымдар
пайда брлып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары
көбейеді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер туады. Осындай жолмен
туындайтын, халық тұрмысына өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды
қажетсінетін терминология саласының бірі – заң терминдері.
Республикамызда заң мамандарын дайындау XX ғасырдың 20-жылдарының
аяғында басталды. Демек, сол кезден бастап қазақ мемлекетінде заң
саласындағы терминдер қалыптаса бастады.
Ғылым мен мәдениттің шарықтай өскен заманында басқа терминдер
сияқты заң терминдерінің құрамында да көптеген өзгерістер болды. Бұрынғы
терминдер құрамындағы бірқатар атаулар ескіріп, оның есесіне жаңа ұғымды
білдіретін соны атаулар пайда болды. Мысалы, болыс, би, қазы, ұлық т.б
осы сияқты көне атаулар архаизмге: кеңес, сот, прокурор, қорғаушы, тергеуші
т.б. сөздер осы кездегі әлеуметтік меншік пен мемлекетті қорғаушы
субъектілердің мазмұнын білдіретін терминдік мәнге ие болды.
Заң терминдерінің негізін халықтың әдет-ғұрыптарынан, заңдарынан,
жол-жолдарынан, қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдарынан, заң
кодекстерінен, қылмыстық істер кодекстерінен кездестіруге болады. Мысалы,
куә, халық соты, заң, шағым, бас бостандығы, қоғамдық тәртіпті қорғау, бап,
құқық, еңбек тәртібі, борыш, жауапкер, талап арыздары, айыпкер, жаза,
қылмыс, азаматтық істер, меншік, сот үкімі, сот билігі, қарсы талап, айғақ,
куәлар, айыптаушы, аса ауыр қылмыс, тағы басқа сөздер бірер жылдың жемісі
емес, халықтық қолданыста бар, кейбірі бұрыннан-ақ терминдік мән алған
сөздер. Тілді жаңа термин байытудың ең тиімді де өнімді жолы сол тілдің
көрнекті тіл мамандарының бәрі дерлік мақұлданған.
Осы кезге дейін бізге мәлім болып келген заң терминдерінің шығу
тегі, жасалу жолдары да түр-түрлі болып келгенін білеміз. Бірқатар
терминдер жалпытүркілік негізде жасалса, енді біреулері қазақтың
жалпыхалықтық төл лексикасының негізінде, ал бірсыпырасы басқа тілден
ауысқан кірме сөздердің терминдік қызмет атқарып қалыптасуынан пайда болды.
Мысалы, әкімгершілік ұғымды білдіретін "хан","тархан", "бек" сөздері көне
түркі дәуірінен белгілі. "Жала", "құн", "айғақ", сияқты қылмыстық құқыққа
қатысты сөздер байырғы қазақ тілінде бар атаулар. Ал "адвокат",
"компетенция", "куә", "шара", "айып" сөздері – басқа тілден ауысқан кірме
атаулар. Осындай пайда болу төркіні әртүрлі сөздердің де қай-қайсысының
термин ретінде қалыптасу жолы, өз тарихы бар. Бұлардың бәрі де дүниенің
әлеуметтік тынысымен, халық шежіресімен астасып жатады.
Сондықтан заң терминдерін бір ізге салудың, оларды қалыптастырудың
маңызы зор. Бұл салада істелген біршама жұмыстар да бар.
Алғаш рет заң терминдерін жүйеге салып, сөздік жасаған ғалым
Т.Күлтелеев. 1962-64 жылдар аралығында басылып шыққан заң кодекстері – заң
терминдерінің қалыптасып дамуына игі әсерін тигізеді.
Мысалы, 1960 жылы шыққан С.Байсалов пен Ұ. Құдайбергеновтің орысша-
қазақша терминологиялық сөздігінің үлкен пайдасы болды. Онда 2700-ге таяу
заң терминдерін қамтылды.
Бұл сөздік – қазіргі кезде заң терминдерінен хабардар ететін бірден-
бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.
Заң терминдері ғана емес, жалпы терминология мәселесінің теориялық
жақтары қазақ тіл білімінде әлі толық шешімін таппай отыр.
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов
т.б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізінде
алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет деп
санаймыз.
Бүгінгі таңда Республикада заң терминдерін зерттеп білу міндеті
өзінің көптеген шешімдерін күтуде. Солардың бірі – заң терминдерінің
қалыптасу кезеңдерін анықтау, олардың шығу төркіні (генезисі), терминдік
жүйе ретінде қалыптасуы арнайы зерттелген жоқ.
Заң терминдерін ғылыми жағынан зерттеудің маңызы зор. Әсіресе,
жоғары оқу орындарындағы заң факультеттері студенттері, заң, сот
мекемелерінде қызмет істейтін мамандардың күнделікті жұмыстарында
пайдалануға аса қажет.
Демек, бұл айтылғандардың бәрі де зерттеп отырған мәселелердің
өзектілігін дәлелдейді. Сондықтан қазіргі "қазақ тіліндегі заң терминдері"
мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі заң терминдерінің мағынасы мен
ерекшеліктері, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары ескеріледі.
Зерттеуде тілдік құбылыстардағы заң терминдерінің жүйелілігі, дәйектілігі
негізінде алынды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақ тіліндегі терминдік ұғымдарды, оның ішінде заң терминдерінің
ерекшеліктерін, олардың көпшілікке беймәлім жақтарын анықтап, топтастырып,
ғылыми айналымға қосу мәселесіне назар аударды. Осыған сай төмендегі
мәселелерге назар аудардық. Осыған сай төмендегі мынандай мәселелерді
шешуге ұмытылыс жасалды:
- заң терминдерінің лексикалық құрамын сипаттау;
- заң терминдерінің құрылымы мен лексика-грамматикалық ерекшелігіне
сипттама беру;
- құқықтық терминдерді дұрыс пайдалану, оны жетілдіру бағыттары мен
жолдарын анықтау.
Жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе, тарау, қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Заң терминдері. Олардың лексика - грамматикалық табиғаты
1. Лексикалық табиғаты
Заң терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері туралы оған
қатыстыт бір қатар мәселелерді талдау жасау арқылы белгілі бір қорытынды
жасауға боады. Олардың ең негізгілері мыналар: осы топқа кіретін атаулардың
затқа , құбылысқа және солар туралы терминдік ұғымға қатысын ашып, осы
негізде жіктеу (классификациялау); заң терминдерінің жалпыхалықтық
лексикадан алатын орны, осы негізде мағыналық жағынан толығу не болмаса
тарылу; заңдық ұғымды білдіретін ұғымды сөздердің басқа салалық терминдерге
қатысты (ұқсастығы мен ерекшелігі); көп мағыналық омонимділік,
синонимділік, антонимділік қасиеттер, олардың заң терминіне қатысы;
образдылық ауыспалы мағыналылық сияқты лексикалық мағыналардың заңды ұғымды
білдіруге қатысы т.б.
