Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың функционалды-семантикалық категориясы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 126 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІ

А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫ атындағы ТІЛ БІЛІМІ ИНСТИТУ ТЫ

ӘОЖ 811. 512. 122' 36 Қолжазба құқығында

СОЛТАНБЕКОВА АЛЬФИЯ АБДЫКЕНҚЫЗЫ

Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың функционалды-семантикалық категориясы

Мамандығы - 10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертациясы

Ғылыми жетекшісі: филолия ғылымдарының

докторы, профессор Е. Жанпейісов

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының тілдік жүйедегі орны

1. 1 Функционалды-семантикалық өріс концепциясының теориялық негіздері . . . 8

1. 2 Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының семантикалық аспектісі . . . 13

1. 3 Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық функционалды-семантикалық категориясының негізгі сипаттамасы . . . 26

1. 4 Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың аспектуалдылық, темпоралдылық, модалділік және таксис категорияларымен байланысы . . . 34

1. 4. 1 Қимылдың дистрибутивті қайталануы . . . 48

1. 4. 2 Интервал мен қимылдың нақты қайталануы жағдаятының

түрлері . . . 55

1. 5 Нақтылық/жалпылыққа құрылған сөйленімдердің коммуникативтік-прагматикалық аспектісі . . . 60

2. Шақтық бейлокалдылыққа құрылған сөйленімдер және олардың берілу жолдары

2. 1 Қазақ тіліндегі шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтары . . . 67

2. 1. 1 Шақтық бейлокалдылықтың «нақты қайталау» мен «дағдылы қайталау» мағыналық түрлерінің ұқсас тұстары мен айырмашылығы . . . 72

2. 1. 2 Шақтық бейлокалдылықтың «ұдайы шақтылық» пен «шақтан тысқары» мағыналық түрлерінің ұқсас тұстары мен ерекшеліктері . . . 75

2. 1. 3 Ұдайылық жағдаятындағы субъектінің рөлі . . . 83

2. 2 Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық ұғымын білдіретін нақты әрі жалпы түрдегі субъектілер мен темпоралды көрсеткіштердің қатысы . . . 88

2. 3 Шақтық бейлокалдылықтың категориялық жағдаяттары және интервал ұғымына қатыстылығы . . . 98

2. 4 Мезгілдес сабақтас құрмалас пен мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдердің шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық ұғымына қатысы . . . 101

2. 5 Шақтық бейлокалдылықтың сапалық семантикалық тілдік құралдар арқылы жасалуы . . . 103

Қорытынды . . . 116

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 120

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Функционалды грамматиканың негізгі принципі - тілдік бірліктердің қолданылуындағы мағыналық, мазмұндық жағын, яғни қызметін басшылыққа алып, әртүрлі тіл деңгейіндегі тілдік бірліктерді қарым-қатынас процесімен, сөйлеу жағдаятымен тікелей байланыста қарастыру. Бұл зерттеу әдісінде тілдік категориялардың ішкі мағынасын жан-жақты ашып көрсетуде дәстүрлі лингвистиканың әдіс-тәсілдері де қолданыстан тыс қалмайды. Себебі кез келген тіл белгілі бір лексикалық, грамматикалық парадигмаға түскен тұтастық болып табылады. Біз жұмысымызда функционалды-семантикалық өріс теориясының негізгі зерттеу нысаны болып танылатын екі бағытты («тұлғадан → мағынаға қарайғы» және «мағынадан → тұлғаға қарайғы») да қоса пайдалана отырып, шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық (ары қарай ШЛ/ШБЛ) категориясын білдіретін түрлі тіл деңгейіндегі бірліктердің тілдік жүйедегі қызметі мен сөйлеу жағдаятындағы жұмсалымдық әлеуеті қарастырылады.

Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық қазақ тілінде бұған дейін тұтас функционалды-семантикалық категория ретінде арнайы зерттеу нысаны болмаған. Зерттеу барысында теориялық мәселелерге байланысты Э. Кошмидер, Н. А. Козинцева, Ш. Балли, В. В. Виноградов, А. М. Пешковский, А. Б. Шапиро, Г. В. Гак, Г. В. Колшанский, М. В. Ляпон, Г. А. Золотова, М. А. Шелякин, Н. Ю. Шведова, Т. П. Ломтев, М. Г. Грепль, М. Б. Будильцева, Г. А. Эслон, А. В. Бондарко, Н. Е. Петров, В. Н. Бондаренко, Л. А. Бирюлин, Т. И. Дешериева және т. б. ғалымдардың еңбектерін басшылыққа алдық. Қазақ тіл білімінде ШЛ/ШБЛ категориясына қатысты зерттеу жұмыстары болмағанымен, функционалды грамматика теориясына қатысты А. Байтұрсынұлы, Ы. Маманов, Н. Т. Сауранбаев, И. Ұйықбаев, З. Қ. Ахметжанова, Е. Н. Жанпейісов, Қ. Рысалды, Б. Шалабаев, Б. Қапалбеков еңбектерінің алатын орны ерекше. Осы орайда жас зерттеушілер О. Жұбаева, М. Жолшаева, А. Жаңабекова, С. Құлмановтардың еңбектерін атап өткен жөн.

Тілдің маңызды қызметтерінің бірі саналатын коммуникация мен танымдық әрекет сөйлеуде айқын көрінетіндіктен, тіліміздегі функционалды-семантикалық өрістерді функционалды грамматика тұрғысынан тіл және сөйлеу деңгейінде қарастыру қажеттігі туындап отыр. Бұл орайда локалдылық семантикасын коммуникативтік-прагматикалық аспектіде зерттеу өзекті мәселердің бірі болып есептеледі.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеуде шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясын функционалды грамматика тұрғысынан уақытпен, кеңістікпен, қимылмен, субъектімен бірлікте қарастыру − қазақ тіл білімі үшін өзекті мәселе. Құрылымдық грамматикада бұрын-соңды шақтық локалдылық категориясы арнайы зерттелмеген. Сол себепті бұл категория функционалды грамматика ұстанымдары тұрғысынан алғаш зерттеу нысаны болып отыр.

Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категория ретінде ақиқат шындықтағы түрлі амал-тәсілдердің адам санасында танылған объективті болмысын тілдік, тілдік емес жағдаяттар тұрғысынан және коммуникациядағы түрлі прагматикалық жағдайлар тұрғысынан зерттейді. Сонымен қатар шақтық локалдылық семантикасын білдіретін тілдік бірліктер функционалды грамматикада жүйелі-құрылымдық және функционалдық бағытта кешенді түрде қарастырылады.

Қандай қимыл-әрекет болсын белгілі бір уақыт кезеңінде өтіп жатады. Шақтық локалдылық категориясының мазмұны − қимылдың жүзеге асып жатқан кезеңі мен өту орнының анық немесе жалпылық сипат болуында. Сол іс-әрекетті жүзеге асырушы субъектінің нақты және жалпылық сипатта болуындажұмсалуын нақты шақтылық/жалпы шақтылық (временная локализованность/нелокализованность) категориясы білдіреді. Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясы сөйленімді уақытқа қатысты нақтылық/жалпылық жағынан сипаттайды. Дәстүрлі грамматикадағы шақ формалары коммуникация процесінде уақыт ұғымын білдіреді, яғни шақтық мағына үстейді. Сол себепті уақыт ұғымындағы барлық тілдік құралдар тілдің түрлі деңгейінінен көрініс береді. Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың мазмұны тек шақ көрсеткіштері арқылы ғана ашылмайды. Ол − тек бір қыры ғана. Шақ көрсеткіштері жеке өзі тұрып локалдылық мағынаны бере алмайды. Локалдылық мағына міндетті түрде өзімен астасып жатқан басқа да семантикалық категориялармен тығыз байланыса отырып, функционалды-коммуникативтік тұрғыдан лексикалық, морфологиялық, синтаксистік деңгейдегі тілдік бірліктер арқылы ашылады, осымен байланысты қазақ тіл білімінде шақтық локалдылықты/ құралдар ықты білдіретін әртүрлі тіл деңгейіндегі тілдік бірліктердің жұмсалу өрісін, функционалдық мәні мен семантикалық құрылымын айқындайтын зерттеулердің жоқтығы жұмыстың өзектілігін айғақтайды.

