Кәсіби теңдестік

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Кәсіби теңдестік

Заманауи еңбекті жетілдіру үдерістері өзгерістердің тек технологиялық жағынан ғана емес, сондай-ақ әрбір еңбек етуші жеке тұлғаға байланысты болуын қажет етеді. Қазіргі өмір қарқыны жұмысшылардың кәсіби үдеріске толықтай қатысуын талап етеді. Әрбір күні миллиондаған адамдар еңбек қарым-қатынасына түседі. Олардың кім болып жұмыс істейтіні, қалай еңбек ететіндігіне қарамастан, олардың барлығын біріктіретін нәрсе - ерте ме, кеш пе кәсіби Мен-тұжырымдамасына сәйкес олар өзін кәсіпқойға теңдестіру мәселесіне жолығады. Маман ретінде біз, әрине, нақты бір адамды емес, әрбір адам үшін жеке болып табылатын қандай да бір бейнені елестетеміз. Өзінің кәсіби бейнесіне байланысты алаңдау біреулер үшін мансаптық құндылықтарды жоғалтуға әкеліп соқса, басқалары, керісінше, өз істерін табады. Дәл осы теңдестіруді біз кәсіби теңдестік деп атаймыз. Өзін-өзі тану мәселесі көп жағдайда пәнаралық болып келеді. Біз теңдестік терминінің нақты қай білім саласына тиесілі екенін анықтау біршама қиын деп есептейміз. Ол әр түрлі ғылымдардың тоғысында орналасқан. Осыған байланысты тұтас бір бағыт - теңдестік психологиясы қалыптасқан. Бұл ұғым әлеуметтану, философия және психологияда кеңінен қолданылады.

Өзін-өзі тану адамзаттың өмір сүруінің жаһандық мәселесі аясында туындайды. Қазіргі адамдар қоршаған ортаны өзіне, өзінің санасына қарағанда тезірек өзгертеді және меңгереді, сондықтан да өмірге бейімделіп үлгермейді және Э. Шостром атап өткендей: «тұтас және толықтай мәселеге тап болады. Мүмкін сондықтан да болар, заманауи адам өзін аз бағалайды және бағалы болып көрінгісі келеді» [2; 1] . Құбылыстың феноменологиялық өрісіндегі табиғатын талдау оның ауызекі тілдегі дәстүрлі қызметімен байланысты. «Теңдестік» сөзі латын тілінен шыққан: «identificare» - бірдей деп санау, кейінгі латын тіліндегі «identifico» - бірдей деп санаймын, яғни өзіндік өзгергіштікке байланыста және үздіксіздікте өз-өзіне қатысы барлық («болмысы бар»), және осы сипатта ойлау (өзіне өзі туралы айтатын «бақылаушы» және өзінің теңдігін растау үшін «басқа» адам болу) . Бәлкім, «теңдестік» ұғымының анықтамасын жетілдіре келе, И. Кон бұл сөздің этимологиялық мағынасына сүйенген болар. Оның ойынша, теңдестік - бұл тұлғаның тұрақтылық, тепе-теңдік, сабақтастық ойын және өзіндік сана сезімін білдіретін көп мағыналы тұрмыстық және жалпы ғылыми термин [3; 65.

Тұлғаның қалыптасуының түпкі аспектілерін зерттеген батыс ғалымдарының қатарына (З. Фрейд, К. Юнг, Э. Эриксон), сондай-ақ отандық (Л. С. Выготский, С. Л. Рубинштейн, К. А. Абульханова-Славская, Л. Б. Шнейдер) және басқа да ғалымдар жатады. Кәсіби теңдестікты зерттеу нәтижесінде келесідей реттілік құрылған: «сана-өзіндік сана- бейне - «Мен». Теңдестік феномені салыстырмалы түрде жуырдан бастап зерттеліп жатқанын атап өту керек. 1970 жылға дейін бұл мәселе гуманитарлық ғылымда көрініс таппаған және кең түрде қарастырылмаған. Теңдестік мәселесі тұлғаны жалпы психологиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан зерттеу аясында пайда болды [4; 188] .

Біз зерттеп отырған терминнің пайда болу тарихына оралатын болсақ, ғалымдар оны дәстүрлі түрде Э. Эриксон есімімен байланыстырады. Ол жеке тепе-теңдікті «тұлғаның ішкі алаңдаушылығының үздіксіздігі», «өз-өзімен созылмалы теңбе-теңдік», тұлғаның тепе-теңдігі, оның толыққандығының және жетілуінің, өз тепе-теңдігіне алаңдаушылығының белгілі бір әлеуметтік топтармен бірігуінің аса маңызды сипаттамасы деп анықтайды [5] . Алайда бұл түсініктің бастауын ғалымдар З. Фрейдтың еңбектерінен табады. Шет елдерінде ХIХ-ХХ ғғ. -да жарық көрген «Түс көруді жору» еңбегінде алғаш рет «теңдестік» термині қолданылған, бұл ұғымның негізінде З. Фрейд субъектінің бейсаналы түрде өзін басқа субъектілермен теңдестіруі және басқалар үшін маңызды жүріс-тұрыс үлгісін баланың меңгеруі, супер-эгоның қалыптасуы жөнінде пайымдаған супер-эго [6] . Заманауи психология ұғымында «сәйкестендіру» және «теңдестік» ұғымдарын бөлек қарастыратынын ескере кеткен жөн. Егер теңдестік ұғымында біз өз-өзімен тепе-теңдік күйін түсінеміз, ал сәйкестендіру ұғымы осы күйге жетуге жеткізетін үдерістер мен механизмдердің жиынтығы [7] . Э. Эриксон «сәйкестендіру» ұғымының негізін салушы У. Джеймс деп санағанын атап өту керек. Дегенмен У. Джеймс бұл терминді қолданбаған және оның орнына «мінез-құлық» сөзін қолданған, дәл осы ғалым қазіргі психологияда сәйкестендіру деген атпен белгілі теңбе-теңдік және толыққандыққа байланысты туындайтын өткір сезімдерді сипаттай келе, әйгілі сұрақты қойған: «Таңертең төсектен тұрған адам кеше кешке ұйықтауға жатқан адам екенін сеніммен айта ала ма?». Өз-өзімен тепе-теңдік теориясының дамуына айтулы үлес қосқан ғалым Э. Фромм. Ол теңдестікты адамның даралануының, табиғат күштерінен және басқа адамдардан оқшаулануының нәтижесі деп бағалайды [8] . Э. Эриксон, өз кезегінде, теңдестік үдерісінің дамуын өзара байланысты элементтердің бір мезгілде бірігуі және жіктелуі (сәйкестендіру) деп санаған. Сыртқы ортада қандай да бір өзгеріс туындаған кезде эгоны біріктіру және сәйкестендіру элементтерін қайта құру қажеттілігі туындайды. «Мен» бейнесін дамыту және жетілдіру ішкі эмоционалдық күйзелістер мен ынтаға тығыз байланысты, ерекшелігі ішкі ойын фантазиясынан, шындықтан, бағалаудан және өзін-өзі бағалаудан және т. б. көрінеді. Тепе-теңдіктің дамуы - бұл үш түрлі үдерістің әрекеттесуі: биологиялық, әлеуметтік және эго-үдерістер [9; 21] . Егер осы мәселе өрісін зерттейтін отандық ғалымдардың еңбектерін алып қарайтын болсақ, ғалымдардың көзқарастарындағы келіспеушіліктерді байқауға болады. В. Л. Абушенко теңдестік ұғымы «жекелік» ұғымының түрлі контекстерде қалыптасуымен, сондай-ақ еуропалық дәстүрлі дискурста «өзгешелік», «таңбалылық», «түпнұсқалық» және басқа да түсініктердің пайда болуымен тығыз байланысты деп жазады [10] . Осыған сәйкес, теңдестік ұғымының бір-бірінен бөлек, сондай-ақ бір-бірімен байланысты үш ұғымы қалыптасты: - логикада (классикалық емес) ; - философияда (ең алдымен, классикалық емес, және бастысы кейінгі классикалық саласында) ; - әлеуметтікгуманитарлы (әлеуметтану, антропология, психология) білім саласында. Егер соңғы келтірілген ғалым теңдестік феномені өз-өзін, ішкі «Мен» бейнесін қабылдаумен қабылдаумен байланысты деп санаса, отандық ғалым И. Е. Григоровичтің пікірі бойынша, теңдестік өз-өзін басқа адамдармен салыстыру, тепе-теңдік субъектісінің объектіге қатысты қандай да бір деңгейде тікелей алаңдауы деп бағамдайды [11] . Бірақ біздің ойымызша, теңдестік дегеніміз өз-өзімен немесе басқамен жай ғана теңестіру емес, «Мен және басқалар» қатынасының деңгейін және тұлға мен қоғам арасында туындайтын байланысты көрсететін феномен ретінде сипатталады. Өз-өзіне теңестіру мәселесін зерттеу барысында орын алатын негізгі сұрақ: тұлғаның мінез-құлқының және психикалық үдерістерінің бірлігі мен реттілігі неге байланысты және олардың түрлі контекстердегі және жағдайлардағы, оның өмір жолының сатыларындағы өлшемі қандай, яғни тұрақтылықтың объективті диалектикасы мен тұлғаның өзгергіштігі қандай. Ғалымдар ереже бойынша 3 теңдестік типін бөліп көрсетеді: - психофизикалық - ағзаның қасиеттері мен психикалық және физиологиялық үдерістерінің бірлігін және сабақтастығын білдіреді, сондықтан ол өз жасушаларын басқалардан айыра алады, оның бұл қасиеті иммунологияда айқын көрінеді; - әлеуметтік - бұл қоғамның қандай да бір әлеуметтік топтарына тиесілі екендігін сезінуі және түсінуі. Адамның белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкестендірілуі оны биологиялық дарадан әлеуметтік жеке түрге және тұлғаға айналдыра отырып, өзінің «Біз» және «Олар» терминдеріндегі әлеуметтік байланыстары мен қатыстылығын бағалауға мүмкіндік береді; - жеке, немесе өз-өзіне теңдестік - бұл өмірлік іс-әрекеттің, мақсаттардың, ынтаның және өзін іс-әрекет субъектісі деп санайтын тұлғаныңмағыналы өмірлік ұстанымдарының бірлігі мен сабақтастығы. Теңдестік субъектінің жүріс-тұрысынан және оған басқа адамдардың әсер етуінен емес, оның әлдебір нарративті, сондай-ақ кейбір құраушыларының өзгерістеріне қарамастан өзінің толыққандығын сақтаған ішкі «Мен» тарихын қолдау және жалғастыру қабілетінен көрінеді. Ішкі әлемнің осындай құрылымдық өзгерістері өз-өзін тұлға ретінде қабылдау мәселесіне әкеп соқтырады, ғалымдар субъектінің мұндай күйін «теңдестік дағдарысы» деп атайды. Адамның өз-өзін сәйкестендіруінің шешуші сәтін зерттей келе, Э. Эриксон теңдестік идеясының бар екендігіне тоқталды. Осы жаңалықты ашу нәтижесінде ол тепе-теңдік дағдарысы адам дамуының қалыпты құбылысы екенін көрсете отырып, теңдестік феноменін зерттеуден даму психологиясын зерттеуге көшті [12; 13-16] . Біздің ойымызша, теңдестік дағдарысы тұлғаның қалыптасуына айтарлықтай әсерін тигізеді. Біздің пайымдауымызша, өз-өзін сәйкестендіру жас адамдардың бірқатар әлеуметтік және тұлғалық таңдаулар мен сәйкестендірулерге тап болатын жасөспірім кезеңінде шарықтау шегіне жетеді. Жастардың өз-өзін анықтауы бойынша зерттеу арқылы ғалымдар жеткілікті көлемдегі эмпирикалық мәліметтерге қол жеткізді, осының негізінде теңдестік типтерінің классификациясы жасалды: - ақылға қонымсыз - егер жас адамдарға өз-өзін анықтауға байланысты міндеттерді өз уақытында шешу мүмкін болмаған жағдайда қалыптасады; -диффуздық немес аралас - жеке тұлға жауапты таңдау жасамаған жағдайда, мысалы мамандық бойынша немес дүниетанымға байланысты, соның нәтижесінде оның «Мен» бейнесі ауыспалы және белгісіз күйде болады; - төленбеген - жас адам күрделі және ауыр ішкі талдау үдерісін бастан кешіріп, белгілі бір мәртебеге ие болғанда туындайтын күй, ол ересек адамдар қатынасының жүйесіне қосылған, бірақ бұл таңдау саналы түрде емес, сыртқы ортадан әсер ету нәтижесінде немесе дайын стандарт бойынша жасалған; - ұзартылған немесе сәйкестендірілген мораторий - жеке тұлға тікелей кәсіби және дүниетанымдық тұрғыдан өзін-өзі анықтау үдерісінде жүрген кездегі, бірақ негізгі шешім қабылдауды «кейінге» қалдырып отыратын күйі; - қол жеткен - тұлға өзін тапқан және практикалық түрде

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.