Заң терминдері де тіліміздің лексикалық құрамындағы кез-келген
сөздер сияқты шындық дүниедегі заттар мен құбылыстар жайындағы ұйымдардың
атауы болғандықтан олардың мағыналары сол ұғымдардан таралады. Бірақ олар
құқықтық ғылымның білдіретін фунцияда жиі қолданып барып тұрақталуының
негізінде ұзақ абстракциялану процесін басынан өткізген мағыналарды
білдіреді. Сондықтан да ол сөздер терминдік мәнге ие болғанда, бастапқы
мағыналарынан алшақтап жалпылық қасиетімен ерекшелеген жаңа мағынада
қолданылады. ”Терминдер моносемиялы болады” дегенде, оны осы тұрғыда түсіну
керек. Мысалы, сот процесінде қылмыстының ісін жеңілдету бағытында жұмыс
жүргізетін құқық қорғау органының қызметкеріне ”қорғаушы” деген терминдік
атау берілген. Бұл сөз қазақ тілі лексикалық құрамындағы басқа да стильдік
топтарда қолданылады: ”Қайраттың ”қорғаушысы” бүгін ерекше қимыл көрсетті,
соның арқасында олардың қақпасына бір де доп өткен жоқ”, - дегенде,
”қорғаушы” – спорттық ұғымды білдіретін касіби атау, ал ”Жаудан Москваны
қорғаудағы қазақстандықтардың жанқиярлық ерлігі мәңгі есте қалады”, -
дегендегі ”қорғаудағы” сөзі жалпыхалықтық лексикадағы көп сөздердің бірі
ретінде ”ерлік” сөзін анықтап тұр, арнайы лексиканың ешбіреуіне жатпайды.
Сондықтан талданып отырған сөз "адвокат” ұғымын білдіргенде ғана термин
болып саналады, осы функцияда ғана заңдық ұғымның атауы ретінде оның
моносемантикалылығын мойындаймыз. "Кемсіту” сөзі "дискреминация” атауының
болмысы ретінде "адамдардың ұлтына, нәсіліне қарап алалау құқығын шектеу”
деген ұғымда заң терминдерінің қызметін атқарып келеді. Бұл сөз де тек осы
мәнде ғана терминдік қызмет атқара алады. Ал осы сөз жалпыхалықтық
лексикада басқа мағыналарда да қолданыла береді (ерден ердің кемдігі жоқ.
Оны кластас оқушыларының бәрі кемсітуші еді т.б. ). Тағы бір мысал: Ана
тілімізде барлық байлық ұғымын білдіретін "қор” деген сөз бар. Бұл
жалпыхалықтық лексикада омонимдік сипаттағы сөз. ( Асқар бұл күнде
"қорланып қалды" , - дегенде байыды деген ұғымды бірдірсе,"Қор болды-ау
жаным", -дегенде бейшара болдым-ау, абыройым қалмады-ау тектес мәнде
жұмсалады). Ал осы сөз кейінгі кезде "белгілі бір мақсат үшін белгіленген
ақша немесе материалдық құралдар. Бір нәрсенің негізгі қоры – (валюта қоры,
тұрғын үй қоры т.б. )" мағынасында заң терминдерінің қызметін атқара
бастады. Соңғы мағынасының дараланып моносемиялануының нәтижесінде осы
қызметте омонимдік қасиетінен арылды. Осы негізде кейінгі кезде көптеген
жаңа сөздер пайда бола бастады. "Қонаев қоры", "Төле би қоры", "Балалар
қоры", "Райымбек қоры" т.б.
Сонымен, заңдық ұғымды білдіретін сөздер өз бастауын жағынан
абстракцияланады. Мысалы, ұлттық мемлекетіміздің құрылуымен байланысты
келген көптеген құқықтық ұғымдарды білдіру үшін, атаулар керек болғанда,
оларды ең алдымен төл лексикамыздың мүмкіншілігінен іздейміз. Сөйтіп,
мағынасы сол ұғымға сәйкес не жуық келетін сөздерге жаңа терминдік ұғымды
телиміз. Терминдердің жасалуы саналы түрде болады дегенде, осылар
ескеріледі. Олардың терминдік мағынада өту жолдары әртүрлі: бірқатар
көпмағыналы сөздердің бір мағынасының абстракциялануынан жасалса, енді бір
тобы дара мағыналы сөздердің мағынасының өзгеруінен пайда болады. Мысалы,
"сезікті" сөзі "қылмыс істеді деген сезіктен ұсталған адам және айып
тағылмастан бұрын бұлтартпау шарасы қолданылған адам" , - деген мағынада
заң термині қызметін атқарса, "қауіптену" мағынасында жалпыхалықтық
лексикада да жиі қолданылады: неден сезіктендің, орныңнан атып тұрдың ғой?
Неден қорықтың балам, мен ешнәрсені сезіп тұрған жоқпын? "Сезікті секірер"
(мәтел). Осыған көңілім күптігендей болады да тұрады" деген мысалдарда "
сезікті, қорықтың көңілім күптігей болу" сөздері синонимдес, "қауіптену"
мағынасында қолданылған ал екінші сөйлемдегі " сезіп" атауы, "тұрған
жоқпын", сөздерімен тіркесіп "білген жоқпын", "түсініп тұрған жоқпын",
тіркестерінің мәнімен сәйкес келеді. Демек, бұл сөз белгілі жағдайда
құқықтық ұғымды білдіру үшін қолданылғанда ғана заң термині бола алады және
соңғы қызметті "қауіптену", "солай шығар-ау деп ойлау" мағынасының
негізінде пайда болады. Осы арада айта кететін бір жай – сөздің бір
мағынасы терминдік мағына алғанда, жаңа ұғымды білдіргендіктен басқа
мағыналарының бүтіндей дараланып өз алдына дербес сөз ретінде танылады.
Олай болса, сөздің термин болып қалыптасуымен бірге дүниеге жаңа сөз
келеді де, тіліміздің лексикалық қорын байытады. Енді бір қатар сөздер
терминге өткеннен кейін тек сол мағынада ғана жұмсалады. Мысалы, "кешірім"
деген заң термині бар. Оның мәнін заң терминдерің сөздігінде (1986 жылы
шыққан) былай түсіндіреді. "Помилование – кешірім . Сотталған адамға
тағайындалған жазаны жеңілдету немесе оның сотталды деген атағын жою туралы
акті. Кешірім беруді СССР Жоғарғы кеңесті Призидиумы мен Қазақ ССР кеңесі
Президиумы жүзеге асырады ". Бұл күнде "кешірім сөзінің басқа мәні жоқ,
осы мағынамен шектелген . Қазір заң терминніне айналған "беттестіру" де тек
терминдік мәнде жұмсалатын болды. Ол жалпыхалықтық лексидада сирек
қолданылады. Оның мағынасы: "Куәлардың жауаптарында қайшылық болған
реттерде тергеуші немесе анықтама жүргізуші адам оларды беттестіріп, жауап
алуға құқылы. Беттестіру бұрын жауап алған екі куә арасында ғана болады".
Осы әрекетті "беттестіру" дейді.
Заң терминдері де лексикалақ қордың басқа стильдік топтарының
құрамындағы атаулар сияқты жаңа сөздермен толығып не болмаса терминдік
мәннен ажырап, қолданыстан шығып, қалып отырады. Яғни, бұл саладағы
терминдер құрамында да сөздердің архаизмденуі және неологизмдердің пайда
болуы – үйреншікті құбылыс. Мұндай өзгерістерге әртүрлі тарихи-әлеуметтік
оқиғалар, бұл оқиғаға берілген әрқилы баға мен қоғамдық пікірлер түрткі
болады. Бір кезде адамдар арасындағы қатанасты жүйелі түрде жүргізуші,
әділет нормасын сақтап қорғаушы, қылмыстыға жазалау үкімін шығаратындар
билер болғанын айтқанбыз, ол кезде "би "сөзі архаизмденіп, оның қызметін
атқарып отырған сөз ( сот) құрамына енді. Бұрын әділеттілік нормасын бұзған
адамдарды "күнәкәр" деп тауып, оны ислам дінінің ережелеріне сәйкес
жазлайтын. Оның істеген ісін "күнә" дейтін. Бұл екеуі де араб тілінен
келген кірме сөздер (күнәкәр, күнә). Олар ана тілімізге құқықтық ұғымды
білдіретін заң терминінің қызметінде қабылданған болатын. Кейін бұлардың
орнына "айып, айыпкер, қылмыс, қылмысты" сөздері қабылданып, "күнә,
күнәкар" атаулары архаизмденді". Жалпыхалықтық лексикамен терминдік
лексиканың арақатынасында мынадай жағдайлар да болады: алғашында заң
терминнің мағынасын білдіретін сөз кейін өзі білдіретін ұғымның
күрделенуіне қоғамдық тұрмыстан шығып қалуының салдарынан архаизмденуі
мүмкін. Ал осы сөз бірнеше уақыттан кейін сол бастапқы қызметін қайта
атқаратын болып, тілімізге қайтадан оралатын жағдайы да болды. Осы күнде
қолданысқа қайта енген "әкім" сөзі осыған дәлел. Бұл қазақтың төл сөзі емес
араб тілінен енген: "әкім – 1) басқарушы, губернатор, бастық; 2) ауыс,
үстемдік етуші, билеуші; 3) судья, арбитр" , Бұл сөз кеңес дәуірінде
атқарушы органдарды басқаша атаудың нәтижесінде қолданыстан шығып қалған
болатын. Кейін одақтық басқару тарап, әр республиканың егемендікке қолы
жеткенде, еліміздің жергілікті жерлеріндегі атқарушы органдарын білдіретін
құқықтық ұғымды осы әкім сөзі білдіретін болды: облыс әкімі, аудан әкімі,
қала әкімі. Бұл сөз ана тілімізге қайтып оралғанда, бұрынғы мағынасын дәлме-
дәл қайталамайды: оның қазіргі мәні бастапқыдан әлде қайда күрделі.
Сондықтан ол енді ел билеудің мүлдем басқа сападағы түрін білдіреді;
Президенттік басқарудың жергілікті жерлеріндегі бұтағын білдіретін заң
термині. Келтірген күнә, күнәкәр, әкім сөздері тілімізге араб тілінен енген
кірме сөздер екенін айттық. Заң терминдерінің құрамы, сонымен шығу төркіні
екі бағытта болды: біріншісі – қазақтың төл сөзіне саналы түрде терминдік
мағына беру де, екіншісі – басқа тілден ауысқан кірме сөздерді терминдік
қызметте қолдану. Осы кейінгі жолмен пайда болған заң терминдері қатарына
орыс тілінен енген не орыс тілі арқылы басқа да батыс елдерінен ауысқан
атаулар да біраз бар: бюрократизм, вакансия, бюллетень, вексель,
виндикация, депутат, диверсия, демарш, документ, идентификация кодекс т.б.
осы сияқты сөздер бұл күнде заң терминдері қатарынан тұрақты орын алған.
Айта кететін бір жай, оған терминдік мән беру тенденциясы бар. Бұл –
құптарлық бағыт. Тек асыра сілтеп алмауымыз керек. Мәселен, бұл күнде
"командировка" сөзін " іссапар", "гимнді" "әнұран", "гербті" "елтаңба"
дейтін болдық, өте орынды, ұғымды, дәл, толық мәнін білдіретін баламалар.
Керісінше, кез-келген интернационалдық терминдерді аударудың жолы осы екен
деп, қазақшалай беру де жарамайды. Оны тілді тұтынушылар қабылдамай қоюы да
мүмкін. Тағы бір кемістік терминді әр түрлі тәржімелеудің салдарынан бір
ұғымды бірнеше сөз жарыса білдіріп жүрген жағдай бар. Мысалы, "семья"
деген заң терминдері бар ( кең мағынада саяси – әлеуметтік мәнді білдіретін
атау), осыны қазақшалаушылар көбейіп, отбасы, жанұя, түтік, ошақ сөздері
арқылы беріліп келеді. Төртеуі де қолданыста, әрбір мерзімді баспасөз осы
сөздерден өз қалағанын алады. Осындай алақұлалық соңғы кезде көбейіп кетті.
Олар терминкомның шешімі "де құлаққа аспайды, өйткені бұл мекеме осы
сөздердің ішінен "отбасы" атауын ғана термин ретінде бекіткенін білеміз.
Бір ұғымды білдіретін қылмыскер, қылмысты, айыпкер, айыпты сөздерінің заң
сөздігінде термин қызметінде біріншісі ғана алынған. Бірақ практикада
осының кез-келгенін қолданылып жүр. Шындығында бұл сөздердің мағыналары
бір-біріне жуық болмағанымен, айырмашылықтары да бар: "айыпкер " үстінен
"қылмысты" іс қозғалып, ол сотта қаралып жатқан адам деген ұғымды
бірдірсе, істеген қылмысты мойнына қойып, сотта жазасын алған кісі ұғымын
білдірсе керек. Осы сөздерге кейінгі шыққан заң терминдерінің сөздігінде
мынандай анықтама берілген: "Обвиняемый – айыпкер. Қылмыс істеді деп айып
тағылған адам". "Преступник - қылмыскер". Қоғамдық немесе мемлекеттік
құрылысқа, шаруашылыққа әлеуметтік жүйесіне, әлеуметтік мүлікке
азаматтардың өз басына, саяси, еңбек, мүлік және басқа құқықтарға қол
сұғуға бағытталған, қоғамға қауіпті, сондай-ақ қылмыстық заңда көрсетілген
құқық тәртібін бұзған, қоғамда басқа да сондай іс-әрекет жасаған адам.
Бұдан шыққан "қылмыскер" мен "айыпкер" екеуі екі түрлі ұғымды
білдіретін заң термині, олар синонимдік қатар түзе алмайды. Осы арада айта
кететін бір жай – "қылмыскер" мен "қылмысты" сөздерінің мағынасы туралы.
Бұл екі сөздің мағыналарының арасына да тепе-теңдік белгісін қоюға
болмайды. Біріншіден, қылмыскер ертерек субстантивтенген. Сондықтан
қылмысты сөзі оған қарағанда сын есімдік қызметте жиірек қолданылады:
"Қылмыскер адам" тіркесінен гөрі "қылмысты адам" тіркесі тілдік нормаға
сәйкес келеді. Екіншіден, қылмыскер сөзінің білдіретін мәні қылмысты
атауынан басқаша. Біріншісі, бұрын бірнеше рет қылмыс жасап, елге белгілі
кәнігі баукеспе (орысшасы - "уголовник", рецидивист) деген мәнде айтылса,
екіншісі, бұрын қылмыс жасап қолға түспеген, осы жолғы ғана істеген заңнан
тыс әрекетімен белгілі болып отырған кісіні аңғартады. Сөз мағынасының
осындай сырттай байқала бермейтін, тереңірек бойлауды қажет ететін
бұралаңдары көп болады. Қазақ тілі заң терминдерін жасағанда, мұны міндетті
түрде ескеріп отыру керек.
Жалпыхалықтық лексикадағы сөздер әр түрлі функционалдық стильде ғылыми
әдебиеттерде қолданылып жатса, екінші бір жағдайда басқа мағынада
қолданылып, жалпыхалықтық лексиканы байытуы, соның құрамына өтуі де
кездесіп отырады.
