Алматы облысындағы күнбағыс дақылын инъекциялық әдіспен суғару технологиясы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Орман, жер және су ресурстары» факультеті

Арипов Аман Аманович

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КҮНБАҒЫС ДАҚЫЛЫН ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

6М080010 - «Мелиорация, жерді баптау және қорғау»

мамандығы бойынша ауылшаруашылық магистрі дәрежесін алуға

ұсынылған диссертация

Ғылыми жетекші З. О, Зубаиров, а. ш. ғ докторы, профессор

Ресми оппонент К. Ш. Аширяев т. ғ. к., доцент

Алматы, 2013

МАЗМҰНЫ

АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Елбасы жыл сайын халыққа жолдауында су ресурстарын тәртіпке келтіріп, тиімді пайдалану технологиясын енгізуді атап өтеді. Бұған себеп еліміздің су көлемдерінің төмендеуі себеп болып отыр. Суды ең көп пайдаланатын агроөндірістік кешен, оның ішінде суғару мелиорациясы.

Ғасырдың басында еліміздің өзен суларының ағыны 105 км ³ болса, ал қазір 101 км ³ . 2020жылы бұл көлем 95 км ³ түседі деген болжам бар.

Қазіргі кезде 1га суғару үшін өсімдік түріне, топырақ түріне байланысты, әр га-ға 3000-12 000 текше метр су пайдаланады. Бұл суды топырақ бетіне әкеп төсей саламыз. Яғни біз топырақ суғарып жүрміз.

Осы берілген судың 12-15% су өз бойына қабылдап, буландырады(транспирация), қалғандары буланып кетеді немесе жер асты суына барып қосылады. Осының әсерінен топырақтың түйіршігі езіліп, жер асты суын көтеріп жатыр. Сондықтан жер 2-ші рет тұзданып жатыр.

Міне қазір су тапшылығы жағдайында, су бағалы жағдайында осындай ысырапсыз су пайдалануға жол беруге бола ма?

Сондықтан, кейбір дақылдар үшін топырақ суғарудан өсімдік суғаруға көшу қажеттілігі туындап отыр. Қажетті суды өсімдіктердің биологиялық ынталы нүктесіне енгізу өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті ғалымдары инъекциялық суғару әдісін ұсынып отыр.

Суғару жүйесі - суғару жүйесін топырақ немесе ауа ылғалдылығы күйіне аудару әрекеті кезіндегі үлестіру мен бір қалыпты бөлудің тиімді шешімін табу болып табылады. Суды пайдаланудың заманауи талабына сай фермерлер, шаруашылық және де басқа қожалық иелері табиғи судың топырақтық және ауа ылғалдылығы күйіне ауысуымен келіспейді. Мұндай жағдайда берілген судың көп мөлшері пайдасыз жоғалып кетеді. Бұл жоспарда жаңаша әдістер керек. Суды міндетті түрде тікелей өсімдіктің су қажеттілігіне қарай беру керек, ал суды басқа жағдайларда жұмсауды нөлге түйістіру қажет.

Суды пайдалану әдісінің жаңа тәсілі қажет. Мұндағы ең маңыздысы - суды өсімдіктер бойына сіңіретін, техникалық құралдар болып табылады. Топырақты суғару жүйесінен "өсімдіктерді суғару" жүйесіне өтетін уақыт келді. Бұл тұрғыда "Суғарудың инъекциялық тәсілі [АС 22126] " деп аталатын авторлық куәлік алынған, ол суды тікелей өсімдіктер бойына беруді қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде ҚР-да алдын ала патенттер алу және "эксперименталдық зерттеулерді қажет ететін суғарудың инъекциялық жүйесі" патенттерін бірнеше нұсқада беру туралы оң шешім қабылданды.

Жұмыстың жаңалығы суды, тікелей өсімдіктің түпкі жүйесіндегі биологиялық белсенді нүктесіне берумен ерекшеленеді. Берілген су осмоттық қысым күштің көмегімен өзекті жоғары қарай жапырақтың жасушасына қарай жылжиды. Өсімдіктер суды тек қана жапырақ арқылы транспирациялауға қолданады, қалған жоғалған су нөлге теңестіріледі.

