Алматы облысындағы кіші өзендердің суларын тазарту технологиясы (мысалға бір өзен базасын)



КІРІСПЕ
1. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ӨЗЕН СУЛАРЫН ТАЗАРТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ӘДЕБИ ШОЛУ ... ..
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КІШІ ӨЗЕНДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ..
2.2 Қаскелең өзенінің табиғи.шаруашылық жағдайы
2.1.1 Ауданның физика . географиялық сипаттамасы..
2.1.2 Ауданның климаттық жағдайы...
2.1.3 Инженерлік . геологиялық сипаттамасы...
3 СУШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕПТЕРІ ... ..
3.1 Қаскелең өзенінің гидрологиялық сипаттамасы
3.2 Қаскелең өзенінің су ресурстары...
4 ТАБИҒИ СУЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ.
4.1 Жалпы өзен бассейндерінің жағдайы..
4.2 Қаскелең өзенінің қазіргі жағдайы
5 ТАБИҒИ СУЛАРДЫ ЛАСТАЙТЫН НЕГІЗГІ КӨЗДЕР.
6 БЕТКІ СУЛАРДЫ ЛАСТАУДАН ҚОРҒАУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ..
6.1 Гидротехникалық құрылымның есебі мен жобасы..
6.1.1 Қисық сызықты әкелу арнасының есебі және жобасы.
6.1.2 Магистральды каналдың есебі..
6.1.3 Су алу торабындағы су қабылдағыштың есебі мен жобасы ... ... ... ... ..
6.1.4 Су тастағыш бөгетін есептеу және құрастыру..
6.2 Суды тазартуға арналған құрылымдар..
6.2.1 Магистральды каналдағы тұндырғышты жобалау.
6.2.2 Тұндырғыштың қою қоймалжыңын алып кететін құрылымды есептеу..
6.2.3 Өзін.өзі тазалау процессін қарқындататын биологиялық каналдың есебі.
6.3 Жер бетімен тамшылатып суару...
7 ӨЗЕН СУЫН ТАЗАРТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ..
7.1 Күрделі қаржы, жылдық шығын және жылдық зиян келтіру шығынының есебі.
7.2 Құрылыс процестерін ұйымдастыру және технологиясы.
7.2.1 Жер жұмыстары көлемін анықтау..
7.2.2 Жер жұмыстары өндірісіне арналған транспортты таңдау ... ... ... ... ...
7.2.3 Экскаватордың пайдалану өнімділігін есептеу және забойды жобалау.
8 ҚҰРЫЛЫС КЕЗІНДЕГІ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
РЕФЕРАТ.
РЕЗЮМЕ ...
Қоғамда адамның ой-өрісінің үнемі дамуына байланысты ғылым мен техниканың, өнеркәсіптің өркендеуі заңдылық. В.И. Вернадский биосфераның қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттей келе, биосфера күйінің адам белсенділігіне байланысты үнемі өзгеріп тұратындығын анықтаған. Адамзаттың өнеркәсіп өндірісі саласындағы белсенділігі ғасырлар бойы қалыптасқан табиғи тепе-теңдікті бұзып, қоршаған ортаға орасан зор нұқсан келтіруде.
Яғни , қоғамымыз бен мәдениетіміздің дамуы, су шаруашылық жүйелер мен су тұтыну мөлшерлерімен тығыз байланысты. Дүние жүзінде 1990 жылдан 2005 жылға дейін су пайдалану орта есеппен 40 есеге дейін, ал Қазақстан Республикасында 30 есеге дейін жоғарылады. Сол мерзімде бұрынғы КСРО бойынша өнеркәсіп саласында суды пайдалану 100 еседен жоғары өсті. Су тұтыну мөлшерлерінің жоғарылауы өз кезегінде төгінді сулардың көбеюіне алып келді. Мысалға, Іле өзені суының Қазақстан шекарасындағы ластану дәрежесі 20-25 еседей өскен болса, Шу, Талас өзендері суларының ластануы 5-10 еседен асып отыр [1].
Қазақстанның жер беті су ресурстарының орташа жылдық мөлшері 100,5 км3-ті құрайды. Осы су ресурстарының 56,5 км3 ғана республикамыздың шекарасында қалыптасады. Ал қалған 44,0 км3 көршілес елдерден келеді: Қытайдан – 18,9 км3, Өзбекстаннан – 14,6 км3, Қырғызстаннан – 3,0 км3, ал қалған 7,5 км3 Ресейден келеді. Сумен қамтамасыз ету бойынша Қазақстан ТМД елдері арасында ең соңғы орынды алады. Жылына сумен қамтамасыз ету 1 км2-қа 37 мың м3 және 1 адамға 6,0 мың м3 тең.
1. Ә.К. Зәуірбек, Е.М. Қалыбекова Су ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігі. – Алматы, 2007. – 217 б.
2. Управление водными ресурсами в Казахстане. – Алматы: Контур, 2007. – 288 с.
3. Жуков А.И., Монгайт И.Л., Родзиллер И.Д. Методы очистки производственных сточных вод. – М.: Стройиздат, 1984. – 386 с.
4. Ушаков Е.П., Закиров Н.К., Ташметов З.Х. Экономика-математический анализ проблемы оптимизации водоохранных мероприятий. Водные ресурсы, 1982, № 4. – 116...127 с.
5. Том 13. Основные гидрологические характеристики. – Ленинград: Гидрометеоиздат, 1967. – 471 с.
6. Ежегодник. Качества поверхностных вод по территории деятельности Казахского УГКС за 1983 год. – Алматы, 1984.- 264 с.
7. Ежегодник. Качества поверхностных и морских вод и эффективности проведенных водоохранных мероприятий по территории Казахской ССР за 1990 год. – Алматы, 1991. – 165 с.
8. Пособие по составлению разделов проекта (рабочего проекта) «Охрана окружающей природной среды» (к СНиП 1.02.01-85).М.: ЦНИИ проект, 1987. – 187 с.
9. Балацкий О.Ф., Мельник Л.Г., Яковлев А.Ф. Экономика и качество окружающей природной среды. Л.: Гидрометиздат, 1984. – 192 с.
10. Зәуірбек Ә.К., Су ресурстарын кешенді пайдалану пәні бойынша зертханалық жұмыс. – Алматы, 2009. – 83 б.
11. Бородавченко И.И., Килинский Ю.А., Шикломанов И.А., и др. Мелиорация и водные хозяйство. Т.5. Водное хозяйство: Справочник. – М.: Агропромиздат, 1988. – 339 с.
12. Тимирова Р.В. Методические указания по проектированию водозаборных узлов ферганского типа. – Ташкент: САНИИРИ, 1980 – 55 с.
13. Киселёв П.К. Справочник по гидравлическим расчётам. – Москва, 1972. – 312 с.
14. Замарин Е.А., Фандеев В.В. Гидротехнические сооружения. – Москва, 1960. – 624 с.
15. Кириенко И.И. Гидротехнические сооружения. – Киев, 1987. – 253 с.
16. ҚН және Е 3.02.01 – 08 Жер табандар мен іргетастар. – Алматы, 2008. – 28 б.
17. Ясинецкий, В.Г, Фенин Н.К., Громов В.И. Организация и технология гидромелиоративных работ. – М.: Колос, 1972. – 264 с.
18. 1 – жинақ. Құрылыс жұмыстарына арналған сметелық нормалар және бағалар жинақтары. – Астана, 2003. – 375 с.
19. 37 – жинақ. Құрылыс жұмыстарына арналған сметелық нормалар және бағалар жинақтары. – Астана, 2004. – 133 с.
20. Заурбек А.К. Методические указания по определению ущерба от загрязнения водоемов. – Алматы, 2007. – 26 с.
21. ҚН және Е 12-03-2001, 12-04-2002 – Құрылыс еңбек қауіпсіздігі. Алматы, 2001, 2002. – 29 б.
22. В.С.Лапшенкова Курсовое и дипломное проектирование по гидротехническим сооружениям. – М.: Агрюопромиздат, 1989 – 448с.
23. Том 13. Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и южный Казахстан. Выпуск 2. Бассейн озера Балхаш. – Ленинград: Гидрометеорологическое издательство, 1970. – 645 с.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Орман, жер және су ресурстары факультеті

Диханбаев Әділ Асқарханұлы

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КІШІ ӨЗЕНДЕРДІҢ СУЛАРЫН ТАЗАРТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ (МЫСАЛҒА БІР ӨЗЕН БАЗАСЫН)

6N0805 Су ресурстары және суды пайдалану

_________________________ магистрынің академиялық дәрежесіне
ұсынуға диссертация

Ғылыми жетекшісі т.ғ.д., профессор Зәуірбек Ә.К

Ресми оппоненті т.ғ.д., профессор Карлыханов Т.