Мысалдар: "Бұл кісі біздің үйдің прокуроры" деген сөйлемдегі прокурор
сөзі заң термині болу қызметінде жұмсалып тұрған жоқ, бұл арада сол үйдің
басшысы, отбасында шешуші роль атқаратын кісі", - деген мағынада
қолданылып тұр. Осындай бұрын тіркеспейтін тілдік ортада, басқа сөздердің
қоршауында келіп, ауыспалы мәнде жиі қолданылуының нәтижесінде жаңа
мағынаға ие болып, жалпыхалықтық лексикаға өткенде терминдік қасиетін
жоғалтады. "Прокурор" сөзінің соңғы мағынада қолданылуында осы байқалады:
1. Оның мағынасы ауысқан ( заң қызметкері деген ұғым емес, үйдің иесі,
әйелі деген ұғымды білдіреді);
2. Экспрссивтік-эмоционалдық мағынада айтылған, яғни сөзге логикалық
екпін түсіріп, көтеріңкі дауыспен айтылады да, мағынасында ерекше бір
әсерлілік тыңдаушыға ерекше көңіл қоярлық қасиет пайда болған. Мұндай
көпмағыналылық, экспрессивтік – эмоционалдылық терминдерде болмайтын,
олардың табиғатына жат қасиет. Сондай-ақ "адвокат" сөзі де – заң термині.
"Адвокат - ақтаушы. Адвокаттар коллегиясының мүшесі". Оған жоғарғы білімі
бар және заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жылдық стажы бар. Мұндай
көпмағыналық, экспрессивтік-эмоционалдық терминдерде болмайтын, олардың
табиғатына жат қасиет. Сондай-ақ "адвокат" сөзі де – заң термині. Адвокат –
ақтаушы. Адовокаттар коллегиясының мүшесі". Оған жоғары стажы бар СССР
азаматтары қабылданды" Қазір осы сөз де кейде заңдық мамандықты білдіру
қабілеттінен басқа мәнде жұмсалады. Ол да бастапқы мағынасынан ауысып,
келтірінді мәнде жұмсалады. Ол бастапқы мағынасынан ауысып, келтірінді
мәнде жұмсалған жағдайда болады. Мысалы: "Бұл арада сенің араласатын жөнің
жоқ, балалар өзі шешіпті. Оларға сенің адвокататтығыңның қажеті болмай
қалды", - дегендегі адвокат сөзі арашашылығың, жанашырлығың, қолданушылығың
сияқты атаулардың білдіретін мағынасын білдіреді. Сөйтіп, адвокат сөзі де
осы қолданыста бейтарап лексикадағы соңғы сөздердің синонимдік қатарына
қосылады. Сондықтан да бұл сөздің кейінгі мағынада заң терминдерінің
табиғатына жат көпмағыналылық, ауыспалы мағыналылық қасиеттерге ие болып
және экспрессивті-эмоционалдық мәнді білдіріп жүр. "Куә " сөзі де заң
термині: "Свидетель - куә". Қылмыстық немесе азаматтық іс бойынша өзіне
белгілі мән-жайлар туралы жауап бере алатын адам". Осы сөз де бұл күнде
жалпыхалықтық лексикада кең мағынада айтылып терминдік қызметтен басқа
мағынада да қолданыла береді.
Мысалдар: "Куә" сөзі. Зәбір көргенді, куәларды қазбалап сұрап алып,
заң бойынша үкім шығаруға тырысты. (М.Қаратаев). 2. Бұған бүкіл ауыл куә.
Келестің жұмсақ толқындары куә, Кеңсай да куә, аспандағы жұлдыздар да куә.
Бірінші сөйлемде куә сөзі ұғымды білдірсе, екінші сөйлемдегі олай емес,
қылмысты дәлелдейтін адам ұғымында қолданылып тұрған жоқ, жалпы болған
істі дәлелдеуші деген ұғымды білдіреді және дәлелдеуші міндетін бұл арада
бүкіл бір ел адамдары да, табиғат та атқарады. "Куә бол жаным, куә бол
айым, куә бол Алатауым", - дегенде тауды куәлікке шақырады. Бұл арадағы куә
сөзін де заң термині деуге келмейді.
"Жала" сөзі де термин болып саналады: "Клевета - жала". Қазақ ССР-інің
қылмыстық кодексі бойынша ауызша жазба түрінде адамның абыройын түсіретін
көрінеу өтірік-өсек тарату, не болмаса ауыр қылмыс істеді деп айыптап, жала
жабу қылмыс болады. Сөйтіп, қылмыстың түрі ретінде заң терминдерінің
қатарынан орын емес, тұрмыстағы жай ғайбаттау, біреудің сыртынан айтылған
жеңіл өсек те жала делінді. Соңғысы терминдік мәнде емес, жалпыхалықтық
лексикадағы сөз болғандықтан "өтірік", "өсек", "жала" сөздерімен сәйкес
келіп синонимдік қатар түзеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
Заң терминдері. Олардың лексика - грамматикалық табиғаты
1. Лексикалық табиғаты.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . .
2. Грамматикалық табиғаты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
3. Заң терминдеріндегі жаңа атаулар. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . .
Пайдаланған әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
Кіріспе
Өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет ретінде өркениетке қадам
басқан Қазақстан Республикасы бұл күндері ана тілімізге, оның тағдырына
ерекше көңіл бөлуде. Әсіресе, мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ
тілінің қоғамдық қызметін жандандыру, қалыптастыру басты мәселеге айналды.
Осы орайда оның негізі туралы академик Әбдуәли Қайдаровтың "Ең
алдымен оның тірек болар үш тағаны – жазу-сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар
алтын көпірі), ономастика (жер бетіндегі ескерткіші), терминологиясы (оның
баю, жаңару көзі) берік емес екендігін мойындау қажет." деген пікірі
орынды айтылған.
Еліміздегі қарқынды қоғамдық әлеуметтік өмір туғызып отырған
күнделікті қызметтегі қолданыстың қажеттілігін мынадан көруге болады: Бұрын
термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шет ел
тілдерінің мамандары аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника
заманында-логигтар мен математиктер, физиктер, медицина қызметкерлері,
ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа сала ғылымдары да жүйелі
түрде шұғылдана бастады.
Атап айтқанда, орысша-қазақша әскери атаулар (Қызылорда 1927),
Терминологический словарь (Агыбайулы, Алма-Ата, 1936), Қазақ тілінің
терминдері (Қызылорда 1936), Русско-латино - қазахсий терминологический
словарь (Т.2), М.Исламбеков, Алма-Ата, Изд.Ан Каз.ССР, 1960), Краткий
русско-казахский словарь литературоведческих терминов (Т.Абетов, Алма-Ата,
Изд. Ан Каз.ССР.1962), Русско-казахский краткий словарь лингвистических
терминов (С.Кеңесбаев, Т.Жанузаков, Алма-Ата, 1963), Химия терминдерінің
орысша-қазақша сөздігі ( Б.Бірімжанов, С.Омаров, Алматы, 1969), Орысша-
қазақша қоғамдық – саяси терминологиялық сөздік (Алматы, "Қазақстан"
баспасы, 1974). Ғ. Сапарғалиев Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі.
(Алматы, 1995), Орысша-қазақша, қазақша-орысша терминдер мен атаулар
сөздігі. Мемтерминком бекіткен. Алматы, 2004. Ғ. Қалиев. Тіл білімі
терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005 т.б.