Ғылыми құндылығы: Суғаруға берілген суды 80-87% үнемдейді.

Қорғануға берілетін, негізгі ұсыныстар:

- Күнбағыс дақылын инъекциялық әдіспен суғару технологиясы.

Жұмыстың апробациясы. Зерттеулер нәтижелері кафедра отырыстарында (2012 жылы 30 қыркүйек және 2012 жылы 6 қаңтарда) .

Диссертацияның материалдары жарияланған. Диссертацияның негізгі материалдары білім Министрлігінің Ғылыми журналында, «Ізденістер, нәтижелер» (Поиски, результаты) №1(2012 жыл) және №3(2012 жыл) ғылыми журналында жарияланды. 2012 жылы өткен «Tempus» бағдарламасының конференциясында суғару технологиясының тиімділігі ұсынылды.

Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация …. бетті, компьютермен терілген, …. бөлімнен, …. . кестеден, …. сурет және …. әдебиет тізімінен тұрады.

1 БӨЛІМ. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ) .

Өсімдіктерді баптап өсірудегі агротехникалық суғару әдістерімен техникасы болып табылады. Суғару әдісі мен техникасы суғару жүйесін іске асыруға өте зор.

Суғару әдісімен техникасы тарихы өте ерте заманнан белгілі. Мысалы: Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азия мемлекеттері көне заманнан бері жерді беткейлеп суғарып келеді(қарықпен, палмен және тақталап) .

Бұл суғару әдістері осы күнге дейін кеңінен пайдаланып келеді. Осы суғару әдісімен технологиясының параметрлерін көптеген жылдардан бері, көптеген ғалымдар айналысып келеді. Мысалы айтсақ: А. Н. Костяков [1], А. Н. Аскоченский [2], Я. Бочкарев [3], Д. А. Суюмбаев [4], Н. Т. Лахтаев [5], В. Ф. Носенко [6], Ж. Т. Мустафаев [7], М. С. Григорьев [8], А. Т. Айменов [9], В. А. Сурин [10], И. А. Шаров [11], В. Я. Чичасов [12], Б. Б. Шумаков [13], В. А. Духовный [14], Э. В. Гершунов [15], О. З. Зубаиров [16], Ю. Р. Кван [17], А. Г. Рау [18], А. А. Калашников [19] және де басқалар айналысқан.

Суғару жүйесін ары қарай дамыту технологиясы үшін, суды топыраққа берудің дискретті әдісі мен тамшылатып суғару, жаңбырлатып суғару жүйесі және т. б. тәсілдер ұсынылды. Бірақ қымбатшылық салдарынан олар кең қолданысқа ие бола алмады.

Соңғы уақытта әлемнің барлық елдерінде суғару техникасын дамытудың бір жолы жаңа типтегі суғармалы жүйелерді құру болып табылады, ол өз кезегінде өсімдікті үздіксіз сумен қамтамасыз етіп отыруға негізделген.

Бұл тұрғыда ерекше назарға, тамшылатып және инъекциялық суғару жүйесі түседі. Бұл жүйелерді құруға негіз болған себептер:

- полимерлер өнеркәсібінің қарқынды дамуы, ол суғару жүйесінің аз диаметрлі құбырын жасау және қажетті сападағы полимерлі материалдардан жасалған құрылғыны құру құрылысын бастауға мүмкіндік береді;

- жоғары өнімді пайдалануды қажет ететін, су ресурстарының тапшылығы.

Тамшылатып суғару әдісі, қазіргі кезеңге сай алғаш рет шамамен 1948 жылы Ұлыбританияда, жылыжайдағы ауылшаруашылық дақылдарды суғару үшін енгізілген. 1960 жылдың соңына қарай тамшылай суғару әдісін Израильдің шөлді аймақтарын суғару кезіндегі табысты тәжірибеден кейін бұл тәсіл Австралияда, Европада, Израильде, Жапонияда, Мексикада, Оңтүстік Африкада және АҚШ-та кең қолданысқа ие болды. 1973 жылдың соңында Израильдегі тамшылай суғару әдісі 6 мың га құрады және жылына 500-1000 га дейін өсті. Бұл елде бау-бақшалар, жүзімдіктер, цитрустар, банандар, жеміс-жидектер, көкөністер суғарылды.