Қазақ тілінде ШЛ/ШБЛ-тың ерекшелігін білдіретін арнайы грамматикалық формалар болғанымен, осы ерекшелікті көрсететін лексикалық, морфологиялық, синтаксистік құралдар бар. ШЛ/ШБЛ семантикалық категориясын объективті шақтық белгілерді бейнелей келе, нақты/жалпы сипаттағы субъекті мен объектінің қатысы арқылы жүзеге асып жатқан нақты/жалпы түрдегі қимыл-әрекеттердің өту орнын анықтайды. ШЛ/ШБЛ-тың (нақтылық/жалпылық) қарама-қарсы ұғымы жекелік/көптік сипаттағы іс-әрекеттерден гөрі кеңірек қарастырылады. Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық − сонымен қатар болмыстың таным әрекеті арқылы адам санасында қалыптасуы барлық материалдық жүйедегі қимылдардың қайталануын, кезек-кезек қолданылуын, бірінен соң бірі өтіп жататынын әрі сол қимылдардың нақты сипат алуын қарастыратын семантикалық категория. Жоғарыда көрсетілген мәселелердің барлығы толық шешімін тапқанда ғана қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың семантикалық өрісі кең әрі анық айқындала түседі.

Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық функционалды-семантикалық категориясының берілу жолдарын, функционалдық табиғатын ашатын тілдік бірліктердің семантикасы мен қолданысы.

Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылықтың функционалды-семантикалық сипаты.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясын жүйелі-құрылымдық жағынан және функционалды-семантикалық өріс теориясы тұрғысынан кешенді түрде қарастыру, лексика-грамматикалық, лексика-семантикалық және функционалдық тұрғыдан талдау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:

- уақытқа қатысты шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының құрылымдық және функционалды грамматика тұрғысынан ғылыми теориясын негіздеу;

- шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық шеңберінде аспектуалдылық, темпоралдылық, модалдылық ұғымдардың тығыз байланыстылығын анықтау, басқа да семантикалық категориялармен астас тұстарын көрсету.

- локалдылық/бейлокалдық мағынаны білдіретін тілдік бірліктердің қолданысындағы ерекшеліктері мен қызметін айқындау;

- шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық ұғымының моделін жасауға қатысатын түрлі сөйлем мүшелерін: субъект (бастауыш), объект (пысықтауыш) және локалды пысықтауыш (мекен пысықтауыш), сонымен қатар темпоралды, кеңістіктік көрсеткіштердің жұмсалуын анықтау;

- мәтін құрылымын мағыналық тілдік бірлік ретінде тану үшін локалдылық пен бейлокалдылық сыңарлардың кезек-кезек алмаса қолданылуын анықтау;

- шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтарының семантикалық ерекшеліктерін көрсетіп, жалпылық мағынаны айқындау;

- шақтық бейлокалдылық ұғымын білдіретін түрлі тілдік бірліктерді жүйелеу, сапалық семантикалық тілдік құралдар жүйесін көрсету, сапалық мағынаның бейлокалдылыққа құрылған қимылдардан көрінетіндігіне талдау жасау.

Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Сипаттамалы, салыстырмалы синхрондық әдіс-тәсілдер (қазіргі таңдағы орыс тіл біліміндегі функционалдық сипаттағы ғылыми тұжырымдар қолданылды), жүйелеу (локалдылық семантикасын білдіретін тілдік құралдар бір жүйеге келтірілді), компоненттік (шақтық локалдылық шақтық бейлокалдылыққа оппозиция ретінде жеке талданып көрсетілді), жіктеу, морфологиялық, синтаксистік талдау (нақтылық пен жалпылыққа құрылған сөйленімдер коммуникативтік-прагматикалық тұрғыдан қарастырылды, шақтық локалдылық ұғымын білдіретін мезгіл бағыныңқылы сөйлемдер анықталды) және семантикалық талдау әдістері қолданылды.

Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде тіл ғылымының іргелі зерттеулері және соны бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды. Шақтық локалдылық категориясының табиғаты мен қалыптасу, даму жолдарын зерттеу барысында Э. Кошмидер, А. В. Бондарко, И. Н. Смирнов, Н. А. Козинцева, Г. А. Золотова, М. А. Шелякин, қазақ тіл біліміндгі А. Ысқақов М. Балақаев, Т. Қордабаев, Е. Жанпейісов, З. Ахметжанова, Қ. Рысалды, Б. Шалабай, Б. Қапалбеков, М. Жолшаева, А. Жаңабекова, О. Жұбева, С. Құлманов т. б. ғалымдардың зерттеу қағидалары теориялық-әдіснамалық тұрғыдан басшылыққа алынып, зерттеуімізде басты назарда болды.

Зерттеу жұмысының дереккөздері. Жұмыстың зерттеу нысанына орай дереккөз ретінде М. Әуезовтың 20 томдық шығармалары, Б. Майлиннің, Ж. Аймауытовтың, І. Есенберлиннің, басқа да танымал ақын-жазушылардың туындылары мен екі мыңға жуық жинақталған мысал зерттеуге арқау болды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық алғаш рет қазақ тілі деректері негізінде функционалды-семантикалық аспектіден кешенді түрде қарастырылды;

- шақтық локалдылық ұғымын білдіретін тілдің түрлі деңгейіндегі тілдік бірліктердің жүйесі функционалды, коммуникативтік-прагматикалық аспектіде анықталды;

- шақтық локалдылық пен бейлокалдылық тілдегі қолданыстағы ерекшеліктері негізінде оппозиция ретінде танылды;

- шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық уақытпен, кеңістікпен, қимылмен, субъектімен тең дәрежеде қабаттаса отырып жан-жақты сипатталды;

- шақтық бейлокалдылықтың мағыналық топтарының (нақты қайталау, дағдылы қайталау, ұдайы қайталау (соңғы екі түрін толық әрі толық емес жинақтылық ретінде қолдануға болады) семантикалық ерекшеліктері анықталды;

- шақтық локалдылық мағынаның сөйленім және мәтін деңгейіндегі өзіндік ерекшеліктері тілдік құралдар арқылы айқындалды.

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазақ тіліндегі шақтық локалдылық функционалды-семантикалық категориясының мағыналық құрылымының анықталуы функционалды грамматиканың теориялық мәселелерін айқындауға және құрылымдық грамматика теориясын дамытуға өзіндік деңгейде үлес қосады деп ойлаймыз. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері қазіргі тіл білімінің функционалды грамматика саласындағы «формадан → мағынаға» және керісінше «мағынадан → формаға» қарайғы семасиологиялық және ономасиологиялық екі бағыттың теориялық негізгі ұстанымдары мен концепцияларын жетілдіруге ғылыми тұрғыдағы мәселелерін шешудегі принциптердің айқындалуына мүмкіндік жасайды.

Зерттеу жұмысының практикалық мағызы. Зерттеу материалдары мен алынған нәтижелерді қазақ тілінің функционалды грамматикасы, морфология, синтаксис және қазақ тілі грамматикасының өзекті мәселелері бойынша жүргізілетін курстарда пайдалануға болады. Таратып айтсақ: а) қазақ тілінің шақтық көрсеткіштері жөніндегі курстарда (морфологиялық категориялар, шақ, есімдік, предикативтілік теориясы, жинақты-жекелілік сөйлемдер) ; ә) грамматика мәселелері бойынша оқылатын арнайы курстар мен арнайы семинарларда; б) қазақ тілін басқа тілді аудиторияға үйрету үшін де пайдаланылады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық ұғымы референттің қатыстылығына қарай толық бір сөйленімнің немесе мәтіннің бойынан табылады: ШЛ сөйлеу жағдаятының белгілі бір шаққа шоғырлануын қарастырса, ШБЛ ұғымы жалпылық сипаттағы белгісіз, анық емес жағдаяттарды түсіндіреді, яғни тілдегі қолданыстағы ерекшеліктері негізінде оппозиция ретінде танылады;

- шақтық локалдылық, аспектуалдылық, темпоралдылық, таксис сияқты семантикалық категориялардың басын біріктіретін ортақ тұстары − уақыт мезгілі (шақ ұғымы) . Шақтық локалдылық осы және басқа да семантикалық категориялармен бірлесе келе, тығыз байланыста астасып жатады;

- бұл семантикалық категорияны түсіндіруде түрлі тіл деңгейіндегі тілдік бірліктер жүйесі мен олардың бір-бірімен байланысы үлкен рөл атқарады;

- ШЛ/ШБЛ категориясын түсіндіруде қолданылатын тілдік құралдар қатары: етістіктің шақ формалары, референттік/референттік емес субъектілер тобы, объекті, лексикалық бірліктер, сөйленім, мәтін деңгейіндегі темпоралды көрсеткіштер, локалды көрсеткіштер. Бұл тілдік көрсеткіштердің ШЛ/ШБЛ ұғымындағы қолданысы бірдей емес;

- нақтылық/жалпылық ұғымының коммуникативтік-прагматикалық аспектіде алар орны ерекше. Сөйлеу жағдаятындағы сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынас прагматикалық прессупозиция түрлерін анықтай отырып танылады;

- локалдылық/бейлокалдылық семантикасын функционалды грамматика принциптері тұрғысынан қарастыру арқылы оның тілдегі лексика-грамматикалық (грамматикалық формалар, сөзжасамдық қосымшалар, лексикалық бірліктер) және синтаксистік көрсеткіштер (коммуникативтік-прагматикалық аспекті, сөйлем, мәтін) арқылы берілу жолдарын толық көрсетуге болады.

Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен нәтижелері «С. Аманжолов және қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2004), «Педагогикалық білімнің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент, 2006), «Қазақ тіл біліміндегі функционалдық бағыт» атты ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2006), «Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), «Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі» атты ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), сондай-ақ ҚР БжҒМ А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы «Лингвистикалық жұма» атты ғылыми-әдістемелік лингвистикалық семинарда (2010 ж., 19 ақпан) баяндалды. Диссертацияның мазмұны ғылыми басылымдар мен жинақтарда 10 мақала түрінде жарияланды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Шақтық локалдылық/шақтық бейлокалдылық категориясының тілдік жүйедегі орны

1. 1. Функционалды-семантикалық өріс концепциясының теориялық негіздері

Тіл - қоғамдағы адамдардың практикалық қатынасының құралы. Тілді бір адам өзі үшін ғана қолданбайды, басқа адамға өзінің ойын білдіру, жеткізу үшін қолданады. Тіл - конкретті сана болғандықтан, қоғамдық өмір өзгерісіне сәйкес қазақтың әдеби тілі күн санап дамып келеді. Қазақ тілінің әлсіз жерін күшейтіп, кедей жерін байыта түсті. Осындай сатылап, бірте-бірте дамудың нәтижесінде әдеби тіліміздегі грамматикалық категориялардың қайсысы болса да дамып, бір жүйеге түсті. Сол грамматикалық категорияларды функционалды-семантикалық аспектідегі тілдік бірліктердің түрлі тіл деңгейі тұрғысынан зерттеу қазіргі таңда тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі ең басты әрі маңызды мәселе болып табылады.

Қазақ тіл білімі қай бағыттағы зерттеуде болсын ғылыми жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Бұл орайда этнолигвистика, лингвомәдениеттану салалары бойынша Ә. Т. Қайдар, М. Копыленко, Е. Жанпейісов, Ж. Манкеева, стилистикадан Р. Сыздық, Б. Шалабай еңбектерін атауға болады. Тілдің жүйелі-құрылымдық жағы А. Ысқақов, Қ. Есенов, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Р. Әмір, Н. Оралбаева, Ө. Айтбаев, М. Серғалиев, Ш. Сарыбаев, М. Оразов, К. Хұсайын, Т. Сайрамбаев, Ә. Жүнісбек, Б. Қалиев, Н. Уәли, Б. Сағындықов, Б. Қасым еңбектерінде көрініс тапса, З. К. Ахметжанова, А. Жұбанов, Т. Абдығалиева, Ж. Жакупов, Қ. Рысалды, З. Ерназарова, Қ. Есенова, Д. Әлкебаева зерттеулерінде функционалды, коммуникативтік-прагматикалық, когнитивтік аспектіден қарастырылған. Қазіргі кезеңде қазақ тіл білімінде ең актуалды проблемалардың бірі − тілдік жүйенің функционалдылық механизмін зерттеу. Мұның өзі функционалды грамматиканың негізін қалауға үлкен әсер етті.