Қазақ терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті етіп
қалыптастыру, тілдік тұрғыдан түсінік беру, олардың нәтижесін әртүрлі
салаға баянды етіп сіңіру мәселесі өте зор маңыз алып отыр. Осыған
байланысты бүгінгі таңда үлкен қажеттілікке айналып отырған терминология
мәселесі, оның ішінде заң терминдерінің мәселелері терең зерттеуді қажет
етеді.
Тақырыптың өзектілігі: Терминология мәселесі, оның ішінде салалық
термин мәселесіне аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-жақты зерттеу жұмысын
жүргізу бүгінгі күннің зор талабы ретінде жұмысымның өзектілігін
белгілейді.
Терминология – үздіксіз дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның Қазан
төңкерісінен кейінгі жылдарда ілгерілеуіне біршама үлес қосқан,
терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын
анықтауда А.А.Реформатскийдің, В.В.Виноградовтың, Н.А.Баскаковтың,
В.И.Сифоровтың, Р.А.Будаговтың, О.С.Ахманованың, Б.О.Орузбаеваның,
М.Ш.Гасымовтың, Т.Бертагаевтың т.б зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің мәні
зор болды.
Сонымен қатар, түрколог ғалымдар А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.
Аманжолов, Н.Сауранбаев, С.Бәйішев Ә.Қайдаров, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев,
Ш.Сарыбаев, Ө.Айтбаев, Ә.Әбдірахманов, С.Исаев, т.б еңбектерінде термин
жасаудың принциптері мен шарттары белгіленіп, анықталып салалық термин
жасау мәселесі жолға қойылды.
• Салалық терминология мәселесін зерттеудің бірнеше себептері болды.
Атап айтқанда ғылыми-техникалық прогрестің талабына сай әрбір
өркениетті елдің терминологиясы да заман талабына орай дамуға тиіс.
• Екіншіден, қазақ әдеби жазба тілі – мемлекеттік тілдің негізі
болса, терминология мен ғылым тілі оның жон арқасы болуға тиіс.
• Үшіншіден, қазақ тілі терминологиясы әртүрлі жағдайларға байланысты
қазіргі кезде үлкен дағдарысқа ұшырап отыр. Термин практикасы
аяқасты болып, әркімнің өз бетінше термин жасауы барынша орын алып
отыр.
Демек, қазіргі кезеңде мемлекеттік мәртебелі ана тіліміздің
табиғатына сай жаңаша қалыптастырудың принциптерін белгілеу басты мақсат.
Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына,
ғылымға, салалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, соны ұғымдар
пайда брлып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары
көбейеді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер туады. Осындай жолмен
туындайтын, халық тұрмысына өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды
қажетсінетін терминология саласының бірі – заң терминдері.
Республикамызда заң мамандарын дайындау XX ғасырдың 20-жылдарының
аяғында басталды. Демек, сол кезден бастап қазақ мемлекетінде заң
саласындағы терминдер қалыптаса бастады.
Ғылым мен мәдениттің шарықтай өскен заманында басқа терминдер
сияқты заң терминдерінің құрамында да көптеген өзгерістер болды. Бұрынғы
терминдер құрамындағы бірқатар атаулар ескіріп, оның есесіне жаңа ұғымды
білдіретін соны атаулар пайда болды. Мысалы, болыс, би, қазы, ұлық т.б
осы сияқты көне атаулар архаизмге: кеңес, сот, прокурор, қорғаушы, тергеуші
т.б. сөздер осы кездегі әлеуметтік меншік пен мемлекетті қорғаушы
субъектілердің мазмұнын білдіретін терминдік мәнге ие болды.
Заң терминдерінің негізін халықтың әдет-ғұрыптарынан, заңдарынан,
жол-жолдарынан, қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдарынан, заң
кодекстерінен, қылмыстық істер кодекстерінен кездестіруге болады. Мысалы,
куә, халық соты, заң, шағым, бас бостандығы, қоғамдық тәртіпті қорғау, бап,
құқық, еңбек тәртібі, борыш, жауапкер, талап арыздары, айыпкер, жаза,
қылмыс, азаматтық істер, меншік, сот үкімі, сот билігі, қарсы талап, айғақ,
куәлар, айыптаушы, аса ауыр қылмыс, тағы басқа сөздер бірер жылдың жемісі
емес, халықтық қолданыста бар, кейбірі бұрыннан-ақ терминдік мән алған
сөздер. Тілді жаңа термин байытудың ең тиімді де өнімді жолы сол тілдің
көрнекті тіл мамандарының бәрі дерлік мақұлданған.
Осы кезге дейін бізге мәлім болып келген заң терминдерінің шығу
тегі, жасалу жолдары да түр-түрлі болып келгенін білеміз. Бірқатар
терминдер жалпытүркілік негізде жасалса, енді біреулері қазақтың
жалпыхалықтық төл лексикасының негізінде, ал бірсыпырасы басқа тілден
ауысқан кірме сөздердің терминдік қызмет атқарып қалыптасуынан пайда болды.
Мысалы, әкімгершілік ұғымды білдіретін "хан","тархан", "бек" сөздері көне
түркі дәуірінен белгілі. "Жала", "құн", "айғақ", сияқты қылмыстық құқыққа
қатысты сөздер байырғы қазақ тілінде бар атаулар. Ал "адвокат",
"компетенция", "куә", "шара", "айып" сөздері – басқа тілден ауысқан кірме
атаулар. Осындай пайда болу төркіні әртүрлі сөздердің де қай-қайсысының
термин ретінде қалыптасу жолы, өз тарихы бар. Бұлардың бәрі де дүниенің
әлеуметтік тынысымен, халық шежіресімен астасып жатады.
Сондықтан заң терминдерін бір ізге салудың, оларды қалыптастырудың
маңызы зор. Бұл салада істелген біршама жұмыстар да бар.
Алғаш рет заң терминдерін жүйеге салып, сөздік жасаған ғалым
Т.Күлтелеев. 1962-64 жылдар аралығында басылып шыққан заң кодекстері – заң
терминдерінің қалыптасып дамуына игі әсерін тигізеді.
Мысалы, 1960 жылы шыққан С.Байсалов пен Ұ. Құдайбергеновтің орысша-
қазақша терминологиялық сөздігінің үлкен пайдасы болды. Онда 2700-ге таяу
заң терминдерін қамтылды.
Бұл сөздік – қазіргі кезде заң терминдерінен хабардар ететін бірден-
бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.
Заң терминдері ғана емес, жалпы терминология мәселесінің теориялық
жақтары қазақ тіл білімінде әлі толық шешімін таппай отыр.
Демек, Қ.Жұбанов, С.Бәйішев, К.Аханов, Ә.Сатыбалдин, Ә.Әбдірахманов
т.б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізінде
алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет деп
санаймыз.
Бүгінгі таңда Республикада заң терминдерін зерттеп білу міндеті
өзінің көптеген шешімдерін күтуде. Солардың бірі – заң терминдерінің
қалыптасу кезеңдерін анықтау, олардың шығу төркіні (генезисі), терминдік
жүйе ретінде қалыптасуы арнайы зерттелген жоқ.
Заң терминдерін ғылыми жағынан зерттеудің маңызы зор. Әсіресе,
жоғары оқу орындарындағы заң факультеттері студенттері, заң, сот
мекемелерінде қызмет істейтін мамандардың күнделікті жұмыстарында
пайдалануға аса қажет.
Демек, бұл айтылғандардың бәрі де зерттеп отырған мәселелердің
өзектілігін дәлелдейді. Сондықтан қазіргі "қазақ тіліндегі заң терминдері"
мәселесі арнайы зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі заң терминдерінің мағынасы мен
ерекшеліктері, жалпы қалыптасу принциптері мен заңдылықтары ескеріледі.
Зерттеуде тілдік құбылыстардағы заң терминдерінің жүйелілігі, дәйектілігі
негізінде алынды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Қазақ тіліндегі терминдік ұғымдарды, оның ішінде заң терминдерінің
ерекшеліктерін, олардың көпшілікке беймәлім жақтарын анықтап, топтастырып,
ғылыми айналымға қосу мәселесіне назар аударды. Осыған сай төмендегі
мәселелерге назар аудардық. Осыған сай төмендегі мынандай мәселелерді
шешуге ұмытылыс жасалды:
- заң терминдерінің лексикалық құрамын сипаттау;
- заң терминдерінің құрылымы мен лексика-грамматикалық ерекшелігіне
сипттама беру;
- құқықтық терминдерді дұрыс пайдалану, оны жетілдіру бағыттары мен
жолдарын анықтау.
Жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспе, тарау, қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Заң терминдері. Олардың лексика - грамматикалық табиғаты
1. Лексикалық табиғаты
Заң терминдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері туралы оған
қатыстыт бір қатар мәселелерді талдау жасау арқылы белгілі бір қорытынды
жасауға боады. Олардың ең негізгілері мыналар: осы топқа кіретін атаулардың
затқа , құбылысқа және солар туралы терминдік ұғымға қатысын ашып, осы
негізде жіктеу (классификациялау); заң терминдерінің жалпыхалықтық
лексикадан алатын орны, осы негізде мағыналық жағынан толығу не болмаса
тарылу; заңдық ұғымды білдіретін ұғымды сөздердің басқа салалық терминдерге
қатысты (ұқсастығы мен ерекшелігі); көп мағыналық омонимділік,
синонимділік, антонимділік қасиеттер, олардың заң терминіне қатысы;
образдылық ауыспалы мағыналылық сияқты лексикалық мағыналардың заңды ұғымды
білдіруге қатысы т.б.
Заң терминдері де тіліміздің лексикалық құрамындағы кез-келген
сөздер сияқты шындық дүниедегі заттар мен құбылыстар жайындағы ұйымдардың
атауы болғандықтан олардың мағыналары сол ұғымдардан таралады. Бірақ олар
құқықтық ғылымның білдіретін фунцияда жиі қолданып барып тұрақталуының
негізінде ұзақ абстракциялану процесін басынан өткізген мағыналарды
білдіреді. Сондықтан да ол сөздер терминдік мәнге ие болғанда, бастапқы
мағыналарынан алшақтап жалпылық қасиетімен ерекшелеген жаңа мағынада
қолданылады. ”Терминдер моносемиялы болады” дегенде, оны осы тұрғыда түсіну
керек. Мысалы, сот процесінде қылмыстының ісін жеңілдету бағытында жұмыс
жүргізетін құқық қорғау органының қызметкеріне ”қорғаушы” деген терминдік
атау берілген. Бұл сөз қазақ тілі лексикалық құрамындағы басқа да стильдік
топтарда қолданылады: ”Қайраттың ”қорғаушысы” бүгін ерекше қимыл көрсетті,
соның арқасында олардың қақпасына бір де доп өткен жоқ”, - дегенде,
”қорғаушы” – спорттық ұғымды білдіретін касіби атау, ал ”Жаудан Москваны
қорғаудағы қазақстандықтардың жанқиярлық ерлігі мәңгі есте қалады”, -
дегендегі ”қорғаудағы” сөзі жалпыхалықтық лексикадағы көп сөздердің бірі
ретінде ”ерлік” сөзін анықтап тұр, арнайы лексиканың ешбіреуіне жатпайды.
Сондықтан талданып отырған сөз "адвокат” ұғымын білдіргенде ғана термин
болып саналады, осы функцияда ғана заңдық ұғымның атауы ретінде оның
моносемантикалылығын мойындаймыз. "Кемсіту” сөзі "дискреминация” атауының
болмысы ретінде "адамдардың ұлтына, нәсіліне қарап алалау құқығын шектеу”
деген ұғымда заң терминдерінің қызметін атқарып келеді. Бұл сөз де тек осы
мәнде ғана терминдік қызмет атқара алады. Ал осы сөз жалпыхалықтық
лексикада басқа мағыналарда да қолданыла береді (ерден ердің кемдігі жоқ.
Оны кластас оқушыларының бәрі кемсітуші еді т.б. ). Тағы бір мысал: Ана
тілімізде барлық байлық ұғымын білдіретін "қор” деген сөз бар. Бұл
жалпыхалықтық лексикада омонимдік сипаттағы сөз. ( Асқар бұл күнде
"қорланып қалды" , - дегенде байыды деген ұғымды бірдірсе,"Қор болды-ау
жаным", -дегенде бейшара болдым-ау, абыройым қалмады-ау тектес мәнде
жұмсалады). Ал осы сөз кейінгі кезде "белгілі бір мақсат үшін белгіленген
ақша немесе материалдық құралдар. Бір нәрсенің негізгі қоры – (валюта қоры,
тұрғын үй қоры т.б. )" мағынасында заң терминдерінің қызметін атқара
бастады. Соңғы мағынасының дараланып моносемиялануының нәтижесінде осы
қызметте омонимдік қасиетінен арылды. Осы негізде кейінгі кезде көптеген
жаңа сөздер пайда бола бастады. "Қонаев қоры", "Төле би қоры", "Балалар
қоры", "Райымбек қоры" т.б.
Сонымен, заңдық ұғымды білдіретін сөздер өз бастауын жағынан
абстракцияланады. Мысалы, ұлттық мемлекетіміздің құрылуымен байланысты
келген көптеген құқықтық ұғымдарды білдіру үшін, атаулар керек болғанда,
оларды ең алдымен төл лексикамыздың мүмкіншілігінен іздейміз. Сөйтіп,
мағынасы сол ұғымға сәйкес не жуық келетін сөздерге жаңа терминдік ұғымды
телиміз. Терминдердің жасалуы саналы түрде болады дегенде, осылар
ескеріледі. Олардың терминдік мағынада өту жолдары әртүрлі: бірқатар
көпмағыналы сөздердің бір мағынасының абстракциялануынан жасалса, енді бір
тобы дара мағыналы сөздердің мағынасының өзгеруінен пайда болады. Мысалы,
"сезікті" сөзі "қылмыс істеді деген сезіктен ұсталған адам және айып
тағылмастан бұрын бұлтартпау шарасы қолданылған адам" , - деген мағынада
заң термині қызметін атқарса, "қауіптену" мағынасында жалпыхалықтық
лексикада да жиі қолданылады: неден сезіктендің, орныңнан атып тұрдың ғой?
Неден қорықтың балам, мен ешнәрсені сезіп тұрған жоқпын? "Сезікті секірер"
(мәтел). Осыған көңілім күптігендей болады да тұрады" деген мысалдарда "
сезікті, қорықтың көңілім күптігей болу" сөздері синонимдес, "қауіптену"
мағынасында қолданылған ал екінші сөйлемдегі " сезіп" атауы, "тұрған
жоқпын", сөздерімен тіркесіп "білген жоқпын", "түсініп тұрған жоқпын",
тіркестерінің мәнімен сәйкес келеді. Демек, бұл сөз белгілі жағдайда
құқықтық ұғымды білдіру үшін қолданылғанда ғана заң термині бола алады және
соңғы қызметті "қауіптену", "солай шығар-ау деп ойлау" мағынасының
негізінде пайда болады. Осы арада айта кететін бір жай – сөздің бір
мағынасы терминдік мағына алғанда, жаңа ұғымды білдіргендіктен басқа
мағыналарының бүтіндей дараланып өз алдына дербес сөз ретінде танылады.