Еуропа елдерінде тамшылатып суғару ауқымы (Швецияда, Голландияда) 15 мың га құрайды және ол жақын арада, болашақта жылына 25%-ға өседі. Оңтүстік Африкада тамшылатып суғару әдісі 1969 жылы пайда болды. Мұнда тамшылатып суғару ауқымы 3, 5 мың га құрайды. АҚШ-та алғаш рет тамшылатып суғарудың өндірістік жүйесі 1970-1971 жылдары (600 га) пайда болған, ал 1972 жылдың соңында тамшылатып суғару көлемі 8 мың га, 1973 жылы - 16 мың га, 1974 жылы - 28 мың га жетті. Тамшылатып суғарудың негізгі аудандары Калифорнияда орналасқан. Австралияда тамшылатып суғару тәсілімен 10 мың га, ал Мексикада - 6, 4 мың га суғарылады.

ТМД елдерінде тамшылатып суғару әдісі бойынша зерттеулер 1970 жылдан бастап жүргізіле бастады.

Тамшылатып суғару әдісінің маңыздысы ол суды өсімдіктің тамыр жүйесіне үздіксіз беру болып табылады (сағатына 1 ден 10 л дейінгі шығын есебімен) . Сонымен бірге суғармалы сумен қатар, бір мезетте ерітінді минералды тыңайтқыштар мен гербицидтерді беруге болады. Тамшылай суғару әдісінің тиімді деңгейде үздіксіз топырақ ылғалдылығын ұстап қалу әрекеті, өсімдіктің тамыр жүйесінде жағымды азықтық режимді түзеді, ол сонымен қоса жоғары және тұрақты өнімдерді алу үшін қолайлы жағдай туғызып отырады.

Көптеген оқымыстылар басқа суғару тәсілдерінен тамшылатып суғару әдісінің бірқатар артықшылық қасиеттерін дәлелдеп берген, олар келесідей:

- топырақ өсімдіктің тамыр жүйесінде ылғалданады, ал қатар аралығында ол құрғақ болып қалады, ол топырақтың ластануын азайтып, өңделуін жеңілдетеді;

- бет жағын күрделі жоспардан өткізу қажеттілігі алынып тасталады;

- суғармалы су мәнді түрде үнемделеді (АҚШ оқымыстыларының ойынша тамшылай суғарудағы суғармалы судың шығыны жаңбырлатын суғарудан орта шамамен 60 %-ға аз болады) ;

- суландыру үшін қымбат тұратын су жинақтаушы құрылғыларды жасамай-ақ кез келген су көздерін пайдалануға мүмкіндік бар;

- еңбек шығындары арзандатылады;

- суғармалы өсімдіктерге басқа әдістердің зияны тимейді;

- суландырмалы эрозия болмайды, ол тамшылай суғару әдісін тік баурайларда да қолдануға мүмкіндік береді;

- суғармалы сумен қатар минералдық тыңайтқыштарды бірге беру мүмкіндігі туады;

- пайдаланудың оңайлылығы және жүйені қалпына келтіру жеңілдігі;

- суғаруды қарапайым техникалық құралдармен толық автоматтандыру және механизациялау мүмкіндігі пайда болады;

- ауылшаруашылық дақыл өнімінің белгілі мөлшерде артуы (ағылшын мәліметтеріне қарағанда басқа суғару әдісіне қарағанда тамшылай суғаруда ауылшаруашылық өнімі әр гектарда бірлік көлемдегі су есебінен 100 және 25%-ға артып отырады) .

Тамшылатып суғару жүйесін пайдалану кезінде суғармалы суды үнемдеу қарқынды суғарумен салыстырғанда келесідей болады: бау-бақшаларды суғару үшін - 60%, жүзімдіктерді - 50%, мақтаны- 35-40% құрайды [18-19] .

Сонымен бірге өнімнің сапасы жақсарады және келесідей аралықта өнім сапасы артады: бау-бақшаларда - 35-40%, жүзімдіктерде - 50% дейін, мақталықта - 25-30% . Бірақ, тамшылай суғару жүйесі әлдеқайда тиімді болып табылады және ол суғармалы судың тұздылығының сапасына жоғары талап қояды [19] .

Тамшылатып суғару жүйесіндегі тазарту құрылыстарының құны күрделі салымның жалпы сомасының 15 тен 30%-ын құрайды. Тамшылатып суғару жүйесінің құрылысы мен жабдықтарының материалдық құны келесідей болып келеді: бау-бақшалар үшін - 1500, жүзімдіктер үшін - 2000, жыртылмалы дақылдар - 3000 долл/га дейін, ал Израильда 6000 мың долл. /га дейін [30] . Сонымен қоса қысым беретін құрылғылар мен құбырлардың түйісуі суғару жүйесінің құнын арттырады. Мұндай тамшылатып суғару жүйесінің құнының қымбатшылығы салдарынан ол Қазақстанда кеңінен қолданыла алмайды.

Осындай әдіспен, біздің республикамыздағыдай, әлем елдерінде де суғарулар жаңбырлатып, тамшылатып, топырақ астымен және шалағай әдістермен жүргізіледі. Осы барлық суғару әдісінде су - суғару көздерінен көп мөлшердегі шығын шығара отырып, топырақтың бетіне немесе ішкі жағына беріледі. Мұндай "қымбат судың" көп мөлшері топырақта қалып қояды немесе тіптен жоғалып кетеді.

Қазіргі кезде біздің шаруаларымыз ауылшаруашылығында әр егістік гектарын суғара отырып, 3000-1 және м ³ су жұмсайды, оның 85-90% өнімсіз жұмсалып кетіп жатады. Сонымен бірге, біз бүгін көп мөлшердегі суды жарата отырып, өсімдікті емес, топырақты суғарамыз. Су тапшылығына байланысты қазіргі кезде "топырақты суғару" әдісінен "өсімдікті суғару" әдісіне көшуіміз керек. Суды міндетті түрде өсімдіктің сабағына жіберу керек.

Өсімдік суды үздіксіз және жеткілікті мөлшерде тек қана транспирация үшін ғана алуы қажет. Өсімдік суды тамырдың барлық бет жағымен сормайды, тек түпкі қылтанақтары арқылы сорады. Тамырдың топырақтағы суды сіңіруі өсімдік жасушасындағы және топырақ ерітіндісіндегі осмоттық қысымның әртүрлілігіне байланысты болады. Бұл тамыр сорғыш күш деп аталады. Су тамырдан жер үстіне қарай оның жапырақтарын транспирациялау арқылы ағады.

Судың өсімдік сабағы бойымен (немесе сорғыш күш бойымен) жоғарылап ағысын академик И. А. Шаров Лаплас теңдеуімен білдірген [19] :

(1. 1)

мұндағы: - сұйықтықтың молекулалық ілінісу күші;

- сұйықтықтың меншікті салмағы;

g - салмақ күшінің үдеуі;

r - сұйықтықтың көлемді массасы.

Судың жоғары ағысының биіктігі немесе сору күші екі факторға тәуелді: сұйықтықтың молекулалық ілінісу күші мен сұйықтықтың меншікті салмағы. Суғармалы суды қатты қыздырған жағдайда бірінші көрсеткіш азаюы мүмкін, ал егер суда газ және ауа болса, онда керісінше, судың көтерілу биіктігі артады.

Өсімдіктің жер астындағы және жер бетіндегі физиологиялық еркешеліктеріне байланысты суды міндетті түрде ксилемаға беру керек. Бұндай жағдайда басқаша мәселе пайда болады: су берілуінің транспирация қарқындылығына жақындау әрекеті.

Соңғы жылдардағы мелиораторлар мен физиологтар жүргізген, теориялық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде судың берілуінен суды тұтыну әрекетіне жақындауы кезінде тиімді өнімге қол жеткізу мүмкін болды. Суды өсімдікке тең немесе жақын транспирациялық әдіспен беру өсу процестеріне теріс әсер етпейді.

Суғарудың инъекциялық әдісі Алматы облысында сыннан өткен, мысалы, сүр шөпте жүгеріні суғару арқылы жүргізілген. Бірінші рет "топырақты суғару" әдісінен "өсімдікті суғару" әдісіне өту мүмкіндігі суғармалы суды өсімдіктің ксилемасына беру жолымен дәлелденді. Берілген су тек қана транспирацияға жұмсалады, ал өсімдік өзіндік суғаруға ауысады.

Суғарудың инъекциялық әдісі суғармалы суды едәуір үнемдейді. Мысалы, сүр шөптегі жүгерінің суғармалы мөлшері инъекциялық әдісте құрғақ жылдары 264-365 м ³ /га, ал дымқыл кезде - 31-60 м ³ /га құраса, онда жылғаларды суғаруда ол сәйкесінше 3900 . . . 4800 және 830 . . . 1600 м ³ /га тең болған. Транспирацияның жоғары өнімділігі белгіленген (1 кг суға 5 кг құрғақ зат) . Сүр шөпте жүгеріні инъекциялық әдіспен суғару кезінде өнім сапасын арттыру үшін оны шамамен 12-15% жеткізу қажет болды. Суғармалы судың жоғары өнімділігі орнатылды: инъекциялық суғару кезінде 1 м ³ суғармалы су 7, 5 ц дейін жетті, сонда ол жылғаларды суғару кезінде 0, 62 ц теңеседі [11-13] .

Жүйенің қалыпты жұмыс жасауы үшін өсімдіктің даму фазасына байланысты судың биіктігі 1012 см аралығында болуы қажет. Ең жоғары қысым гүлдену және дән сала бастаған кезде болады.

Суғарудың инъекциялық әдісін қолданудың жылдық үнемді нәтижесі 0, 57 млн. тенгені құрайды, соның ішіндегі таза жыл сайынғы табыс 40 га 0, 25 млн. тенгеге жетеді. Салымның орнын толтыру мерзімі - 6, 6 жыл [34] . Әр өсімдіктің өзіндік биологиялық ерекшелігі болады, сондықтан әр дақыл үшін инъекциялық суғару технологиясы құрылуы қажет, ол осы жұмыстың тапсырмасы болып табылады.

Топырақтағы судың алмасу серпіні мен ондағы өсімдікті өңдеу күн энергиясының түсуіне, жауын-шашынға, ауа температурасы мен топыраққа, жел бағытына және де басқа климаттық факторларға, сонымен қоса суғару техникасы мен әдісіне, суды беру шартына байланысты болады. Топырақтың сумен алмасуына өсімдіктер әсер етеді, ал жер үстіндегі бөлігі өзінің фитоклиматын түзеді, ал жер астындағы, яғни түпкі тамыр жүйесі топырақтан суды жұту қарқындылығын және оны сабағы мен жапыраққа транспирациялауға беруді және өсімдік ұлпасын құруды анықтайды.

Қазіргі кезге дейін топырақтың су алмасу режимі жайлы, өсімдіктің өмірі мен өнімді қалыптастыруы жөнінде көптеген деректер жинақталған.

Ұсақ шаруашылықтарға мелиорациялық жұмыстарды жүргізу үшін әлдеқайда тереңдетілген зерттеулермен танысуы қажет және өсімдікттердің суды тұтыну заңдылығы жайында толық мағлұматтарды білуі қажет, соларға негізделе отырып суғармалы егіншілік, суды үнемдеу, бірлік өнімдерді қалыптастыруға кететін нақты су шығыны жайындағы сауалдарды шешу мүмкін болды; судың пайдасыз ысырапқа кетуі, жиынтық су тұтынудың құрамдас бөлігі болып табылады.

Соңғы жылдардағы мелиораторлар мен физиологтар жүргізген, теориялық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде судың берілуінен суды тұтыну әрекетіне жақындауы кезінде тиімді өнімге қол жеткізу мүмкін болды.