Қазақ тілінің функционалды грамматикасының негізгі ұғымдарына профессор Е. Н. Жанпейісов [1] ғылыми мақаласында талдау жасап, түсініктеме береді. З. К. Ахметжанова [2] тәуелдік, қимылдың өту сипаты, компоративтік категорияларын орыс тілі деректерімен салғастыра зерттеді. Қ. Рысалдының «Сын дәрежесі категориясы: функционалды-коммуникативтік табиғаты» атты қазақ және неміс тілдері негізінде жазылған докторлық диссертациясын да [3] қосуға болады.

Қазақ тілі деректері негізінде функционалды бағытта жүргізілген С. С. Құнанбаеваның көркем мәтіндегі шақ категориясын функционалды-семантикалық өріс деңгейінде зерттеген докторлық диссертациясы [4], Т. Абдығалиеваның болымдылық-болымсыздық категориясын функционалды грамматика принциптері тұрғысынан зерттеген докторлық диссертациясы [5], Б. Шалабай [6], А. Салқынбай [7], Б. М. Нуртазина [8] еңбектерінің де қазақ тілінің функционалды грамматикасының негізін қалауға және оның теориялық қырларын дамыту мен толықтыруда маңызы өте зор. Б. Қапалбековтың «Грамматикалық және семантикалық категориялардың тілдегі көрінісі» тақырыбындағы [9], С. Құлмановтың «Қазақ тіліндегі мүмкіндік модалділігінің функционалды-семантикалық өрісі» тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын [10], М. Жолшаеваның Қазақ тіліндегі аспектуалды семантиканы форма және мазмұн тұрғысынан зерттеген докторлық диссертациясын [11], О. Жұбаеваның «Предикативті өрістің субъектілі-предикатты бірліктері» тақырыбындағы [12], А. Жаңабекованың «Құрылымдық және функционалды грамматиканың зерттеу бағыты мен зерттеу әдістері» тақырыбындағы [13] еңбектерін атап өткен жөн болар.

Сонау А. Байтұрсынұлы, Қ. Кемеңгеров, Қ. Жұбанов т. б. қазақтың ғұлама ғалымдары қазақ сөздерінің қолданымдық ерекшеліктерін білмеді деу тіл ғылымына жасалған үлкен қиянат болар еді. Ғалымдардың тілдік бірліктердің (сөз, қосымша, сөйлем) қолданымдық (функционалдық) ерекшеліктерін тани білген ғылыми көзқарастарын олардың жасаған тілдік жіктемелерінен байқауға болады. Бұл мәселе «Функционалды грамматиканың тілтанымдық негіздемелері» т. б. тақырыптарда арнайы қарастырылуы қажет деп санаймыз. [14, 141] .

Функционалды грамматика мәселелері орыс тіл білімінде ХХ ғасырдың екінші жартысында ғана қолға алынып, арнайы зерттеу нысаны болды. Алайда ХХ ғасырдың басында ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кездің өзінде-ақ ғалымдардың функционалды грамматиканың көптеген мәселелерін терең зерделеп, түсінгені байқалады. Функционалды грамматикаға қатысты қазіргі кезде қолданылып жүрген атауларды қолданбағанымен, ғалымдар функционалды грамматиканың негізгі ұстанымдарын, функционалды-семантикалық категория, өріс, семантикалық инвариант, ұғымдық категориялардың өзіндік ерекшеліктерін терең түсінген. А. Байтұрсынұлы [15], Қ. Кемеңгерұлы [16], Қ. Жұбанов [17] тұжырымдарының бүгінгі таңдағы ғылым жетістіктерімен сәйкес келуі, бір жағынан, ХХ ғасырдың басында ұлттық тіл білімінің қаншалықты құлаштап алға басқанын көрсетсе, екінші жағынан, репрессия зардабының кесірінен ғылым дамуының қаншалықты тежелгенін де танытса керек [18, 75] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.