Олай болса, сөздің термин болып қалыптасуымен бірге дүниеге жаңа сөз
келеді де, тіліміздің лексикалық қорын байытады. Енді бір қатар сөздер
терминге өткеннен кейін тек сол мағынада ғана жұмсалады. Мысалы, "кешірім"
деген заң термині бар. Оның мәнін заң терминдерің сөздігінде (1986 жылы
шыққан) былай түсіндіреді. "Помилование – кешірім . Сотталған адамға
тағайындалған жазаны жеңілдету немесе оның сотталды деген атағын жою туралы
акті. Кешірім беруді СССР Жоғарғы кеңесті Призидиумы мен Қазақ ССР кеңесі
Президиумы жүзеге асырады ". Бұл күнде "кешірім сөзінің басқа мәні жоқ,
осы мағынамен шектелген . Қазір заң терминніне айналған "беттестіру" де тек
терминдік мәнде жұмсалатын болды. Ол жалпыхалықтық лексидада сирек
қолданылады. Оның мағынасы: "Куәлардың жауаптарында қайшылық болған
реттерде тергеуші немесе анықтама жүргізуші адам оларды беттестіріп, жауап
алуға құқылы. Беттестіру бұрын жауап алған екі куә арасында ғана болады".
Осы әрекетті "беттестіру" дейді.
Заң терминдері де лексикалақ қордың басқа стильдік топтарының
құрамындағы атаулар сияқты жаңа сөздермен толығып не болмаса терминдік
мәннен ажырап, қолданыстан шығып, қалып отырады. Яғни, бұл саладағы
терминдер құрамында да сөздердің архаизмденуі және неологизмдердің пайда
болуы – үйреншікті құбылыс. Мұндай өзгерістерге әртүрлі тарихи-әлеуметтік
оқиғалар, бұл оқиғаға берілген әрқилы баға мен қоғамдық пікірлер түрткі
болады. Бір кезде адамдар арасындағы қатанасты жүйелі түрде жүргізуші,
әділет нормасын сақтап қорғаушы, қылмыстыға жазалау үкімін шығаратындар
билер болғанын айтқанбыз, ол кезде "би "сөзі архаизмденіп, оның қызметін
атқарып отырған сөз ( сот) құрамына енді. Бұрын әділеттілік нормасын бұзған
адамдарды "күнәкәр" деп тауып, оны ислам дінінің ережелеріне сәйкес
жазлайтын. Оның істеген ісін "күнә" дейтін. Бұл екеуі де араб тілінен
келген кірме сөздер (күнәкәр, күнә). Олар ана тілімізге құқықтық ұғымды
білдіретін заң терминінің қызметінде қабылданған болатын. Кейін бұлардың
орнына "айып, айыпкер, қылмыс, қылмысты" сөздері қабылданып, "күнә,
күнәкар" атаулары архаизмденді". Жалпыхалықтық лексикамен терминдік
лексиканың арақатынасында мынадай жағдайлар да болады: алғашында заң
терминнің мағынасын білдіретін сөз кейін өзі білдіретін ұғымның
күрделенуіне қоғамдық тұрмыстан шығып қалуының салдарынан архаизмденуі
мүмкін. Ал осы сөз бірнеше уақыттан кейін сол бастапқы қызметін қайта
атқаратын болып, тілімізге қайтадан оралатын жағдайы да болды. Осы күнде
қолданысқа қайта енген "әкім" сөзі осыған дәлел. Бұл қазақтың төл сөзі емес
араб тілінен енген: "әкім – 1) басқарушы, губернатор, бастық; 2) ауыс,
үстемдік етуші, билеуші; 3) судья, арбитр" , Бұл сөз кеңес дәуірінде
атқарушы органдарды басқаша атаудың нәтижесінде қолданыстан шығып қалған
болатын. Кейін одақтық басқару тарап, әр республиканың егемендікке қолы
жеткенде, еліміздің жергілікті жерлеріндегі атқарушы органдарын білдіретін
құқықтық ұғымды осы әкім сөзі білдіретін болды: облыс әкімі, аудан әкімі,
қала әкімі. Бұл сөз ана тілімізге қайтып оралғанда, бұрынғы мағынасын дәлме-
дәл қайталамайды: оның қазіргі мәні бастапқыдан әлде қайда күрделі.
Сондықтан ол енді ел билеудің мүлдем басқа сападағы түрін білдіреді;
Президенттік басқарудың жергілікті жерлеріндегі бұтағын білдіретін заң
термині. Келтірген күнә, күнәкәр, әкім сөздері тілімізге араб тілінен енген
кірме сөздер екенін айттық. Заң терминдерінің құрамы, сонымен шығу төркіні
екі бағытта болды: біріншісі – қазақтың төл сөзіне саналы түрде терминдік
мағына беру де, екіншісі – басқа тілден ауысқан кірме сөздерді терминдік
қызметте қолдану. Осы кейінгі жолмен пайда болған заң терминдері қатарына
орыс тілінен енген не орыс тілі арқылы басқа да батыс елдерінен ауысқан
атаулар да біраз бар: бюрократизм, вакансия, бюллетень, вексель,
виндикация, депутат, диверсия, демарш, документ, идентификация кодекс т.б.
осы сияқты сөздер бұл күнде заң терминдері қатарынан тұрақты орын алған.
Айта кететін бір жай, оған терминдік мән беру тенденциясы бар. Бұл –
құптарлық бағыт. Тек асыра сілтеп алмауымыз керек. Мәселен, бұл күнде
"командировка" сөзін " іссапар", "гимнді" "әнұран", "гербті" "елтаңба"
дейтін болдық, өте орынды, ұғымды, дәл, толық мәнін білдіретін баламалар.
Керісінше, кез-келген интернационалдық терминдерді аударудың жолы осы екен
деп, қазақшалай беру де жарамайды. Оны тілді тұтынушылар қабылдамай қоюы да
мүмкін. Тағы бір кемістік терминді әр түрлі тәржімелеудің салдарынан бір
ұғымды бірнеше сөз жарыса білдіріп жүрген жағдай бар. Мысалы, "семья"
деген заң терминдері бар ( кең мағынада саяси – әлеуметтік мәнді білдіретін
атау), осыны қазақшалаушылар көбейіп, отбасы, жанұя, түтік, ошақ сөздері
арқылы беріліп келеді. Төртеуі де қолданыста, әрбір мерзімді баспасөз осы
сөздерден өз қалағанын алады. Осындай алақұлалық соңғы кезде көбейіп кетті.
Олар терминкомның шешімі "де құлаққа аспайды, өйткені бұл мекеме осы
сөздердің ішінен "отбасы" атауын ғана термин ретінде бекіткенін білеміз.
Бір ұғымды білдіретін қылмыскер, қылмысты, айыпкер, айыпты сөздерінің заң
сөздігінде термин қызметінде біріншісі ғана алынған. Бірақ практикада
осының кез-келгенін қолданылып жүр. Шындығында бұл сөздердің мағыналары
бір-біріне жуық болмағанымен, айырмашылықтары да бар: "айыпкер " үстінен
"қылмысты" іс қозғалып, ол сотта қаралып жатқан адам деген ұғымды
бірдірсе, істеген қылмысты мойнына қойып, сотта жазасын алған кісі ұғымын
білдірсе керек. Осы сөздерге кейінгі шыққан заң терминдерінің сөздігінде
мынандай анықтама берілген: "Обвиняемый – айыпкер. Қылмыс істеді деп айып
тағылған адам". "Преступник - қылмыскер". Қоғамдық немесе мемлекеттік
құрылысқа, шаруашылыққа әлеуметтік жүйесіне, әлеуметтік мүлікке
азаматтардың өз басына, саяси, еңбек, мүлік және басқа құқықтарға қол
сұғуға бағытталған, қоғамға қауіпті, сондай-ақ қылмыстық заңда көрсетілген
құқық тәртібін бұзған, қоғамда басқа да сондай іс-әрекет жасаған адам.
Бұдан шыққан "қылмыскер" мен "айыпкер" екеуі екі түрлі ұғымды
білдіретін заң термині, олар синонимдік қатар түзе алмайды. Осы арада айта
кететін бір жай – "қылмыскер" мен "қылмысты" сөздерінің мағынасы туралы.
Бұл екі сөздің мағыналарының арасына да тепе-теңдік белгісін қоюға
болмайды. Біріншіден, қылмыскер ертерек субстантивтенген. Сондықтан
қылмысты сөзі оған қарағанда сын есімдік қызметте жиірек қолданылады:
"Қылмыскер адам" тіркесінен гөрі "қылмысты адам" тіркесі тілдік нормаға
сәйкес келеді. Екіншіден, қылмыскер сөзінің білдіретін мәні қылмысты
атауынан басқаша. Біріншісі, бұрын бірнеше рет қылмыс жасап, елге белгілі
кәнігі баукеспе (орысшасы - "уголовник", рецидивист) деген мәнде айтылса,
екіншісі, бұрын қылмыс жасап қолға түспеген, осы жолғы ғана істеген заңнан
тыс әрекетімен белгілі болып отырған кісіні аңғартады. Сөз мағынасының
осындай сырттай байқала бермейтін, тереңірек бойлауды қажет ететін
бұралаңдары көп болады. Қазақ тілі заң терминдерін жасағанда, мұны міндетті
түрде ескеріп отыру керек.
Жалпыхалықтық лексикадағы сөздер әр түрлі функционалдық стильде ғылыми
әдебиеттерде қолданылып жатса, екінші бір жағдайда басқа мағынада
қолданылып, жалпыхалықтық лексиканы байытуы, соның құрамына өтуі де
кездесіп отырады.
Мысалдар: "Бұл кісі біздің үйдің прокуроры" деген сөйлемдегі прокурор
сөзі заң термині болу қызметінде жұмсалып тұрған жоқ, бұл арада сол үйдің
басшысы, отбасында шешуші роль атқаратын кісі", - деген мағынада
қолданылып тұр. Осындай бұрын тіркеспейтін тілдік ортада, басқа сөздердің
қоршауында келіп, ауыспалы мәнде жиі қолданылуының нәтижесінде жаңа
мағынаға ие болып, жалпыхалықтық лексикаға өткенде терминдік қасиетін
жоғалтады. "Прокурор" сөзінің соңғы мағынада қолданылуында осы байқалады:
1. Оның мағынасы ауысқан ( заң қызметкері деген ұғым емес, үйдің иесі,
әйелі деген ұғымды білдіреді);
2. Экспрссивтік-эмоционалдық мағынада айтылған, яғни сөзге логикалық
екпін түсіріп, көтеріңкі дауыспен айтылады да, мағынасында ерекше бір
әсерлілік тыңдаушыға ерекше көңіл қоярлық қасиет пайда болған. Мұндай
көпмағыналылық, экспрессивтік – эмоционалдылық терминдерде болмайтын,
олардың табиғатына жат қасиет. Сондай-ақ "адвокат" сөзі де – заң термині.
"Адвокат - ақтаушы. Адвокаттар коллегиясының мүшесі". Оған жоғарғы білімі
бар және заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жылдық стажы бар. Мұндай
көпмағыналық, экспрессивтік-эмоционалдық терминдерде болмайтын, олардың
табиғатына жат қасиет. Сондай-ақ "адвокат" сөзі де – заң термині. Адвокат –
ақтаушы. Адовокаттар коллегиясының мүшесі". Оған жоғары стажы бар СССР
азаматтары қабылданды" Қазір осы сөз де кейде заңдық мамандықты білдіру
қабілеттінен басқа мәнде жұмсалады. Ол да бастапқы мағынасынан ауысып,
келтірінді мәнде жұмсалады. Ол бастапқы мағынасынан ауысып, келтірінді
мәнде жұмсалған жағдайда болады. Мысалы: "Бұл арада сенің араласатын жөнің
жоқ, балалар өзі шешіпті. Оларға сенің адвокататтығыңның қажеті болмай
қалды", - дегендегі адвокат сөзі арашашылығың, жанашырлығың, қолданушылығың
сияқты атаулардың білдіретін мағынасын білдіреді. Сөйтіп, адвокат сөзі де
осы қолданыста бейтарап лексикадағы соңғы сөздердің синонимдік қатарына
қосылады. Сондықтан да бұл сөздің кейінгі мағынада заң терминдерінің
табиғатына жат көпмағыналылық, ауыспалы мағыналылық қасиеттерге ие болып
және экспрессивті-эмоционалдық мәнді білдіріп жүр. "Куә " сөзі де заң
термині: "Свидетель - куә". Қылмыстық немесе азаматтық іс бойынша өзіне
белгілі мән-жайлар туралы жауап бере алатын адам". Осы сөз де бұл күнде
жалпыхалықтық лексикада кең мағынада айтылып терминдік қызметтен басқа
мағынада да қолданыла береді.
Мысалдар: "Куә" сөзі. Зәбір көргенді, куәларды қазбалап сұрап алып,
заң бойынша үкім шығаруға тырысты. (М.Қаратаев). 2. Бұған бүкіл ауыл куә.
Келестің жұмсақ толқындары куә, Кеңсай да куә, аспандағы жұлдыздар да куә.
Бірінші сөйлемде куә сөзі ұғымды білдірсе, екінші сөйлемдегі олай емес,
қылмысты дәлелдейтін адам ұғымында қолданылып тұрған жоқ, жалпы болған
істі дәлелдеуші деген ұғымды білдіреді және дәлелдеуші міндетін бұл арада
бүкіл бір ел адамдары да, табиғат та атқарады. "Куә бол жаным, куә бол
айым, куә бол Алатауым", - дегенде тауды куәлікке шақырады. Бұл арадағы куә
сөзін де заң термині деуге келмейді.
"Жала" сөзі де термин болып саналады: "Клевета - жала". Қазақ ССР-інің
қылмыстық кодексі бойынша ауызша жазба түрінде адамның абыройын түсіретін
көрінеу өтірік-өсек тарату, не болмаса ауыр қылмыс істеді деп айыптап, жала
жабу қылмыс болады. Сөйтіп, қылмыстың түрі ретінде заң терминдерінің
қатарынан орын емес, тұрмыстағы жай ғайбаттау, біреудің сыртынан айтылған
жеңіл өсек те жала делінді. Соңғысы терминдік мәнде емес, жалпыхалықтық
лексикадағы сөз болғандықтан "өтірік", "өсек", "жала" сөздерімен сәйкес
келіп синонимдік қатар түзеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz