Психиканың пайда болуы және дамуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ПСИХИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1.Психиканың пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2.Психиканың негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ ТАРАУ. АДАМ ПСИХИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1.Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.2. Адам психикасының физиологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2.3.Адам психикасының айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
ІІІ ТАРАУ. АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ПСИХИКАСЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
3.1. Жануарлар психикасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.2. Жануарлар мен адам психикасындағы айырмашылықтар ... ... ... ... ... 30
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ПСИХИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1.Психиканың пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2.Психиканың негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ ТАРАУ. АДАМ ПСИХИКАСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАСИЕТТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1.Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.2. Адам психикасының физиологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2.3.Адам психикасының айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
ІІІ ТАРАУ. АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ПСИХИКАСЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
3.1. Жануарлар психикасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3.2. Жануарлар мен адам психикасындағы айырмашылықтар ... ... ... ... ... 30
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
КІРІСПЕ
Өзіндік жұмыстың өзектілігі: Адам психикасының жануар психикасы-ның айырмашылығы. Психика-тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрыкша түрі. Психиканың ең қарапайым түрі жәндіктерге тән. Психиканың ең жоғағы формасы-адамның санасы. Сана-сыртқы дүние заттарымен құбылыстардың мидағы бейнесі. Сана шындықтың жай суреті, оның жансыз кошірмесі емес, адам басында, нерв жүйесінде жасалып жататын күрделі бейнесі. Сана-адамның қоғамдық тарихи дамуының жемісі. Ол әлеуметтік даму заңына сәйкес үнемі жетіліп, күрделеніп отырады. Адам психиканың ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін заттармен құбылыстарды, әр алуан нәрселерді түсіну, қабылдау, елестету арқылы көрінеді. Оларды адамның сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге, ұстап білуге болмайтын қасиеттер мен белгілер, абстрактылы ойлау формалары - ұғым, пікір, ой қорытындылары танылып, жанама жолмен бейнеледі және өзара шартты байланыста болады. Соның нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен құбылыстардың заңдылықтары, олардың пайда болуы және өрістеп дамуы адамның дүниені танып білуі мен бейнелеуін көрсетеді.
Зерттеудің міндеттері
1) Адам психикасының функциларының дамуын теориялық тұрғыда қарастыру;
2) Адам психикасының дамуын анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы:
Адам психикасының дамуы мен мәнін ашу барысында адамның психикалық процестерінің қалай дамитындығы туралы көрсетілген. Жұмыс барысында Карл Бюлердің психологиясы мен психика дамуы қарастырылған Сонымен қатар В.Штерн, Ф.Бергер, С.Шоспиро, Э.Герингтың, А.Н. Леонтьевтің әр түрлі жас жамаларындағы жанамаланған зейіннің дамуы, неміс ғалымы Э.Кречмердің дене құрылымы мен психикалық қасиеттерінің арақатынасын зерттеуі туралы көрсетілген.
Өзіндік жұмыстың өзектілігі: Адам психикасының жануар психикасы-ның айырмашылығы. Психика-тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрыкша түрі. Психиканың ең қарапайым түрі жәндіктерге тән. Психиканың ең жоғағы формасы-адамның санасы. Сана-сыртқы дүние заттарымен құбылыстардың мидағы бейнесі. Сана шындықтың жай суреті, оның жансыз кошірмесі емес, адам басында, нерв жүйесінде жасалып жататын күрделі бейнесі. Сана-адамның қоғамдық тарихи дамуының жемісі. Ол әлеуметтік даму заңына сәйкес үнемі жетіліп, күрделеніп отырады. Адам психиканың ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін заттармен құбылыстарды, әр алуан нәрселерді түсіну, қабылдау, елестету арқылы көрінеді. Оларды адамның сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге, ұстап білуге болмайтын қасиеттер мен белгілер, абстрактылы ойлау формалары - ұғым, пікір, ой қорытындылары танылып, жанама жолмен бейнеледі және өзара шартты байланыста болады. Соның нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен құбылыстардың заңдылықтары, олардың пайда болуы және өрістеп дамуы адамның дүниені танып білуі мен бейнелеуін көрсетеді.
Зерттеудің міндеттері
1) Адам психикасының функциларының дамуын теориялық тұрғыда қарастыру;
2) Адам психикасының дамуын анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы:
Адам психикасының дамуы мен мәнін ашу барысында адамның психикалық процестерінің қалай дамитындығы туралы көрсетілген. Жұмыс барысында Карл Бюлердің психологиясы мен психика дамуы қарастырылған Сонымен қатар В.Штерн, Ф.Бергер, С.Шоспиро, Э.Герингтың, А.Н. Леонтьевтің әр түрлі жас жамаларындағы жанамаланған зейіннің дамуы, неміс ғалымы Э.Кречмердің дене құрылымы мен психикалық қасиеттерінің арақатынасын зерттеуі туралы көрсетілген.
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. А, «Қазақ университеті»,
1992 жыл
2. Ә. Алдамұратов Жалпы психология Алматы «Білім», 1996 ж
3. Аймаұтов Ж. Психология (оқу құралы). Қызылорда – Т,
1926жыл
4. Жарықбаев Қ. Жан тану негіздері. Алматы, 2001 жылы
5. Жарықбаев К. «Психология», Алматы 1993 жыл
6. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл
7. Қ.Жарықбаев Жалпы психология «Эверо», 2004
8. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964 жыл
9. Мұқанов М. Ақыл -ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.
1980 жыл
10. Мұқанов М. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959 жылы
11. Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Оқулық – Алматы, 2001 жыл
12. Выготский А.С. Психология І том. Адамзат ақыл-ойының
қазынасы. Алматы, Таймас баспа үйі. 2005 жыл
13. Сторяренко Л.Д. Основы психологим. Ростов- на-Дону. Фенике.
2001 г.
14. Көмебаева Л.К. Психологиялық қызметті ұйымдастыру. –
Алматы 2003 жылы
15. Бап- Баба Жантану негіздері Алматы «Дәнекер», 2002 ж.
16. Ф. Н. Гоноболин Психология «Мектеп» Алматы, 1976 ж.
17. Қ. Жарықбаев, А. Құдиярова Алматы, 2004 ж. «Дарын»
18. Д. Қожаахметов Бірінші сынып оқушыларының психологиялық
дамуына арналған сабақтар. Алматы.2002
19. Т. Р. Нұрмұхамбетова Тәжірибелік психология Шымкент, 2006
20. Т. Р. Нурмухамметова,Ш. Е. Рысмаханбетова Тәжірибелік психология
Шымкент, 2004
1. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. А, «Қазақ университеті»,
1992 жыл
2. Ә. Алдамұратов Жалпы психология Алматы «Білім», 1996 ж
3. Аймаұтов Ж. Психология (оқу құралы). Қызылорда – Т,
1926жыл
4. Жарықбаев Қ. Жан тану негіздері. Алматы, 2001 жылы
5. Жарықбаев К. «Психология», Алматы 1993 жыл
6. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл
7. Қ.Жарықбаев Жалпы психология «Эверо», 2004
8. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964 жыл
9. Мұқанов М. Ақыл -ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.
1980 жыл
10. Мұқанов М. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959 жылы
11. Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Оқулық – Алматы, 2001 жыл
12. Выготский А.С. Психология І том. Адамзат ақыл-ойының
қазынасы. Алматы, Таймас баспа үйі. 2005 жыл
13. Сторяренко Л.Д. Основы психологим. Ростов- на-Дону. Фенике.
2001 г.
14. Көмебаева Л.К. Психологиялық қызметті ұйымдастыру. –
Алматы 2003 жылы
15. Бап- Баба Жантану негіздері Алматы «Дәнекер», 2002 ж.
16. Ф. Н. Гоноболин Психология «Мектеп» Алматы, 1976 ж.
17. Қ. Жарықбаев, А. Құдиярова Алматы, 2004 ж. «Дарын»
18. Д. Қожаахметов Бірінші сынып оқушыларының психологиялық
дамуына арналған сабақтар. Алматы.2002
19. Т. Р. Нұрмұхамбетова Тәжірибелік психология Шымкент, 2006
20. Т. Р. Нурмухамметова,Ш. Е. Рысмаханбетова Тәжірибелік психология
Шымкент, 2004
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І ТАРАУ. ПСИХИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1.Психиканың пайда болуы және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2.Психиканың негізгі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
ІІ ТАРАУ. Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
2.1.Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттері
... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.2. Адам психикасының физиологиялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2.3.Адам психикасының айырмашылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ ТАРАУ. АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ПСИХИКАСЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
3.1. Жануарлар психикасының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.2. Жануарлар мен адам психикасындағы айырмашылықтар
... ... ... ... ... 30
ІІІ. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
Кіріспе
Өзіндік жұмыстың өзектілігі: Адам психикасының жануар психикасы-ның
айырмашылығы. Психика-тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі организм
мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрыкша түрі.
Психиканың ең қарапайым түрі жәндіктерге тән. Психиканың ең жоғағы формасы-
адамның санасы. Сана-сыртқы дүние заттарымен құбылыстардың мидағы бейнесі.
Сана шындықтың жай суреті, оның жансыз кошірмесі емес, адам басында, нерв
жүйесінде жасалып жататын күрделі бейнесі. Сана-адамның қоғамдық тарихи
дамуының жемісі. Ол әлеуметтік даму заңына сәйкес үнемі жетіліп, күрделеніп
отырады. Адам психиканың ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін
заттармен құбылыстарды, әр алуан нәрселерді түсіну, қабылдау, елестету
арқылы көрінеді. Оларды адамның сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге,
ұстап білуге болмайтын қасиеттер мен белгілер, абстрактылы ойлау формалары
- ұғым, пікір, ой қорытындылары танылып, жанама жолмен бейнеледі және өзара
шартты байланыста болады. Соның нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен
құбылыстардың заңдылықтары, олардың пайда болуы және өрістеп дамуы адамның
дүниені танып білуі мен бейнелеуін көрсетеді.
Зерттеудің міндеттері
1) Адам психикасының функциларының дамуын теориялық тұрғыда
қарастыру;
2) Адам психикасының дамуын анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы:
Адам психикасының дамуы мен мәнін ашу барысында адамның
психикалық процестерінің қалай дамитындығы туралы көрсетілген. Жұмыс
барысында Карл Бюлердің психологиясы мен психика дамуы қарастырылған
Сонымен қатар В.Штерн, Ф.Бергер, С.Шоспиро, Э.Герингтың, А.Н. Леонтьевтің
әр түрлі жас жамаларындағы жанамаланған зейіннің дамуы, неміс
ғалымы Э.Кречмердің дене құрылымы мен психикалық қасиеттерінің
арақатынасын зерттеуі туралы көрсетілген.
І ТАРАУ. ПСИХИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Психиканың пайда болуы және дамуы
Ғылым бүткіл органикалық дүниенің мәңгі бақи бір қалыпта тұрмайтынын, ол
сан алуан сапалы өзгерісер нәтижесінде пайда болғанын жаратылыстану
ғылымдарының мәліметтеріне сүейене отырып түсіндіреді. Біз адам психикасы
бірден жасалмағанын, оның өзі жануарлардың өткендегі талай ғасырлық даму
жолдарымен біртіндеп даярланғандығын, екеуінің арасында сабақтастық
байланыс бар екендігін жақсы аңғарамыз.
Психика органикалық материяның барлығында бірдей бола беретін
қасиет емес. Ол өсімдіктер дүниесінде жоқ. Тіпті тірі организмдердің
төмендегі фомаларынан да оны табу қиын. Психика материяның жоғары
формаларының, жанды материяның ғана қасиеті. Тірі материяның, төменгі
түрлеріне (мәселен, қарапайым организмдерге) тітіркенушілік (сыртқы
әсерлерге жауап бере алушылық), ал оның жоғары түрлеріне сезгіштік
(заттардың қасиеттерін бейнелей алу) қасиет тән. Сезгіштік – психиканның ең
бастапқы белгісі. Бұл организм сыртқы ортаны түйсіне алу қабілеті. Түйсік
орталық нерв жүейесі бар барлық жануарларда және адамдарда кездесетін
қарапайым психикалық құбылыс.
Психикалық әрекеттің дамуы нерв жүесімен дамуымен шарттас. Ал нерв
жүесі құрылысының күделене түсуі психиканың күрделене түсуіне, онң жоғарғы
формаларының пайда болуына жағдай туғызған.
Адамның даму тарихы сапалық жаңа саты, ол жануарлардың биологиялық
дамуының одан бұрынғы жолынан түбірлі ерекшеліктері бар. Адамның
жануарлардың өмір сүруінен ерекшелігі қоғамдық – еңбек әрекетіне көшу болып
табылады. Осы өмірдің нәтижесінде психиканың жаңа түрі – адамның санасы
пайда болады.