Бұл жағдай өсімдіктің өсіп-жетілуі мен өнім беруіне әсер ететін теориялық түсінікке сәйкес келді (У _і ) :

У _i = А _і (2f _і -f _і k), (1. 2)

мұндағы, А _і - і-ші фактормен қамту кезіндегі оңтайлы өсім (өнім) ;

f _i - і-ші факторлы суғармалы шама;

Берілген мән қандай да бір басқарылатын фактордың ең азз тербеліс шамасын білдіреді, мысалы су беру.

Суды өсімдікке теңдей немесе жақын транспирациялық бейімділікпен беру әдісі оның өсуі мен дамуына әсер етпейді. Өсімдікке су беруді су тұтыну әрекетіне жақындастыруда суғару техникасы үлкен рөл атқарады.

ТМД елдерінде осы тұрғыда әртүрлі экономикалық технологиялар мен техникалық құралдар жасалған; синхронды-импульстық жаңбырлату әдісі (СИД, КШД, импульстық-тамшылай суғару, үзілмелі жаңбырлату ДЖУ, автоматтандырылған шлангылы суғару құрылғысы АЖУ-32, баяу жаңбырлату шлейфы, майда дисперсиялық жаңбырлату, тамшылай-инъекциялық суғару және т. б. ) .

Бірақ бұлардың ешқайсысы суғару әдісін өсімдіктің органы арқылы транспирациялауға сәйкес жүргізіле алмайды.

Өсімдіктің су алмасу режимін түпкілікті зерттеу ісін Н. А. Максимов өткен жүз жылдықтың 20-30 жылдарында басталған.

Н. А. Костякова мен басқа да мелиораторлардың теориялық тұжырымдарын Н. А. Максимов, Н. С. Першов, А. С. Кружилин, Ф. Д. Сказкин және т. б. физиологтар жалғастырған.

Су режимі бойынша жинақталған айғақ материалдары мен талдаулар өсімдікке судың берілу процесін нақтылап сипаттауға, жасуша шырыны мен сыртқы ерітіндінің осмоттық қысымының өзгеру параметрлерін анықтауға мүмкіндік берді.

Қазіргі кезде ауылшаруашылық дақылды суғару ісі суармалау режиміне сәйкес жүргізіледі.

Алқапқа берілген сулар үш негізгі құрамасы бойынша бір мезетте буланып кетеді: топырақтың өздінен булануы, өсімдіктерді транспирациялау мен табиғи және жасанды жауыннан булану.

Мелиорациялық тәжірибеде бұл құрамалар күрделілігі мен ылғалды жұмсау барысына байланысты жеке жеке анықталмайды және қосынды шамамен өлшенеді. Біздің көзқарасымызша, мұндай тәсіл нақты емес, себебі суды мұндай жинақтап жұмсау кезінде судың тек бір бөлігі ғана өсімдіктің денесі арқылы жүріп өтеді, яғни транспирация әрекеті жүреді. Қалған бөлігі пайдасыз жоғалып кетеді.

Транспирациялау әрекетін Дальтон заңына бағынышты физикалық процесс ретінде қарастырған жөн. Судың өсімдік бойымен түсуі және ағуы, тамырдағы қысымы мен судың жапырақ бойымен булану кезіндегі қысымның әртүрлілігі арқылы түсіндіріледі. Ауаны су парымен қанықтырған кезде транспирация төмендейді, себебі жапырақтан ылғал буланбайды.

Транспирацияның қарқындылығы Т транспирлейтін бет жағының аралығындағы су парының әртүрлі концентрациясына (F-f) тікелей пропорционалды және жапырақтың диффузиялық кедергісінің сомасына керісінше £Д пропорционалды.

И. Стефан мен Б. И. Средневский академиктер орнатқан заңдылық бойынша су көбінесе саңылаулар арқылы буланады.

мұндағы, К- диффузия коэффициенті;

R- саңылау радиусы;

F- бет жағындағы бу серпінділігі;

f- пардың нақты қысымы;

В- атмосфералық қысым.

(F-f) әртүрлілігі ауа ылғалдылығының тапшылығы болып табылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс