Сырдария өзенінің гидрологиялық режиміне анторпогенді факторлардың әсерін зерттеу

КІРІСПЕ ... ... ... ... 3.6

1. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ АРНАСЫНДАҒЫ СУ САПАСЫНЫҢ.ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ
1.1 Сырдария өзенінің қазіргі кездегі гидрографиялық бассейін жүйесі ... ... .7.11
1.2 Сырдария өзенінің бассейініне байланысты суармалау жүйесінің тарихи ... .
дамуы ... ... .11.17
1.3 Сырдария өзенінің антропогенді ағысының өзгеруін кезеңдік есеп бойынша негіздеу ... ... ... ...17 .24
1.4 Бірінші бөлім бойынша қорытынды...25

2. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОХИМИЯЛЫҚ РЕЖИМІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРДІ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... .26
2.1 Сырдария өзеніне құйылып жатқан ағынды және коллекторлы.кәріз сулардың өзен арнасындағы судың химиялық құрамына әсері ... ... ... ... ... ..26.28
2.2 Сырдария өзеніне ашылатын тұстамалардағы ағынды сулардың химиялық мінездемесі ... ... ... ... ... ..28 .30.
2.3 Екінші бөлім бойынша қорытынды ... 30.31

3. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАҒЫ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГИДРОХИМИЯЛЫҚ РЕЖИІМДЕГІ АҒЫСТЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫ
3.1 Сырдария өзенінің ағысы мен гидрохимиялық режимінің антропогенді өзгеруі ... ... ...32.39
3.2 Өзен ағысының өзіндік табиғи қалпына келуінің мінездемесі ... ... ... ... .39.46
3.3 Болашақтағы өзен ағысының антропогенді өзгерісі және бағасы ... ... ...46.49
3.4 Антропогенді факторлардың өзен суының тұздануына әсерін зерттеу..49.60
3.5 Сырдария өзенінің гидрологиялық және гидрохимиялық режиімдерінің экологиялық байланысы ... ...60.76

4. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ӨЗІН.ӨЗІ ТАБИҒИ ТАЗАЛАУ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ ... ..
4.1 Сырдария өзенінің арнасындағы су сапасын жақсарту жолдарына ұсыныстар...

ҚОРЫТЫНДЫ ... .

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..

ҚОСЫМШАЛАР

Қазіргі таңда сумен қамтамасыз ету Қазақстан
Респуликасы үшін басты мәселенің бірі болып отыр. Судың тапшылығы көбінде оңтүстік және оңтүстік-шығыста көптеп кездеседі, Қазақстан бойынша табиғи су қорының мөлшері мен сапасының төмендеп кетуі ойландыратын дәрежеде. Сырдария өзеніне құйылатын коллектор-кәріздеу және төгінді лас сулардың артуынан экологиялық қиындықтарға ұшырауда, өзеннің төменгі ағысының санитарлық жағдайының төмендеуі жақын елді мекендегі және осы аймақта орналасқан халық денсаулығы мен өмір сүру жағдайы төмендеп кетті.
Өндірісті, ауыл шаруашылығының және халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз етудегі тағы бір мәселенің бірі болып, Орта Азия мемлекеттерінің өз - ара Сырдария өзеніндегі суды бөлісуде өз әсерін тигізуде. Сырдария өзенінің табиғи су сапасына антропогенді жүктемелердің әсерін анықтауда көптеген ғалымдар еңбек еткен. Төменгі ағыстағы су шығынының жоғары-төмен бірден ауытқып отыруы антопогенді кешенің әсерінен және жыл бойында жүретін табиғи факторлардың әсері ғана емес, сондай-ақ айлық және күндікте өзеннің гидрохимиялық режимінің нашарлауына айтарлықтай өз үлесін қосып жатады. Өзен ағысының гидрологиялық және гидрохимиялық режимдері бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Су сапасын бағалаудағы тәжірибелік ұсынысты жазу кезінде, олардың тығыз байланысын айланып кету мүмкін емес. Гидрологиялық факторлардың рөлін бақылау негізінде су сапасын анықтауда, жалпылық есептеу әдісін анықтауға болады әрі зерттеу деректері жетіспеген кезде қолдануға болады.

1. Кошкаров С.И. Мелиорация ландшавтов в низовьях реки Сырдарьи.-Алматы:Гылым,1997.-268с.
2. Маштаева Ш.И. Гидроэкологическая устойчивость водных систем низовьев Сырдарьи и Малого Арала.Автореферат на соискание ученой степени к.г.н.Алматы.-2000.25с.
3. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 14. Средняя Азия.В 1.Бассейн р. Сырдарьи.Л.-1969.-439с.
4. Шульц В.Л. Реки Средней Азии .Часть , .-Л.Гидрометеоиздат,1965.-691с.
5. Стародубцев В.М.Реки Приаралья.В к.н. Арал сегодня и завтра.Алма-Ата.Кайнар,1990-с.209-219.
6. Вольфцун И.Б.,Владимирова Т.И. Зависимость годовых объемов притока воды из зон формирование стока Амударьи и Сырдарьи от метеорологических факторов.//Труды ГГИ.-1990.-В.344.-С.90...99.
7.Стародубцев В.М.Влияние орошения на мелиоративные качества речного стока.Алма-Ата :Наука ,1985.-169с.
8.Рубинова Ф.Э. Влияние водных мелиорации на сток и гидрохимический режим рек бассейна Аральского моря.//Тр.САНИИ.-1987.-В.124(205).-161с.
9.Цыценко К.В.Динамика естественных потерь речного стока ив низовьях р.Сырдарья.//ГГИ.-1990.-В.341.-С.20...27.
10.Чембарисов Э.И.Гидрохимия орошаемых территорий.Ташкент;Фан,-1988.-104с.
11.Духовный В.А.Водохозяйственный комплекс в зоне орошения.-М..Колос,-1984.-255с.
12.Иванов Е.Г.,Исмайылов Г.Х.Использование водных ресурсов бассейна Сырдарьи на современном этапе.//Водные ресурсы.1995.Т.22.№2-С.236..240.
13.Вольфцун И.Б.,Сумаркова В.В.Динамика антропогенных и естественных потерь стока Амударьи и Сырдарьи за многолетний период.//Метеорология и гидрология.-1985.-№2.-С.98...104.
14.Вольфцун И.Б.,Смаркова В.В.,Цыценко К.В.Об изменения структуры эатрат речного в орошаемой зоне бассейна Амударьи и Сырдарьи.//Водные ресурсы.-1998.- №3.-С.117...124.
15.Владимирова Т.И.Формирование стока Амударьи и Сырдарьи и влияние хозяйственной деятельности на его суммарные потери.//Вопросы гидрологии суши :Доклад на конференции молодых ученных и специалистов.-М.:1982.-С10....18.
16.Омаров К.А.Шомантаев А.А.,ЗубаировО.З.К вопросу о суммарных потериях стока в низовьях Сырдарьи в условиях полного зарегулирования стока //Вестник КГУ,Кызылорда,2000.-В.2.41...44.
17.Складчикова Г.Н.О маловодности в нижнем течении р. Сырдарья.//Сб.работ Алма-Атинского ГМО.-1981.-В.9.С.4..14.
18.Тленбеков О.К.,Ашкенов К.,Попов Г.М. О современном состоянии гидрологического режима низовья р.Сырдарьи.//Тр .Каз НИИ.-1980.-В.55.-С.17...22.
19.Боровский В.М.Ландшафты дельты реки Сырдарьи.//Вопросы географии.М.:-1953.С.222...248.
20.Захидов А.Водохозяйственные системы Средней Азии.-Ташкент :Фан,1971.-С132...136.
21.Федорович Б.А.Древние реки в пустынях Турана .//Материалы по четвертичному периоду СССР.-В3.М.:1952.-56с.
22.Кесь А.С. Андреянов Б.В.,Итина М.А.Динамика гидрографической сети и изменения уровня Аральского моря.//Колебания увлажнения Арало-Каспийского региона в голоцене.-М.:Наука,1980.-С.185...197.
23.Шикломанов И.А.Антропогенные изменения водности рек. –Л.:Гидрометеоиздат,1979.-302с.
24.Рубинова Ф.Э.Изменение стока р.Сырдарьи по влиянием водохозяйственного строительтва в ее бассейне.//САРНИГМИ.-1979.-В.58.(139).-139с.
25.Кошкаров С.И.,Зубайров О.З.,Шомантаев А.А.,Омаров К.А.и др./Рекомендации по сохранению качества воды в низовьях р.Сырдарьи.Кзылорда,1998.-54с.
26.Белокопытова М.А.,Васильева М.С.,Тютюнников И.А.Кзыл-Ординская область и ее административные районы. Алма-Ата:Из-во АН КазССР, 1961.-176с.
27.Танкеев С.Н.Состояние и перспективы развития поливного земледелия в Кзыл-Ординской области .//Проблемы освоения низовьев Сыр-Дарьи под рисовое хозяйство.-Алма-Ата:Наука.1969.11...15.
28.Нұрғызарынов А.,Шапшанов Қ.Арал өңірінің экологиясы .-Алматы:Изд-во Парламента РК,1996.-171б.
29.Умирзаков С.И.,Омаров К.А.Современный русловой водный баланс и структура безвозвратного водопотребления низовьев р.Сырдарья .Экологические проблемы водных ресурсов и орошаемых земель Казахстана:Сб.статей/Под ред .Р.Х.Дюсеновой.-Алматы:Каз ГУ.2000-с.100…106.
30.Цыценко К.В.,Вонсовская О.Г.Современная и перспективная оценка безвозвратного водопотребления и возвратных вод в бассейне Сырдарьи.//Тр.ГГИ,1985.в.298.-с.3…13.
31.Рубинова Ф.Э.Приток воды и солей в дельте рек Амударьи и Сырдарьи.и их динамика в связи с хозяйственной деятельностью.//Тр.САНИИ,1983.В.96(177).-С.3…11.
32.Рубинова Ф.Э. К вопросу о расчете минерализации речного стока в зоне его интенсивного потребления.// Тр. САНИИ, 1990.В.133 (214).-С.42…48.
33.Степанов И.Н., Чембарисов Э.И. Влияние орошения на минерализацию речных вод .-М.:Наука ,1978.-120с.
34.Чембарисов Э.И.,Бахритдинов Б.А. Гидрохимия речных и дренажных вод Средней Азии.Ташкент :Укитувчи,1989-232с.
35.Клюканова И.А.,Минаева Е.Н.Гидро-экологические характеристики природных и водохозяйственных районов. //Изв АН СССР.Сер.географическая, 1986.№1.-С.50…58.
36.Тарасов М.Н.,Короневская И.М. Изменение минерализации и ионного состава воды р. Сырдарья в результате развития орошения в ее бассейне. //Гидрохимические материалы ,1974.-Т.60.-С.13…15.
37. Веселовский Н.В.,Путинцев В.С.,Манихина Р.К. и.др. О гидрохимической изученности крупных речных бассейнов.//Труды IV Всесоюзного гидрологического съезда.- Л.:Гидрометеоиздат ,1976.-С.192…197.
38. Гальперин Р.И. Об изменении ледового режима нижнего течения р.Сырдарьи в связи с изъятием стока.//Тр. КазНИГМИ, 1988.В.102.-С.71…79.
39.Мальковский И.М., Пивень Е.Н. Потери воды в дельте Сырдарьи и современный водный баланс Малого моря.//Географические основы устойчивого развития Республики Казахстан. – Алматы: Гылым,1998.-С.322…329.
40.Шикломанов А.И.Влияние хозяйственной деятельности на речной сток.-Л.:Гидрометеиздат,1989.-344с.
41.Якубов М. Динамика водохозяйственного баланса рек Сырдарья, Амударьи и возможные пути улучшения качества их вод.//Проблемы бассейна Аральского моря.-Ташкент: «Чинор ЭНК»,1998.-С.21…24.
42. Амиргалиев Н.А. и.др. К вопросу о современном уровне осолонения и токсикологического состояния Аральского моря //Сборн. Научных тр. КазНИИ рыбного хозяйства. – Алматы:1995.-С.69…76.
43.Желязняков Г.В.,Овчаров Е.Е. Инженерная гидрология и регулирование стока.М.;Колос,1993.-С.464.
44.Аткарская Т.Н., Шимельмиц И.Я..Влияние орошения на водные ресурсы и водный баланс бассейна р.Сырдарьи.//Водные ресурсы. 1973,№6-С.49…71.
45.Корганов А.С. Влияние на сток непродуктивной транспирации и гидрологическая эффективность замены ее продуктивной.// Тр.ГГИ-1973.-В.208.-С.127…134.
46.Тәуіпбаев С.Т. Арал - Сырдария аймағын гидроэкологиялық тұрақтандыру /Монография/. –Алматы Ы.Алтынсарин атын. Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті.-2000.-246 б.
47.Гидрометеорологические проблемы Приаралья .// Под редакцией к.г.н.Чичасова Г.Н. – Л.:Гидрометеоиздат, 1990.-С.278.
48.Пилифосова О.В., Долгих С.А..О методах оценки ожидаемых изменений глобального климата и сценарий изменений климата Казахстана.//Гидрометеорология и экология.1996.№4.-С.94…98.
49. Будыко М.И.,Винников К.Я.,Менжулин Г.В. Современные изменения климата.//В кн.Проблемы современной гидрологии.-Л.:Гидрометеоиздат ,1989.-С.108…124.
50. Омаров К.А. Экологическая оценка работы орошаемых массивов низовьев р.Сырдарья //Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. – Алматы: РНИ Бастау,2001.-В.2.С.34…37.
51.Боровский В.М., Погребенский М.А.и др.//Древняя дельта Сырдарьи и Северные Кызылкумы.т.1.-Алма -Ата,1958.-С.514.т2.-Алма-Ата 159.-С.418.
52.Дандыбаев Б.Ю.//Водно-солевой режим почв рисовых карт в условиях дельтового почвообазования. Афтореф.дисс…канд.с-х.наук.Алма-Ата.1982-С.24.
53.Зубайров О.З.,Шомантаев А.А.,Омаров К.А. Оценка гидрохимического режима и основные направления дальнейшего исследования по улучшению качества воды реки Сырдарьи //Сборник научных трудов. Актуальные проблемы в экологии и природопользовании. Кызылорда ,1996.-С.71…72.
54.Кыдырбаев А.К., Зубайров О.З., Шомантаев А.А., Омаров К.А. Основные источники загрязнения природных вод в бассейне р.Сырдарья (Казахстанская зона )//Вестник КГУ, Кызылорда, 1999.-В.1.С.64…67.
55.Водоохранная зона (полоса) реки Сырдарьи в пределах РК (Проект).//Казгипроводхоз .Алма-Ата. 1992.209с.
56. Твердохлебов Е.Н., Скляров О.Н., Лесник О.Н. Гидрохимический режим Сырдарьи и его влияние на прилегающие земли.//Мелиорация и водное хозяйство.1989.№9,С.38…40.
57. Бахтияров Р.И. К оценке стока р.Амударьи.//Водные ресурсы 1974.№6.С.6…11.
58.Смирнов К.И.,Вольфцун И.Б.,Воскресенский О.Б. Особенности оценки водных ресурсов рек и расчета русловых водных балансов в районах орошаемого земледелия.//Труды 1 У Всесоюзного гидрологического съезда Л.:Гидрометеоиздат.1976,т.4.С.88…96.
59. Шикломанов И.А. К проблеме об оценке влияния деятельности человека на ресурсы поверхностных вод. // Метеорология и гидрология 1973.-В.206.С.3…21.
60.Пособие по определению расчетных гидрологических характеристик. Л.: Гидрометеоиздат.1984.-С.446.
61.Альтшуль А.Х.,Макаревич А.А.,Плужников В.Н. Русловой водный баланс ниэовьев Амударьи .//Водные ресурсы. М.:Наука ,1989.-С.27…33.
62. Карлыханов Т.К.,Жиембай Р.С., Калибеков К.Т. Увеличение пропускной способности русла р. Сырдарьи в створе Айтек.// Вестник Тар.ГУ.2000г.
63.Бурлибаев М.Ж.,Достай Ж.Д.,Турсунов А.А. Арало-Сырдарьинский бассейн (Гидроэкологические проблемы, вопросы вододеления ).- Алматы: Дауир -2001.-180с.
64.Розанов А.Н. Материалы к вопросу о засоленных почвах Средней Азии.-В кн:Хозяйственное освоение пустынь, Ташкент,1934.
65. Ковда В.А. Минеральные удобрения для орошаемых культур.-В кн.:Мелиорация почв в СССР.М.:Наука,1971.
66.Крайнова Л.П. К химической характеристике ирригационных вод бассейна р.Сырдарьи /Узбекский геологический журнал.1975-№4.67…69.
67. Геткер М.И.,Куропатка Л.М.,Рубинова Ф.Э. Об изменении минерализации воды р. Сырдарьи в связи с развитием орошения в ее бассейне.-//Тр. САРНИГМИ,1975.-В.23(104).С71…95.
68.Духовный В.А.,Ходжибаев Н.Н.Проблемы совместного использования подземных и поверхностных вод на орошение земель в бассейне Аральского моря.-//Труды САНИИРИ, Ташкент, 1974.В 143.
69. Степанова К.М. Вещества, сбрасываемые водой рек Амударьи и Сырдарьи в Аральское море. Ташкент./Докл.АНУ ССР. Изд-во АНУ ССР. 1948-№2.С15…19.
70.Рубинова Ф.Э.,Куропатка Л.М.Изменение общей минерализации воды р. Сырдарьи в связи с развитием орошения в ее бассейне.Тр.САРНИГМИ.1977.В.52(133)С3…17.
71.Ревина С.К., Соловьева И.Л. Изменение минерализации ,ионного стока и качественного состава вод рек Амударьи Сырдарьи за период 1952…1966гг.-//Тр. ГОИН. 1970.-В.101.
72.Рубинова Ф.Э. Изменение стока р. Сырдарьи под влиянием комплекса водохозяйственных мероприятий. //Тр. САРНИГМИ, 1976.-В. 39(120). С 26…41.
73.Будаговский А.И. Некоторые водно-экологические аспекты проблемы Арала и Приаралья.//Водные ресурсы .1992.№2. С22…38.
74.Беремжанов Б.А..Ибрагимов А.И.,Ибрагимова М.А. Физико-химические исследования воды рек Сырдарьинского бассейна.//Вестник АН КазССР.1972.-№6(326).С28…32.
75.Орлова А.П.,Дунин-Барковская О.С. К вопросу разработки методики прогнозирования качества вод рек Средней Азии.//Тр. САНИИРИ. 1975.-В.146.С19…22.
76.Фадеев В.В.,Тарасов М.Н.,Павелко В.Л. Связь между гидрохимическим и водным режимом равнинных и горных рек СССР //ТрIV. Всесоюзн. Гидролог.съезда.Л.:Гидрометеоиздат .1976.-С.198…212.
77.Лазарев К.Г.,Якушева А.С.,Манихина Р.К.Ожидаемые изменения минерализации и относительного состава воды в бассейне р.Сырдарьи после зарегулирования стока //Гидрохимические материалы .Л.:Гидрометеоиздат.1965.-Т.40.С.46…49.
78. Стародубцев В.М. .Калмыкина Е.М. Водохранилища Казахстана и их влияние на природу. Алма-Ата.1980.-19с.
79.Цыценко К.В.,Щуранова Н.Н.,Канн И.А.Влияния орошение на характер взаимосвязи поверхностных и подземных вод и формирование речного и солевого стока в среднем течении Сырдарьи //Тр. ГГИ.1987.-В.316.С.48…71.
80.Владимиров А.М. Гидрологические аспекты, проблемы качества воды. //Труды IV – всесоюзного гидролог.съезда.1976.-С.105…102.
81. Кадырбаев А.К.,Зубайров О.З.,Шомантаев А.А.,Омаров К.А. Экологические аспекты связи между гидрологическим и гидрохимическим режимами нижнего течения р. Сырдарьи //Тезисы докладов международной научно-технической конференции «Проблемы экологии АПК иохраны окружающей среды», Алматы,1997.-С.218…219.
82. Омаров К.А. Взаимосвязь гидрологического и гидрохимического режимов р. Сырдариья как фактор экололгического благополучия ее низовья // КГУ, Кызылорда. 1999. –В.2. С.85…88.
83. Зимовец В.А., Хитров И.В. Экологическая оценка качества оросительной воды // МиВХ. 1993. –В.5. С.30-34.
84. Ракитин К.А., Побережеский Л.Н. К прогнозу минерализации воды рек Сырдарьи и Амударьи.// Труды ин-та «Средазгипроводхлопок» Ташкен: 1978. –В.9. С.3-14.
85. Духовный В.А., Авакян И.С., Приходъко В.Г., Рузиев М.Т. Бассейн Аральского моря и орошаемое земледелие в Центральной Азии в XXI веке. // Мелиорация водное хозяйство. 2000. -№ 3. С.12-15.
86. Никаноров А.М. Справочник по гидрохимии- Л.: Гидрометеоиздат, 1989-392. с.
87. Лапшев Н.Н., Безобразов Ю.В. Учет поперечной циркуляции при расчетах смешения сточных вод в извилистах руслах - // Тр. МИСИ.1966 г. № 50 – С. 142-152.
88. Кадырбаев А.К., Зубайров.О.З., Омаров К.А. Зависимость количественных соотношений между загрязнителями и потоком речной воды в момент их смешивания // Сборник научных трудов молодых ученных и преподавателей. Водные ресурсы: опыт использования и проблемы, Тараз, 1997.- В.1. С. 62-63.
89. Методические основы оценки и регламентирования антропогенного влияния на качество поверхностных вод / Под ред. А.В. Караушева –Л.: Гидрометеоиздат, 1987 -287 с.
90. Кадырбаев А.К., Зубаиров О.З., Омаров К.А. Статистические модели прогноза качества воды // Сб. научных трудов молодых ученых и преподавателей. Водные ресурсы: опыт использования и проблемы, Тараз, 1997.- В.2. С. 71-73.
91. Драчев С.М. Борьба с загрязнением рек, озер, водохранилищ промышленным и бытовыми сточными водами.- М.: Наука, 1964. - 115 с.
92. Шишкин А.И. и др. Обоснование репрезентативных показателей влияния вторичных вод на природные с помощью факторного анализа.- // Межвузов. Сб. ст. «РИПР и ООС» - Л.: ЛПИ 1984. – В 7 С.15-27.
93. Бондарь А.А . Гидравлические исследование выпусков сточных вод и смешения их с водами рек.Дисс. канд. техн. наук. 1975- С 86-88.
94. Тарасов М.Н., Кривенцов М.И., Павелко И.М., Бесчетнова Э.И. и др. Изменение гидрохимического режима водных объектов в результате за регулирования рек и развития орошаемого земледелия. // Труды 4- Всесоюзного гидролог. Сиъезда. – Л,: 1976,- Т.9. С. 227-235.
95. Айтсам А.М., Вельнер Х.А., Пааль Л.Л. О расчете продольного смешения веществ загрязнения в водотоках // Тр. ТПИ, сер. А.1967. -№ 247.
96. Пааль Л.Л и др. Основы прогнозирования качества поверхностных вод.-М.: Наука, 1982. -182 с.
97. Данилова Г.Н., Емельянова В.П., Колесникова Т.Х. Критерий оценки качество поверхностных вод. –В кн.: Вопросы контроля загрязнении природной среды.Л.: Гидрометеоиздат, 1981. – с. 118-121.
98. Лапшев Н.Н. О разбавлении сточных вод в реках. – В кн.: научные доклады по вопросам самоочищения водоемов и смешение сточных вод Таллин, 1965. –С. 200-208.
99. Mouvet C., Bourg A.C.M.. Speciation (including adsorbed species ) of copper, lead, nickel and zink in the Meuse river. –Water Res. V. 17, № 6, 1983, р. 641-649.
100. Фаустова Л.И. Зависимость размеров зон загрязнения от гидрологических факторов.// Труды ГГИ. 1978. –В. 249 С. 109-114.
101. Родзиллер И.Д. Определение кратности разбавления сточных вод речной водой. Гигиена и санитария. 1959,- № 11.
102. Фролов В.А. Определения степени смешение сточных воды с водой потока. Производственные сточные воды.- М.: Медгиз. 1960. В 2.
103. Бондарь А.А. Комплексный расчет разбавление сточных вод в реках. // Материалы всесоюзного симпозиума по современным проблемам самоочищение и регулирования качества воды. Талин. 1975 .
104. Родзиллер И.Д. К вопросу о расчете смешение сточных вод в реках. М.: Издательство ВОДГЕО, 1954. № 5. -31 С.
105. Паль Л.Л Инженерные методы расчета формирования качества воды водотоков. – Таллин. 1976. -101с.
106. Tinsley I.J. Chemical concepts in pollutant benavior. – N.Y., 1978, 281 р.
107. Караушев А.В. Вопросы регламентирования сбросов сточных вод в реки // ГГИ. 1983. –В 297. С. 91-102.
108. Маккаеев В.М., Коновалов И.М. Гидравлика. –Л.: Реч издат. 1940 -643.с.
109. Методические основы оценки антропогенного влияния на качество поверхностных вод./ Под ред. А. В. Караушева -Л.: Гидрометеоиздат. 1981-176.с.
110. Чугаев Р.Р Гидравлика –Л.: Энергоатомиздат, 1982 -672 с.
111. Расчет разбавления сточных вод в реках Урала. Метод. рекомендации – Свердловск, 1976. -16 с.
112. Шестаков В.М. Смешение сточных вод в реках. Водоснабжение и санитарная техника. 1961. № 7.
113. Бондарь А.А. Распределительные водовыпускии водо – охранного и водо-сберегающего назначения.- Автореф. Дисс. На соискание уч.степени д-ра. Техн. наук. 1991.
114. Сууркаск В.А., Тутт М.А. О коэффициентах турбулентной диффузии в расчетах смешения сточных вод в водотоках. // Тр. ТПИ. Сер А, 1971. № 309. С. 51-55.
115. Наставление гидрометеорологическим станциям и постам.- Л.: Гидрометеиздат, 1973. –В.7. ч.1. -476.с.
116. Методы изучения гидрологического режима водных объектов. –Л. Гидрометеоиздат, 1982. -392. с.
117. Международное руководство по методам расчета основных гидрологических характеристик. –Л.: Гидрометеоиздат ,1984. -248 с.
118. Рожденственский А.В., Ежов А.В., Сахарюк А.В. Оценка точности гидрологических расчетов.-Л.: Гидрометеоиздат, 1990.- 278 с.
119. Резников А.А., Соколов И.Ю. Методы полевой гидрохимической лаборатории ПЛАВ-2. Ширец, 1979.
120. Методика технологического контроля очистных сооружений. –М.: Стройиздат, 1977.
121. Бондарь А.А. Исследование процесса смешение в натурных условия / Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана 1987. -№ 2.
122. Фадеев В.В. и др. Натурные исследование процессов смешение и разбавление сточных вод в реках. Гидрохимические материалы 1969.-Т 50. С. 134-141.
123. Бесценная М.А. Натурные исследования и усовершенствование методов расчета разбавления сточных вод в реках. Материалы III Всесоюз. Симпозиума по вопросам самоочищения водоемов и смешение сточных вод. Талин. 1969.
124. Руководство по химическому анализу поверхностных вод. Суши. – л. Гидрометеоиздат, 1977.
125. Методы изучения гидрологического режима водных объектов / Под ред. А. А. Соколова. – Л.: Гидрометеоиздат, 1982. – 392 с.
126. Федоров Н.Ф., Лапшев Н.Н. О проблеме разбавления сточных вод в водоемах. – В кн.: Научные доклады по вопросам самоочищения водоемов и смешение сточных вод. Таллин, 1965. – С. 7-11.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6

1. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ АРНАСЫНДАҒЫ СУ САПАСЫНЫҢ ... ... ... ... ... ... .
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ ... ... .
1. Сырдария өзенінің қазіргі кездегі гидрографиялық бассейін
жүйесі ... ... .7-11
2. Сырдария өзенінің бассейініне байланысты суармалау жүйесінің
тарихи ... .
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11-17
3. Сырдария өзенінің антропогенді ағысының өзгеруін кезеңдік есеп бойынша
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17 -24
4. Бірінші бөлім бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4-
25

2. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОХИМИЯЛЫҚ РЕЖИМІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРДІ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2.1 Сырдария өзеніне құйылып жатқан ағынды және коллекторлы-кәріз сулардың
өзен арнасындағы судың химиялық құрамына әсері ... ... ... ... ... ..26-28
2.2 Сырдария өзеніне ашылатын тұстамалардағы ағынды сулардың химиялық
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28 -30.
2.3 Екінші бөлім бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-
31

3. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАҒЫ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГИДРОХИМИЯЛЫҚ РЕЖИІМДЕГІ
АҒЫСТЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫЛЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
3.1 Сырдария өзенінің ағысы мен гидрохимиялық режимінің антропогенді
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-39
3.2 Өзен ағысының өзіндік табиғи қалпына келуінің
мінездемесі ... ... ... ... .39-46
3.3 Болашақтағы өзен ағысының антропогенді өзгерісі және
бағасы ... ... ...46-49
3.4 Антропогенді факторлардың өзен суының тұздануына әсерін зерттеу..49-60
3.5 Сырдария өзенінің гидрологиялық және гидрохимиялық режиімдерінің
экологиялық
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..60-76

4. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТАБИҒИ ТАЗАЛАУ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
БАҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
4.1 Сырдария өзенінің арнасындағы су сапасын жақсарту жолдарына
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77-79

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 79-82

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .82-84

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 85- 86

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

1. (гп) - гидрологиялық тұстама
2. (АРТУР) - Арыс-Түркістан ирригациялық аудан
3. (ЧАКИР) - Шыршық-Ахангар-Келесс ирригациялық аудан
4. (КВД) – коллекторлы-дренажды су
5. (КПД) – пайдалы әсерлік коэффиценті
6. (ГЭС) – гидроэлектрстанция
7. (ВБ) – жоғарғы бьеф
8. (НБ) – төменгі бьеф
9. (КМК) – Келінтөбе магистрал каналы
10. (ПМК) – Оңтүстік жағалау магистрал каналы
11. (КазНАУ) ҚазҰАУ – Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
12. (Казгипроводхоз) – Қазақ су-шаруашылығы жүйесін жобалау институты
13. (Казгидромет) – Қазақстан Республикасы ауа райы және қоршаған орта
мониторгы және гидрометеорологиялық басқару

КІРІСПЕ

Тақырыбтың өзектілігі. Қазіргі таңда сумен қамтамасыз ету
Қазақстан
Респуликасы үшін басты мәселенің бірі болып отыр. Судың тапшылығы
көбінде оңтүстік және оңтүстік-шығыста көптеп кездеседі, Қазақстан бойынша
табиғи су қорының мөлшері мен сапасының төмендеп кетуі ойландыратын
дәрежеде. Сырдария өзеніне құйылатын коллектор-кәріздеу және төгінді лас
сулардың артуынан экологиялық қиындықтарға ұшырауда, өзеннің төменгі
ағысының санитарлық жағдайының төмендеуі жақын елді мекендегі және осы
аймақта орналасқан халық денсаулығы мен өмір сүру жағдайы төмендеп кетті.
Өндірісті, ауыл шаруашылығының және халықты сапалы ауыз сумен
қамтамасыз етудегі тағы бір мәселенің бірі болып, Орта Азия мемлекеттерінің
өз - ара Сырдария өзеніндегі суды бөлісуде өз әсерін тигізуде. Сырдария
өзенінің табиғи су сапасына антропогенді жүктемелердің әсерін анықтауда
көптеген ғалымдар еңбек еткен. Төменгі ағыстағы су шығынының жоғары-төмен
бірден ауытқып отыруы антопогенді кешенің әсерінен және жыл бойында жүретін
табиғи факторлардың әсері ғана емес, сондай-ақ айлық және күндікте өзеннің
гидрохимиялық режимінің нашарлауына айтарлықтай өз үлесін қосып жатады.
Өзен ағысының гидрологиялық және гидрохимиялық режимдері бір-бірімен тығыз
байланысып жатады. Су сапасын бағалаудағы тәжірибелік ұсынысты жазу
кезінде, олардың тығыз байланысын айланып кету мүмкін емес. Гидрологиялық
факторлардың рөлін бақылау негізінде су сапасын анықтауда, жалпылық
есептеу әдісін анықтауға болады әрі зерттеу деректері жетіспеген кезде
қолдануға болады. Сондай-ақ су мол болатын жылдарды анықтауда және өзендегі
су сапасының болашақтағы жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Өзенен
шығындалатын су мөлшерінің маңызыдылы сондай, гидробиологиялық және
гидрохимиялық үрдістерді бір қалыпты сақтап отыруға, су сапасының қалыпты
күйінің сақталуына, өзен арнасының санитарлық жағдайының жақсаруына және
өзенің төменгі ағысының бойындағы су тұтынушылардың денсаулығының
жақсаруына жағдай туғызады.
Өзен арнасындағы су сапасының жақсаруы мен қалыптасуы өзінің өзін -
өзі тазалау үрдісінің салдарынан туындайды (гидрохимиялық жиынтық,
биологиялық, химиялық және физикалық үрдістер). Өзенің өзін-өзі тазалау
қасиеті, лас сулардың келіп құйылатын арасының қашықтығы да әсер етеді.
Сырдария өзенінің өзін-өзі тазалау қасиеті тәжірибелік тұрғыдан
зерттелмеген.
Сырдария өзенінің бассейнің экологиялық бірқалыптылығы бұзылған,
оған әсерін тигізген көптеген шаруашылықтардың болуы. Бірақта факторлардың
гидрологиялық және гидрохимиялық режимге әсерін бақылау жеткіліксіз.
Сондықтанда бұл диссертацияданың зерттеу мақсаты негізінен анторопогенді
факторлардың сапалық және сандық құрамының су сапасына әсерін, сонымен
бірге гидрологиялық және гидрохимиялық режимдердің өз ара байланысын
зерттеу, Сырдария өзенінің төменгі ағысының өзін-өзі тазарту қасиетінің су
сапасын сақтау мен жақсарту өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Сырдария өзенінің төменгі ағысының
су сапасы мен химиялық құрамына антропогенді жүктемелердің тигізетін әсерін
бағалау және осы жағдайдағы өзен суының негізі гидрологиялық және
гидрохимиялық режимдеріне байланыстылғын зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсатты орындау үшін төмендегі мәселелер қаралды:
- сырдария өзенінің гидрологиялық режиміне анторпогенді факторлардың
әсері зерттелді;
- өзгерістерді анықта үшін-есептік кезеңдерді негіздеу және бөлу, табиғи
және антопогенді факторлардың әсерін ескере отырып. Сырдария өзенінің
төменгі ағысына сипаттама берілді;
- коллектор-кәріз суларының химиялық құрамын зерттеу және оның
суғармалы жердің тұздануына тигізетін әсері сипатталды;
- коллекторлы-кәріз және төгінді сулардың Сырдария өзенінің төменгі
ағысынадағы судың химиялық құрамына тигізетін әсері анықтау;
- Сырдария өзенінің төменгі ағысының су сапасының қалыптасу ерекшелігі
зерттелді;
- өзендегі судың сапасын сақтау жолында гидрологиялық режимге қойылатын
талаптар белгіленді.
Зерттеу әдістемесі. Өзен ағысына кешендік шаруашылық әсерін анықтауда
жалпыға бірдей гидрологиялық және гидрохимиялық әдістер қолданылды. Су
өтіміне қарай минералдануды табиғи және өзен режимінің бұзылуы кезіндегі өз
арар байланысын гидрологиялық және гидрохимиялық әдістермен зерттедік.
Сонымен бірге статистиканы, есептеуді, аналитиканы, графиканы, мүмкіндік
және көптеген сандық анализ әдістері, гидроэкологиялық зерттеулерде
қолданатын әдістер қолданылды.
Материалдарды қолдану. Автордың өз еңбектері. Жұмыс барысында:
Қазгидромет жүйесіндегі судың шығыны және көпжылдық станциялық бақылау
материалдары бойынша минералдануы. Қызылорда облысындағы облыстық қоршаған
ортаны қорғау басқармасының деректері бойынша өзен суының химиялық құрамы
және коллекторлы-кәріз су, Қызылорда облысындағы облыстық санитарлық-
эпидемиологиялық станция деректері, Қызылорда ОКГП, Қызылорда облыстық ауыл
шаруашылығы департаменті, Арал-Сырдария БВУ, ҚазҰАУ-нің ғылми-зерттеу
жұмысының есебі, ҚазҒЗИВШ, ИГ, САРНИГМИ, Қазгидроводхоздың фондтық
материалы, әдеби көздер, тәжірибелік қортындылар мен теориялық зерттеулер,
автордың 2006-2008 жылдардағы орындаған ғылыми жұмыстары. Барлық
эмпирикалық тәуелділік, өзіндік деректер, ұсыныстар, жұмыстың қорғалатын
заңдылығы және қортындылары, зерттеушінің өзінің жаңалығы немесе бақылау
кезіндегі қолданылған материалдарда көрсетілген жаңалықтар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Қазақстан бөлігіндегі Сырдария өзенінің
гидрологиялық және гидрохимиялық параметрлерінің өзара тығыз байланысындағы
антропогенді басымдылығы мен табиғи фактордың заңдылықтарына байланысты
соңғы 10-15 жылдың ішінде бірнеше рет өзгеруін анықтау.
- коллекторлы-кәріз суларының және төгінді сулардың Сырдария өзенінің
суның химиялық құрамына әсерін бағалау;
- Су өтімі мен минералданудың ара қатынасын анықтау, гидрохимиялық
картасын құру ;
- тәжірибелік зерттеу кезінде алғаш рет Қызылорда аймағындағы суармалы
жерлердің топырағының тұздану баланысы анықталды;
- Шардара суқоймасынан өтетін су көлемінің гидробайламдардан өтуін
негіздеу, өзен арнасындағы су сапасын қалыптастыру және
коллекторлардың орналасуы;
- Сырдария өзенінен алынатын су көлемі және болашақта сумен қамтамасыз
етудегі өзенің ағысы мен минералдану дәрежесін болжау;
Қорғалатын жағдайлар:
- Сырдария өзенінің төменгі ағысының гидрологиялық және гидрохимиялық
режимдерінің антропогенді жүктемелердің әсерінен өзгеру динамикасы;
- өзеннің гидрологиясы мен гидрохимиясының тұздану кезеңдегі өзара
байланысы;
- өзеннің төменгі ағысындағы су сапасын сақтау мақсатындағы экологиялық
талаптар.
Жұмыстың тәжірибелік мағанасы: Ғылыми зерттеу жұмысының негізі болып,
Шардара су қоймасының мақсатты түрде су мөлшерін өткізу ұсынысын жасау және
төменгі өзен ағысының су сапасын сақтау мен су құрамының химиялық құрамы
бойынша картасын салу, сондай-ақ Сырдария өзеннің төменгі ағысы. Бұл
ұсыныстар Қызылорда су шаруашылығы ОКГП, облыстық қоршаған ортаны қорғау
басқармасыда және Арал-Сырдария БВУ экологиялық жағдайды сақтауда, табиғат
қорғауда және Шардара су қоймасынан суармалы жерге бөлінетін су мөлшері
реттеуде және сумен қамтамасыз етудегі әр түрлі тәсілдер қолданудағы
Сырдария өзенінің төменгі ағысының экологиясыда қолданылу мүмкін. Сонымен
қатар диссертациялық жұмыстың нәтижесі ҚазМемАгру –дың есебіне енді, әрі
тақырыбы бойынша: Сырдария өзенінің төменгі ағысының су ресурстарының
гидрохимиялық режимі және суды ластайтын көздерді зерттеу, су сапасын
сақтау ұсынысын жасау 2001-2007 жж. және Қызылорда мемлекеттік Қорқыт
ата оқу орнындағы Мелиорация және гидроэкология кафедрасында оқыту
барысында қолданылуда.
Жұмыстың таралуы: Сырдария өзенінің өзін-өзі тазалау және тұстамалардағы
номограммалардағы деректер бойынша жалпы минералдану мен су шығынының
тиеслі мағанасын анықтауда, 4403-Гидромелирация және 4306- Сумен
қамтамасыз ету, суды тарату және су ресурстарын қорғау мамандықтары
бойынша графикалық-есептеуде, курстық және дипломдық жұмыстарға кіргізілді.
Сондай-ақ автор ОКГП Қызылорда су шаруашылығы тәжірибелік практикада
Сырдария өзенінің төменгі ағысының су сапасын сақтау ұсынысы жасауда ат
салысты.
Бекітіліу: Қазақ Ұлттық Аграрлық Университетінің гидравлика және
ауылшаруашылығын сумен қамтамасыз ету кафедрасындағы ғылыми талқылау
жұмысында мақұлданып, қабылданды.
Мақалалары: Ғылыми зерттеулер бойынша екі мақала жарық көрді, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Академиялық арграрлық зерттеулер орталығының ғылыми-
теориялық журналы Жаршы № 7., 2008 ж.. Ағынды сулардың салдарынан
туындайтын әлеументтік экологиялық шығындар, Қазіргі кездегі сырдария
өзенінің төменгі ағысының су сапасының химиялық құрамы және сапасын сақтау
жолдары
Жұмысының көлемі мен құрлымы. Магистрлік диссертациялық жұмыс
компьютерде терілген 100 беттік мәтіннен тұрады. Оның мазмұны кіріспеден,
негізгі тараудан, зерттеу нәтижелерінен, қортындыдан, өндіріске арналған
ұсыныстардан, өндіріске енгізілгендігі туралы актілер мен қосымша
материалдардан тұрады. Диссертацияда 25 кесте және 20 суреттер бар.
Пайдаланылған әдебиеттер тізіміне 126 еңбектің аты кіреді.

1. СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ АРНАСЫНДАҒЫ СУ САПАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫНЫҢ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ

1.1 Сырдария өзенінің қазіргі кездегі гидрографиялық бассейін жүйесі

Сырдария өзенінің бастауы Батыс Тянь-шянь, Қарадария, Ферган және
Алай шатқалдарынан жиналған сулардан және Нарын өзенінің бірігуінен пайда
болады. 1988 ж. бастап кіші аралға құя бастады. Сырдария өзенінің ұзындығы
2212 км құрады, ал арал теңізінің тартылуына байланысты өзен ұзындығы 46 км
[2] ұзарды. Өзен жүйесі келесі өзендерден құралады: оң жағында Падиша-Ата,
Қасансай, Гава-Сай, Чаадак-Сай, Ахангаран, Ширшық, Келес және Арыс, ал сол
жағында Исфарамсай, Шахимардан, Сох, Исфара, Ходжабакирган, Ақсу,
Зааминсай және Санзар. Әр бір өзенің өзіндік ірі және кіші келіп құятын
ағымд су жыйнау жүйесі бар. Бұл аумақ Тянь-шянь, Түркістан және Алай
жоғарғы шатқалдарындағы жазықтықтардағы сусыз суарылмайтын алаптарда, теңіз
бетінен 1500 м орналасқан; Ал ортаңғы ағыс тау аралық аллювиалды
жазықтықтарда орналасқан ( Фергана, Шыршық) және шөл, Дальверзин және
Джизак далалары кіреді. Төменгі ағысы Шардара су қоймасынан төмен
орналасқан; Өзенің ұзындығы басынан аяғына дейін 1800 км2. жетеді [2,6].
Алыбтың бөлімдері Орта Азиядағы төрт мемлекеттің жерінде жатыр.
Сондықтан Нарын өзені: Чатқалдың екі беткейі, Ферган, солтүстік Түркістан
беткейі және Алай шатқалдары Қырғыз Республикасының территориясяында
орналасқан. Ортаңғы бөлігі Ферган аңғарында, Чарвак өзен алыбы, Ахангаран
және Пскем Өзбекстан Республикасындағы территорияда орналасса, ал
оңтүстік беткейі Кұрама аңғарында, бір бөлігі солтүстік беткейлердің
батысына қарай біткен Түркістан шатқалдарында ол Тәжікстан Республикасының
жерінде орналасқан. Арыс өзенінің алыбы, оңтүстік-батыс беткейдегі Қаратау
шатқалы мен төменгі Сырдария ағысы Қазақстан Республикасының
территориясында орналасқан. Сырдария алабы келесі бөлімдерге бөлінеді:
Сырданрия өзенінң жоғарғы ағыс: Нарын, Қарадария, Шыршық және т.б. адам
шаруашылығы әсеріне аз тәуелді бекетердердің жоғарғы жағы және ағының
гидрографы мұздық тар мен қар және жер асты суларымен қоректенеді, жылдық
ағысқа бөлгенде: су өрісі науырыз-сәуір айларында басталады да қыркүйек
айында аяқталады. Осы судың өрістік кезінде жылдық ағыстың 75-80(құрайды
[3]. Судың өрісі кезінде суармалауға алынып отырды, су шығыны маусым
айында жоғарлады, сондай-ақ тасықын кезінде су шығыны артты. Өзен ағысын
қалыптастыруда бассейінің әр түрлі бөліктерінде болатын жылдық жауын-
шашынға байланысты бөлу басты рөл атқарады. Мысалы: Нарын өзеніне түсетін
жылдық есептегі жауын-шашын үлесі қыс кезінде 8-18 ( құраса, жаз айында 41-
57 (құрайды 3,4,6. Тоқтағұл (1970ж), Андижан (1978ж), Чарвак (1970ж),
Қарақұм (1956ж), Шардара (1965ж) және қазіргі кезгі су шаруашылықтарын
үздіксіз іске қосу арқылы Сырдария өзенінің су ресурсын толығымен 0,96
дәрежеде басқаруға мүмкіндік туып отыр.
Өзен арнасын орталық Азия мемлекеттері өзара бөліп алуы.В.М
Стародусов [7] Сырдария өзенін таулы тұсы, бұл жерде өзен арнасындағы су
ағысы қалыптасады (ауданы 150 мың.км2 ), ал өзеннің ортаңғы және төменгі
бөлігі Өзбекстан (Көкбұлақ) шегарасынан ары қарай Аралға дейінгі орталық
деп бөледі.
К.В Цыценко [9] Сырдария өзенінің төменгі арна ағысына Шардара су
қоймасынан ары қарайғы қашықтық деген болжау жасайды. Ал Э. И Чембарисов
[10] Сырдария өзенінің бассейінін 3 гидрологиялық белдеуге бөледі, жоғарғы
су жүктемелерінен, жер асты суларының сызаттана шығуы және грунт суларына
таралудан тұрады. В.А Духовный [11] геграфиялық тұрғыдан өзен бассейінін 3
бөлікке бөледі: өзеннің табиғи қалыптасуы-Сырдария өзенінің жоғарғы ағысы;
антропогенді қалыптасу белдеуі-Сырдария өзенінің ортаңғы бөлігі және
периферия ағыс, бұл ағыс Шардара су қоймасының тұстамасында бітеді;
ағыстың таралуы төменгі белдеуде – бұл бөлікте өзен арнасына ешқандай
табиғи өзен сулары мен ағыстары қосылмайды, тек қана суармалаудан және
дренажды-коллекторлы сулар ғана қосылады.
Е.Г Иванов., Г.Х Исмайлов [12] дерекрері бойынша Сырдария өзенін
жоғары таулы, таулы, тау алды және жазық аудандарға бөледі. Соның ішінде
соңғы екі ауданын шаруашылықтарда игеру бөлігіне енгізеді. И.Б Вольфцун,
В.В Сумарокова [13] Сырдария өзенінің арнасындағы су мөлшерін қалыптасу,
транзит және суды шығындау бөліктеріне бөледі. Көптеген ғалымдар [14...18]
жоғарғы және ортаңғы, төменгі ағыстар деп бөледі. Басты назарды соңғы
бөлікке аударады, су мөлшерінің азаюы оны жоғалтуға байланысты және
қайтымсыз алынатын су мөлшеріне байланыстырады. Бұл бөлік Шардара
тұстамасынан басталады. Сырдария өзенінің су бассейінің бөліктерін,
жоғарыда келтірілген мәселердің қорытындысы бойынша бөлу:
а) жоғарғы ағыс, Сырдария өзенінің негізгі саласы: Нарын, Қарадария, Шыршық
және т.б. жоғарғы тіректік бекеттер адам қолымен аз зақымдалған және
олардың гидрографтары мұздықтармен, қарлармен және жер асты қоректермен
анықталады. Бұл жоғарғы бөлік суармалау жерлері жоқ жерлерде және Тянь-
Шянь, Түркістан және Алай шатқалдарының 1500 м теңіз деңгейінің биіктігінде
орналасқан.
б) ортаңғы ағыс, тауаралық аллювилды аңғалдарда (Ферган, Шыршық) және
Голод, Дальверзин және Джақ далаларында алып жатыр. Өзенің сумен толғуы
оның табиғи бастауынан және антропогенді қайтымды сулардан және алуан түрлі
адам баласының қолымен жасалған шараладың салдарынан зақымдалған. Бұл бөлік
Шардара суқоймасының тұстамасының төмен жағынан бітеді.
в) Сырдария өзенінің төменгі бөлігі Шардара суқоймасының төмен жағынан
басталад. Оның ұзындығы Сырдария сағасына дейінгі аралық 1679 км құрайды.
Бұл бөліктің ерекшелігі ағыстың транзиттілігі, бүйірлік қосылатын ағыстар
мүлдем болмайды және суармалауға алынатын су осы тұста өте жоғары болады.
В.М Боровский [19] Сырдария өзенінің ланшафты древней динамикасын 3
топқа бөлді:
1) төменгі Сырдария ағысы - аккумулятивті жазық, өзен- релеьфі желдің
салдарынан қалыптасқан, ауданға жат; 2) Сырдарияның томенгі ағысы –
аккумулятивті аллювиалды жазық, Сырдария, Шу, Сарысу өзендері адасқан аудан
екендігімен түсіндіріледі; 3) Сырдария төменгі ағыс жазығы – тілімденген
эрозиялы өзен жазығы.
Сырдария өзенінің табиғи су ресурсы (қалыпты нормада 37,0 км3 ж)
толығымен дерлік шығындалады деуге болады, артылған бөлігі өзен арнасының
динамикасына құйылады. 1920 ж 1,0 млн.га бассейін суармалауға жұмсалған,
1965 ж 1,9 млн.га, 1990 ж 3,2 млн.га [12].
Өзен бойындағы суармалау жүйесі 120 мың. км дейін жетеді. Өзен
арнасынан 1500 канал ашылады, оның 40 ірі, орташа суқоймалары және 300 жуық
кәріз суларының қосылатын тұстамалық қашықтығы 83 мың. км құрайды.
Егін ың қарқынды дамуы Сырдария өзенінен алынатын судың мөлшері мен
жиналатын су мөлшерін одан әрі жоғарлатып жіберді. 50 жылдардың бірінші
ораңғы шегінде 42,5 км3 ж, 70 -80 жылдардың соңында суды жинау 50...55
км3 ж жетіп, жоспарланған әрі болжанған көрсеткіштен 1,4 есеге артып
кетті, қайтымды суларды қайта пайдалану салдарынан. Егін суаруда қолданатын
су мөлшері 90% [8,11,12,20] жетті.
Қазіргі кезде коллекторлы-кәріз қайтымды сулардың көлемі әр –түрлі баламаны
құрайды 10,5 - 18..22 км3 ж, яғни жиналған судың 60-65% қайтымсыз
мөлшерін құрайды. Қайтымсыз суларға Арнасай төмендеуіне құйылатын суды
жатқызамыз. Біздің дерктеріміз бойынша соңғы 8 жылдың ішінде (2001-2008
жж) 29,0 км3 бағалы су шығындалған.
Сырдария өзенінің арналық су бассейінің қалыптасуы 30-35 мың жыл
бұрын болған, Тянь-Шянь мен Памир тауларындағы таулардың қалыптасуымен және
третикалық уақыттың соңына қатысты деген деректерді [3,20,21] авторлар
келтіреді.Сырдария өзенінің жоғарғы белдеуі палеогеннің соңғы уақыты мен
неогеннің басталу кезінде қалыптасқан, тектоникалық уақыттың белсенді
кезінде, сол кезде жер түбінің дүмпулік-көтерілуінен және төмендеп-
сайлануынан туындаған. Төртік кезеңнің басталуымен таулардың өсуі, таулар
арасындағы жерлердің көшінді материалдармен және жалғасып жатқан
тектоникалық қозғалыстар климаттық жағдайды және таудың мұздықтарының
дәрежесін мүлдем өзгертіп жібереді [20,21]. Гидрографикалық өзгерістер
жүйесі әліде болса тоқтаған жоқ, адам қолымен жасалған шаралар мен суды
жинаудан айтарлықтай өз әсерін тигізіп жатыр.
Өзен бассейіне 29784 өзен кіреді, жалпы ұзындығы 108624 км [3]
құрайды. Осы саның 94 %-ның, яғни өзендердің ұзындығы 10 км жетеді. Жалпы
ұзындығы 55 %, осы бассейінің барлық өзендерінің сандық ұзындығы (кесте
1).
Өзен көздерінің орташа жиілігі (каналдарды санамағанда) Сырдария
бассейінің таулы бөлігі бойынша 0,5 кмкм2, Нарын өзенінің бассейіні – 0,58
кмкм2, Шыршық өзені бойынша – 0,63 кмкм2, Ахангаран - кмкм2. Өзен аңғары
бойынша 2 типке бекітілген, таулы және жазық. Таулы өзендер бастауы
мұздықтар мен қарлардан басталса, жазық бөліктегі Сырдария бассейіні 300
мың. км2 құрайды.

1-кесте Сырдария бассейіндегі өзендердің саны мен ұзындығы [3]

Өзендердің Өзендер саны Өзен ұзындығы
ұзындығы
бойынша, км
бірлік % км %
10 27883 94 59699 55
10-25 1479 5 22169 20
26-50 284 1 9689 9
51-100 87 0 6081 6
101-200 42 0 5820 5
201-300 4 0 929 1
301-500 2 0 766 1
501-1000 2 0 1259 1
1000 1 0 2212 2
Барлығы 29784 100 108624 100

Сырдария өзенінің қалыптасу тұсынан келіп түсетін су ресурстарының
жылдағы орташа ағының қалыптасқан су мөлшері 37,0 км 3 ж, ал орташа
жылдық су 95%-ға төмендегенде, яғни 25,4 км3 сумен қамтамасыз ете алады
және ал жылына 25 % -ға жоғарлап сумен қамтамасыз ету 42,3 км3 ж
жетеді, ал жылдардағы 5 % -дық қамтамасыз ету 50,0 км3 дейін жетеді [23].
Бекетердегі бақылаулар келтірілген (кесте 2).

2-кесте Сырдария өзенінің төменгі ағысының гидрологиялық бақылауының
нәтижелері

Бекет, аталуы Өзен Әсерлі кезең, жыл Биіктігі Бақылау кезеңдерң
сағасынан 0 график
,
қашықтық,
км

1890 17,1
1910 41,7
1915 56,3
1926-1930 46
1931-1935 60
1936-1940 72
1951-1955 78
1956-1960 88
1961-1965 91
1966-1970 129
1971-1975 197
1976-1980 233
1981-1985 302
1986-1990 340
1991-1995 335
196-1998 230
1999-2003 203
2004-2008 205

Сырдария өзеніне төменгі ағысына тасталатын жылдық жылдық коллекторлы-
кәріз сулары 1,7 км3ж (1987-1999 жж деректер бойынша). Олардың 0,7 км3ж
(40%) Сырдария өзеніне тасталады. Сырдария өзенінен кезеңдік жиналған су
көлемі 6,0 км3ж құрады, ал жалпы су жинау 7,4 км3ж жетті. Сырдария
өзеніне келетін коллекторлы-кәріз суларының жүйесінің жалпы ұзындығы 83
мың.км, бірақ оның маңызылығы әртүрлі. Егер Голод және дальверзин жазығының
суармалау жүйелерінің, сонымен бірге ЧАКИР кейінгі жоғарғы техникалық
коллекторлы-кәріздер жабық горизонталды және вертикалды кәріздік жүйелермен
жабдықталған, тиімді мелиоративті режимі 700 мың.га аса ауданды қамтамасыз
етеді (төменгі ағыс толығымен). Ферган жазығының үлкен бөлігі ашық
коллекторлы-кәріз жүйелі, сенімділігі нашар.

1.3 Сырдария өзенінің антропогенді ағысының өзгеруін кезеңдік есеп
бойынша негіздеу

Қоғамның қарқынды күшпен дамуының салдарынан қажеттілікте аяқ астынан
жоғарлап кетті, бұл адамның табиғатқа тікелей қатынасын жоғарлатты әсіресе
XX ғасырдың екінші жартысында. Адамның гидрологиялық үрдіске әсері
белсендірек бола бастады. Бірақта, ағыстың антропогенді өзгермелік
заңдылығы алдын ала толық дәл анықталынады және зерттеледі. Егер өзенің көп
жылдық ағысы бақылаудағы және өзеннің бассейндегі су мөлшері табиғи және
анторпогенді факторлардың әр кезеңдердегі есебін әр кезеңдергі жеткілікті
ұзақтығы есептелінеді.
Көптеген ғалымдар зерттеу мақсатына қарай Сырдария өзенінің
факторларына қарай әр-түрлі есептік шегараларын анықтады. Солардың бір
қатарын қарастырайық:
Ф.Э Рубинов [8,24,31,32] су мелиорациясының ағысқа әсерін бақылау
бойынша 3 кезеңге бөлді:
1) 1925-1938 жж шартты-табиғи деңгей
2) 1939-1957 жж суармалау жерлерінің ауданың
3) 1958 жылдан бастап сушаруашылығы құрлыстарының белсенділік кезеңі
Э.И Чембарисов [10,33,32] өзен ағысн бақылады, суармалау салдарынан
судың тұздануына қарай кезеңдік әсерлеріндегі жылдарға қарай бөлді:
1) 1938-1942 жж табиғи кезең
2) 1950-1954 жж суармалаудың судың тұздануына әсері нашар кезең
3) 1963-1967 жж өзен суының тұздануына суармалаудың нашар әсерлі кезеңі
4) 1976-1980 жж суармалаудың өзен ағысына әсерлі кезеңі
И.А Клюканова және Е.Н Минаева [35] өзен суының шығындану есебінің
өзгеруі экосистемада келесі кезеңдерге келтірілді:
1) 1931-1958 табиғи деңгей
2) 1959-1965 жж шартты – табиғи деңгей
3) 1966-1985 жж ғылыми деңгей
М.Н Тарасов және И.М Кореневская [36] төменгі ағыстың суармалаудың
салдарынан тұздануы, көп жылдық бақылаудың есебі бойынша:
1) 1938-1964 жж шартты-табиғи кезең
2) 1965-1973 жж бұзылған кезең
Н.В Веселовский және т.б [37] Сырдария өзенінің гидрохимиялық
режимінің кезеңдерді есепке ала отырып жасады:
1) 1945-1963 жж өзіндік табиғи кезең
2) 1964-1975 жж бұзылған кезең ретінде
С.И Кошкаров [1] судың-тұзды баланысын есептегенде ландшафты
мінездемесі төменгі ағыстың кешенді барлық материалдары бақыланды:
1) 1965 ж бастап шартты-табиғи
2) 1966-1985 жж жер мелиорациясының белсенді дамуы
3) 1986-1990 жж суармалау жерлерінің сансыз өсуі
4) 1990 ж кейін суармалау мен егіншіліктің төмендеу кезеңінің айқын
байқалуы
Р.И Гальперин [38] Сырдария өзенінің төменгі ағысын 3 кезеңге
бөлдіағыс көлеміне қарай және бірқалыпсыз гидрологиялық режимге
1) 1960 ж дейін шартты-табиғи көп сулы режим
2) 1961-1973 жж судың жайлап азаюу кезеңі
3) 1974-1983 жж өзен суының бірден азайып кету кезеңі
Ш.И Маштаева [2] антропогенді күштемені анықтау үшін Сырдария
өзенінің гидрологиялық режимін 4 кезеңге бөлді:
1) 1960 ж дейін шартты-табиғи көп сулы режим
2) 1961-1970 жж антропогенді өзгермелі кезең
3) 1971-1990 жж экстенсивті суды тұтыну кезеңі
4) 1991 жылдары климаттық және антропогенді-негізделген көп сулы кезең
И.М Мальковский және Е.Н Пивень [39] Сырдария өзеніндегі судың
шығындалу кезеңін 4 –ке бөлді, ағыстың әр түрлі көлеміне байланысты және
ағыстың антропогенді күштемесінің әсеріне байланысты.
1) 1960 жылдарға дейін – шартты табиғи кезең
2) 1961-1973 жж ағыстың антропогенді қысқару кезеңі
3) 1974-1987 жж ағысты толығымен басқару кезеңі, су аз жылдар
4) 1988-1997 жж көп сулы кезеңдегі ағыстың табиғи су деңгейі.
Антропогенді кешенді және табиғи факторлардың әсеріне байланысты
Сырдария өзенінің табиғи ағысының динамикасы, сондай-ақ көптеген
авторлардың [5,7,12,13,15,16,17,18,23,29,30] осы салаға арналған
есептемелік кезеңдері келтірілген, шартты-табиғи кезеңді 1960 жылға
дейінгі уақытты белгіледі және 1961 ж бастап бұзылған кезең деп табылған.
Есептік кезеңді таңдаған кезде ағысқа шаруашылық әсерін зерттеп алып
және кеңістіктік-уақыт заңдылықтағы ағыстың деңгейін бақылау арқылы
тағайындайды.
Бұл үшін келесі мәселелерді шешу керек:
- өзеннің табиғи ағысының қалыптасу мағанасын;
- шаруашылық іс-шаралардың өзен ағысының өзгеруіне әсері;
Шартты-табиғи гидрометриялық бақылау кезеңі деп, сол уақыттағы ағыстың
бірқалыпты болуы [43]. Ағыстың сандық антропогенді өзгеру бағасын
анықтауда ағысқа жыл белгіленеді, ағыстың табиғи режимдік бұзылған кезінен
бастап, кешенді, екі тәсілмен:
1. Антропогенді әсердің басталуы, белгілі бір кезеңнің басталуына қарай
немесе өзен бассейінде ірі шаруашылық шараның тоқтауы мен немесе
басталуымен анықталады.
2. Су ресурстарының анторопогенді өзгеруін бағалау графикалық жолымен
уақытша өзгерістік деңгейлік мағанадағы коэффицентті индикация
анализмен анықталады.
Сырдария бассейіні үшін, өзеннің бастаулық қалыптасуын анық дәл бөле білу
және ағысты қолдану, коэффицент индикациясы мына формуламен анықталады:

d = Z Wпр W, (I)

Бұнда Z Wпр - өзенің басталатын белдеуіндегі соммалық ағысы, км3
ж; W- бөгеттегі ағыстың тұруы, км3 ж;
Коэффиценттің индикация кезінде ағыстың ауытқып және бөлініп отыруы
шаруашылық әрекеттік-істерге байланысты (3 сурет).
Сырдария өзенінің көпжылдық кезеңдегі орташа су ресурсы 37,0 км3 ж.
Сырдария өзенінің суның болған жылдары 1969 ж бақыланған (64,2 км3 ) және
1974 ж (23,2 км3 ). Осындай жағдай Сырдария өзені үшін 10-13 жылдық
кезеңдерден кейін қайталанады, олардың әр-қайсысы 2-5 жылдық судың
азаюуымен және көп сулы кезеңдерімен ұласып жатады [23]. Ал судың мол
болған жылдық кезеңдері 1951-1960 жж (114 %), ал судың ең аз болған жылдар
1974-1986 жж (89 %). Айтылған деректер 5-ші кестеде анық келтірілген,
келесі авторлардың бірлесіп атқарылған жұмыстарынан
[2,3,5,11,12,15,23,24,40] және біздің қосымша атқарған жұмыстарымызбен
бірге.

5-кесте Сырдария өзенінің өзіндік табиғи ағысындағы су ресурсы

Кезеңдер 1926-191939-1950 жж.
38 жж.
млн.м 3 Су тұтыну %
соның ішінде барлығы Соның ішінде
барлығы
Сырдария өзіндік
табиғи
төмендеу
км3 % км3

Төменарық
Төменарық 254 276 332 447
5,7 6,2 7,5 101
Төменарық 1740 27.0.1969 ж 20,0 26.08.1974 ж
Қызылорда 1470 8.04.1967 ж 5,00 13.041971 ж
Қазалы 900 12.04.1967 ж 0,61 24.08.1975 ж

Сырдария өзенінің ағысын жылдық бөлу 4- сурет

Абцисса өсі – айлар, ордината өсі – су шығыны м3 с: 1,2,3 өзіндік табиғи
кезең; 4,5,6 – бұзылған кезең.
Қисықтардың мағанасы: 1 және 4 бет, Төменарық; 2 және 5 Қызылорда қаласы;
3 және 6- Қазалы қаласы.

Қазалы мен Қызылорда бөліктеріндегі өзіндік табиғи ағыстың шығыны (5,0
км3 ж), бұл өзеннің аудандағы жалпақтана жайылуымен байланысты, Сырдария
өзені мен Қараөзек арасында жатқан белдеудегі өзеннің қосарнасы
Қуандарияның ескі арнасына бұрылып жатыр. Осы тұста жерге сіңетін су мен
буланатын судың шығыны артады судың жайылуынан. Судың молдығы 1934 ж
орташа вегетациялық кезеңдегі Қазалы қаласындағы шығыны 600 м3с немесе 46
% құрады, Төменарық станциясында. Судың аз болған жылы 1938 ж ағыстың
қатынасы осы кезеңде 84 % құрады [4]. 60-80 жылдардың аралығында Сырдария
суын тек қана суармалауда ғана тұытынды, Қызылорда-Қазалы тұстамаларындағы
сушығыны 2,0 км3 ж артқан жоқ, 90 ж су шығыны 3,0 км3 ж артты. Төменарық-
Қызылорда керісінше су шығынының артқандығы байқалды 1961 ж бастап, себебі
суармаланатын жердің көлемі артты. Сырдария өзенінің арнасында шартты
өзіндік табиғи кезеңдік өзен ағысы (95%) және Арыс өзенінің (5%). 1965 ж
кейінгі уақытта Сырдария өзенінің төменгі ағысының ағысы Шардара
суқоймасынан өткен су ресурстары жинала бастады (85-91 %) Арыс өзенінің
ағысы (2-8%) және Қызылқұм суармалау массивінің жоғарғы беьфтің
суқоймасынан келетін су (4-10 %) құрайды [29].
Өзіндік табиғи қалыптасу және антропогенді өзен арнасындағы су
шығыны Сырдариядағы судың азаюымен байланысты. Келтірілген су шығындарын
анықтау және уақыттық өзгеруін анықтауда, өзеннің өзіндік табиғи су
шығынының тенденциясының өзгеруін білу арқылы, өзеннің арналық ағыс
өзгерісін бағалаудағы болашағын негіздеуге мүмкіндік туғызады. Ағыстан
шығындалатын судың соммалық бағасын шығарғанда, Сырдария өзен суының
ағысының аралық әр-түрлілігіне және Қазалы тұстамасынан ағып кетуі.
Өзенен су 20 канал арқылы және арнаулы нососты қондырғылар арқылы алынады.
Өзеннен алынатын судың соммалық мөлшері (гидрологиялық жыдықтардан, ОГХ
және т.б), [9] автор деректерінен, Қызылордасу -шаруашылығы РМК есебінен
және Арал-Сырдария БВУ (1987-1998 жж) деректерінен алынды. Өзеннің өзіндік
табиғи шығыны анықтауда бірінші жақындау анықталып шығарылады да соммалық
ағыстың шығынының мағанасы антропогендік шығындарды құрайды. 24 кестеде
көрсетілгендей ұзақ кезеңдік уақыт динамикасында Сырдария өзенінің ағысы
анықталған тенденциясы бақыланбаған. Бірақ та, 60 жылдардан бастап
антропогенді және өзіндік табиғи факторлардың Сырдарияның жоғарғы
бөлігіндегі бассейінніне әсерінің салдарынан, төменгі өзен ағысындағы судың
аздығы байқалған. Судың аз болған кезеңінде (1974-1987 жж) судың арнадағы
ағысы ерекше азайғандығы, шартты-өзіндік табиғи кезеңмен салыстырғанда
(1951-1960 жж), ағыстың соммалық аздығы 17,9 км3 ж құрады (яғни 63 %-ға),
сонда 1988-1998 жж -9,9 км3 ж (35 %). Шартты-өзіндік табиғи кезеңдердегі
өзен суының шығынын салыстырмалы түрде Шардара суқоймасының және Қазалы
қаласының өзен ағысының соммалық су шығынының көлемі 1961-1973 жж мен 1974-
1987 жж аралығында 1,06 – 1,85 км3 ж азайған, ал 1988-1998 жж аралығында
2,2 км3 ж дейін көтеріліп су шығынын 12,6 км3 ж құраған. Соңғысы өзен
суының көтерілуімен байланысты өзіндік табиғи маштабтық шығының
жоғарлауымен, аналогиялық табиғи өзіндік кезеңдегі шығындар 6,5 км3 ж
әкелген. Өзіндік Қазалы тұсындағы табиғи шығын 62 % құрады төменгі Сырдария
ағысының, ал 90-шы жылдары орташа 32 % құрады. Бұдан келіп өзеннің
өткізгіштік қасиетінің төмендегені байқалады, онда салынған гидротехникалық
ғимараттардың және өзенің бөлгіленіп кеткендігінен. Мысалы: судың мол
кезеңінде 1954 ж өзен суының ағысы 34 км3 ж тең болған, ал Қазалы
тұстамасында -21,1 км3 ж болды. Ал судың мол кезеңімен салыстырғанда 1994
ж ағыс 23,3 км3 ж құраса, Қазалы тұстамасындағы ағысы 9,15 км3 ж құрап,
өзеннің осы бөлігінде орналасқан гидротехникалық ғимараттардың максималды
жіберетін көлемін құрайды. Осының салдарынан Сырдария өзенінің өткізгіштік
қасиетінің 90-шы жылдары төмендегендігі, Арал теңізіне құйылатын 4,0 км3 ж
судың көлемінің азаюуына әкелген. Өзен суының антропогенді ағысының шығыны
80-ші жылдардың екінші жартысына дейін артқан, шартты-өзіндік табиғи
кезеңге келген шығын үлесі 30% құраған. Ал 70-ші жылдардағы су шығыны 80%
жеткен, ал 90-шы жылдардағы судың шығынын 80-ші жылдармен салыстырған кезде
оншалықты жоғары еместігі аңғарылған, бірақ антропогенді құрлымдағы
шығынның өзгеруіне әкелді. Егін шаруашылығына қажетті алынатын су көлемі,
суармаланатын ауданның 1,5-2,0 км3 ж азайғандығымен төмендеді. Бірақта
суармалауға алынатын судың көлемі енді, сутасқыны кезінде, шабындық пен
экологиялық қажеттіліктерге жұмсалып отырылды. Антропогенді шығындар
қатарына Шардара суқоймасынан Арнасай төменіне құйылатын судың шығынында
айтуға болады. 8 жылдың ішінде (1993-2000 жж.) 29,0 км3 құнды су осында
жіберілген. Осыған жылдағы су шығынын қоссақ өзен арнасынын өткізгіштік
қасиетінің 4,0 км3 кемігендігі 1988 жылдан бастап. Кейінгі судың мол
кезеңіне қатысты (199-2000 жж.) Кіші Арал үшін жоғалған су көлемінің
соммасы 80 км3 құрайды. Келесі авторлардың [2,13,45,46,49] ойынша Арал
теңізінің бассейінінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.