Алматы 2010
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Орман, жер және су ресурстары факультеті

Келісілген Бекітілген
кафедра меңгерушісі Орман, жер және су ресурстары
Қалыбекова Е.М. факультетінің деканы Абаева Қ.Т.
2010 ж. ________________ 2010 ж. _______________

Диханбаев Әділ Асқарханұлы
(магистранттың тегі, аты, әкесінің аты)

МАГИСТРАНТ ЖҰМЫСЫНЫҢ ДЕРБЕС ЖОСПАРЫ

Дайындық бағыты ___________________________________ ______________
Мамандығы (білім беру бағдарламасы) _______________________________
___________________________________ ______________________________
Магистратурада оқу мерзімі ___________________________________ ______
Ғылыми жетекшісі ___________________________________ ______________
Магистерлік диссертацияның тақырыбы ______________________________
___________________________________ _______________________________
Магистерлік диссертацияны ұсыну мерзімі _____________________________

Магистерлік диссертация жұмысының жалпы жоспары

1-ші оқу жылы

Жұмыс көлемі мен қысқаша мазмұны
Орындау мерзімі мен есеп беру формасы
1. Теориялық жұмыс

2. Тәжірибелік жұмыс

3. Диссертацияны рәсімдеу

Магистр ______________________ 20 _ ж. _____________________

Ғылыми жетекшісі ______________ 20 _ ж. _____________________

2-ші оқу жылы

Жұмыс көлемі мен қысқаша мазмұны
Орындау мерзімі мен есеп беру формасы
1. Теориялық жұмыс

2. Тәжірибелік жұмыс

3. Диссертацияны рәсімдеу

Магистр ______________________ 201_ ж. _____________________

Ғылыми жетекші ______________ 201_ ж. _____________________

Магистерлік жұмыстың кафедрада алдын ала қорғалуы

___________________________________ _______________________________
(кафедра)

___________________________________ _______________________________
(жылы, күні, айы)

Бағасы (баллмен) ___________________________________ __
Кафедра меңгерушісінің қолы __________________________

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ ӨЗЕН СУЛАРЫН ТАЗАРТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КІШІ ӨЗЕНДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ..
.
2.2 Қаскелең өзенінің табиғи-шаруашылық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.1 Ауданның физика - географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.2 Ауданның климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.3 Инженерлік - геологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 СУШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қаскелең өзенінің гидрологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Қаскелең өзенінің су ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 ТАБИҒИ СУЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ..
4.1 Жалпы өзен бассейндерінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.2 Қаскелең өзенінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 ТАБИҒИ СУЛАРДЫ ЛАСТАЙТЫН НЕГІЗГІ КӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... .
6 БЕТКІ СУЛАРДЫ ЛАСТАУДАН ҚОРҒАУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.1 Гидротехникалық құрылымның есебі мен жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
6.1.1 Қисық сызықты әкелу арнасының есебі және жобасы ... ... ... ... ... ... ...
6.1.2 Магистральды каналдың есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.1.3 Су алу торабындағы су қабылдағыштың есебі мен жобасы ... ... ... ... ..
6.1.4 Су тастағыш бөгетін есептеу және құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
6.2 Суды тазартуға арналған құрылымдар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2.1 Магистральды каналдағы тұндырғышты жобалау ... ... ... ... ... ... ... ...
6.2.2 Тұндырғыштың қою қоймалжыңын алып кететін құрылымды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.2.3 Өзін-өзі тазалау процессін қарқындататын биологиялық каналдың есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.3 Жер бетімен тамшылатып суару ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7 ӨЗЕН СУЫН ТАЗАРТУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... .
7.1 Күрделі қаржы, жылдық шығын және жылдық зиян келтіру шығынының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7.2 Құрылыс процестерін ұйымдастыру және технологиясы ... ... ... ... ... ... ..
7.2.1 Жер жұмыстары көлемін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2.2 Жер жұмыстары өндірісіне арналған транспортты таңдау ... ... ... ... ...
7.2.3 Экскаватордың пайдалану өнімділігін есептеу және забойды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8 ҚҰРЫЛЫС КЕЗІНДЕГІ ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕЗЮМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

5

7
11
12
12
12
14
15
15
16
19
19
21
23

29
34
34
37
40
42
45
45

49

52
54
57

57
61
62
63

64
67
68
69
71
72
КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қоғамда адамның ой-өрісінің үнемі дамуына байланысты ғылым мен техниканың, өнеркәсіптің өркендеуі заңдылық. В.И. Вернадский биосфераның қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттей келе, биосфера күйінің адам белсенділігіне байланысты үнемі өзгеріп тұратындығын анықтаған. Адамзаттың өнеркәсіп өндірісі саласындағы белсенділігі ғасырлар бойы қалыптасқан табиғи тепе-теңдікті бұзып, қоршаған ортаға орасан зор нұқсан келтіруде.
Яғни , қоғамымыз бен мәдениетіміздің дамуы, су шаруашылық жүйелер мен су тұтыну мөлшерлерімен тығыз байланысты. Дүние жүзінде 1990 жылдан 2005 жылға дейін су пайдалану орта есеппен 40 есеге дейін, ал Қазақстан Республикасында 30 есеге дейін жоғарылады. Сол мерзімде бұрынғы КСРО бойынша өнеркәсіп саласында суды пайдалану 100 еседен жоғары өсті. Су тұтыну мөлшерлерінің жоғарылауы өз кезегінде төгінді сулардың көбеюіне алып келді. Мысалға, Іле өзені суының Қазақстан шекарасындағы ластану дәрежесі 20-25 еседей өскен болса, Шу, Талас өзендері суларының ластануы 5-10 еседен асып отыр [1].
Қазақстанның жер беті су ресурстарының орташа жылдық мөлшері 100,5 км3-ті құрайды. Осы су ресурстарының 56,5 км3 ғана республикамыздың шекарасында қалыптасады. Ал қалған 44,0 км3 көршілес елдерден келеді: Қытайдан - 18,9 км3, Өзбекстаннан - 14,6 км3, Қырғызстаннан - 3,0 км3, ал қалған 7,5 км3 Ресейден келеді. Сумен қамтамасыз ету бойынша Қазақстан ТМД елдері арасында ең соңғы орынды алады. Жылына сумен қамтамасыз ету 1 км2-қа 37 мың м3 және 1 адамға 6,0 мың м3 тең.
Қазіргі таңда су ресурстарын тау-кен өндірісі, металлургиялық және химиялық өнеркәсіп сонымен қатар қалалардың коммуналдық қызметі қарқынды түрде ластап, экологияға үлкен қауіп төндіруде. Қатты ластанған су көздері Ертіс, Нұра, Сырдария және Іле өзендері мен Балқаш көлі болып табылады. Қазіргі кезде ауызсудың негізгі көзі жер асты сулары да ластануда [2].
Ауыл шаруашылығынан шыққан төгінді сулар да, яғни өсімдіктердің өнімділігін арттыру үшін қолданылатын минералдық тыңайтқыштар мен ауру мен зиянкестерден, арам шөптерден қорғаудың химиялық амалдарынан шығатын сулар да ластаудың негізгі көзі болып табылады.
Су ресурстарының ластануы адамның дамуы мен денсаулығына орасан зор зиянын тигізуде. Әсіресе Қазақстан үшін бұл жағдай шиеленіс үстінде.
Осыған орай су ресурстарын қорғап, тазарту барлық адамзаттың алға қойған негізгі мақсаты болып отыр.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Жобаның негізгі мақсаты ластанған суларды тазартып, экологиялық таза өнім алу арқылы халықтың денсаулығын жақсарту.
Жобаның міндеті:
oo суды тазарту әлістеріне шолу;
oo суды тазартудың түрлері;
oo тазарту мәселелері.
-
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Өзен суын тазартудың жаңа технологиясы, оның ішінде кешенді тазарту имараттарынан тұратын тұндырғыш пен биологиялық су тазарту каналы (өзін-өзі тазарту процесін қарқындататын канал). Мұндай кешен әлі түзелмеген. Сонымен қатар, суды үнемдеу мен кәріз суларын тазартудың - жер бетімен суарудың жаңа әдісін түзеу.

Қорғалатын жағдайлар:
таңдалған су шаруашылық құрылымдар;
су сапасын жақсарту мақсатындағы тазарту технологиялары;
тамшылатып суарудың жаңа әдісі.

Жұмыстың тәжірибелік мағынасы. Ғылыми зерттеу жұмысының негізі болып Алматы облысындағы таулы өзеннің (Қаскелең өзенінің) су сапасын жақсарту мақсатындағы технологияларды анықтау, суды үнемдеу мен суарудан шыққан кәріз суларды болдырмас үшін жаңа тамшылатып суаруды енгізу.

1 ӨЗЕН СУЛАРЫН ТАЗАРТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНА ӘДЕБИ ШОЛУ

Төгінді суларды механикалық, химиялық, физика-химиялық және биологиялық әдістермен тазартылады. Негізінен осы әдістердің барлығы төгінді суларды тазарту кезінде кешенді яғни тізбектелген түрде қолданылады. Ал, жеке-жеке қолдану төгінді сулардың құрамына байланысты болады [3].
Механикалық тазартуда төгінді судың құрамындағы механикалық қоспалар тұндыру және сүзу арқылы тазартылады. Өлшеміне байланысты үлкен бөлшектер торлармен, құм ұстағыштармен және қи ұстағыштармен тазартылса, ал, жоғарғы қабаттағы ластағыштар мұнай ұстағыштармен, тұндырғыштармен және т.б. тазартылады. Механикалық тазартумен тұрмыстық төгінді сулардың құрамындағы ерімейтін заттардың 60-75 %, ал өнеркәсіптің төгінді суларының 95 %-на дейін тазартылады.
Химиялық тазартуда төгінді суға әртүрлі химиялық реагенттерді қосады. Сөйтіп ластағыштармен реакцияға түскен реагенттер ластағыштарды ерімейтін тұнбаға айналдырып тұндырады. Химиялық тазартуда ерімейтін қоспалардың 95 %-ға дейіні және еріген қоспалардың 25 %-ға дейіні тазартылады.
Физика-химиялық тазартуда коагулянттар қосу, қышқылдандыру, собция және экстракциялар арқылы кіші дисперсті, органикалық емес еріген қоспалардан тазартылады және органикалық заттар мен әлсіз қышқылданған заттарды бұзады. Бұл әдісте электролиз кең қолданылады. Бұл металдардан, қышқылдардан және органикалық емес заттардан тазартады және төгінді сулардағы органикалық заттарды бұзады.
Осылармен қатар төгінді суларды ультра дыбыс, озон, жоғарғы қысым және хлор көмегімен де тазартылады.
Өзендердің және басқа да су көздерінің биохимиялық және физиологиялық өзін-өзі тазарту заңдылығын қолданылатын төгінді суларды тазартудың ең маңыздысы ол биологиялық тазарту болып табылады. Бұл әдісте төгінді суларды тазартатын бірнеше биологиялық қондырғылар бар. Олар: биофильтрлер, биологиялық тоғандар және аэротенктер.
Биофильтрлерде төгінді сулар жұқа бактериалдық қабыршықпен қапталған, ірі дәнді материалдар қабатынан өткізіледі. Бұл қабаттан өткенде қарқынды түрде биологиялық қышқылдану процесі жүреді.
Биологиялық тоғандарда төгінді суларды тазартуға су айдынындағы барлық организмдер қатысады.
Аэротенктер - темірбетоннан жасалған үлкен резервуарлар. Мұнда төгінді сулар бактериялардың белсенді тұнбасынан және микроскопиялық жәндіктерден тазартылады [3].
Қазіргі кезде төгінді суларды тазартудың мынадай: механикалық, химиялық, физикалық-химиялық және биологиялық әдістер бар [1].
Бұл әдістердің барлығы жоғарыда көрсетілген.
Суларды тыңайтқыштармен және пестицидтермен ластанудан сақтау. Минералдық тыңайтқыштарды дұрыс пайдаланатын болсақ, онда олар табиғатты қорғаудың тиімді түрі. Себебі оларды пайдаланғанда, топырақтың құрылымы жақсарады, оның сумен және желмен шайылу орнықтылығын күшейтеді [1].
Тыңайтқыштардың су көзіне түспеуінің алдын алу үшін: тыңайтқыштарды беру мөлшерінің өсімдіктердің қажеттілігіне сәйкестігін сақтауы; жердің биохимиялық ерекшеліктеріне сәйкес тыңайтқыштарды берудің ең тиімді мерзімдерін анықтау; вегетациялық кезеңде тыңайтқыштарды бөлшектеп беру (әсіресе механикалық құрамы жеңіл топырақта); тыңайтқыштарды суарылатын сумен бірге беру олардың мөлшерлерін азайтады (мысалы, жаңбырлату кезінде сумен беру, кәдуілгі мөлшерін екі есе азайтады); тыңайтқыштарды топтастыру үлгіде пайдалану, топыраққа сіңімсіз заттардың енуін төмендетеді; жай әсер ететін сыртқы қабаты қоршалған азоттық тыңайтқыштардың түйірленген түрін немесе шайылуға төзімді және пайдалы әсер коэффиценті жоғары, нәрлі қоректерін топыраққа бірте-бірте беретін қоюланған несеп түрінде еретін тыңайтқыштарды қолдану; топырақ бактерияларының әрекетін төмендететін азот аммониін тез еритін түрге көшіретін нитрофикация ингибиторларын пайдалану; тыңайтқыштардың ашық сақталуын жою.
Пестицидтердің су денелеріне түсуін шектеу үшін төмендегідей шараларды қарастырады:
қолдану жүйелерін жетілдіру. Ең алдымен оларды тұрақты түрдегі дәрі-дәрмектерін (препарат) пайдалануды қысқарту; пестицидтерді зиянкестер өте көп тарағанда пайдалану;
пестицидтер қоршаған ортаға көп таралмауы үшін, оларды жолақты, ошақты немесе тегіс қолданудың орнына шеткілік (краевую) түрде өңдеу. Мұндай өңдеу кезінде өндірістік тиімділігі сақтала отырып пестицидтердің шығыны бірнеше есе рет қысқарды, себебі зиянкестердің табиғи жаулары сақталады. (энтомофоға және т.б.);
пестицидтердің орнына биологиялық қорғану әдістерін кең қолдану;
уландырғыштығы өте төмен, суда өте тез еритін (еру жылдамдығы жоғары) және тасымалдану мүмкіншілігі өте төмен пестицидтердің қауіпсіздеу түрін табу.(жасау). Соңғы талапқа пестицидтердің түйірленген түрі сәйкес келеді;
суарылатын жерлерді авиациямен химиялық өңдеуде тиым салу. Тыңайтқыштарды пайдаланудың негізгі әдісі өте кішкене көлемді бүрку болып табылады.
Тыңайтқыштар мен пестицидтердің ашық суаттарға түсуін жоюдың жалпы шарасына жағамаңылық суқорғау аймақтарын қалыптастыруды орман және сутехника мелиорациясымен және агротехникалық шаралармен біріктіріп жүргізу болып табылады [1].
Суды көк - жасыл балдырлардың ластануынан қорғау. Пайдаланатын суқоймалардың көк-жасыл балдырлардың жаппай өркендеуімен күресу шараларына мыналарды жатқызуға болады: топырақтың шайылуы және ағынды сулардың арқасында суқоймаларына қосымша нәр қорларының келуін күрт төмендету; су өсімдіктері массаларын алу; ал соңынан оларды әр қилы шаруашылық мақсаттарға пайдалану; жергілікті, ең бірінші суқоймаларының жұқпа ошақтарында биогендік бөлшектер мен органикалық заттар едәуір жиналатын тұнбаларды алу және оларды топырақтың құрамын жақсарту үшін органикалық тыңайтқыштар мақсатында пайдалану; қосымша аэрациялау арқылы судың түптік қабаттарының оттек деңгейін жоғарылату.
Бұл шаралар тек қана судың сапасын жақсарту мәселелерімен бірге тамаша органикалық тыңайтқыштар алу мүмкіншіліктерін шешеді. Сонымен қатар өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын өсімдік массаларының биохимиялық құрамы қосымша шикізатпен қамтамасыз етеді. Оларды негізгі биохимиялық құрамы жөнінен өсімдік шикізатының бағалы түріне жатқызуға болады.
Көк-жасыл балдырлар тыңайтқыш ретінде көңмен пара-пар, ал кейбір кездерде олардан асып түседі. Бұл тәсілдің мүмкін және арзан әдісі көк-жасыл балдырларды судан бөлмей-ақ сораптардың көмегімен жинау. Егерде оны танаптарға бірден бере алмайтын болса, олар құмдақ бөлімшелердегі тұндырғыштарда жинайды. Кольматациядан кейін оларда жабайы өсімдіктер өсіп кетеді де, жел шайылуынан қорғайды [1].
Көк-жасыл балдырларды пайдаланудың тағы бір мысалы - оларды техникалық шикізат ретінде ашыту өнеркәсібінде қолдану. 1 кг кепкен денеден шығатын пайдалы ашыту өнімдері, этил спирті - 25-120, бутил спирті - 200-500, ацетон - 6-40.
Көк-жасыл балдырларда азот құрамды заттардың, ең бірінші кезекте белок пен амино қышқылдары көп мөлшерде болатындығынан, оларды жем-шөп мақсатында және амино қышқылдарын алу үшін шикізат ретінде пайдалану. Көк-жасыл балдырларды арнайы өңдегеннен кейін (кептіру, қайнату, жуу) құстардың жем-шөп рационын ауыстыру мақсатында пайдалануға болады. Бұл балдырлар витаминдерге және микроэлементтерге бай.
Көк-жасыл балдырлардан әрі қымбат химиялық заттарды (герариол, әрқилы антибиотиктер, ферродоксин, нуклейн қышқылы, бірқатар ферменттер және көп мөлшерде хлорофилл) бөліп алудың фармацевт пен парфюмер өнркәсіптері үшін болашағы зор.
Суларды басқа көздерден ластанудың алдын алу шаралары. Атом мен жылу электр станциялары салқындату мақсатында табиғи су көздерін пайдаланбауы судың жылылық ластануын азайтады. Ол станциялар өздерінің салқындатқыш тоғанын, шашырату алқаптарын, қуатты градирнияларын салып алулары қажет. Ол ғимараттарда су шашыратылу негізінде салқындатылады. Климаты салқындау аудандарда салқындатқыш - тоғандарды балық өсіруге пайдалану тиімді.
Суды ластамау үшін су көліктері өзінің қалдықтарын арнайы жағалық немесе жүзетін қабылдау бекеттеріне өңдеу үшін тапсырулары керек. Теңіз суларын мұнай өнімдерімен ластамау мақсатында ТМД елдерінде корпусы екі қабатты экологиялық таза танкерлер жасала бастады. Сыртқы қабатты ақауланған жағдайда мұнай ішкі қабаттан теңізге төгілмейді [1].
Суды ластаудан қорғау шараларын жалпы үш топқа топтастыруға болады [4]:
1) Суаттарға төгінді суларды түсуіне жол бермейтін шаралар, яғни өндірістік ғамалияларды жетілдіруге бағытталатын шаралар (өндірістік ғамалиялардың озық технологиясы; сумен қамтамасыз етудің тұйықталған немесе айналымды жүйелері; суды тізбекте пайдалану);
2) Төгінді суларды залалсыздандыру шаралары (тазартудың барлық түрлері; төгінді сулармен шабындықтарды, жайылымдарды суландыру және т.б.; төгінді суларды сүзілу танаптарына жіберу; жинағыш тоғандарға ағызу; жер қыртысының су өткізбейтін қабаттарына айдап тастау (сораптау); булап тазарту; өртеу);
3) Тікелей су көздеріне жүргізілетін шаралар (су қоймаларынан санитарлық жіберіліс; аэрация; суды биологиялық мелиорациялау; су бетінде жүзіп жүрген қоспалардан тазарту).


2 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КІШІ ӨЗЕНДЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ

2.1 Алматы облысындағы кіші өзендер

Алматы облысында 52 мыңнан астам өзендер мен уақытша арналар бар. Олардың жалпы ұзындығының қосындысы 137 218 км-ді құрайды.
Барлық өзендердің 2492-сінің ұзындығы 10 км-ден асады. Пайыздық көрсеткішпен саны жағынан жалпы санының 4,7 %, ұзындығы жағынан 43,7 % алып жатыр [23].
Облыстағы негізгі үлкен өзендер: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек, Бақанас және т.б. Ал қалғандары (орташа және кіші) осы өзендердің салалары болып табылады.
Іле өзені бассейнінде 277 орташа және кіші өзендер бар. Олардың ішіндегі негізгі салалары: Шарын (F = 7720 км2, L = 427 км), Шелек (F = 4980 км2, L = 245 км), Түрген (F = 626 км2, L = 11,6 км), Есік (F = 256 км2, L = 121 км), Талғар (F = 444 км2, L = 117 км), Кіші Алматы өзені (F = 710 км2, L = 125 км), Үлкен Алматы өзені (F = 425 км2, L = 96 км), Қаскелең (F = 3620 км2, L = 177 км), Ақсай (F = 566 км2, L = 70 км), Күрті (F = 12 500 км2, L = 123 км) және Хоргос, Барахудзир, Үсек (F = 1970 км2, L = 164 км) өзендері.
Қаратал өзені бассейнінде 68 салалары бар. Негізгілері: Көксу (F = 4670 км2, L = 205 км), Қарой (F = 484 км2, L = 69 км), Биже (F = 5490 км2, L = 177 км), Шиже (F = 682 км2, L = 390 км), Ақсу (F = 5040 км2, L = 316 км), Лепсі (F = 8110 км2, L = 417 км), Сарқант, Басқан және Биен өзендері.
Лепсі, Ақсу өзен бассейнінде үлкенді кішілі 27 өзендер бар.
Тентек өзені бассейндерінде 52 салалар кездеседі [23].
Міне Алматы облысындағы осы өзендерді салыстыра келе, олардың ішіндегі қатты ластанған өзенді, яғни Қаскелең өзен арнасын тазартуды дұрыс деп шештім.

1 сурет - Алматы облысындағы өзендердін орналасу сұлбасы

2.2 Қаскелең өзенінің табиғи-шаруашылық жағдайы

2.2.1 Ауданның физика - географиялық сипаттамасы

Құрылыс салынатын жер Алматы облысы Қарасай ауданының территориясын қамтиды.
Оңтүстігінде осы Қаскелең өзені бастау алатын Іле-Алатауы жотасы орналасқан. Таулы жағы тасты болып келеді. Одан төменіректе көктемде, жазда және күзде мал жайылатын жайылымдық болса, ал одан төмен рельефі теп - тегіс болып келеді.

2.1.2 Ауданның климаттық жағдайы

Қаскелең өзені рельефін үшке бөліп қарастыруға болады. Олар: таулы, тау алдындағы және жазықтықтар. Рельефіне байланысты климатыда өзгеріп отырады.
Таулы аудандары мәңгілік қар мен мұздықтар жамылған суық болып келеді. Ал тау алдындағы аудандар қысы жылы, жазы ыстық қоңыржай климатты құрайды.

Ауа температурасы

Тау алдындағы және жазық аудандарындағы орташа жылдық температура солтүстіктен оңтүстікке қарай 50-тан 80-90 аралығында өзгеріп отырады. Кей күндері ауа райы жазда +410 С-ге дейін көтерілсе, ал қыста -410 С-ге дейін төмендейді.

1 кесте - Айлық және жылдық орташа ауа температурасы (градуспен)

Айлар
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орт
жылд
Мет. станция

Қаскелең
-5,8
-4,5
0,9
8,6
13,9
18,2
21,3
20,2
15,0
8,1
0,8
-3,4
7,8

Бір тәуліктегі ауа темпратурасы t 0 -5; 0; +5 аралығында ауытқып отырады.
Қыстың күндері кейде ауа температурасы 200 С-ге дейін көтеріліп, бірден жылып кететін құбылыстарда байқалады.

2 кесте - Маусымдық жауын-шашын мөлшері (мм)

Айлар

Мет.
станция
Салқын мезгіл-де
Жылы мезгіл-де
Жылдық
Түзетілуден кейінгі жауынның мөлшері
Жылы мезгілдегі жауынның жылдық жауынға қатынасы
%

Салқын мезгілде
XI - III
Жылы мезгілде
IV - X
Жылдық

Қаскелең
59
105
164
72
117
189
62

Әр жылы жауын-шашын мөлшері орта есептен үлкен шамада ауытқып отырады. Мысалы, Қаскелең ауылында бір жылдағы жауын-шашын мөлшері ең төменгі көрсеткіш 69 мм болса, ал ең жоғарғы көрсеткіш 260 мм-ді құрайды.

Қар жамылғысы

Таулы аудандарда қар жамылғысының қалыңдығы 50-60 см болса, ал жазықтық жерлерде 10-20 см-ді құрайды. Солтүстігінде тұрақты қар қараша айының аяғы, желтоқсан айының басында түссе, оңтүстігінде желтоқсан айында түседі.
Оңтүстігінде қар жамылғысы наурыз айының басында ерісе, ал солтүстігінде осы айдың аяғында ериді.

3 кесте - Қар жамылғысының қалыңдығы (см)

Айлар
Қараша
Желтоқсан
Қаңтар
Ақпан
Наурыз
Он күндік
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
Қар қалыңдығы
0
0
8
8
16
19
21
22
21
19
18
16
5
0
0

4 кесте - Ауаның ылғалдылығы және ылғал тапшылығы

Айлар
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орт жылд.
Абсолюттік
2,2
2,4
3,5
5,3
7,5
10,1
10,1
9,0
6,1
4,5
3,1
2,4
5,6
Қатынастық %
52
53
55
46
43
47
42
34
30
36
51
52
46
Тапшылығы
1,9
2,0
2,6
4,9
7,2
8,0
10,6
11,6
9,8
6,0
3,0
2,1
5,7
5 кесте - Желдің орташа айлық және жылдық жылдамдығы (мс)

Айлар
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орт жылд
Қаскелең
1,6
2,0
2,6
3,3
3,3
2,7
2,4
2,2
2,3
2,3
2,1
1,6
2,4

6 кесте - Булану,мм

Айлар
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орт жылд
Қаскелең
11
15
47
99
133
135
147
130
100
69
17
12
915

7 кесте - Көп қар түскен кездегі қардың биіктігі және қардағы су қорының мөлшері

Қардың биіктігі, см
Қардың тығыздығы, гсм[3]
Қардағы судың қоры
орташа
жоғар.
төмен.
орташа
жоғар.
төмен.
орташа
жоғар.
төмен.
14
30
3
0,22
0,34
0,12
28
58
8

2.1.3 Инженерлік - геологиялық сипаттамасы

Қаскелең өзеніндегі су алу торбының тұсында 6 метр тереңдікке дейін 30 % қойтастар құрайтын ірі құмды саздақ болып келеді. Бұл қабаттан судың сүзілу коэффициенті 18,5 мтәу тең. Және 0,5 мертден бастап 1,0 метрге дейін саздақ қабаты да кездеседі.
Негізгі қоректену көзі таудағы қар мен мұздақтар, жер асты суы және жанындағы тығыз орналасқан өзендер болып табылады. Жер асты суы 0,6-2,7 м тереңдікте орналасқан.

3 СУШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕПТЕРІ

3.1 Қаскелең өзенінің гидрологиялық сипаттамасы

Қаскелең өзені Іле бассейніндегі салалардың үлкені болып табылады. Осы өзен 3600-3800 м биіктіктен, яғни Іле - Алатауы жотасының солтүстік баурайынан бастау алып, Қапшағай су қоймасына құяды.. Өзеннің ұзындығы 177 км, су жинау ауданы 3620 км2. Өзен ағыны көктемгі-жазғы уақыттарда қар мен мұздықтардың еруінен қалыптасса, күзгі-қысқы уақыттары жер асты суымен қалыптасады. Кез-келген уақытта нөсер жауыннан кейін судың көбеюі жиі байқалады.
Қаскелең өзеніндегі жобаланып отырған құрылыстың биіктігі 600-800 м. су жинау ауданы 369 км2, ағынның қабаты 660 мм. көп жылдық ағу нормасы 4,01 м3с.
Өзеннің еңістігі жоғарғы бьефте 0,0032...0,0293 шамасында, ал төменгі бьефте 0,0024...0,01 шамасында ауытқиды. Жоғарғы бьефте орташа еңістігі 0,01148, ал төменгі бьефте 0,007929 құрайды. Құрылыс болатын жердің орташа еңістігі 0,0067 құрайды.
Жазғы мезгілде ең аз су өтімі 1,90 м3с, ал қысқы мезгілде 1,19 м3с құрайды [5]. Қаскелең өзенінің көпжылдық су шығыны 8 кестеде келтірілген. 9 және 10 кестелерде Қаскелең өзенінің суының деңгейі мен максимальды су шығыны көрсетілген.

Жыл
Судың орташа шығыны
Жыл
дық

I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII

1928
-
-
-
2,24
4,80
9,00
8,45
8,02
4,73
3,94
3,06
2,52
-
1929
2,48
2,12
2,31
2,68
3,00
6,05
12,7
8,35
4,54
3,18
2,40
2,03
4,32
1930
1,78
1,81
1,56
1,58
2,81
4,99
11,5
6,03
3,48
2,81
2,65
2,09
3,59
1931
1,84
1,63
1,63
1,56
2,61
7,97
8,39
8,71
4,93
3,69
3,03
2,65
4,05
1932
2,44
2,48
2,32
2,42
2,50
4,48
9,02
7,51
4,21
3,18
2,84
2,90
3,86
1933
2,13
1,95
2,14
2,97
3,71
4,89
6,96
10,8
5,20
3,74
2,26
1,97
4,06
1934
1,90
2,01
1,92
2,11
6,13
14,0
8,64
9,55
5,48
3,52
2,96
2,57
5,07
1935
2,18
2,12
2,05
2,57
4,01
5,43
6,28
8,77
4,32
2,54
2,10
1,78
3,68
1936
1,63
1,49
1,48
2,02
4,78
8,14
8,87
6,54
4,07
2,91
2,51
2,13
3,88
1937
1,77
1,61
1,55
1,72
4,21
6,01
9,91
8,49
4,84
3,11
2,51
2,03
3,98
1938
1,83
1,73
1,73
2,29
2,99
3,27
8,07
6,18
3,64
2,58
2,24
1,73
3,19
1939
1,71
1,63
1,60
1,72
5,16
3,78
6,60
7,35
3,37
2,09
1,71
1,43
3,18
1940
1,31
1,19
1,08
1,26
2,67
5,23
6,54
7,51
4,10
3,08
2,58
2,23
3,23
1941
1,91
1,70
1,80
2,80
6,77
9,21
7,60
7,39
4,33
3,16
2,64
2,33
4,30
1942
1,87
1,64
1,63
1,92
4,71
14,6
12,9
10,6
5,52
3,26
2,55
2,30
5,29
1943
2,07
1,87
1,76
1,89
2,97
2,81
6,24
6,80
5,46
2,59
2,51
1,84
3,23
1944
1,46
1,49
1,50
1,53
2,80
3,38
8,20
10,2
4,79
2,27
1,98
1,82
3,45
1945
1,50
1,38
1,26
1,46
2,51
5,52
7,60
7,72
4,01
2,57
1,96
1,76
3,27
1946
1,72
1,62
1,51
2,52
4,52
7,91
10,5
10,5
4,84
3,32
2,65
2,39
4,50
1947
1,98
1,96
1,91
2,19
4,05
6,30
8,51
8,82
5,72
3,47
2,59
2,12
4,14
1948
1,60
1,45
1,67
2,31
3,66
6,24
8,71
7,58
4,59
2,73
2,23
1,93
3,72
1949
1,71
1,51
1,38
1,65
2,99
6,27
8,10
7,09
4,09
3,08
2,52
2,24
3,55
1950
1,71
1,59
1,58
1,70
5,31
5,07
9,85
8,20
4,03
2,83
2,16
1,59
3,80
1951
1,36
1,33
1,31
1,35
5,10
4,43
5,99
6,01
2,96
2,32
2,03
1,89
3,01
1952
1,57
1,38
1,43
2,30
3,88
7,12
10,0
9,77
4,83
2,83
1,93
2,39
4,12
1953
2,17
2,11
1,92
2,04
4,79
6,92
8,40
7,26
5,05
3,22
2,63
2,15
4,06
1954
1,52
1,67
1,79
1,82
2,60
6,20
9,60
10,1
5,71
4,11
2,93
2,35
4,20
1955
2,79
2,27
1,64
1,78
5,72
8,88
6,16
8,52
4,00
2,85
2,21
1,77
4,05
1956
1,58
1,46
1,43
1,89
4,67
7,85
15,0
8,68
4,79
2,99
2,21
1,81
4,50
1957
1,64
1,41
1,26
1,21
1,90
7,19
7,50
6,86
3,64
2,61
2,14
1,78
3,26
1958
1,61
1,49
1,53
2,49
4,16
7,58
12,2
8,87
5,33
4,01
3,07
2,46
4,57
1959
2,05
1,76
1,45
4,28
4,60
6,95
10,8
10,6
7,31
4,10
3,02
2,56
4,96
1960
1,91
1,56
1,40
2,03
3,41
8,61
15,1
13,0
6,50
4,19
3,26
2,43
5,28
1961
1,90
1,53
1,66
2,26
6,80
7,18
10,3
8,32
5,57
3,58
2,37
1,89
4,45
1962
1,51
1,28
1,29
1,28
3,40
7,79
8,51
9,00
5,23
3,16
1,74
1,42
3,80
1963
1,37
1,23
1,18
2,24
4,21
10,7
9,81
6,14
4,51
3,06
2,47
2,19
4,10
1964
1,98
1,76
1,85
2,32
4,67
8,99
12,3
9,26
3,93
3,01
2,90
2,38
4,61
Орт.
1,82
1,67
1,63
2,06
4,04
6,94
9,24
8,41
4,69
3,13
2,47
2,10
4,01
Max
2,79
2,48
2,32
4,28
6,80
14,6
15,1
13,0
7,31
4,19
3,26
2,90
5,09
Min
1,31
1,19
1,08
1,21
1,90
2,81
5,99
6,01
2,96
2,09
1,71
1,42
3,01
4.2 Қаскелең өзенінің су ресурстары

8 кесте - Қаскелең өзенінің орташа су шығыны

Көп жылдық орташа су шығыны Qорт= 4,01 м3с құраса, вегетациялық кезеңдегі (IV-IX айлар) орташа су шығыны Qвегорт= 5,9 м3с құрайды.

9 кесте - Қаскелең қаласы тұсындағы Қаскелең өзенінің су деңгейінің сипаты

Сипаттамасы
Жылдағы жоғарғы деңгей
Жылдағы төменгі деңгей
Деңгейдің жылдық ауытқуы
см
жыл

деңгейі
күні
деңгейі
күні

1
2
3
4
5
6
Деңгейі: орташа
105

34

72
жоғарғы
165
16VII-59
56
6,7I, 7-10II, 25-31VII-55
129
1959
төменгі
73
22VII-68
29
14V-57, 1,2IV-66
39
1968
Күні: орташа

14VII

ерте

9VI-57

6I-55

кеш

17VIII

30XII-55

10 кесте - Көктемгі су тасу кезіндегі максималды су шығыны

Байқау жүргізілген жылдар
Күні
Тасқын ұзақтығы, тәу.
Жоғарғы шығын, м[3]с
Тасқын кезіндегі ағын қабаты, мм
Тасқын кезіндегі су ағыны,
жылдықтық %

Тасқынның басы
Тасқынның жоғарғы көрсеткіші
Тасқынның аяғы

Орташа тәуліктік
Жоғарғы

1
2
3
4
5
6
7
8
9
1968
4III
22VII
26X
237
8,20
8,50
199
85
1970

22V
22IX

14,7
18,5

Орташа
12IV
12VI
7X
183
17,4
21,2
234
67
Жоғар. (ерте)
Жыл
4III
1968
22V
1970
15IX
1959
237
1968
38,9
1959
(44,3)
1959
277
1960
85
1968
Төмен. (кеш)
Жыл
21V
1957
17VII
1962
26X
1968
143
1958
8,11
1968
8,50
1968
144
1957
55
1959

Ал, ең көп су өтімі 1%, 5%, 10% қамтамасыздықта 90, 55,9 және 43,2 м3с құрайды.
Әр түрлі қамтамасыздықтағы ағынның жыл ішінде бөлінуін 11-кестеден көруге болады.

11 кесте - Ағынның жыл ішінде бөлінуі

Қамтамасыздық көрсеткіші
Әр айдаға су шығыны , м[3]с

I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Орт. жылд
орт. вегетац.
50%
1,53
1,61
1,95
2,36
3,44
6,53
7,78
6,54
3,89
2,32
1,95
1,7
3,45
5,9
75%
1,35
1,42
1,71
2,1
3,02
5,56
6,84
5,74
3,42
2,04
1,71
1,49
3,03
4,45
85%
1,26
1,33
1,6
1,94
2,83
5,21
6,41
5,38
3,2
1,91
1,6
1,4
2,84
4,16

Қаскелең өзенінің суының орташа жылдық лайлылығы 400 гм3, тасындының көпжылдық орта шығыны 1,6 кгс, жалпы тасынды материалдарының көлемі жылына 174 тжыл құрайды [6].


4 ТАБИҒИ СУЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ

4.1 Жалпы өзен бассейндерінің жағдайы

Қазіргі кезеңдегі адамның шаруашылық әрекеттерінің табиғатқа әсері табиғаттағы табиғи ғамалиялардың әсерімен пара-пар болып қалды. Қоршаған ортаның табиғи өзгермелі жағдайында эволюция ғамалясынан табиғаттың иемденген ғажайып қасиеті, өзін өзі реттеу. Бірақ-та бұл ғажайып қасиеті бұзыла бастады. Адамдар табиғат заңымен есептеспей, табиғи ортаға және биогенеценозға жасанды өзгерістер енгізе отырып, олардың орнықтылығын бұзады, ал ол өз кезегінде эко-жүйесінің түпкілікті өзгеруіне, биошараның үдемелі бұзылуына әкеліп соғады [1].
Биошараның ауа және су бөлшектері өте ауыр жағдайға тап болады. Жер шары халқының 13 алдында таза ауа мен ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелері тұр. БҰҰ сарапшыларының есептеулеріне қарағанда таза ауыз су мен қарапайым гигиеналық жағдайлардың жоқтығынан Азия, Африка, Латын Америка мемлекеттері (Орта Азия мен Қазақстанның Арал маңы аймақтары да) асқазан ауруымен 1 млрд. адам қайғы-қасірет тартады және әр бір жыл сайын 25 млн. адам өледі. Сондықтан, БҰҰ Бас Ассамблеясының ХХХV сессиясы 80-ші жылдары ауыз су мен санитария онжылдығы деп атаған.
Су ресурстарының санитарлық жағдайы ТМД елдерінде де мәз емес. Суаттардың әрбір аудандардағы санитарлық жағдайлары, аймақта өнеркәсіптің шоғырлануы мен олардың сипаттамаларына және суаттардың қоныстануына байланысты [1].
ТМД еуропалық бөлігінің солтүстік және солтүстік - батыс аудандарындағы суаттардың целлюлоза - қағаз, гидролиз және ағаш өңдеу өнеркәсіптерің мекемелері және ағаш ағызу сапасына тән ластанумен сипатталады.
Орал, Кузбасс, Донбасс алқаптарында сулар негізінде қара және түсті металлургия, коксохимия зауыттарының қалдықтарымен және шахта суларымен ластанады.
Батыс Сібір, Поволжье, Башқортостан және Әзербайжан суаттары ең алдымен мұнай өнімдерімен ластанады.
Ауыл шаруашылығы қарқынды өркендеген аудандарда (Украина, Молдова, Ресейдің оңтүстік - шығысы, Орта Азия мемлекеттері және Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік - шығыс аудандары) тыңайтқыштар мен пестицидтермен ластанады.
Әртүрлі су көздерінің су салаларының өзгеруі біркелкі емес. Көпшілік жағдайларда су салаларының нашарлауы байқалады, ал кейбір кезеңдерде олар тұрақты немесе жақсарған жағдайлары да кездеседі. Өнеркәсібі өркендеген аудандардағы су көздерінің сапасы жылдан жылға нашарлап барады.
Қазақстанның жоғары деңгейде ластанған өзендер қатарына Ертіс, Нұра, Ілек, Сырдария, Бадам, Қаратал және басқа да бірқатар суаттары жатады.
Ертіс өзені Өскемен қаласы аймағында түсті металлургия (титан-магний комбинатының) және т.б. өнеркәсіп (автожөндеу, конденсатор зауыттары) мекемелерінің зиянды заттарымен ластанады.
Нұра өзені мен Самарқан суқоймасы Қарағанды синтетикалы-каучук сынаппен ластанған ағынды суларымен ластанады.
Ілек өзені Ақтөбе мен Алға қалаларының өнеркәсіп (химкомбинат, ферросплав пен хромқосылыстары зауыты) мекемелерінің ағынды суларымен ластанады.
Бадам өзені Шымкент қаласының (қорғасын, фосфор, гидролиз, химия-фармацевт және т.б. зауыттар) мекемелерінің ағынды суларымен ластанады.
Талас пен Аса өзендері Жамбыл қант зауыты, ГРЭС, Химпром бірлестігі, Жаңафосфор зауыты, тамақ өнеркәсібі, үй-тұрмыс шаруашылығының ағынды суларымен ластанады.
Торғай, Сарысу, Ырғыз өзендері Жезқазған өнеркәсіп кешені мен тұрмыстық ағызбалармен ластанады.
Жайық өзені Орал қаласының ТЭҚ, жөндеу - пайдалану кәсіп орындарының, су көлігі және түрмыстық шаруашылық ағынды сулармен ластанады.
Қазақстандағы негізгі өзендерінің ластану деңгейі: жоғары және өте жоғары (12 кесте) [1].

12 кесте - Қазақстанның негізгі өзендерінің ластану деңгейі
(РШШ мөлшерімен)



Өзен

1985

NO - 3
NO2
Cu2+
Zn2+
Pb2+
Cr6+
ДДД
ДДТ
α- ГХЦГ
γ- ГХЦГ
ластанудың жүйеленуі

жоға-ры
өте жоғары
1
Сырдария
1,5
15,4
2,0
0,6
-
-
0,5
49,1
1,2
1,0
жл
-
2
Шу
0,3
19,9
-
-
-
-
0,4
0,9
3,6
2,4
жл
-
3
Талас
0,3
4,4
3,0
-
-
-
0,4
0,6
1,2
1,0
-
-
4
Аса
0,4
14,5
-
-
-
-
-
-
-
-
жл
-
5
Жайық
0,3
4,3
4,0
4,2
-
-
0,6
2,2
2,9
1,3
-
-
6
Тобыл
0,1
4,6
-
-
-
-
-
0,2
0,0
0,0
-
-
7
Есіл
0,1
3,4
8,0
0,5
-
-
-
-
-
-
-
-
8
Ертіс
0,1
4,7
32,0
20
0,33
0,2
0,2
1,2
2,9
1,5
жл
-
9
Іле
0,1
8,0
4,0
1,6
-
-
0,3
2,2
2,2
1,4
-
-
10
Нұра
0,3
12,7
19,0
0,8
-
-
0,4
1,2
0,6
0,8
жл
-



4.2 Қаскелең өзенінің қазіргі жағдайы

Қаскелең өзені Алматы облысындағы кіші өзендердің ішіндегі қатты ластанғандарының бірі болып табылады.
Өзеннің жоғарғы жағында су тек қана мұнай өнімдерімен (0,05 РШК) және нитратпен (1,8 РШК) ластанғаны байқалады. Міне осы Қаскелең өзені Іле өзені бассейнін, нақты айтсақ Қапшағай су қоймасын ластап жатқандығы байқалады (2 сурет).
Өзеннің орта ағысында ластану фенолмен (2 РШК), пестицидпен (0,6 РШК) және де әртүрлі бактериялармен (7,574 млн. кл.мл) ластанғаны байқалады. Міне осының барлығын ескере отырып, өзендегі судың сапасын орташа ластанғандардың қатарына жатқызамыз [6], [7].

2 сурет - Іле өзені бассейн суының ластану индексі бойынша деңгейі және мыс бойынша ластану көрсеткіші (РШК 1991-2006ж)

1 суреттен көріп отырғандарыңыздай Қапшағайға құйатын салалардың әсерінен Іле өзені мен Балқаш көлі де ластануда.
Қаскелең өзенінің орташа жылдық лайлылығы 400 гм3, орташа көп жылдық тасындылардың ағыны 1,6 кгс, шайылған материалдар көлемі 1 км2-та 174 тжыл құрайды. Жыл ішіндегі лайлылықтың таралуы 13 кестеде көрсетілген. 14, 15 кестелерде өзеннің химиялық құрамы мен ластану деңгейі (РШК) көрсетілген.

13 кесте - Жыл ішіндегі судың лайлылығы мен тасындылардың бөлінуі

Элементтер
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Орташа
көп жылдық лайлылық,гм3

24

25

35

200

320

320

610

1500

720

23

19

22

3098
Орт. тасынды
лардың шығыны кгс
0,044
0,042
0,057
0,42
1,3
2,2
9,2
8,6
0,34
0,072
0,046
0,046
23,17

14кесте - Қаскелең өзен суының химиялық құрамы (2003 ж.)

Nсын
Сынақ алынған күн
Судың температурасы
рН
О2
Na[+]+K[+]
Ca[2+]
Mg[2+]
HCO3[-]
SO4[-]
Cl[-]
Σu
Жалп.Ж
Алекин бойынша индекс

мгл
1Z (C) ммольдм[3], мгдм[3]
мгдм[3]
мг-эквл

1
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
18
10.04.03
16,00
7,83
9,10
0,46
1,10
0,50
1,35
0,19
0,52
149,3
1,60

11,5
22,0
6,1
82,4
9,0
18,3

32
18.07.03
18,50
7,92

2,52
1,70
0,30
1,40
2,45
0,670
327,6
2,00

63,0
34,1
3,6
85,4
117,7
23,8

15 кесте - Қаскелең өзенінің ластану деңгейі (РШК мөлшерімен) [6].


Ластайтын элементтердің атауы
Судағы концентрациясы мгл
РШК
мгл
1
Қалқымалы заттар
700
0,75
2
ОБҚ5
4,65
3,0
3
ХПК
60,4
-
4
Азот аммоний
0,20
0,39
5
Азот нитрат
3,35
9,1
6
Азот нитрит
0,150
0,02
7
Жалпы фосфор
0,500
-
8
Фосфат
0,045
3,5
9
Фенол
0,050
0,001
10
Мұнай өнімдері
0,22
0,05
11
СПАВ
0,05
0,1
12
Фтор
2,03
0,75
13
Темір
0,18
0,1
14
Мыс
0,007
0,001
15
Цинк
0,036
0,01
16
Ерітінді күйіндегі оттегі
14,33
6,0
5 ТАБИҒИ СУЛАРДЫ ЛАСТАЙТЫН НЕГІЗГІ КӨЗДЕР

Өнеркәсіптің төгінді сулары. Табиғи су көздерін ластайтын негізгі көздер. Кейбір мәліметтер бойынша, оның үлесіне барлық ағынды сулардың 70...80% келеді. Жер беті суларын өнеркәсіптің металлургия, химия, целлюлоза-қағаз, мұнай өңдеу салалары өте қарқынды ластайды. ТМД елдеріндегі жер беті суларының барлық бақылауларының 80% - да мұнай өнімдерімен, 60% - да фенолмен, ал 40% - да ауыр металдармен ластанған.
Суда мұнай өнімдерінің болуы уылдырық пен шабақтардың өсуіне, өнеркәсіптік балықтарға қажетті азықтардың жарамдылығы мен сапасына, өзендегі азық - жем қорларының құрамы мен санына әсер етеді. Су бетіндегі мұнай қабыршағы суаттың өзінен - өзі тазалану қабілетін төмендетеді, судағы еріген және қалқып жүрген мұнайдың түйіршіктері, қолайлы жағдайлардың өзінде ыдырауы (суатта ыдырап, жойылуы) 100...150 күннен кем болмайды.
Суда фенолдың болуы өте қауіпті. Олардың антисептикалық қасиеттері бар, суға қолайсыз өткір иіс бере отырып, судағы биологиялық ғамалияларды бұзады. Мұндай зиянды заттар химиялық өндірістерде, әсіресе орманхимиялық анилинбояу, коксохимиялық және басқа салалардың ағынды суларында болады.
Соңғы жылдарда, кейбір өндірістің төгінді суларында пайда болған синтетикалық беткі - белсенді заттар (СББЗ) судың тазартылу мүмкіншілігін күрт төмендеткен. Суда СББЗ өте аз мөлшерде болғанның өзінде, су өсімдіктерінің өсуі тоқтайды, иісі мен татымы нашарлайды, көбіктер аймағы түзеледі [1].
Тұрмыс - шаруашылығының (коммуналдық) ағынды сулары. Бұл саланың төгінді сулары 20%-ға дейін болуы мүмкін. Төгінді сулар құрамына фекальді сулардан басқа, қоғамдық тамақтану, сауда, тамақ өнеркәсібі және т.б. мекемелердің, сондай - ақ тұрмыста қолданған химиялық заттардың зиянды қосылыстарының едәуір бөлігі кіреді. Тұрмыс шаруашылығының төгінді сулар құрамына ауру қоздырғыш микробтар мен вирустар, әсіресе гельминт жұмыртқаларының болуы, олардың адам денсаулығына қатерлі екенін көрсетеді. Бұл төгінді сулардың ерекшелігі - уақыт бірлігіндегі бірқалыпсыздығы, қалалық канализацияның жұмысын ауырлатады. Елді мекендер, су көздерін көше және өнеркәсіп мекемелері жерінен жауын - шашын, ия болмаса қардың еруінен пайда болатын беткі ағу суларымен де ластап отыруы. Олардың құрамында мұнай өнімдері және басқа да, тек қана өзіне тән ластағыштар болады. [1].
Ауыл шаруашылығын химияландыру. Ауыл шаруашылық өндірісін қарқындату минералдық тыңайтқыштар мен өсімдіктерді ауру мен зиянкестерден, арамшөптерден қорғанудың химиялық амалын жоғары қарқында қолданумен қатар жүреді. Сондықтан қоршаған ортаға, ұзақ уақыт өзінің қасиеттерін жоғалтпайтын, ал кейбіреулері сыртқы жағдайлардың әсеріне бой бермейтін химиялық заттар, оның ішінде пестицидтер көп түседі. Пестицидтер топырақта жиналады, содан кейін шайылады да, суаттарға түседі, немесе жерасты суларына сүзіледі. Танаптарды авиация көмегімен өңдегенде пестицидтер су айдындарына тікелей түседі.
Тыңайтқыштар мен пестицидтердің суларды ластауының ең қауіпті болатыны, танаптардан түсетін ағуларды тазарту ғимараттарынан өткізе алмаушылықта. Сонаң соң, ауыл шаруашылық жерлерінің көбі өзендердің су жиналым ауданы болып келетіндігінде.
Танаптарға берілген тыңайтқыштардың, су көздеріне: азоттың 20 % шамасында, Фосфордың 2,5 % және калийдің 30 % түсетіні зерттеулердің нәтижесінде анықталып отыр. Соныменен, ауыл шаруашылығы, су көздерін биогендік заттармен ластайтын негізгі бірден - бір көз болып отыр.
Биогендік заттар фотопланктордың қарқынды өркендеуіне (судың гүлденуіне) әкеліп соқтырады. Ол, өз кезегінде қажетсіз су организмдерінің өсуіне ықпал етеді, су көздерінде эвтрофикацияның үдеуіне жол береді (суда қоректену заттарының және бастапқы өнімдердің болуы); өзінен - өзі тазартылу ғамалиясы бұзылады [1].
Су көздерінің биогендермен ең көп мөлшерде ластануы, әсіресе суармалы жерлер аймағында байқалады. Мысалы, күріш танаптарына берілген тыңайтқыштардың 14 - 18 % коллектор - қашыртқы суларымен бірге кетеді.
Суармалы егіншіліктің қайтпа сулары өте көп мөлшерде. Олар тек қана тыңайтқыштар мен пестицидтермен ғана ластанып қоймай, өте жоғары мөлшерде минералданып қайтады. 1988 ж. мұндай сулардың мөлшері 96,8 км3 (яғни су пайдаланудың 43,4 % бұл мөлшердің көп болатыны, су қорлары өзен алаптарында бірнеше рет пайдаланылады). Сондықтан Әмудария мен Сырдария өзендерінің төменгі ағысында, су ресурстары пайдалануға мүлдем жарамсыз болып қалады.
Қазіргі кезде су көздерін пестицидтермен ластайтын, тек қана, осы ауыл шаруашылығы. Өңдеу мерзімі мен дозалар мөлшерлерін бұзу, пестицидтердің малдың азығы мен адамның тағамына пайдаланылатын ауыл шаруашылығы дақылдар өнімдерінде жиналуына әкеп соқтырады. Ауданы 1000 га, кейбір суару жүйелері, жылына өте тұрақты және кумулятивтік (жиналатын) қасиеті бар 100 кг хлороорганикалық пестицидтер шығарады. Балықтардың мүшелері мен тканьдеріне жинала отырып, олардың улануына әсер етеді, тіпті өлімге де соқтырады [1]. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Зеренді ауданының шағын өзен көлдерінің сипаттамасы
Техногендік факторлардың әсеріне өсімдіктердің тесттік реакциясы
Қазақстанның шекаралас мемлекеттері арасындағы трансшекаралық өзендер мәселесі
Қазақстандағы трансшекаралық өзендердің жалпы сипаттамалары
Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайы
Алматы қаласының ластанған суларын тазартудың тиімділігі
Ақмола облысы бойынша су ресурстарының экологиялық жағдайы
Қазақстанның трансшекаралық өзендері
Қаскелең өзені ресурстарының су сапасын жақсартудың экологиялық – экономикалық тиімділігі
ҚАЗАҚСТАН ӨЗЕНДЕРІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Пәндер