Еңбек әрекеті адамды жануарлар дүниесін ерекшелейді. Егерде
қоршаған ортаға жануарлар бейжай түрде бейімделсе, табиғаттың бергенін
ғана пайдаланса, ал адам еңбек әрекеті үрдісінде табиғатқа белсенді және
мақсатты әсер етеді, оны өзгертеді, материалдық және рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін оған бейімделеді және пайдаланады.
Еңбек үрдісінде адам өзінің дене және рухани табиғатын өзгерте
алады. Ф.Энгельстің айтуынша, адамды адам адам еткен еңбек. Алғашқа
қауымдық кезеңнен бастап, еңбек үрдісінде адамны дене және психикалық
қабілеттері жетілді, оның миы және сезім органдары, психикалық сапалары,
қабілеттері қалыптасты.
Адамның даму тарихы сапалық жаңа саты, ол жануарлардың биологиялық
дамуының одан бұрынғы жолынан түбірлі ерекшеліктері бар. Адамның
жануарлардың өмір сүруінен ерекшелігі қоғамдық – еңбек әрекетіне көшу болып
табылады. Осы өмірдің нәтижесінде психиканың жаңа түрі – адамның санасы
пайда болады.
Еңбек әрекеті адамды жануарлар дүниесінен ерекшелейді. Егер де
қоршаған ортаға жануарлар бейжай түрде бейімделсе, табиғаттың бергенін ғана
пайдаланса, ал адам еңбек әрекеті үрдісінде табиғатқа белсенді және
мақсатты әсер етеді, оны өзгертеді, материалдық және рухани қажеттілік-
терін қанағаттандыру үшін оған бейімделеді және пайдаланады.
Еңбек үрдісінде адам өзінің дене және рухани табиғатын өзгерте алады.
Ф.Энгельстің айтуынша, адамды адам еткен еңбек. Алғашқы қауымдық кезеңнен
бастап, еңбек үрдісінде адамның дене және психикалық қабілеттері жетілді,
оның миы және сезім органдары, психикалық сапалары,қабілеттері қалыптасты.
Адам санасының қалыптасуы мен психологиялық сипаттамасы жаңаның
басталуын, психика дамуының жоғарғы кезеңін білдіреді.Саналы бейнелеудің
жануарларға тән психикалық бейнелеуден айырмашылығы – бұл заттық шындықты
бейнелеу. Санаға жан-жақты сипаттаманы А.Н.Леонтьев өзінің Іс-әрекет,
Сана, Жеке тұлға атты еңбегінде берген болатын.
1.2. Психиканың негізгі ерекшеліктері
Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің
қызметіне байланысты тұр, ал екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз
таңбасын, ізін қалдырып отырады, сөйтіп адамның жан дүниесінің сырына
айналады.
Психика – адам миында бейнеленетін таңба, әсер. Адам күнделікті іс-
әрекетінде мақсатты істерін жүзеге асыру үшін сыртқы ортаның жағдайына
бейімделіп, табиғатқа ықпал етеді, оны мақсат - мүдделеріне лайықтап қайта
жасайды. Адамның мұндай белсенді әрекеттері, еңбенктенуі оның өз
табиғатына, психикасын дамытуға қолайлы жағдай тудырады.
Адам өзі өмір сүріп отырған ортамен тығыз байланыста болып, белгілі
заңдылықтар бойынша дамиды, сыртқы жағдайлардың әсеріне бейімделіп қана
қоймай, оны саналы түрде өзгертеді. Сөйтіп, өз ықпалына бағындырады,
сырттан алынатын сан алуан хабарларды қалыптасқан іс- тәжірибемен
салыстырады. Ненің пайдалы екенін, ненің зиянды екенін, ой жүгіртіп
сараптайды және саналы түрде ой қорытады. Адамның психикалық
құбылыстарда бейнеленуі-адам миында қалай бейнеленгендігіне байланысты. Бұл
әркімнің өмір тәжірбиесіне, білім дәрежесіне сәйкес бұл ерекшелік түрліше
болып отырады.
Болмыс пен шындыктың қаншалықты дұрыс бейнелендігі адамның қоғамдық-
тарихи тәжірбиесімен байланысты. Адам өзінің өмір тәжірибесіне сүйене
отырып, бейнеленген ұғымды, ғылыми мағлұматтарды, мүддесін шындыққа
жанастырады, олардың ақиқаттығын дәлелдеуге елеулі қадам жасайды. Табиғат
пен қоғамның барлық құбылыстары сияқты психика да үнемі даму үстінде
болады. Бұл табиғи-заңдылық. Психиканың пайда болуы ғылыми көзқарастарға
сәйкес материяның ұзақ дәуірлер бойы эволюциялық дамуымен бірлікте
қарастырылады.
Материя табиғатты зерттеу әрқилы қозғалыс түрлерімен ұштастырылады.
Қозғалыс – материяның өмір сүру тәсілі, оның негізгі қасиеті. Қозғалыс –
материя ішінде даму процесстері жүріп жатады. Қозғалыссыз материя жоқ.
Бүкіл әлем заттары, әлемнің өзі де мәңгілік қозғалыста болады, үнемі
өзгеріп, дамып отырады.
Жанды материяның белгілі бір даму сатысында психика пайда болады.
Бейнелеудің жаңаша түрі туады. Ал материяның биологиялық дамуы тіршіліктің
пайда болуы мен байланысты. Эволюциялық даму нәтижесінде тірі организмдер
сыртқы жағдайлардың әсеріне тітіркеніп, бейнелеудің көптеген түрлері келіп
шығады.
Тітіркену – барлық өсімдіктермен жәндіктер дүниесіне тән. Тітіркену
– тірі организмдегі биологиялық мәні бар сыртқы әсерге жауап беретін
биотоктық қасиет. Мұндай тітіркену қарапайым бір клеткалы организмдер –
амебаларда болады.
Жәндіктер дүниесінде кездесетін тітіркенудің жаңа түрі – сезімталдық
– тірі организмнің сыртқы әсерінен тітіркеніп, тіршілік етуге бейімделуі.
Мұндай сезімталдық сигнал қызметін атқарады. Жануарлар психикасында
инстинкт (соқыр сезім) әрекеттер мен дағдылар қалыптасады. Жануарлар
психикасы дамыған сайын, оларда интелектік мінез пайда болады. Интелектік
мінез – жануарлардың сыртқы ортаға бейімделуі ғана емес, олардың сол орта
әсерін қабылдап, әрқилы әрекет- қимыл көрсетеді. Ал адам өзінің саналы
әрекеті арқылы өмір сүрген ортасына бейімдеп қана қоймай, оны өзгертеді.
Эволюциялық дамуда психиканың бір орында тұрмайтындығы оның өсіп, дамып
отыратындығы ғылымға ертеден-ақ белгілі болған.Оның сан алуан сапалы
өзгеріс нәтижесінде пайда болғанын жаратылыстану ғылымдарының мәліметтеріне
сүйене отырып түсіндіреді. Дарвиннің эволюциялық теориясы көп жаңалықпен
қатар, осы мәселені анықтап шешуге жаңа тұжырымдар енгізді. Дегенмен, бұл
теория жалпы дамудың сонымен бірге психикалық дамудың қалай өсетіндігін,
ескінің жоғалып, жаңаның пайда болу проблемаларын шеше алмауы.
Эволюциялық теорияда психиканың өсіп даму жөнінде, өсіп даму, жай
ғана көбею немесе азаюды қайталаумен ғана пара-пар деп түсіндіреді. Ең
әдепті пайда болган сараптар, бастапқы қалпын өзгертпей көбейіп, ұлғайып не
болмаса азайып, кішіриіп отырады. Оларда сапалар пайда болып, көп
өзгерістерге ұшырамай, сол күйінде құрып отырады, сөйтіп олардың орныңа
жаңа белгілер, қасиеттер сапалар пайда болады. Даму-сапалық емес ,жалғыз
ғана сапалық даму. Ескі сапалар құрып, олардың орнына жаңа сапалар пайда
болмайды. Даму –бір қалыпты, біркелкі жайбарақат қана дамып отырады.
Даму процесінде революциялық жолға орын жоқ, даму –эволюциялық жолмен
жүреді. Эволюциялық
теорияның мұндай қате көзқарасының нәтижесінен бір санада ұшырайтын
фактілерді ешбір өзгертпей басқа салаларға көшіруге болады деген жалған
ұғым туады. Яғни, дамудың төменгі сатысында пайда болған қаситтерді
техникалық түрде дамудың жоғарғы сатысына көшіруге болады. Мысалы төменгі
сатыдағы тұрған хайуанаттардың психикалық әрекетін адамға, немесе адамдікін
хайуанаттарға көшіруге түсінуге болады деп түсінуге болады. Мұны
антроморфизмдік жол дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін, әсіресе
психиканың өсіп дамуын, көзқарасын аша алмады дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін, әсіресе
психиканың өсіп дамуын, көзқарасын жеткілікті аша алмды дейміз.
Мұны тек диалектикалық материализм философиясы дұрыс жауап берді.
Диалектикалық материализм көзқарасы бойынша, даму дегеніміз жай ғана өсу
емес, ол даму кезінде ескі салалар өзгеріп, жойылып, олардың, орнына жаңа
салалар пайда болды. Даму бірқалыпты жайбарақат өсіп отырмайды, өзгеріске
секірмелі түрде өсіп дамиды, сандық өзгеріс сапалыққа айналады.
Оларда бір қалыпта тұрмай, әрдайым бұрынғыдан да жаңа сапалардың пайда
болуыңа дайындық жасап, оған негіз болады. Олай болса даму процесінің
төменгі сатысында тұрған жәндіктердің қылықтарын, жоғарғы сатыдағы
хайуанаттардың қылықтарыңа теңеуге, кейінгілердің қылықтарын дамудың ең
жоғарғы сатысында тұрған адамдардың қылықтарымен салыстыруға болмайды.
Оларды арасынан сан жағынан емес, сапа жағынан да айырмашылық бар.
Психиканың дамуына жалғыз сыртқы даму, сыртқы өзгеріс ғана емес, психиканың
өзінің мазмұнындағы ішкі сапалық дамумен де байланысты. Психиканың мазмұны
әсер етуші болмыс мазмұнына байланыс-ты, соларға тәуелді. Бірақ, психика
өзіңдік әсер етіп, белсенді болса, сыртқы дүние сәулесі ретінде, өзінше сол
дүниеге әсер ете алса, міне, осы жағдайда ғана өсіп, дами алады. Психика-
жүйке саласының қасиеті. Тірі жәндіктерге психика пайда болу үшін оларда
туысынан биологиялық жағдайлар болу керек. Ал, психикалық ол тек
биологиялық негіздердің ғана нәтижесі ғана емес, сыртқы дүние бұл
биологиялық негіздерге, яғни жүйке саласына әсер еткен жағдайда ғана
психика пайда болып, өсіп, дамиды. Егер жалғыз ғана биологиялық жағдай
болғанымен, оған сыртқы дүние әсер етпесе, психика пайда болмайды. Психика
–сыртқы дүниенің сәулесі, хайуанаттарға сыртқы дүние, адамға – тарихи
әлеуметтік жағдайлар адамның биологиялық негіздеріне әсер етеді, психиканың
дамуын меңгеріп, басқарып отырады. Даму процестерінде жәңдіктердің
жүйке саласы, сезім мүшелері пайда болады, ол күрделенеді. Ал адамда осы
даму процесінде психиканың ең айрықша сапасы-сана пайда болады. Дүниедегі
физикалық, яғни химиялық қоздырғыштар жәндіктердің организміне әсер етіп,
олардың бұлшық еттерін ширатып, босаусытып отырады. Жәндік еріксізден –
еріксіз өз қалауынсыз қимылдайды, әрекет етеді. Жак Лебтің зерттеуілерінде
төменгі сатыда тұрған, жәндіктердің және құрт-құмырсқалардың әрекеттері
сыртқы қоздырғыштардың әрекеттерінен тәнболатын физикалық-химиялық
процестермен басқарылып отыратыныанықталған. Мысалы, күннің сәулексі түскен
жаққа күн өзінің басын бұрады, кейбір гүлдердің ашылуын, ал, жәндіктердің
әсер етуші заттарға қарай жылжуын тропизм әрекеттері деу болады. Бірақ,
Лебтің тәжірбиелері қаншалықты қызықты болғанымен, олар төменгі сатыда
тұрған жәңдіктердің күрделі қылықтарын дұрыс түсіндіре алмайды.
Американың биолог ғалымдары инфузориялармен тәжірбие жүргізіп, Лебтің
теориясының дұрыс еместігін көрсетті. Олардың айтуынша жануарлар инфозурлық
әсер етуші заттарға қарай жылжудан басқа да, өздігінен де әрекет етеді деп
көрсетті. Жак Лебтің өз зерттеуінде суға инфузориялық электр тогын
жібереді де, соған қарай жылжып отырады деген қағидасын, американдықтар
жәндіктер әрекетінің бәрі түгелімен физикалық-химиялық қоздырғыштардың
әсеріне бағынып, өздігінен ешбір әрекет атқара алмайды деуі қате түсінік
Қоздырғыштардың сипатына қарай тропизмнің бірнеше түрін ажыратуға болады,
фототропизм–жарықтың әсерінен пайда болатын тропизм, гемотропизм–күн
сәулесінің әсерінен пайда болатын тропизм гемуатропизм–электр әсерінен
пайда болатын тропизм, термотропизм-температураның өзгеруінен пайда
болатын тропизм. Егер химия әсер етуші заттарға қарай беттелсе –оны
беттелу тропизм деп, ал егер қимыл әсер етуші заттан кейін қайтса –оны
шегіну тропизмі деп атайды. Жак Лебтің тропизм туралы теориясы
–механистік теория. Ол адамның қылығынан психологияны алып тастап, оны
физикалық–химиялық процестермен ғана түсіндірмекші болды. Леб
хайуанаттардың соқыр сезімдерін (инстиктердің физикалық-химиялық процестері
арқылы түсін-діруге болатын тропизмге, адам қылықтарын хайуанаттардың
соқыр сезімді қылықтарына теңеді, сөйтіп, адамның да қылықтарын физикалық-
химиялық әрекеттермен түсіндіргісі келді. Бұл теория бойынша адам белсенді
түрде өздігінен әрекет ете алмайды, адам қылықтары сыртқы дүние дегі
заттардың әсерінің ықпалында болады, сол заттар адамның әрекеттерін
басқарып, билеп отырады деген пікірде болды. Психика органикалық
материяның барлығында бола беретін қасиет емес. Ол өсімдіктер дүниесінде
жоқ. Психика материяның жоғарғы формаларының, жанды материяның қаситі.
Тірі материяның төменгі түрлері қарапайым организмдер тітіркенушілік
(сыртқы әсерлерге жауап бере алушылық) ал жоғарғы түрлері сезгіштік
заттардың қасиетіне бейнелей алу қасиет тән. Сезгіштік- психиканың ең
бастапқы белгісі. Бұл организмнің сыртқы ортаны түсіну қабілеті. Түйсік
орталық нерв жүйесі бар барлық жануарларда және адамдарда кездесетін
қарапайым психикалық құбылыс. Психикалық әрекеттің дамуы нерв жүйесінің
дамумен шарттас. Ал, нерв жүйесі құрылысының күрделене түсуі психиканың
күрделене түсуіңе, оның жоғарғы формаларының пайда болуыңа жағдай туғызған.
Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін мойындағысы
келмейді. Оны неге сүйеніп айтады? Олардың ойынша, адам санасында
объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен, түрлі
жынсайтан, диюу, су перісі т.с.с. ұғымдар болады. Сонда объективті дүниеде
кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің
бейнесі деп күдік айтады. Осыдан кейін идеалистер сананың құдіретін айтпақ
болмақ. Ал, енді оларды діни адамдар өздігінше ойлап шығарған делік дейді
әлгі идеалистер, сөйтіп, олар бұл мысалдан да ойдың, сананың өмір бейнесі
емес, тек мидың өзінен шыққан деу керек деген қорытынды шығарды. Бұған не
жауап қайтару керек. Әрине, жаңағы өмірде жоқ: о дүние, пері, дию
сияқты ұғымдарды діндар адамдар ойлап шығарғаны рас. Бірақ ол ойлар жоқтан
пайда болған демейміз, белгілі бір құбылыстарға еліктеу, мидың соларды ойша
құрастыруы арқылы пайда болған. Сондықтан да қай халықта болмасын, жын да,
сайтан да, басқалар да негізінде тек адам, жан-жануарлар бейнесінде
елестетіледі. Мәселен, шайтанды (черт) көптеген халықтар мүйізі, сақалы,
тұяқтары бар, ұзын құйрықты ешкі тектес, адамға зиянды рухани құбылыс етіп
суреттейді. Өмірде мүлде жоқ, болмаған, ойға келмеген құбылыстардың
бейнесін адам ешқашан ойдан шығарған емес. Тіпті техникалық жаңалықтарды да
адам табиғатта бар нәрселерге еліктеп жасайды. Сондықтан жаңағы айтқан діни
ұғымдарда да не жақсы адамдардың, немесе жаман адамдардың мінез-құлықтары
бейнеленеді, негізсіз ой туындамайды. Мұның бәрі сананың тікелей мидан
емес, ми арқылы объективтік дүниеден бейнеленіп алынатын материалдық заттар
мен құбылыстардың көшірмесі, туындысы екенін байқатады.
Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды, ал біздің түсініктерімізге
әсер ететін – сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам
миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды. Әрине, адам ми арқылы
ойлайды, бірақ оның мәні сыртқы дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін
орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл
болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұны Гегель де мойындаған. Бұл –
дәлдік пен айырмашалық диалектикасы. Сананың мәнінде білім жатыр. Ал оны
туғызатын танымдық ізденіс. Әр нәрсені білуге, ұғынуға талпыныс, ізденіс
сайып келгенде сананы құрастырады. Сана – материядан мүлде өзгеше сапа,
рухани құбылыс.
Одан соң сана, бір жағынан, жинақталған білім, ал екінші жағынан –
таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Ол үлкен шығармашылық процесс. Өйткені, сана объективті дүниенің
механикалық бейнесі (репродукциясы) емес. Сана тек негізгі принцип бойынша,
шығу көзі жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана өмірден туындайды. Бірақ сана
объективті өмірдің жұпыны бейнесі емес. Мәселен, санада ерік, ой толғау,
әсірелеу, талдау, топтау, болжау, шығармашылық сияқты құбылыстар бар.
Олардың объективті дүниеде дәлме-дәл баламасы болмауы да мүмкін. Сана тек
бейнелеу емес, ол сонымен қатар белгілі бір қатынас. Айталық, бейнелеу
жануарларда да бар. Бірақ оларда қатынас жоқ. Сана арқылы адам дүниені
бейнелеп қана қоймайды. Ол оған әсер етеді, ойдан өрнек құрады, оны
өзгертеді. Адам миында қобалжу мен арнаға түсу, елендеу мен басылу, қызығу
мен жирену диалектикасы ұдайы тынымсыз жүріп жатады. Ол өзін қоршаған
әлемге бейтарап қарамайды.
Адам санасы объективті дүниенің айна бетіндегідей механикалық бейнесі
емес. Танымдық процесс кезінде оған толып жатқан басқа да жағдайлар (оның
көргендері, білгендері, естігендері, түйгендері) әсер етеді. Сондықтан бір
нәрсені көріп тұрып, адам толып жатқан ойға шомады, ойын сан-саққа
жүгіртеді. Сөйтіп, объективті дүние санаға түрткі болады. Бірақ адам
объективті өмірді шын да, жалған да, дұрыс та, бұрыс та бейнелейді. Олай
болса, сол дәлдікті шығармашылық тұрғыдан түсіну қажет. Таным процесінде
эмоцияның орны ерекше. Эмоциясыз ешбір дүниені тануға талпыныс, ізденіс,
таңырқау болмақ емес. Онсыз ғылымда, өнерде жаңалықтар болмайды. Айналадағы
құбылыстарды тез байқап, ерекшеліктеріне таңдану, таңырқай білу, үңіліп
қарап, бір нәрсеге ұқсату, оймен салыстыру – осылардың бәрі танымның
бастамасы, көзі. Ал адамда психика да бар. Адам ұйқыға кеткенде түс көреді.
Ол – сананы құбылыс емес, психикалық процесс. Оны сана билей алмайды.
Әрине, көргендік түстер де болады. Оның себептері басқа. Айталық, көптеген
уақыт ойлап, шешуін таба алмай қиналып жүрген кейбір жағдайлардың шешуін,
немесе басқа бір ойланып, уайымдап, толғанған істің ақырғы нәтижесін адам
түсінде көруі де мүмкін. Бірақ осыдан келіп түс саналы болады екен деген
түсінік тумауға тиіс. Әлгі психикалық құбылыстардың өзіндік себептері бар.
Ал адам тек түсінде ғана емес, ояу кезінде де көптеген үйреншікті, әдеттегі
істерді ойланбай-ақ жасай береді. Айталық, музыкалық аспаптардың
клавиштерін, пернелерін ойланбай-ақ дәл басады. Көшеде келе жатқан адам
неше түрлі ой ойлайды, соған қарамастан, таныс кісінің сәлеміне жауап
береді, көшедегі жол сілтегішті байқайды. Осындай сан қилы жағдайлар өмірде
болып жатады. Адам оның бәрін санамен ойлап, толғанып жатпайды. Көп нәрсе
жаттықан, дағдыланған түрде жасалады.
Әрбір адамның психикасында санасыздық та (иррационалдық), ақылсыздық
та (нерационалдық) әрекеттер бар. Оның ауқымы кең. Адам әр ісін, әр қадамын
ойлап, сана елегінен өткізіп жатпайды. Көп нәрсені адам дағдылы әдіспен,
ойламай-ақ, дәлме-дәл жүзеге асырады. Мұндайда кейде ойлап жатудың өзі де
кедергі жасайды. Мәселен, жүрісі көп көшедегі автомабиль жүргізушінің іс-
қимылы сондай. Сондықтан ұдайы, үздіксіз ойланбай, миға демалыс беріп,
кейбір іс-әрекетті адам қашаннан үйреншікті дағдымен атқарып үйренген. Бұл
- өмір диалектикасы. Философияда саналық пен санасыздық арақатынасы жайлы
мәселе қашанда идеологиялық күрес объектісі болып келеді. Кьеркегор,
Шопенгауэр, Ницше иррационализмді адам өмірінде басыңқы етіп көрсеткен
болатын. Ғылым бұл пікірді қостамайды. Дегенмен адам өмірінде ақылдылықпен
қатар ақылсыздық та бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ адам өмірінде
инстинкті психикалық санасыздық не ақылсыздық әрекеттері де, сайып
келгенде, сана билейді. Сонымен инстинкті ақылсыздық дегеніміз– дәл осы
сәтте санамен басқарылмайтын, бірақ түптен келгенде адам миынан онша алық
кетпейтін, әсіресе мидың естілік қабілеті, қасиетімен бақаланатын
психикалық процесс. Саналық пен ақылсыздық қасиеттердің арасы жақын.
Сондықтан кейде, кейбір ғылыми жаңаклықтарда, көргендік түстерде санадан
тыс кездер де байқалады. Мәселен, Д. И. Менделеев химиялық элементтердің
қайталама жүйесінің кестесін жасарда ең алдымен оны түсінде көрген. Олай
болса, ақылсыздық құбылыс кезінде де адам миының кейбір бөлімдері қарауыл
болып, жұмыс істеп тұратынын байқаймыз.
ІІ ТАРАУ. Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
2.1.Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттері
Психика туралы матералистер мен идеялистер арасында ұзақ жолдар бойы
бітпес айтыс жүріп келді.
Идеалистер – психика материядан бұрын – бірінші, яғни материяға
қатыссыз дамиды деді. Көптеген идеалистер психикалық қасиеттер – қабілет,
мінез – темперамент, жеке адамның адамгершілік сапасы – адамға дайын
күйінде іштен туа беріледі деп есептейді. Яғни, құдайдың берген сыйы, ол
адамның материалдық қасиетіне, ми қасиетіне тәуелсіз деп көрсетіледі.
Сонымен бірге, олар адам психикасына орта мен тәрбие ықпалын жоққа
шығарады.
Материалистік тұрғыда психиканы материадан кейінгі екінші құбылыс деп
түсіндіріледі.
Біз тіршілік етіп отырған жер шары бұдан төрт жарым миллиард жыл
бұрын шамасында пайда болды деп жорамалданды. Бұдан 2,5 - 3,0 миллиард жыл
бұрын оның бетінде ешқандай психикалық құбылыс болмаған. Тек ұзақ
дәуірлерге созылған эволюциялық даму нәтижесінде жер бетінде тіршілік пайда
болды. Соның арқасында организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті
оянды. Мұндай қасиет бертін келе тірі жәндіктерге тән күрделі құбылыс –
психиканы тудырды.
Материалистік ілім – психика табиғаттан тыс ғажайып күш емес, жансыз
зат емес, керісінше психика айрықша ұйымдасқан жоғары дәрежелі материя –
мидың қасиеті деп үйретеді. Ал психика ми қызметінің нәрі, оның ерекше
қасиеті. Мұны жануарларға адамдарға жасалған көптеген тәжірибелерден
байқауға болады.
Психика дегеніміз – үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты
физиологиялық процесстердің ми қабығында жасалуы. Сыртқы заттармен
құбылыстардың мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, адамның алуан – алуан
ойлау әрекеттері арқылы қорытылады. Адам өзінің мақсат – мүдделеріне орай
тітіркеніп икемделеді. Осы жайттар психика адамның өзін қоршаған сыртқы
орта мен қарым - қатынасынан пайда болып отыратын күрделі бейнелеу процессі
екенін көрсетеді. Адам психикасының пайда болуы, даму жетілуі – тарихи
процесс. Ол адамның қоғамдағы еңбегі, дыбысты тілі сөйлеуінің даму
ерекшелігімен тығыз байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді
физиологоиялық құбылыс және адам тіршілігі үшін де маңызды.
Адам психикасының пайда болуы, дамып жетілуі –тарихи процесс.Ол
адамның қоғамдағы еңбегі, дыбысты тілі, сөйлеуінің даму ерекшелігімен тығыз
байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді физиологиялық құбылыс және адам
тіршілігі үшін де маңызды.
2.2. Адам психикасының физиологиялық негіздері
Адамның психикалық әрекеттердің, ақыл-ой санасының ағымдарын, өсіп,
даму жолдарын білу үшін, олардың жүйке саласының, мидың құрылысын, оның
әрекетін білу керек. Психика –ерекше ұйымдасқан материя –мидың қасиеті
есебінде психика пайда болады. Психика айрықша ұйымдастырылған жоғарғы
материяда болады. Ал, жоғарғы материя дегеніміз-ми, жүйке саласы. Жүйке
саласы психиканың негізі болғандықтан, оның құрылысын, әрекетін, өсіп
дамуын білмейінше, психиканың өсіп дамып отыратынын да жақсы біле алмаймыз.
Жүйке саласы психикалық әрекеттердің негізі. Жүйке сала түрлі химиялық
заттардан бездермен бірге, адамның жан қуаттарын меңгеріп, басқарып
отырады. Ол сондай-ақ адамның сыртқы дүниенің арасындағы қатынасты
басқарады. Егер жүйке саласы болмаса, адамның барлық әрекеттері
байланыспай, үлеспей бір орталыққа бағынбай әрекет етер еді. Жүйке саласы
болмаса, сыртқы дүниемен қатынасы дұрыс болмай оны тануға, өзгертуге, түрлі-
түрлі бейнелер туғызға мүмкіндік болмас еді. Сондықтан, оның саласы,
құрылысы, әрекеті өте күрделі. Жүйкені зерттеуде сан алуан әдістер
пайдаланады. Соның кейбіреуілері мыналар:
1. салыстырмалы физилогия ғылымының фактілерін зерттеу.
2. эксперименттік жизология фактілерін зерттеу.
3. медициналық клиника фактілерін зерттеу.
4. құрсақтағы ұрықтың жүйке саласының өсіп дамуын зерттеу.
Осы әдістер арқылы адамның жүйке саласының өсіп, дамуы,мұның психикаға
әсері бар екендігін шешуге болады. Яғни ми мен психиканың қандай байланысы
бар екені зерттеледі.
Айтып өткеніміздей, адам психикасы дамуының негізгі ерекшеліктерін
биологиялық заттармен, жетілу, тұқым қуалау заңдарымен түсіндіру теория
турғысынан алғанда қате болып табылады және практикада үлкен қиындықтарға
әкеліп соқтырады, өйткені бұл жерде педагогқа көпе-көрнеу пассивті роль
бөлінеді. Маркстік педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы адамның
психикалық даму заңдары әлеуметтік жағынан сабақтас, даму процесі баланың
өмір сүру жағдайы мен тәрбиесінің күрделі жиынтығымен анықталады деген
түсінікті басшылыққа алады.
Бұлай болған жағдайда дамудың биологиялық шарттарының, тұқым
қуалаушылықтың, бала организмі дамуының нейро-физиологиялық
ерекшеліктерінің, оның психикасының дамуындағы ролі қандай?
Адамның психикалық іс-әрекеті — өте күрделі құрылым. Оның
ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі және тәрбиесімен сабақтас. Сөздік-
логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да
жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен
қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге
ұшырап, жетіле түсуіне мүмкіндік береді.
Адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті (ойлау,
сөйлеу) мен неғұрлым қарапайым табиғи функцияларын (мысалы, қозу мен тежелу
процестерінің арақатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек. Психикалық
іс-әрекет өзіне басқа да көптеген компоненттермен қоса осынау қарапайым
функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық қабілеттері мен жоғары
дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістік анализі және
синтезі функциялары арасындағы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп
аталатын қарапайым, табиғи қасиеттер адамның сыртқы жағдайлар әсерімен
қалыптасатын күрделірек іс-әрекеттердің құрамына кіреді.
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
бұзылған кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс-
әрекетті де айқындай бастайды. Мысалы, ми қабығының желке-самай бөлігіне
зақым келгенде қарапайым кеңістік синтезі бұзылады да мұның өзі есептей
білуге (акалькулия) зиянын тигізеді. Қалыпты даму жағдайында белгілі бір
нышандар осы қарапайым функцияларға жатпайтын, сондықтан оларға тікелей
тәуелді емес психика-лық іс-әрекет дамуы шарттарының бірі ғана болып
табылады. Тіпті қарапайым функциялардың өзі де арнайы ұйымдастырылған
әсердің ықпалымен дамитындығы дәлелденіп отыр. Мәселен психологтар жоғары
естігіштікті қалыптастыру жолдарын тапты. Күрделі психикалық іс-әрекет пен
қарапайым функциялар арасында жылжымалы, жанама қарым-катынастар
болатындығын мидың шектелген бөлімдеріне зақым келген науқастармен
жүргізілген орнын толтыру-қалпына келтіру жұмыста-рының нәтижесінде (А. Р.
Лурия мен оның қызметкерлерінің; зерттеулері) күрделі психикалық іс-әрекет
(сөйлеу-ойлау процестері) құрылымын қайта кұрудың өте бай тәжірибесі
дәлелдейді.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктерінің бірі — жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да бір мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбінесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдай-ларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Сөйтіп, физиологиялық, қарапайым, тұқым қуалай берілетіні функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарына әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны мен
механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
арасында жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Ал адамның іс-әрекетінде ақылсыздық деп мидың, сананың іске
араласпауын, дағдылы әдіспен естелікке сеніп, өзін соларға тапсыратынын
айтамыз. Сондықтан ақылсыздық кезде де адам әдептіліктен шығып кетпейді.
Нағыз санасыздықты біз жануардан ғана көреміз. Оларда қарым-қатынас та,
әдептілік те, міндет-мақсат та, ар-ұят та жоқ. Адам ақылсыздық жағдайында
да оншалықты құлдырап төмендемейді. Өйткені, адам психикасы (мінез, сезім),
жаңағы айтқандай, санамен басқарылып, бағытталып отырады. Міне, бұл адам
психикасы жануарлар психикасынан әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді.
Австриялық психоаналитик З. Фрейд санасыз, ойсыз инстинкт, айталық, аналық,
жыныстық инстинкт адамда да басым, ол санаға бағынбайды деп дәлелдемек
болды. Оның ойынша, түрлі ұяттылық, әдептілік дегендер жасанды, тек қоғамда
ғана қолданылатын тәртіп қана, ал адам өзінен-өзі оңаша қалғанда, оның
бәрін жиып қойып, нағыз ұятсыздық, тағылық халге түседі дейді. Бұл, әрине,
адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамдық қасиеттері аяққа басып, оны хайуан
тәрізді етіп көрсететін пиғыл. Біз З. Фрейдтің көптеген ойларын қабылдадық.
Оның ойлары А. Шопенгауэр, Ф. Ницшеден жоғары екенін айттық. Қайталамақ
болсақ, Шопенгауэр, Ницше санасыздықты (иррационализмді) мойындайды. Бәрін
ырыққа бағындырды. Ал Зигмунд Фрейд ақылсыздықты (нерационализм) дәлелдей
отырып, оның аржағында сана тұрғанын айтады. Интуицияның өзі де санасыздық
емес. Бірақта адамда, жоғарыда айтылғандай, екі түрлі құбылыс бар дейді З.
Фрейд. Бірі – ол (id) (аморальдық қасиет), екіншісі – мен (ego)
(тәртіптілік). Ego id ti қыспақта ұстайды, оған ерік бермейді дей келіп, З.
Фрейд өзі di - ті қолдайтынын айтады. Мұны ол Мәдениеттегі
қанағаттанбаушылық деген еңбегінде айтқан болатын. Сондықтан, З. Фрейдтің
үлкен ғалымдығына қарамастан, оның дәл осы тұжырымын мойындауға болмайды.
Р. Авенариустың пікірінше, сана мидың жемісі емес, ол – принциптік
координация бойынша сырттан келген дайын құбылыс. Сондағы мен деген адам,
оның саңасы, сезімі, ал мен емес дегені – объективтік дүние. Одан соң ол
менжәне мен емес арасында байланыс бар дейді. Осы байланыстың түп
негізі, оның ойынша мен, ал мен емес менсіз өмір сүре алмайды. Бұл,
әрине, субъективті идеалистік пікір. Ал мәселенің шынына келсек, керісінше
ен мен емеске бағынышты. Сол сияқты мендегі барлық сана, сезім
объективті дүниенің бейнесі, соның жаңғырығы, рухани сәулелі екенін
жоғарыда талдап көрсеттік.
Адам бойындағы барлық күшін объективті дүниеден алады. Соны сезіну,
тану, білу арқылы ұғады, білімін арттырады, ойын толықтырады. Бірақ
құдыретті сананың сан қилы саяси, философиялық, ғылыми, көркем әдебиеттің,
діни қорытындылардың негізі – түрткісі, қайнар көзі сол объективті дүние,
қоғамдық болмыс, өмірдегі түрлі іс-әрекет, шешілмеген, шиеленіскен
мәселелер. Ал оларды бейнелеп, талдау керек. Ондай мәселелерсіз ой да
шарықтамайды, дүние де толақ түсінілмейді, оны зерттеу де мүмкін емес.
Ғылыми жаңалықтар, данышпандық тұжырымдар, ғажайып шығармалар, жан-дүниеңді
қозғайтын ән, тәтті күйлер – осылардың бәрі мидың жұмыс нәтижесі. Бірақ
осындай өмір талабына қайтару үшін көп білу, өмірді терең ұғыну, талдау,
қорыту, жаңа талғамдар жасау қажет.
Сонымен, сана дегеніміз – объективті дүниенің адам миында пайда
болатын субъективтік бейнесі, сәулесі. Бірақ ол жай бейне емес,
шығармашылық бейне.
2.3. Адам психикасының айырмашылықтары
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана,
ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер
зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін әдебиет, философия
ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың
болмысы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да болмыстан жоғары
қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді
мойындамаған.
Сонда сана дегеніміз не? Ол қайда, қалай пайда болады? Өлі
материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады?
Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз,
ғайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миымызға енген құбылыс па, әлде
іштен шыққан дүние ме? Әрине, адам бойында атадан балаға көшетін кейбір
нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға
байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін
қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның
мекені. Сана – адам миы қызметінің жемісі, нәтижесі. Бірақ ми түрлі
жануарларда да бар. Ал мана тек адам миының ғана жемісі. Бұл - өте күрделі
процесс, материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін
әлем неше ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін
мойындамай, сана миға сырттан дайын күйінде интроекция арқылы келеді-міс
деген жалған пікір таратқан махист Р. Авенариусты В.И. Ленин Материализім
және эмпириокритицизм деген еңбегінде өткір сынға алған болатын.
Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін,
ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды
ұшып жүретін шыбығын балаған. Халқымыздың шыбын-жан деген сөзі осындай
ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтаған шыбын-жанның
дүние кезіп жүргендегі көргендері. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда,
адам ұйқыдан оянады деп түсінген. Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту
тәртібі осыдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдайы беру,
оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерге салу –
осылардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған.
Сірә, о дүние, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден
туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-
қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда,
өзін түрлі хайуанаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда
болған. Бұл - өте ертедегі дәуірде туған түсінік.
Идеалистік философияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан
тыс, дербес өмір сүріп қана қоймайтынын, қайта сол материяны билейтін, оның
қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда
болуын материалистік тұрғыдан түсіну де оңайға түскен жоқ. Кейбір
материалистер сана барлық материяда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда
өмір сүрген. Д. Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай аладымыс. Мұндай
бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды философияда гилозоизм деп атайды.
Бұл ұғым ертедегі гректердің (hule – материя, zoe – тіршілік деген екі
сөзінен құралған). Енді бір материалистер дүниенің бірлігі оның
материалығында екенін дұрыс ұғына алмай, сананы да материяға балаған.
Мәселен, Фогт, Бюхнер, Молешотг деген немістің жаратылыстану зерттеушілері
сана мидың жемісі екенін, бауырдан өттің бөлінетінімен қатар қойып, екеуін
бірдей алып қараған. Мәселен, Фогт ойдың миға қатысы өттің бауырға
қатысына барабар, бірдей деп жазды. Әрине, ой да, өт те жеміс, туынды,
бірақ ой – мидың рухани жемісі де, өт – бауырдың материалдық жемісі. Бұл
екеуін қатар қою материя мен идеяның қарама-қарсы екенін білмегендік немесе
білгісі келмегендік. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс мұндай пікірді
тұрпайы материализм деп атап, орынды сынға алады.
Барлық тіршіліктің негізі клетка екені белгілі. Ол - өздігінен өмір
сүріп, көбейе алатын жүйе. Ендігі мәселе сол өмір клеткадан басталатын
болса, оған дейін тіршілік нышаны болмаған ба деген сауал туындайды. Бұл
бір. Екіншіден, сол клетканың өзі қайдан шыққан? – деген сұрау тағы
мазалайды, өйткені, органикалық және органикалық емес материя бар дейміз.
Ол екеуі бірінен-бірі қалай туындады, арасында дәнекер бар ма десек, ондай
дәнекер бар екен. Әйтпесе, тіршілік қайдан шықты деген сұрау адам баласын
ұдайы ойландыра бермек екен. Ол дәнекер, сөйтсек, никлени қышқылы екен. Ол
барлық клеткада да бар. Мәселен, клетка құрылымы екі бөлімнен тұрады. Бірі
клетка өзегі – ядросы, екіншісі – оны қоршаған қабыршық. Ол цитоплазма деп
аталады. Екеуінде де әлгі қышқыл бар. Ядродағы қышқылды ДНК
(дезоксирибонуклеин қышқылы), ал қабыршақтағы қышқылды РНК (рибонуклеин
қышқылы) дейді. Бұл қышқылдар, бір жағынан, клеткалардың өмір сүру, екінші
жағынан, тұқым қуалау негізі.
Сөйтіп, тірлік негізі клетка ХІХ ғ. 30-жылдары, ал тұқым қуалау
(ген) негіз хромосом құрамына кіретін ДНК бұдан бір ғасырдан соң, 1930
жылдары ашылды. РНК 1953 жылы ғана белгілі болды. Хромосом құрылымына
кіретін ДНК мен РНК-ның ашылуы тұқым қуалаудың (ген) себептерін ғылыми
айқындады. Сонымен қатар ген өте күрделі құбылыс екенін де ғылым
анықтауда. Олай болса, хромосом аппаратына жататын ДНК мен РНК – физикалық-
химиялық процестерден туындайтын құрылым. Олар ашылғалы бері ғылымдар
клеткадан тірі жануар жасауға болатынын дәлелдеуде. Бұл биология
ғылымдарының бүгіні мен ертеңі. Оны клондау дейді.
Сол органикалық және органикалық емес дүние арасындағы дәнекер –
нуклеин қышқылдары бір жағынан органикалық емес, екінші жағынан органикалық
дүниеге жатады. Олай болса, тіршілік қайдан пайда болады деген сұрзу өзінен-
өзі шешіледі.
Енді сол клетканың пайда болуымен жоғары дамыған организм – адам,
оның санасы аралығында табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім миллиардтаған
жылдар жатқан болар. Ендігі мәселе – сана деген не, ол қалай пайда болды,
мәні неде деген сияқты сұраулар.
Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғылымдар сана барлық материяның
жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан материя – адам миының функциясы екенін
дәлелдеді. Адам миы – күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке
клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың)
жалпы саны 14-15 миллиардтай. Әрқайсысы сияқты сигналды жеке-дара қабылдап,
тиісті шешімге де келе алады. Сондай-ақ, олар өзара тығыз байланыста болып,
түрлі операция жасағанда, миллардтаған ақпаратты қабылдап, тиісті шешімге
келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І ТАРАУ. ПСИХИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1.Психиканың пайда болуы және дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2.Психиканың негізгі ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
ІІ ТАРАУ. Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
2.1.Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттері
... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.2. Адам психикасының физиологиялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13
2.3.Адам психикасының айырмашылықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ ТАРАУ. АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР ПСИХИКАСЫНЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
3.1. Жануарлар психикасының түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
3.2. Жануарлар мен адам психикасындағы айырмашылықтар
... ... ... ... ... 30
ІІІ. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 33
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
Кіріспе
Өзіндік жұмыстың өзектілігі: Адам психикасының жануар психикасы-ның
айырмашылығы. Психика-тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі организм
мен сыртқы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айрыкша түрі.
Психиканың ең қарапайым түрі жәндіктерге тән. Психиканың ең жоғағы формасы-
адамның санасы. Сана-сыртқы дүние заттарымен құбылыстардың мидағы бейнесі.
Сана шындықтың жай суреті, оның жансыз кошірмесі емес, адам басында, нерв
жүйесінде жасалып жататын күрделі бейнесі. Сана-адамның қоғамдық тарихи
дамуының жемісі. Ол әлеуметтік даму заңына сәйкес үнемі жетіліп, күрделеніп
отырады. Адам психиканың ерекшеліктері біздің санамыздан тыс өмір сүретін
заттармен құбылыстарды, әр алуан нәрселерді түсіну, қабылдау, елестету
арқылы көрінеді. Оларды адамның сезім мүшелері арқылы тікелей көріп білуге,
ұстап білуге болмайтын қасиеттер мен белгілер, абстрактылы ойлау формалары
- ұғым, пікір, ой қорытындылары танылып, жанама жолмен бейнеледі және өзара
шартты байланыста болады. Соның нәтижесінде біздің айналамыздағы заттар мен
құбылыстардың заңдылықтары, олардың пайда болуы және өрістеп дамуы адамның
дүниені танып білуі мен бейнелеуін көрсетеді.
Зерттеудің міндеттері
1) Адам психикасының функциларының дамуын теориялық тұрғыда
қарастыру;
2) Адам психикасының дамуын анықтау;
Зерттеудің теориялық маңызы:
Адам психикасының дамуы мен мәнін ашу барысында адамның
психикалық процестерінің қалай дамитындығы туралы көрсетілген. Жұмыс
барысында Карл Бюлердің психологиясы мен психика дамуы қарастырылған
Сонымен қатар В.Штерн, Ф.Бергер, С.Шоспиро, Э.Герингтың, А.Н. Леонтьевтің
әр түрлі жас жамаларындағы жанамаланған зейіннің дамуы, неміс
ғалымы Э.Кречмердің дене құрылымы мен психикалық қасиеттерінің
арақатынасын зерттеуі туралы көрсетілген.
І ТАРАУ. ПСИХИКАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, ДАМУЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Психиканың пайда болуы және дамуы
Ғылым бүткіл органикалық дүниенің мәңгі бақи бір қалыпта тұрмайтынын, ол
сан алуан сапалы өзгерісер нәтижесінде пайда болғанын жаратылыстану
ғылымдарының мәліметтеріне сүейене отырып түсіндіреді. Біз адам психикасы
бірден жасалмағанын, оның өзі жануарлардың өткендегі талай ғасырлық даму
жолдарымен біртіндеп даярланғандығын, екеуінің арасында сабақтастық
байланыс бар екендігін жақсы аңғарамыз.
Психика органикалық материяның барлығында бірдей бола беретін
қасиет емес. Ол өсімдіктер дүниесінде жоқ. Тіпті тірі организмдердің
төмендегі фомаларынан да оны табу қиын. Психика материяның жоғары
формаларының, жанды материяның ғана қасиеті. Тірі материяның, төменгі
түрлеріне (мәселен, қарапайым организмдерге) тітіркенушілік (сыртқы
әсерлерге жауап бере алушылық), ал оның жоғары түрлеріне сезгіштік
(заттардың қасиеттерін бейнелей алу) қасиет тән. Сезгіштік – психиканның ең
бастапқы белгісі. Бұл организм сыртқы ортаны түйсіне алу қабілеті. Түйсік
орталық нерв жүейесі бар барлық жануарларда және адамдарда кездесетін
қарапайым психикалық құбылыс.
Психикалық әрекеттің дамуы нерв жүесімен дамуымен шарттас. Ал нерв
жүесі құрылысының күделене түсуі психиканың күрделене түсуіне, онң жоғарғы
формаларының пайда болуына жағдай туғызған.
Адамның даму тарихы сапалық жаңа саты, ол жануарлардың биологиялық
дамуының одан бұрынғы жолынан түбірлі ерекшеліктері бар. Адамның
жануарлардың өмір сүруінен ерекшелігі қоғамдық – еңбек әрекетіне көшу болып
табылады. Осы өмірдің нәтижесінде психиканың жаңа түрі – адамның санасы
пайда болады.
Еңбек әрекеті адамды жануарлар дүниесін ерекшелейді. Егерде
қоршаған ортаға жануарлар бейжай түрде бейімделсе, табиғаттың бергенін
ғана пайдаланса, ал адам еңбек әрекеті үрдісінде табиғатқа белсенді және
мақсатты әсер етеді, оны өзгертеді, материалдық және рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін оған бейімделеді және пайдаланады.
Еңбек үрдісінде адам өзінің дене және рухани табиғатын өзгерте
алады. Ф.Энгельстің айтуынша, адамды адам адам еткен еңбек. Алғашқа
қауымдық кезеңнен бастап, еңбек үрдісінде адамны дене және психикалық
қабілеттері жетілді, оның миы және сезім органдары, психикалық сапалары,
қабілеттері қалыптасты.
Адамның даму тарихы сапалық жаңа саты, ол жануарлардың биологиялық
дамуының одан бұрынғы жолынан түбірлі ерекшеліктері бар. Адамның
жануарлардың өмір сүруінен ерекшелігі қоғамдық – еңбек әрекетіне көшу болып
табылады. Осы өмірдің нәтижесінде психиканың жаңа түрі – адамның санасы
пайда болады.
Еңбек әрекеті адамды жануарлар дүниесінен ерекшелейді. Егер де
қоршаған ортаға жануарлар бейжай түрде бейімделсе, табиғаттың бергенін ғана
пайдаланса, ал адам еңбек әрекеті үрдісінде табиғатқа белсенді және
мақсатты әсер етеді, оны өзгертеді, материалдық және рухани қажеттілік-
терін қанағаттандыру үшін оған бейімделеді және пайдаланады.
Еңбек үрдісінде адам өзінің дене және рухани табиғатын өзгерте алады.
Ф.Энгельстің айтуынша, адамды адам еткен еңбек. Алғашқы қауымдық кезеңнен
бастап, еңбек үрдісінде адамның дене және психикалық қабілеттері жетілді,
оның миы және сезім органдары, психикалық сапалары,қабілеттері қалыптасты.
Адам санасының қалыптасуы мен психологиялық сипаттамасы жаңаның
басталуын, психика дамуының жоғарғы кезеңін білдіреді.Саналы бейнелеудің
жануарларға тән психикалық бейнелеуден айырмашылығы – бұл заттық шындықты
бейнелеу. Санаға жан-жақты сипаттаманы А.Н.Леонтьев өзінің Іс-әрекет,
Сана, Жеке тұлға атты еңбегінде берген болатын.
1.2. Психиканың негізгі ерекшеліктері
Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің
қызметіне байланысты тұр, ал екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз
таңбасын, ізін қалдырып отырады, сөйтіп адамның жан дүниесінің сырына
айналады.
Психика – адам миында бейнеленетін таңба, әсер. Адам күнделікті іс-
әрекетінде мақсатты істерін жүзеге асыру үшін сыртқы ортаның жағдайына
бейімделіп, табиғатқа ықпал етеді, оны мақсат - мүдделеріне лайықтап қайта
жасайды. Адамның мұндай белсенді әрекеттері, еңбенктенуі оның өз
табиғатына, психикасын дамытуға қолайлы жағдай тудырады.
Адам өзі өмір сүріп отырған ортамен тығыз байланыста болып, белгілі
заңдылықтар бойынша дамиды, сыртқы жағдайлардың әсеріне бейімделіп қана
қоймай, оны саналы түрде өзгертеді. Сөйтіп, өз ықпалына бағындырады,
сырттан алынатын сан алуан хабарларды қалыптасқан іс- тәжірибемен
салыстырады. Ненің пайдалы екенін, ненің зиянды екенін, ой жүгіртіп
сараптайды және саналы түрде ой қорытады. Адамның психикалық
құбылыстарда бейнеленуі-адам миында қалай бейнеленгендігіне байланысты. Бұл
әркімнің өмір тәжірбиесіне, білім дәрежесіне сәйкес бұл ерекшелік түрліше
болып отырады.
Болмыс пен шындыктың қаншалықты дұрыс бейнелендігі адамның қоғамдық-
тарихи тәжірбиесімен байланысты. Адам өзінің өмір тәжірибесіне сүйене
отырып, бейнеленген ұғымды, ғылыми мағлұматтарды, мүддесін шындыққа
жанастырады, олардың ақиқаттығын дәлелдеуге елеулі қадам жасайды. Табиғат
пен қоғамның барлық құбылыстары сияқты психика да үнемі даму үстінде
болады. Бұл табиғи-заңдылық. Психиканың пайда болуы ғылыми көзқарастарға
сәйкес материяның ұзақ дәуірлер бойы эволюциялық дамуымен бірлікте
қарастырылады.
Материя табиғатты зерттеу әрқилы қозғалыс түрлерімен ұштастырылады.
Қозғалыс – материяның өмір сүру тәсілі, оның негізгі қасиеті. Қозғалыс –
материя ішінде даму процесстері жүріп жатады. Қозғалыссыз материя жоқ.
Бүкіл әлем заттары, әлемнің өзі де мәңгілік қозғалыста болады, үнемі
өзгеріп, дамып отырады.
Жанды материяның белгілі бір даму сатысында психика пайда болады.
Бейнелеудің жаңаша түрі туады. Ал материяның биологиялық дамуы тіршіліктің
пайда болуы мен байланысты. Эволюциялық даму нәтижесінде тірі организмдер
сыртқы жағдайлардың әсеріне тітіркеніп, бейнелеудің көптеген түрлері келіп
шығады.
Тітіркену – барлық өсімдіктермен жәндіктер дүниесіне тән. Тітіркену
– тірі организмдегі биологиялық мәні бар сыртқы әсерге жауап беретін
биотоктық қасиет. Мұндай тітіркену қарапайым бір клеткалы организмдер –
амебаларда болады.
Жәндіктер дүниесінде кездесетін тітіркенудің жаңа түрі – сезімталдық
– тірі организмнің сыртқы әсерінен тітіркеніп, тіршілік етуге бейімделуі.
Мұндай сезімталдық сигнал қызметін атқарады. Жануарлар психикасында
инстинкт (соқыр сезім) әрекеттер мен дағдылар қалыптасады. Жануарлар
психикасы дамыған сайын, оларда интелектік мінез пайда болады. Интелектік
мінез – жануарлардың сыртқы ортаға бейімделуі ғана емес, олардың сол орта
әсерін қабылдап, әрқилы әрекет- қимыл көрсетеді. Ал адам өзінің саналы
әрекеті арқылы өмір сүрген ортасына бейімдеп қана қоймай, оны өзгертеді.
Эволюциялық дамуда психиканың бір орында тұрмайтындығы оның өсіп, дамып
отыратындығы ғылымға ертеден-ақ белгілі болған.Оның сан алуан сапалы
өзгеріс нәтижесінде пайда болғанын жаратылыстану ғылымдарының мәліметтеріне
сүйене отырып түсіндіреді. Дарвиннің эволюциялық теориясы көп жаңалықпен
қатар, осы мәселені анықтап шешуге жаңа тұжырымдар енгізді. Дегенмен, бұл
теория жалпы дамудың сонымен бірге психикалық дамудың қалай өсетіндігін,
ескінің жоғалып, жаңаның пайда болу проблемаларын шеше алмауы.
Эволюциялық теорияда психиканың өсіп даму жөнінде, өсіп даму, жай
ғана көбею немесе азаюды қайталаумен ғана пара-пар деп түсіндіреді. Ең
әдепті пайда болган сараптар, бастапқы қалпын өзгертпей көбейіп, ұлғайып не
болмаса азайып, кішіриіп отырады. Оларда сапалар пайда болып, көп
өзгерістерге ұшырамай, сол күйінде құрып отырады, сөйтіп олардың орныңа
жаңа белгілер, қасиеттер сапалар пайда болады. Даму-сапалық емес ,жалғыз
ғана сапалық даму. Ескі сапалар құрып, олардың орнына жаңа сапалар пайда
болмайды. Даму –бір қалыпты, біркелкі жайбарақат қана дамып отырады.
Даму процесінде революциялық жолға орын жоқ, даму –эволюциялық жолмен
жүреді. Эволюциялық
теорияның мұндай қате көзқарасының нәтижесінен бір санада ұшырайтын
фактілерді ешбір өзгертпей басқа салаларға көшіруге болады деген жалған
ұғым туады. Яғни, дамудың төменгі сатысында пайда болған қаситтерді
техникалық түрде дамудың жоғарғы сатысына көшіруге болады. Мысалы төменгі
сатыдағы тұрған хайуанаттардың психикалық әрекетін адамға, немесе адамдікін
хайуанаттарға көшіруге түсінуге болады деп түсінуге болады. Мұны
антроморфизмдік жол дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін, әсіресе
психиканың өсіп дамуын, көзқарасын аша алмады дейміз.
Сонымен Дарвиннің эволюциялық теориясы жалпы даму мәселесін, әсіресе
психиканың өсіп дамуын, көзқарасын жеткілікті аша алмды дейміз.
Мұны тек диалектикалық материализм философиясы дұрыс жауап берді.
Диалектикалық материализм көзқарасы бойынша, даму дегеніміз жай ғана өсу
емес, ол даму кезінде ескі салалар өзгеріп, жойылып, олардың, орнына жаңа
салалар пайда болды. Даму бірқалыпты жайбарақат өсіп отырмайды, өзгеріске
секірмелі түрде өсіп дамиды, сандық өзгеріс сапалыққа айналады.
Оларда бір қалыпта тұрмай, әрдайым бұрынғыдан да жаңа сапалардың пайда
болуыңа дайындық жасап, оған негіз болады. Олай болса даму процесінің
төменгі сатысында тұрған жәндіктердің қылықтарын, жоғарғы сатыдағы
хайуанаттардың қылықтарыңа теңеуге, кейінгілердің қылықтарын дамудың ең
жоғарғы сатысында тұрған адамдардың қылықтарымен салыстыруға болмайды.
Оларды арасынан сан жағынан емес, сапа жағынан да айырмашылық бар.
Психиканың дамуына жалғыз сыртқы даму, сыртқы өзгеріс ғана емес, психиканың
өзінің мазмұнындағы ішкі сапалық дамумен де байланысты. Психиканың мазмұны
әсер етуші болмыс мазмұнына байланыс-ты, соларға тәуелді. Бірақ, психика
өзіңдік әсер етіп, белсенді болса, сыртқы дүние сәулесі ретінде, өзінше сол
дүниеге әсер ете алса, міне, осы жағдайда ғана өсіп, дами алады. Психика-
жүйке саласының қасиеті. Тірі жәндіктерге психика пайда болу үшін оларда
туысынан биологиялық жағдайлар болу керек. Ал, психикалық ол тек
биологиялық негіздердің ғана нәтижесі ғана емес, сыртқы дүние бұл
биологиялық негіздерге, яғни жүйке саласына әсер еткен жағдайда ғана
психика пайда болып, өсіп, дамиды. Егер жалғыз ғана биологиялық жағдай
болғанымен, оған сыртқы дүние әсер етпесе, психика пайда болмайды. Психика
–сыртқы дүниенің сәулесі, хайуанаттарға сыртқы дүние, адамға – тарихи
әлеуметтік жағдайлар адамның биологиялық негіздеріне әсер етеді, психиканың
дамуын меңгеріп, басқарып отырады. Даму процестерінде жәңдіктердің
жүйке саласы, сезім мүшелері пайда болады, ол күрделенеді. Ал адамда осы
даму процесінде психиканың ең айрықша сапасы-сана пайда болады. Дүниедегі
физикалық, яғни химиялық қоздырғыштар жәндіктердің организміне әсер етіп,
олардың бұлшық еттерін ширатып, босаусытып отырады. Жәндік еріксізден –
еріксіз өз қалауынсыз қимылдайды, әрекет етеді. Жак Лебтің зерттеуілерінде
төменгі сатыда тұрған, жәндіктердің және құрт-құмырсқалардың әрекеттері
сыртқы қоздырғыштардың әрекеттерінен тәнболатын физикалық-химиялық
процестермен басқарылып отыратыныанықталған. Мысалы, күннің сәулексі түскен
жаққа күн өзінің басын бұрады, кейбір гүлдердің ашылуын, ал, жәндіктердің
әсер етуші заттарға қарай жылжуын тропизм әрекеттері деу болады. Бірақ,
Лебтің тәжірбиелері қаншалықты қызықты болғанымен, олар төменгі сатыда
тұрған жәңдіктердің күрделі қылықтарын дұрыс түсіндіре алмайды.
Американың биолог ғалымдары инфузориялармен тәжірбие жүргізіп, Лебтің
теориясының дұрыс еместігін көрсетті. Олардың айтуынша жануарлар инфозурлық
әсер етуші заттарға қарай жылжудан басқа да, өздігінен де әрекет етеді деп
көрсетті. Жак Лебтің өз зерттеуінде суға инфузориялық электр тогын
жібереді де, соған қарай жылжып отырады деген қағидасын, американдықтар
жәндіктер әрекетінің бәрі түгелімен физикалық-химиялық қоздырғыштардың
әсеріне бағынып, өздігінен ешбір әрекет атқара алмайды деуі қате түсінік
Қоздырғыштардың сипатына қарай тропизмнің бірнеше түрін ажыратуға болады,
фототропизм–жарықтың әсерінен пайда болатын тропизм, гемотропизм–күн
сәулесінің әсерінен пайда болатын тропизм гемуатропизм–электр әсерінен
пайда болатын тропизм, термотропизм-температураның өзгеруінен пайда
болатын тропизм. Егер химия әсер етуші заттарға қарай беттелсе –оны
беттелу тропизм деп, ал егер қимыл әсер етуші заттан кейін қайтса –оны
шегіну тропизмі деп атайды. Жак Лебтің тропизм туралы теориясы
–механистік теория. Ол адамның қылығынан психологияны алып тастап, оны
физикалық–химиялық процестермен ғана түсіндірмекші болды. Леб
хайуанаттардың соқыр сезімдерін (инстиктердің физикалық-химиялық процестері
арқылы түсін-діруге болатын тропизмге, адам қылықтарын хайуанаттардың
соқыр сезімді қылықтарына теңеді, сөйтіп, адамның да қылықтарын физикалық-
химиялық әрекеттермен түсіндіргісі келді. Бұл теория бойынша адам белсенді
түрде өздігінен әрекет ете алмайды, адам қылықтары сыртқы дүние дегі
заттардың әсерінің ықпалында болады, сол заттар адамның әрекеттерін
басқарып, билеп отырады деген пікірде болды. Психика органикалық
материяның барлығында бола беретін қасиет емес. Ол өсімдіктер дүниесінде
жоқ. Психика материяның жоғарғы формаларының, жанды материяның қаситі.
Тірі материяның төменгі түрлері қарапайым организмдер тітіркенушілік
(сыртқы әсерлерге жауап бере алушылық) ал жоғарғы түрлері сезгіштік
заттардың қасиетіне бейнелей алу қасиет тән. Сезгіштік- психиканың ең
бастапқы белгісі. Бұл организмнің сыртқы ортаны түсіну қабілеті. Түйсік
орталық нерв жүйесі бар барлық жануарларда және адамдарда кездесетін
қарапайым психикалық құбылыс. Психикалық әрекеттің дамуы нерв жүйесінің
дамумен шарттас. Ал, нерв жүйесі құрылысының күрделене түсуі психиканың
күрделене түсуіңе, оның жоғарғы формаларының пайда болуыңа жағдай туғызған.
Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін мойындағысы
келмейді. Оны неге сүйеніп айтады? Олардың ойынша, адам санасында
объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен, түрлі
жынсайтан, диюу, су перісі т.с.с. ұғымдар болады. Сонда объективті дүниеде
кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің
бейнесі деп күдік айтады. Осыдан кейін идеалистер сананың құдіретін айтпақ
болмақ. Ал, енді оларды діни адамдар өздігінше ойлап шығарған делік дейді
әлгі идеалистер, сөйтіп, олар бұл мысалдан да ойдың, сананың өмір бейнесі
емес, тек мидың өзінен шыққан деу керек деген қорытынды шығарды. Бұған не
жауап қайтару керек. Әрине, жаңағы өмірде жоқ: о дүние, пері, дию
сияқты ұғымдарды діндар адамдар ойлап шығарғаны рас. Бірақ ол ойлар жоқтан
пайда болған демейміз, белгілі бір құбылыстарға еліктеу, мидың соларды ойша
құрастыруы арқылы пайда болған. Сондықтан да қай халықта болмасын, жын да,
сайтан да, басқалар да негізінде тек адам, жан-жануарлар бейнесінде
елестетіледі. Мәселен, шайтанды (черт) көптеген халықтар мүйізі, сақалы,
тұяқтары бар, ұзын құйрықты ешкі тектес, адамға зиянды рухани құбылыс етіп
суреттейді. Өмірде мүлде жоқ, болмаған, ойға келмеген құбылыстардың
бейнесін адам ешқашан ойдан шығарған емес. Тіпті техникалық жаңалықтарды да
адам табиғатта бар нәрселерге еліктеп жасайды. Сондықтан жаңағы айтқан діни
ұғымдарда да не жақсы адамдардың, немесе жаман адамдардың мінез-құлықтары
бейнеленеді, негізсіз ой туындамайды. Мұның бәрі сананың тікелей мидан
емес, ми арқылы объективтік дүниеден бейнеленіп алынатын материалдық заттар
мен құбылыстардың көшірмесі, туындысы екенін байқатады.
Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды, ал біздің түсініктерімізге
әсер ететін – сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам
миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды. Әрине, адам ми арқылы
ойлайды, бірақ оның мәні сыртқы дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін
орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл
болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұны Гегель де мойындаған. Бұл –
дәлдік пен айырмашалық диалектикасы. Сананың мәнінде білім жатыр. Ал оны
туғызатын танымдық ізденіс. Әр нәрсені білуге, ұғынуға талпыныс, ізденіс
сайып келгенде сананы құрастырады. Сана – материядан мүлде өзгеше сапа,
рухани құбылыс.
Одан соң сана, бір жағынан, жинақталған білім, ал екінші жағынан –
таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Ол үлкен шығармашылық процесс. Өйткені, сана объективті дүниенің
механикалық бейнесі (репродукциясы) емес. Сана тек негізгі принцип бойынша,
шығу көзі жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана өмірден туындайды. Бірақ сана
объективті өмірдің жұпыны бейнесі емес. Мәселен, санада ерік, ой толғау,
әсірелеу, талдау, топтау, болжау, шығармашылық сияқты құбылыстар бар.
Олардың объективті дүниеде дәлме-дәл баламасы болмауы да мүмкін. Сана тек
бейнелеу емес, ол сонымен қатар белгілі бір қатынас. Айталық, бейнелеу
жануарларда да бар. Бірақ оларда қатынас жоқ. Сана арқылы адам дүниені
бейнелеп қана қоймайды. Ол оған әсер етеді, ойдан өрнек құрады, оны
өзгертеді. Адам миында қобалжу мен арнаға түсу, елендеу мен басылу, қызығу
мен жирену диалектикасы ұдайы тынымсыз жүріп жатады. Ол өзін қоршаған
әлемге бейтарап қарамайды.
Адам санасы объективті дүниенің айна бетіндегідей механикалық бейнесі
емес. Танымдық процесс кезінде оған толып жатқан басқа да жағдайлар (оның
көргендері, білгендері, естігендері, түйгендері) әсер етеді. Сондықтан бір
нәрсені көріп тұрып, адам толып жатқан ойға шомады, ойын сан-саққа
жүгіртеді. Сөйтіп, объективті дүние санаға түрткі болады. Бірақ адам
объективті өмірді шын да, жалған да, дұрыс та, бұрыс та бейнелейді. Олай
болса, сол дәлдікті шығармашылық тұрғыдан түсіну қажет. Таным процесінде
эмоцияның орны ерекше. Эмоциясыз ешбір дүниені тануға талпыныс, ізденіс,
таңырқау болмақ емес. Онсыз ғылымда, өнерде жаңалықтар болмайды. Айналадағы
құбылыстарды тез байқап, ерекшеліктеріне таңдану, таңырқай білу, үңіліп
қарап, бір нәрсеге ұқсату, оймен салыстыру – осылардың бәрі танымның
бастамасы, көзі. Ал адамда психика да бар. Адам ұйқыға кеткенде түс көреді.
Ол – сананы құбылыс емес, психикалық процесс. Оны сана билей алмайды.
Әрине, көргендік түстер де болады. Оның себептері басқа. Айталық, көптеген
уақыт ойлап, шешуін таба алмай қиналып жүрген кейбір жағдайлардың шешуін,
немесе басқа бір ойланып, уайымдап, толғанған істің ақырғы нәтижесін адам
түсінде көруі де мүмкін. Бірақ осыдан келіп түс саналы болады екен деген
түсінік тумауға тиіс. Әлгі психикалық құбылыстардың өзіндік себептері бар.
Ал адам тек түсінде ғана емес, ояу кезінде де көптеген үйреншікті, әдеттегі
істерді ойланбай-ақ жасай береді. Айталық, музыкалық аспаптардың
клавиштерін, пернелерін ойланбай-ақ дәл басады. Көшеде келе жатқан адам
неше түрлі ой ойлайды, соған қарамастан, таныс кісінің сәлеміне жауап
береді, көшедегі жол сілтегішті байқайды. Осындай сан қилы жағдайлар өмірде
болып жатады. Адам оның бәрін санамен ойлап, толғанып жатпайды. Көп нәрсе
жаттықан, дағдыланған түрде жасалады.
Әрбір адамның психикасында санасыздық та (иррационалдық), ақылсыздық
та (нерационалдық) әрекеттер бар. Оның ауқымы кең. Адам әр ісін, әр қадамын
ойлап, сана елегінен өткізіп жатпайды. Көп нәрсені адам дағдылы әдіспен,
ойламай-ақ, дәлме-дәл жүзеге асырады. Мұндайда кейде ойлап жатудың өзі де
кедергі жасайды. Мәселен, жүрісі көп көшедегі автомабиль жүргізушінің іс-
қимылы сондай. Сондықтан ұдайы, үздіксіз ойланбай, миға демалыс беріп,
кейбір іс-әрекетті адам қашаннан үйреншікті дағдымен атқарып үйренген. Бұл
- өмір диалектикасы. Философияда саналық пен санасыздық арақатынасы жайлы
мәселе қашанда идеологиялық күрес объектісі болып келеді. Кьеркегор,
Шопенгауэр, Ницше иррационализмді адам өмірінде басыңқы етіп көрсеткен
болатын. Ғылым бұл пікірді қостамайды. Дегенмен адам өмірінде ақылдылықпен
қатар ақылсыздық та бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Бірақ адам өмірінде
инстинкті психикалық санасыздық не ақылсыздық әрекеттері де, сайып
келгенде, сана билейді. Сонымен инстинкті ақылсыздық дегеніміз– дәл осы
сәтте санамен басқарылмайтын, бірақ түптен келгенде адам миынан онша алық
кетпейтін, әсіресе мидың естілік қабілеті, қасиетімен бақаланатын
психикалық процесс. Саналық пен ақылсыздық қасиеттердің арасы жақын.
Сондықтан кейде, кейбір ғылыми жаңаклықтарда, көргендік түстерде санадан
тыс кездер де байқалады. Мәселен, Д. И. Менделеев химиялық элементтердің
қайталама жүйесінің кестесін жасарда ең алдымен оны түсінде көрген. Олай
болса, ақылсыздық құбылыс кезінде де адам миының кейбір бөлімдері қарауыл
болып, жұмыс істеп тұратынын байқаймыз.
ІІ ТАРАУ. Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттерінің
ерекшеліктері мен физиологиялық негіздері
2.1.Адам психикасының негізгі түрлері мен қасиеттері
Психика туралы матералистер мен идеялистер арасында ұзақ жолдар бойы
бітпес айтыс жүріп келді.
Идеалистер – психика материядан бұрын – бірінші, яғни материяға
қатыссыз дамиды деді. Көптеген идеалистер психикалық қасиеттер – қабілет,
мінез – темперамент, жеке адамның адамгершілік сапасы – адамға дайын
күйінде іштен туа беріледі деп есептейді. Яғни, құдайдың берген сыйы, ол
адамның материалдық қасиетіне, ми қасиетіне тәуелсіз деп көрсетіледі.
Сонымен бірге, олар адам психикасына орта мен тәрбие ықпалын жоққа
шығарады.
Материалистік тұрғыда психиканы материадан кейінгі екінші құбылыс деп
түсіндіріледі.
Біз тіршілік етіп отырған жер шары бұдан төрт жарым миллиард жыл
бұрын шамасында пайда болды деп жорамалданды. Бұдан 2,5 - 3,0 миллиард жыл
бұрын оның бетінде ешқандай психикалық құбылыс болмаған. Тек ұзақ
дәуірлерге созылған эволюциялық даму нәтижесінде жер бетінде тіршілік пайда
болды. Соның арқасында организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті
оянды. Мұндай қасиет бертін келе тірі жәндіктерге тән күрделі құбылыс –
психиканы тудырды.
Материалистік ілім – психика табиғаттан тыс ғажайып күш емес, жансыз
зат емес, керісінше психика айрықша ұйымдасқан жоғары дәрежелі материя –
мидың қасиеті деп үйретеді. Ал психика ми қызметінің нәрі, оның ерекше
қасиеті. Мұны жануарларға адамдарға жасалған көптеген тәжірибелерден
байқауға болады.
Психика дегеніміз – үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты
физиологиялық процесстердің ми қабығында жасалуы. Сыртқы заттармен
құбылыстардың мида түйсіну, қабылдау, елес тудырып, адамның алуан – алуан
ойлау әрекеттері арқылы қорытылады. Адам өзінің мақсат – мүдделеріне орай
тітіркеніп икемделеді. Осы жайттар психика адамның өзін қоршаған сыртқы
орта мен қарым - қатынасынан пайда болып отыратын күрделі бейнелеу процессі
екенін көрсетеді. Адам психикасының пайда болуы, даму жетілуі – тарихи
процесс. Ол адамның қоғамдағы еңбегі, дыбысты тілі сөйлеуінің даму
ерекшелігімен тығыз байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді
физиологоиялық құбылыс және адам тіршілігі үшін де маңызды.
Адам психикасының пайда болуы, дамып жетілуі –тарихи процесс.Ол
адамның қоғамдағы еңбегі, дыбысты тілі, сөйлеуінің даму ерекшелігімен тығыз
байланысты. Бұлар психиканың айрықша мәнді физиологиялық құбылыс және адам
тіршілігі үшін де маңызды.
2.2. Адам психикасының физиологиялық негіздері
Адамның психикалық әрекеттердің, ақыл-ой санасының ағымдарын, өсіп,
даму жолдарын білу үшін, олардың жүйке саласының, мидың құрылысын, оның
әрекетін білу керек. Психика –ерекше ұйымдасқан материя –мидың қасиеті
есебінде психика пайда болады. Психика айрықша ұйымдастырылған жоғарғы
материяда болады. Ал, жоғарғы материя дегеніміз-ми, жүйке саласы. Жүйке
саласы психиканың негізі болғандықтан, оның құрылысын, әрекетін, өсіп
дамуын білмейінше, психиканың өсіп дамып отыратынын да жақсы біле алмаймыз.
Жүйке саласы психикалық әрекеттердің негізі. Жүйке сала түрлі химиялық
заттардан бездермен бірге, адамның жан қуаттарын меңгеріп, басқарып
отырады. Ол сондай-ақ адамның сыртқы дүниенің арасындағы қатынасты
басқарады. Егер жүйке саласы болмаса, адамның барлық әрекеттері
байланыспай, үлеспей бір орталыққа бағынбай әрекет етер еді. Жүйке саласы
болмаса, сыртқы дүниемен қатынасы дұрыс болмай оны тануға, өзгертуге, түрлі-
түрлі бейнелер туғызға мүмкіндік болмас еді. Сондықтан, оның саласы,
құрылысы, әрекеті өте күрделі. Жүйкені зерттеуде сан алуан әдістер
пайдаланады. Соның кейбіреуілері мыналар:
1. салыстырмалы физилогия ғылымының фактілерін зерттеу.
2. эксперименттік жизология фактілерін зерттеу.
3. медициналық клиника фактілерін зерттеу.
4. құрсақтағы ұрықтың жүйке саласының өсіп дамуын зерттеу.
Осы әдістер арқылы адамның жүйке саласының өсіп, дамуы,мұның психикаға
әсері бар екендігін шешуге болады. Яғни ми мен психиканың қандай байланысы
бар екені зерттеледі.
Айтып өткеніміздей, адам психикасы дамуының негізгі ерекшеліктерін
биологиялық заттармен, жетілу, тұқым қуалау заңдарымен түсіндіру теория
турғысынан алғанда қате болып табылады және практикада үлкен қиындықтарға
әкеліп соқтырады, өйткені бұл жерде педагогқа көпе-көрнеу пассивті роль
бөлінеді. Маркстік педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы адамның
психикалық даму заңдары әлеуметтік жағынан сабақтас, даму процесі баланың
өмір сүру жағдайы мен тәрбиесінің күрделі жиынтығымен анықталады деген
түсінікті басшылыққа алады.
Бұлай болған жағдайда дамудың биологиялық шарттарының, тұқым
қуалаушылықтың, бала организмі дамуының нейро-физиологиялық
ерекшеліктерінің, оның психикасының дамуындағы ролі қандай?
Адамның психикалық іс-әрекеті — өте күрделі құрылым. Оның
ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі және тәрбиесімен сабақтас. Сөздік-
логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да
жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен
қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге
ұшырап, жетіле түсуіне мүмкіндік береді.
Адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті (ойлау,
сөйлеу) мен неғұрлым қарапайым табиғи функцияларын (мысалы, қозу мен тежелу
процестерінің арақатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек. Психикалық
іс-әрекет өзіне басқа да көптеген компоненттермен қоса осынау қарапайым
функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық қабілеттері мен жоғары
дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістік анализі және
синтезі функциялары арасындағы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп
аталатын қарапайым, табиғи қасиеттер адамның сыртқы жағдайлар әсерімен
қалыптасатын күрделірек іс-әрекеттердің құрамына кіреді.
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
бұзылған кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс-
әрекетті де айқындай бастайды. Мысалы, ми қабығының желке-самай бөлігіне
зақым келгенде қарапайым кеңістік синтезі бұзылады да мұның өзі есептей
білуге (акалькулия) зиянын тигізеді. Қалыпты даму жағдайында белгілі бір
нышандар осы қарапайым функцияларға жатпайтын, сондықтан оларға тікелей
тәуелді емес психика-лық іс-әрекет дамуы шарттарының бірі ғана болып
табылады. Тіпті қарапайым функциялардың өзі де арнайы ұйымдастырылған
әсердің ықпалымен дамитындығы дәлелденіп отыр. Мәселен психологтар жоғары
естігіштікті қалыптастыру жолдарын тапты. Күрделі психикалық іс-әрекет пен
қарапайым функциялар арасында жылжымалы, жанама қарым-катынастар
болатындығын мидың шектелген бөлімдеріне зақым келген науқастармен
жүргізілген орнын толтыру-қалпына келтіру жұмыста-рының нәтижесінде (А. Р.
Лурия мен оның қызметкерлерінің; зерттеулері) күрделі психикалық іс-әрекет
(сөйлеу-ойлау процестері) құрылымын қайта кұрудың өте бай тәжірибесі
дәлелдейді.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктерінің бірі — жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да бір мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбінесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдай-ларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Сөйтіп, физиологиялық, қарапайым, тұқым қуалай берілетіні функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарына әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны мен
механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
арасында жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Ал адамның іс-әрекетінде ақылсыздық деп мидың, сананың іске
араласпауын, дағдылы әдіспен естелікке сеніп, өзін соларға тапсыратынын
айтамыз. Сондықтан ақылсыздық кезде де адам әдептіліктен шығып кетпейді.
Нағыз санасыздықты біз жануардан ғана көреміз. Оларда қарым-қатынас та,
әдептілік те, міндет-мақсат та, ар-ұят та жоқ. Адам ақылсыздық жағдайында
да оншалықты құлдырап төмендемейді. Өйткені, адам психикасы (мінез, сезім),
жаңағы айтқандай, санамен басқарылып, бағытталып отырады. Міне, бұл адам
психикасы жануарлар психикасынан әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді.
Австриялық психоаналитик З. Фрейд санасыз, ойсыз инстинкт, айталық, аналық,
жыныстық инстинкт адамда да басым, ол санаға бағынбайды деп дәлелдемек
болды. Оның ойынша, түрлі ұяттылық, әдептілік дегендер жасанды, тек қоғамда
ғана қолданылатын тәртіп қана, ал адам өзінен-өзі оңаша қалғанда, оның
бәрін жиып қойып, нағыз ұятсыздық, тағылық халге түседі дейді. Бұл, әрине,
адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамдық қасиеттері аяққа басып, оны хайуан
тәрізді етіп көрсететін пиғыл. Біз З. Фрейдтің көптеген ойларын қабылдадық.
Оның ойлары А. Шопенгауэр, Ф. Ницшеден жоғары екенін айттық. Қайталамақ
болсақ, Шопенгауэр, Ницше санасыздықты (иррационализмді) мойындайды. Бәрін
ырыққа бағындырды. Ал Зигмунд Фрейд ақылсыздықты (нерационализм) дәлелдей
отырып, оның аржағында сана тұрғанын айтады. Интуицияның өзі де санасыздық
емес. Бірақта адамда, жоғарыда айтылғандай, екі түрлі құбылыс бар дейді З.
Фрейд. Бірі – ол (id) (аморальдық қасиет), екіншісі – мен (ego)
(тәртіптілік). Ego id ti қыспақта ұстайды, оған ерік бермейді дей келіп, З.
Фрейд өзі di - ті қолдайтынын айтады. Мұны ол Мәдениеттегі
қанағаттанбаушылық деген еңбегінде айтқан болатын. Сондықтан, З. Фрейдтің
үлкен ғалымдығына қарамастан, оның дәл осы тұжырымын мойындауға болмайды.
Р. Авенариустың пікірінше, сана мидың жемісі емес, ол – принциптік
координация бойынша сырттан келген дайын құбылыс. Сондағы мен деген адам,
оның саңасы, сезімі, ал мен емес дегені – объективтік дүние. Одан соң ол
менжәне мен емес арасында байланыс бар дейді. Осы байланыстың түп
негізі, оның ойынша мен, ал мен емес менсіз өмір сүре алмайды. Бұл,
әрине, субъективті идеалистік пікір. Ал мәселенің шынына келсек, керісінше
ен мен емеске бағынышты. Сол сияқты мендегі барлық сана, сезім
объективті дүниенің бейнесі, соның жаңғырығы, рухани сәулелі екенін
жоғарыда талдап көрсеттік.
Адам бойындағы барлық күшін объективті дүниеден алады. Соны сезіну,
тану, білу арқылы ұғады, білімін арттырады, ойын толықтырады. Бірақ
құдыретті сананың сан қилы саяси, философиялық, ғылыми, көркем әдебиеттің,
діни қорытындылардың негізі – түрткісі, қайнар көзі сол объективті дүние,
қоғамдық болмыс, өмірдегі түрлі іс-әрекет, шешілмеген, шиеленіскен
мәселелер. Ал оларды бейнелеп, талдау керек. Ондай мәселелерсіз ой да
шарықтамайды, дүние де толақ түсінілмейді, оны зерттеу де мүмкін емес.
Ғылыми жаңалықтар, данышпандық тұжырымдар, ғажайып шығармалар, жан-дүниеңді
қозғайтын ән, тәтті күйлер – осылардың бәрі мидың жұмыс нәтижесі. Бірақ
осындай өмір талабына қайтару үшін көп білу, өмірді терең ұғыну, талдау,
қорыту, жаңа талғамдар жасау қажет.
Сонымен, сана дегеніміз – объективті дүниенің адам миында пайда
болатын субъективтік бейнесі, сәулесі. Бірақ ол жай бейне емес,
шығармашылық бейне.
2.3. Адам психикасының айырмашылықтары
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана,
ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер
зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін әдебиет, философия
ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың
болмысы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да болмыстан жоғары
қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді
мойындамаған.
Сонда сана дегеніміз не? Ол қайда, қалай пайда болады? Өлі
материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады?
Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз,
ғайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миымызға енген құбылыс па, әлде
іштен шыққан дүние ме? Әрине, адам бойында атадан балаға көшетін кейбір
нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға
байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін
қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның
мекені. Сана – адам миы қызметінің жемісі, нәтижесі. Бірақ ми түрлі
жануарларда да бар. Ал мана тек адам миының ғана жемісі. Бұл - өте күрделі
процесс, материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін
әлем неше ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін
мойындамай, сана миға сырттан дайын күйінде интроекция арқылы келеді-міс
деген жалған пікір таратқан махист Р. Авенариусты В.И. Ленин Материализім
және эмпириокритицизм деген еңбегінде өткір сынға алған болатын.
Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін,
ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды
ұшып жүретін шыбығын балаған. Халқымыздың шыбын-жан деген сөзі осындай
ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтаған шыбын-жанның
дүние кезіп жүргендегі көргендері. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда,
адам ұйқыдан оянады деп түсінген. Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту
тәртібі осыдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдайы беру,
оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерге салу –
осылардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған.
Сірә, о дүние, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден
туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-
қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда,
өзін түрлі хайуанаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда
болған. Бұл - өте ертедегі дәуірде туған түсінік.
Идеалистік философияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан
тыс, дербес өмір сүріп қана қоймайтынын, қайта сол материяны билейтін, оның
қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда
болуын материалистік тұрғыдан түсіну де оңайға түскен жоқ. Кейбір
материалистер сана барлық материяда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда
өмір сүрген. Д. Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай аладымыс. Мұндай
бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды философияда гилозоизм деп атайды.
Бұл ұғым ертедегі гректердің (hule – материя, zoe – тіршілік деген екі
сөзінен құралған). Енді бір материалистер дүниенің бірлігі оның
материалығында екенін дұрыс ұғына алмай, сананы да материяға балаған.
Мәселен, Фогт, Бюхнер, Молешотг деген немістің жаратылыстану зерттеушілері
сана мидың жемісі екенін, бауырдан өттің бөлінетінімен қатар қойып, екеуін
бірдей алып қараған. Мәселен, Фогт ойдың миға қатысы өттің бауырға
қатысына барабар, бірдей деп жазды. Әрине, ой да, өт те жеміс, туынды,
бірақ ой – мидың рухани жемісі де, өт – бауырдың материалдық жемісі. Бұл
екеуін қатар қою материя мен идеяның қарама-қарсы екенін білмегендік немесе
білгісі келмегендік. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс мұндай пікірді
тұрпайы материализм деп атап, орынды сынға алады.
Барлық тіршіліктің негізі клетка екені белгілі. Ол - өздігінен өмір
сүріп, көбейе алатын жүйе. Ендігі мәселе сол өмір клеткадан басталатын
болса, оған дейін тіршілік нышаны болмаған ба деген сауал туындайды. Бұл
бір. Екіншіден, сол клетканың өзі қайдан шыққан? – деген сұрау тағы
мазалайды, өйткені, органикалық және органикалық емес материя бар дейміз.
Ол екеуі бірінен-бірі қалай туындады, арасында дәнекер бар ма десек, ондай
дәнекер бар екен. Әйтпесе, тіршілік қайдан шықты деген сұрау адам баласын
ұдайы ойландыра бермек екен. Ол дәнекер, сөйтсек, никлени қышқылы екен. Ол
барлық клеткада да бар. Мәселен, клетка құрылымы екі бөлімнен тұрады. Бірі
клетка өзегі – ядросы, екіншісі – оны қоршаған қабыршық. Ол цитоплазма деп
аталады. Екеуінде де әлгі қышқыл бар. Ядродағы қышқылды ДНК
(дезоксирибонуклеин қышқылы), ал қабыршақтағы қышқылды РНК (рибонуклеин
қышқылы) дейді. Бұл қышқылдар, бір жағынан, клеткалардың өмір сүру, екінші
жағынан, тұқым қуалау негізі.
Сөйтіп, тірлік негізі клетка ХІХ ғ. 30-жылдары, ал тұқым қуалау
(ген) негіз хромосом құрамына кіретін ДНК бұдан бір ғасырдан соң, 1930
жылдары ашылды. РНК 1953 жылы ғана белгілі болды. Хромосом құрылымына
кіретін ДНК мен РНК-ның ашылуы тұқым қуалаудың (ген) себептерін ғылыми
айқындады. Сонымен қатар ген өте күрделі құбылыс екенін де ғылым
анықтауда. Олай болса, хромосом аппаратына жататын ДНК мен РНК – физикалық-
химиялық процестерден туындайтын құрылым. Олар ашылғалы бері ғылымдар
клеткадан тірі жануар жасауға болатынын дәлелдеуде. Бұл биология
ғылымдарының бүгіні мен ертеңі. Оны клондау дейді.
Сол органикалық және органикалық емес дүние арасындағы дәнекер –
нуклеин қышқылдары бір жағынан органикалық емес, екінші жағынан органикалық
дүниеге жатады. Олай болса, тіршілік қайдан пайда болады деген сұрзу өзінен-
өзі шешіледі.
Енді сол клетканың пайда болуымен жоғары дамыған организм – адам,
оның санасы аралығында табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім миллиардтаған
жылдар жатқан болар. Ендігі мәселе – сана деген не, ол қалай пайда болды,
мәні неде деген сияқты сұраулар.
Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғылымдар сана барлық материяның
жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан материя – адам миының функциясы екенін
дәлелдеді. Адам миы – күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке
клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың)
жалпы саны 14-15 миллиардтай. Әрқайсысы сияқты сигналды жеке-дара қабылдап,
тиісті шешімге де келе алады. Сондай-ақ, олар өзара тығыз байланыста болып,
түрлі операция жасағанда, миллардтаған ақпаратты қабылдап, тиісті шешімге
келіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz