Алматы облысындағы күнбағыс дақылын инъекциялық әдіспен суғару технологиясы
КІРІСПЕ...
1. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ).
2. ТАБИҒИ.КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
2.1 Жалпы аймаққа сипаттама.
2.2 Жер бедері.
2.3 Аймақтың климаты.
2.4 Су қоры.
2.5 Су шаруашылығы мен мелиорация.
3 ЖҰМЫСТЫҢ БАҒДАРЛАМАСА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Жұмыстың маңызы және шешетін міселелері
3.2 Тәжірибе схемасы.
3.3 Тәжірибе әдістемесі
3.4 Күнбағыс агротехникасы
3.5. Тәжірибе қойған танаптың су физикалық жағдайы
3.6. Инъекциялық суғаруға арналған құрылым
4 ӘР ТҮРЛІ СУҒАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
4.1 Күнбағыс дақылын қарықпен және инъекциялық әдіспен суғару кезіндегі зерттеу нәтижелері
4.2 Суғару және суғару нормалары
4.3 Күнбағыс дақылының өсіп.өнуіне тигізген әсері
4.4 Күнбағыс дақылының су пайдалану коэффициенті
5 ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
РЕФЕРАТ.
РЕЗЮМЕ.
1. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ).
2. ТАБИҒИ.КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
2.1 Жалпы аймаққа сипаттама.
2.2 Жер бедері.
2.3 Аймақтың климаты.
2.4 Су қоры.
2.5 Су шаруашылығы мен мелиорация.
3 ЖҰМЫСТЫҢ БАҒДАРЛАМАСА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ
3.1 Жұмыстың маңызы және шешетін міселелері
3.2 Тәжірибе схемасы.
3.3 Тәжірибе әдістемесі
3.4 Күнбағыс агротехникасы
3.5. Тәжірибе қойған танаптың су физикалық жағдайы
3.6. Инъекциялық суғаруға арналған құрылым
4 ӘР ТҮРЛІ СУҒАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
4.1 Күнбағыс дақылын қарықпен және инъекциялық әдіспен суғару кезіндегі зерттеу нәтижелері
4.2 Суғару және суғару нормалары
4.3 Күнбағыс дақылының өсіп.өнуіне тигізген әсері
4.4 Күнбағыс дақылының су пайдалану коэффициенті
5 ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
РЕФЕРАТ.
РЕЗЮМЕ.
Елбасы жыл сайын халыққа жолдауында су ресурстарын тәртіпке келтіріп, тиімді пайдалану технологиясын енгізуді атап өтеді. Бұған себеп еліміздің су көлемдерінің төмендеуі себеп болып отыр. Суды ең көп пайдаланатын агроөндірістік кешен, оның ішінде суғару мелиорациясы.
Ғасырдың басында еліміздің өзен суларының ағыны 105 км 3 болса, ал қазір 101 км 3 . 2020жылы бұл көлем 95 км 3 түседі деген болжам бар.
Қазіргі кезде 1га суғару үшін өсімдік түріне, топырақ түріне байланысты, әр га-ға 3000-12 000 текше метр су пайдаланады. Бұл суды топырақ бетіне әкеп төсей саламыз. Яғни біз топырақ суғарып жүрміз.
Осы берілген судың 12-15% су өз бойына қабылдап , буландырады(транспирация), қалғандары буланып кетеді немесе жер асты суына барып қосылады. Осының әсерінен топырақтың түйіршігі езіліп, жер асты суын көтеріп жатыр. Сондықтан жер 2-ші рет тұзданып жатыр.
Міне қазір су тапшылығы жағдайында, су бағалы жағдайында осындай ысырапсыз су пайдалануға жол беруге бола ма?
Сондықтан, кейбір дақылдар үшін топырақ суғарудан өсімдік суғаруға көшу қажеттілігі туындап отыр. Қажетті суды өсімдіктердің биологиялық ынталы нүктесіне енгізу өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті ғалымдары инъекциялық суғару әдісін ұсынып отыр.
Ғасырдың басында еліміздің өзен суларының ағыны 105 км 3 болса, ал қазір 101 км 3 . 2020жылы бұл көлем 95 км 3 түседі деген болжам бар.
Қазіргі кезде 1га суғару үшін өсімдік түріне, топырақ түріне байланысты, әр га-ға 3000-12 000 текше метр су пайдаланады. Бұл суды топырақ бетіне әкеп төсей саламыз. Яғни біз топырақ суғарып жүрміз.
Осы берілген судың 12-15% су өз бойына қабылдап , буландырады(транспирация), қалғандары буланып кетеді немесе жер асты суына барып қосылады. Осының әсерінен топырақтың түйіршігі езіліп, жер асты суын көтеріп жатыр. Сондықтан жер 2-ші рет тұзданып жатыр.
Міне қазір су тапшылығы жағдайында, су бағалы жағдайында осындай ысырапсыз су пайдалануға жол беруге бола ма?
Сондықтан, кейбір дақылдар үшін топырақ суғарудан өсімдік суғаруға көшу қажеттілігі туындап отыр. Қажетті суды өсімдіктердің биологиялық ынталы нүктесіне енгізу өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті ғалымдары инъекциялық суғару әдісін ұсынып отыр.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Орман, жер және су ресурстары факультеті
Арипов Аман Аманович
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КҮНБАҒЫС ДАҚЫЛЫН ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
6М080010 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау
мамандығы бойынша ауылшаруашылық магистрі дәрежесін алуға
ұсынылған диссертация
Ғылыми жетекші З.О, Зубаиров, а.ш.ғ докторы, профессор
Ресми оппонент К.Ш.Аширяев т.ғ.к., доцент
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жалпы аймаққа сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Аймақтың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Су шаруашылығы мен мелиорация ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ЖҰМЫСТЫҢ БАҒДАРЛАМАСА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ...
3.1 Жұмыстың маңызы және шешетін міселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Тәжірибе схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Тәжірибе әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Күнбағыс агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.5. Тәжірибе қойған танаптың су физикалық жағдайы ... ... ... ... ... .
3.6. Инъекциялық суғаруға арналған құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... .
4 ӘР ТҮРЛІ СУҒАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
4.1 Күнбағыс дақылын қарықпен және инъекциялық әдіспен суғару кезіндегі зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Суғару және суғару нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
4.3 Күнбағыс дақылының өсіп-өнуіне тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ...
4.4 Күнбағыс дақылының су пайдалану коэффициенті ... ... ... ... ... ... ... ... .
5 ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
РЕЗЮМЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
7
11
12
12
12
14
15
15
16
19
19
21
23
29
34
34
37
40
42
45
45
49
52
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Гидроэлеватор
- екі сұйықтық ағынының араласуы мен энергия алмасуы жүретін ағынша аппарат.
Ағынша аппарат
- белсенді және бәсең сұйықтық ретінде суды пайдаланатын ағынша сорап.
Технологиялық процесс
- технологиялық операцияардың жиынтығы
Технология
- (гректің teche - өнер, шеберлік сөзінен), тәсілдер, жиынтығы
Гидроциклон
- гидросұйықтықтар классификациялары түзілетін аппарат
Эжекция коэффициеті
- ағынша аппаратымен сорылатын сұйықтық шығынының жұмысшы ағыншаның шығынына қатынасы
- пайдалы әсер коэффициенті
-жұмысшы және сорылатын сұйықтықтардың шығындары
ПӘК
Qж, Qсор
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы жыл сайын халыққа жолдауында су ресурстарын тәртіпке келтіріп, тиімді пайдалану технологиясын енгізуді атап өтеді. Бұған себеп еліміздің су көлемдерінің төмендеуі себеп болып отыр. Суды ең көп пайдаланатын агроөндірістік кешен, оның ішінде суғару мелиорациясы.
Ғасырдың басында еліміздің өзен суларының ағыны 105 км 3 болса, ал қазір 101 км 3 . 2020жылы бұл көлем 95 км 3 түседі деген болжам бар.
Қазіргі кезде 1га суғару үшін өсімдік түріне, топырақ түріне байланысты, әр га-ға 3000-12 000 текше метр су пайдаланады. Бұл суды топырақ бетіне әкеп төсей саламыз. Яғни біз топырақ суғарып жүрміз.
Осы берілген судың 12-15% су өз бойына қабылдап , буландырады(транспирация), қалғандары буланып кетеді немесе жер асты суына барып қосылады. Осының әсерінен топырақтың түйіршігі езіліп, жер асты суын көтеріп жатыр. Сондықтан жер 2-ші рет тұзданып жатыр.
Міне қазір су тапшылығы жағдайында, су бағалы жағдайында осындай ысырапсыз су пайдалануға жол беруге бола ма?
Сондықтан, кейбір дақылдар үшін топырақ суғарудан өсімдік суғаруға көшу қажеттілігі туындап отыр. Қажетті суды өсімдіктердің биологиялық ынталы нүктесіне енгізу өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті ғалымдары инъекциялық суғару әдісін ұсынып отыр.
Суғару жүйесі - суғару жүйесін топырақ немесе ауа ылғалдылығы күйіне аудару әрекеті кезіндегі үлестіру мен бір қалыпты бөлудің тиімді шешімін табу болып табылады. Суды пайдаланудың заманауи талабына сай фермерлер, шаруашылық және де басқа қожалық иелері табиғи судың топырақтық және ауа ылғалдылығы күйіне ауысуымен келіспейді. Мұндай жағдайда берілген судың көп мөлшері пайдасыз жоғалып кетеді. Бұл жоспарда жаңаша әдістер керек. Суды міндетті түрде тікелей өсімдіктің су қажеттілігіне қарай беру керек, ал суды басқа жағдайларда жұмсауды нөлге түйістіру қажет.
Суды пайдалану әдісінің жаңа тәсілі қажет. Мұндағы ең маңыздысы - суды өсімдіктер бойына сіңіретін, техникалық құралдар болып табылады. Топырақты суғару жүйесінен "өсімдіктерді суғару" жүйесіне өтетін уақыт келді. Бұл тұрғыда "Суғарудың инъекциялық тәсілі [АС 22126] " деп аталатын авторлық куәлік алынған, ол суды тікелей өсімдіктер бойына беруді қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде ҚР-да алдын ала патенттер алу және "эксперименталдық зерттеулерді қажет ететін суғарудың инъекциялық жүйесі" патенттерін бірнеше нұсқада беру туралы оң шешім қабылданды.
Жұмыстың жаңалығы суды, тікелей өсімдіктің түпкі жүйесіндегі биологиялық белсенді нүктесіне берумен ерекшеленеді. Берілген су осмоттық қысым күштің көмегімен өзекті жоғары қарай жапырақтың жасушасына қарай жылжиды. Өсімдіктер суды тек қана жапырақ арқылы транспирациялауға қолданады, қалған жоғалған су нөлге теңестіріледі.
Ғылыми құндылығы: Суғаруға берілген суды 80-87% үнемдейді.
Қорғануға берілетін, негізгі ұсыныстар:
- Күнбағыс дақылын инъекциялық әдіспен суғару технологиясы.
Жұмыстың апробациясы. Зерттеулер нәтижелері кафедра отырыстарында (2012 жылы 30 қыркүйек және 2012 жылы 6 қаңтарда).
Диссертацияның материалдары жарияланған. Диссертацияның негізгі материалдары білім Министрлігінің Ғылыми журналында, Ізденістер, нәтижелер (Поиски, результаты) №1(2012 жыл) және №3(2012 жыл) ғылыми журналында жарияланды. 2012 жылы өткен Tempus бағдарламасының конференциясында суғару технологиясының тиімділігі ұсынылды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация ... бетті, компьютермен терілген, ... бөлімнен, ... . кестеден, ... сурет және ... әдебиет тізімінен тұрады.
1 БӨЛІМ. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ).
Өсімдіктерді баптап өсірудегі агротехникалық суғару әдістерімен техникасы болып табылады. Суғару әдісі мен техникасы суғару жүйесін іске асыруға өте зор.
Суғару әдісімен техникасы тарихы өте ерте заманнан белгілі. Мысалы: Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азия мемлекеттері көне заманнан бері жерді беткейлеп суғарып келеді(қарықпен, палмен және тақталап).
Бұл суғару әдістері осы күнге дейін кеңінен пайдаланып келеді. Осы суғару әдісімен технологиясының параметрлерін көптеген жылдардан бері, көптеген ғалымдар айналысып келеді. Мысалы айтсақ: А.Н.Костяков [1], А.Н.Аскоченский [2], Я.Бочкарев [3], Д.А. Суюмбаев [4], Н.Т.Лахтаев [5], В.Ф.Носенко [6], Ж.Т.Мустафаев [7], М.С.Григорьев [8], А.Т. Айменов [9], В.А.Сурин [10], И.А.Шаров [11], В.Я.Чичасов [12], Б.Б.Шумаков [13], В.А.Духовный [14], Э.В.Гершунов [15], О.З.Зубаиров [16], Ю.Р.Кван [17], А.Г.Рау [18], А.А.Калашников [19] және де басқалар айналысқан.
Суғару жүйесін ары қарай дамыту технологиясы үшін, суды топыраққа берудің дискретті әдісі мен тамшылатып суғару, жаңбырлатып суғару жүйесі және т.б. тәсілдер ұсынылды. Бірақ қымбатшылық салдарынан олар кең қолданысқа ие бола алмады.
Соңғы уақытта әлемнің барлық елдерінде суғару техникасын дамытудың бір жолы жаңа типтегі суғармалы жүйелерді құру болып табылады, ол өз кезегінде өсімдікті үздіксіз сумен қамтамасыз етіп отыруға негізделген.
Бұл тұрғыда ерекше назарға, тамшылатып және инъекциялық суғару жүйесі түседі. Бұл жүйелерді құруға негіз болған себептер:
- полимерлер өнеркәсібінің қарқынды дамуы, ол суғару жүйесінің аз диаметрлі құбырын жасау және қажетті сападағы полимерлі материалдардан жасалған құрылғыны құру құрылысын бастауға мүмкіндік береді;
- жоғары өнімді пайдалануды қажет ететін, су ресурстарының тапшылығы.
Тамшылатып суғару әдісі, қазіргі кезеңге сай алғаш рет шамамен 1948 жылы Ұлыбританияда, жылыжайдағы ауылшаруашылық дақылдарды суғару үшін енгізілген. 1960 жылдың соңына қарай тамшылай суғару әдісін Израильдің шөлді аймақтарын суғару кезіндегі табысты тәжірибеден кейін бұл тәсіл Австралияда, Европада, Израильде, Жапонияда, Мексикада, Оңтүстік Африкада және АҚШ-та кең қолданысқа ие болды. 1973 жылдың соңында Израильдегі тамшылай суғару әдісі 6 мың га құрады және жылына 500-1000 га дейін өсті. Бұл елде бау-бақшалар, жүзімдіктер, цитрустар, банандар, жеміс-жидектер, көкөністер суғарылды.
Еуропа елдерінде тамшылатып суғару ауқымы (Швецияда, Голландияда) 15 мың га құрайды және ол жақын арада, болашақта жылына 25%-ға өседі. Оңтүстік Африкада тамшылатып суғару әдісі 1969 жылы пайда болды. Мұнда тамшылатып суғару ауқымы 3,5 мың га құрайды. АҚШ-та алғаш рет тамшылатып суғарудың өндірістік жүйесі 1970-1971 жылдары (600 га) пайда болған, ал 1972 жылдың соңында тамшылатып суғару көлемі 8 мың га, 1973 жылы - 16 мың га, 1974 жылы - 28 мың га жетті. Тамшылатып суғарудың негізгі аудандары Калифорнияда орналасқан. Австралияда тамшылатып суғару тәсілімен 10 мың га, ал Мексикада - 6,4 мың га суғарылады.
ТМД елдерінде тамшылатып суғару әдісі бойынша зерттеулер 1970 жылдан бастап жүргізіле бастады.
Тамшылатып суғару әдісінің маңыздысы ол суды өсімдіктің тамыр жүйесіне үздіксіз беру болып табылады (сағатына 1 ден 10 л дейінгі шығын есебімен). Сонымен бірге суғармалы сумен қатар, бір мезетте ерітінді минералды тыңайтқыштар мен гербицидтерді беруге болады. Тамшылай суғару әдісінің тиімді деңгейде үздіксіз топырақ ылғалдылығын ұстап қалу әрекеті, өсімдіктің тамыр жүйесінде жағымды азықтық режимді түзеді, ол сонымен қоса жоғары және тұрақты өнімдерді алу үшін қолайлы жағдай туғызып отырады.
Көптеген оқымыстылар басқа суғару тәсілдерінен тамшылатып суғару әдісінің бірқатар артықшылық қасиеттерін дәлелдеп берген, олар келесідей:
- топырақ өсімдіктің тамыр жүйесінде ылғалданады, ал қатар аралығында ол құрғақ болып қалады, ол топырақтың ластануын азайтып, өңделуін жеңілдетеді;
- бет жағын күрделі жоспардан өткізу қажеттілігі алынып тасталады;
- суғармалы су мәнді түрде үнемделеді (АҚШ оқымыстыларының ойынша тамшылай суғарудағы суғармалы судың шығыны жаңбырлатын суғарудан орта шамамен 60 %-ға аз болады);
- суландыру үшін қымбат тұратын су жинақтаушы құрылғыларды жасамай-ақ кез келген су көздерін пайдалануға мүмкіндік бар;
- еңбек шығындары арзандатылады;
- суғармалы өсімдіктерге басқа әдістердің зияны тимейді;
- суландырмалы эрозия болмайды, ол тамшылай суғару әдісін тік баурайларда да қолдануға мүмкіндік береді;
- суғармалы сумен қатар минералдық тыңайтқыштарды бірге беру мүмкіндігі туады;
- пайдаланудың оңайлылығы және жүйені қалпына келтіру жеңілдігі;
- суғаруды қарапайым техникалық құралдармен толық автоматтандыру және механизациялау мүмкіндігі пайда болады;
- ауылшаруашылық дақыл өнімінің белгілі мөлшерде артуы (ағылшын мәліметтеріне қарағанда басқа суғару әдісіне қарағанда тамшылай суғаруда ауылшаруашылық өнімі әр гектарда бірлік көлемдегі су есебінен 100 және 25%-ға артып отырады).
Тамшылатып суғару жүйесін пайдалану кезінде суғармалы суды үнемдеу қарқынды суғарумен салыстырғанда келесідей болады: бау-бақшаларды суғару үшін - 60%, жүзімдіктерді - 50%, мақтаны- 35-40% құрайды [18-19].
Сонымен бірге өнімнің сапасы жақсарады және келесідей аралықта өнім сапасы артады: бау-бақшаларда - 35-40%, жүзімдіктерде - 50% дейін, мақталықта - 25-30% . Бірақ, тамшылай суғару жүйесі әлдеқайда тиімді болып табылады және ол суғармалы судың тұздылығының сапасына жоғары талап қояды [19].
Тамшылатып суғару жүйесіндегі тазарту құрылыстарының құны күрделі салымның жалпы сомасының 15 тен 30%-ын құрайды. Тамшылатып суғару жүйесінің құрылысы мен жабдықтарының материалдық құны келесідей болып келеді: бау-бақшалар үшін - 1500, жүзімдіктер үшін - 2000, жыртылмалы дақылдар - 3000 доллга дейін, ал Израильда 6000 мың долл.га дейін [30]. Сонымен қоса қысым беретін құрылғылар мен құбырлардың түйісуі суғару жүйесінің құнын арттырады. Мұндай тамшылатып суғару жүйесінің құнының қымбатшылығы салдарынан ол Қазақстанда кеңінен қолданыла алмайды.
Осындай әдіспен, біздің республикамыздағыдай, әлем елдерінде де суғарулар жаңбырлатып, тамшылатып, топырақ астымен және шалағай әдістермен жүргізіледі. Осы барлық суғару әдісінде су - суғару көздерінен көп мөлшердегі шығын шығара отырып, топырақтың бетіне немесе ішкі жағына беріледі. Мұндай "қымбат судың" көп мөлшері топырақта қалып қояды немесе тіптен жоғалып кетеді.
Қазіргі кезде біздің шаруаларымыз ауылшаруашылығында әр егістік гектарын суғара отырып, 3000-10000 және м3 су жұмсайды, оның 85-90% өнімсіз жұмсалып кетіп жатады. Сонымен бірге, біз бүгін көп мөлшердегі суды жарата отырып, өсімдікті емес, топырақты суғарамыз. Су тапшылығына байланысты қазіргі кезде "топырақты суғару" әдісінен "өсімдікті суғару" әдісіне көшуіміз керек. Суды міндетті түрде өсімдіктің сабағына жіберу керек.
Өсімдік суды үздіксіз және жеткілікті мөлшерде тек қана транспирация үшін ғана алуы қажет. Өсімдік суды тамырдың барлық бет жағымен сормайды, тек түпкі қылтанақтары арқылы сорады. Тамырдың топырақтағы суды сіңіруі өсімдік жасушасындағы және топырақ ерітіндісіндегі осмоттық қысымның әртүрлілігіне байланысты болады. Бұл тамыр сорғыш күш деп аталады. Су тамырдан жер үстіне қарай оның жапырақтарын транспирациялау арқылы ағады.
Судың өсімдік сабағы бойымен (немесе сорғыш күш бойымен) жоғарылап ағысын академик И.А.Шаров Лаплас теңдеуімен білдірген [19]:
(1.1)
мұндағы: - сұйықтықтың молекулалық ілінісу күші;
- сұйықтықтың меншікті салмағы;
g - салмақ күшінің үдеуі;
r - сұйықтықтың көлемді массасы.
Судың жоғары ағысының биіктігі немесе сору күші екі факторға тәуелді: сұйықтықтың молекулалық ілінісу күші мен сұйықтықтың меншікті салмағы. Суғармалы суды қатты қыздырған жағдайда бірінші көрсеткіш азаюы мүмкін, ал егер суда газ және ауа болса, онда керісінше, судың көтерілу биіктігі артады.
Өсімдіктің жер астындағы және жер бетіндегі физиологиялық еркешеліктеріне байланысты суды міндетті түрде ксилемаға беру керек. Бұндай жағдайда басқаша мәселе пайда болады: су берілуінің транспирация қарқындылығына жақындау әрекеті.
Соңғы жылдардағы мелиораторлар мен физиологтар жүргізген, теориялық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде судың берілуінен суды тұтыну әрекетіне жақындауы кезінде тиімді өнімге қол жеткізу мүмкін болды. Суды өсімдікке тең немесе жақын транспирациялық әдіспен беру өсу процестеріне теріс әсер етпейді.
Суғарудың инъекциялық әдісі Алматы облысында сыннан өткен, мысалы, сүр шөпте жүгеріні суғару арқылы жүргізілген. Бірінші рет "топырақты суғару" әдісінен "өсімдікті суғару" әдісіне өту мүмкіндігі суғармалы суды өсімдіктің ксилемасына беру жолымен дәлелденді. Берілген су тек қана транспирацияға жұмсалады, ал өсімдік өзіндік суғаруға ауысады.
Суғарудың инъекциялық әдісі суғармалы суды едәуір үнемдейді. Мысалы, сүр шөптегі жүгерінің суғармалы мөлшері инъекциялық әдісте құрғақ жылдары 264-365 м3 га, ал дымқыл кезде - 31-60 м3 га құраса, онда жылғаларды суғаруда ол сәйкесінше 3900...4800 және 830...1600 м3 га тең болған. Транспирацияның жоғары өнімділігі белгіленген (1 кг суға 5 кг құрғақ зат). Сүр шөпте жүгеріні инъекциялық әдіспен суғару кезінде өнім сапасын арттыру үшін оны шамамен 12-15% жеткізу қажет болды. Суғармалы судың жоғары өнімділігі орнатылды: инъекциялық суғару кезінде 1 м3 суғармалы су 7,5 ц дейін жетті, сонда ол жылғаларды суғару кезінде 0,62 ц теңеседі [11-13].
Жүйенің қалыпты жұмыс жасауы үшін өсімдіктің даму фазасына байланысты судың биіктігі 1012 см аралығында болуы қажет. Ең жоғары қысым гүлдену және дән сала бастаған кезде болады.
Суғарудың инъекциялық әдісін қолданудың жылдық үнемді нәтижесі 0,57 млн. тенгені құрайды, соның ішіндегі таза жыл сайынғы табыс 40 га 0,25 млн. тенгеге жетеді. Салымның орнын толтыру мерзімі - 6,6 жыл [34]. Әр өсімдіктің өзіндік биологиялық ерекшелігі болады, сондықтан әр дақыл үшін инъекциялық суғару технологиясы құрылуы қажет, ол осы жұмыстың тапсырмасы болып табылады.
Топырақтағы судың алмасу серпіні мен ондағы өсімдікті өңдеу күн энергиясының түсуіне, жауын-шашынға, ауа температурасы мен топыраққа, жел бағытына және де басқа климаттық факторларға, сонымен қоса суғару техникасы мен әдісіне, суды беру шартына байланысты болады. Топырақтың сумен алмасуына өсімдіктер әсер етеді, ал жер үстіндегі бөлігі өзінің фитоклиматын түзеді, ал жер астындағы, яғни түпкі тамыр жүйесі топырақтан суды жұту қарқындылығын және оны сабағы мен жапыраққа транспирациялауға беруді және өсімдік ұлпасын құруды анықтайды.
Қазіргі кезге дейін топырақтың су алмасу режимі жайлы, өсімдіктің өмірі мен өнімді қалыптастыруы жөнінде көптеген деректер жинақталған.
Ұсақ шаруашылықтарға мелиорациялық жұмыстарды жүргізу үшін әлдеқайда тереңдетілген зерттеулермен танысуы қажет және өсімдікттердің суды тұтыну заңдылығы жайында толық мағлұматтарды білуі қажет, соларға негізделе отырып суғармалы егіншілік, суды үнемдеу, бірлік өнімдерді қалыптастыруға кететін нақты су шығыны жайындағы сауалдарды шешу мүмкін болды; судың пайдасыз ысырапқа кетуі, жиынтық су тұтынудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Соңғы жылдардағы мелиораторлар мен физиологтар жүргізген, теориялық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде судың берілуінен суды тұтыну әрекетіне жақындауы кезінде тиімді өнімге қол жеткізу мүмкін болды.
Бұл жағдай өсімдіктің өсіп-жетілуі мен өнім беруіне әсер ететін теориялық түсінікке сәйкес келді (Уі):
Уi = Аі (2fі-fіk), (1.2)
мұндағы, Аі - і-ші фактормен қамту кезіндегі оңтайлы өсім (өнім);
fi - і-ші факторлы суғармалы шама;
Берілген мән қандай да бір басқарылатын фактордың ең азз тербеліс шамасын білдіреді, мысалы су беру.
Суды өсімдікке теңдей немесе жақын транспирациялық бейімділікпен беру әдісі оның өсуі мен дамуына әсер етпейді. Өсімдікке су беруді су тұтыну әрекетіне жақындастыруда суғару техникасы үлкен рөл атқарады.
ТМД елдерінде осы тұрғыда әртүрлі экономикалық технологиялар мен техникалық құралдар жасалған; синхронды-импульстық жаңбырлату әдісі (СИД, КШД, импульстық-тамшылай суғару, үзілмелі жаңбырлату ДЖУ, автоматтандырылған шлангылы суғару құрылғысы АЖУ-32,баяу жаңбырлату шлейфы, майда дисперсиялық жаңбырлату,тамшылай-инъекциялық суғару және т.б.).
Бірақ бұлардың ешқайсысы суғару әдісін өсімдіктің органы арқылы транспирациялауға сәйкес жүргізіле алмайды.
Өсімдіктің су алмасу режимін түпкілікті зерттеу ісін Н.А.Максимов өткен жүз жылдықтың 20-30 жылдарында басталған.
Н.А.Костякова мен басқа да мелиораторлардың теориялық тұжырымдарын Н.А.Максимов, Н.С.Першов, А.С.Кружилин, Ф.Д.Сказкин және т.б. физиологтар жалғастырған.
Су режимі бойынша жинақталған айғақ материалдары мен талдаулар өсімдікке судың берілу процесін нақтылап сипаттауға, жасуша шырыны мен сыртқы ерітіндінің осмоттық қысымының өзгеру параметрлерін анықтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі кезде ауылшаруашылық дақылды суғару ісі суармалау режиміне сәйкес жүргізіледі.
Алқапқа берілген сулар үш негізгі құрамасы бойынша бір мезетте буланып кетеді: топырақтың өздінен булануы, өсімдіктерді транспирациялау мен табиғи және жасанды жауыннан булану.
Мелиорациялық тәжірибеде бұл құрамалар күрделілігі мен ылғалды жұмсау барысына байланысты жеке жеке анықталмайды және қосынды шамамен өлшенеді. Біздің көзқарасымызша, мұндай тәсіл нақты емес, себебі суды мұндай жинақтап жұмсау кезінде судың тек бір бөлігі ғана өсімдіктің денесі арқылы жүріп өтеді, яғни транспирация әрекеті жүреді. Қалған бөлігі пайдасыз жоғалып кетеді.
Транспирациялау әрекетін Дальтон заңына бағынышты физикалық процесс ретінде қарастырған жөн. Судың өсімдік бойымен түсуі және ағуы, тамырдағы қысымы мен судың жапырақ бойымен булану кезіндегі қысымның әртүрлілігі арқылы түсіндіріледі. Ауаны су парымен қанықтырған кезде транспирация төмендейді, себебі жапырақтан ылғал буланбайды.
Транспирацияның қарқындылығы Т транспирлейтін бет жағының аралығындағы су парының әртүрлі концентрациясына (F-f) тікелей пропорционалды және жапырақтың диффузиялық кедергісінің сомасына керісінше PoundД пропорционалды.
И.Стефан мен Б.И.Средневский академиктер орнатқан заңдылық бойынша су көбінесе саңылаулар арқылы буланады.
Т= K ·4R· (F-f)B,
(1.3)
мұндағы , К- диффузия коэффициенті;
R- саңылау радиусы;
F- бет жағындағы бу серпінділігі;
f- пардың нақты қысымы;
В- атмосфералық қысым.
(F-f) әртүрлілігі ауа ылғалдылығының тапшылығы болып табылады.
Топырақтың тиімді артуы кезіндегі жапырақтың беткі жағындағы транспирация көлемі буланады. Мұндай жағдайда ол энергетикалық ресурстарға тәуелді болады: күн радиациясы мен жел жылдамдығы. Бұл тәуелділік түнгі уақытта ең аз мәнге және ең көп 13...14 сағатты тәуліктік режимге ие болады.
Транспирация артқан сайын жапырақтың температурасы төмендейді. Оның нәтижесінде буланған жапырақтар қызып кетпейді. Тіпті жадыраған жарық та қараңғыда жүретін транспирациямен салыстырғанда транспирацияны 30-40%-ға арттырады.
Визнер мәліметтері бойынша, жүгері жапырағы қараңғыда 97 мг суды буландырады, ал жадыраған жарық кезінде - 114 мг, тікелей күн сәулесі кезінде - 785 мг [4].
Тәулік барысына қарай транспирация өзгеріп отырады. Таңғы уақытта ол әлсіз болады, ол ауа температурасы көтерілген сайын арта бастайды, ал кешке қарай қайтадан төмендейді. Өсімдіктің транспирациясын салыстыру үшін әдетте оны жапырақтың аудан бірлігі мен уақытына қатысты өзгертеді. Мысалы, жапырақтың бірлік кеңістіктегі, бірлік уақыттағы буланған судың мөлшерін транспирация қарқындылығы деп атайды.
Әр өсімдікте трнспирация қарқындылығы тәулік бойына әртүрлі болады, күндіз ол көптеген өсімдіктерде К сағатына 15-250 г , түнде - 1-20 гр болады [5]. Транспирация көрсеткішін транспирациялық коэффициентпен білдіруге болады, ол өсімдіктің 1 г құрғақ затты жинау уақытындағы қанша су грамын тұтынатындығын көрсетеді. Шөпті өсімдіктер үшін оның көлемі 300-400 гр тең [5].
Өсімдіктің жинақтаған құрғақ заттағы граммдар санын - транспирацияның өнімділігі деп атайды. Ол 1ден 8 гр аралығында тербеліп тұрады. Егер транспирация қажетті процесс болып табылса, онда ауылшаруашылық алқаптағы физикалық булану қажет емес процесс болып табылады.
Қазіргі кезде біздің шаруаларымыз ауылшаруашылық жайылымдарын суғара отырып егістіктің әр гектарына 3000-10000 және одан да көп мН суды жұмсайды, оның 85-90%-ы өнімсіз жұмсалып кетеді. Сондықтан қазір мұндай судың жоғалу түрін жоюға және төмендетуге қатысты өткір мәселе тұр.
Өсімдіктер суды үздіксіз тек қана транспирация үшін жеткілікті мөлшерде алуы керек. Егер суды берудің осындай әдістерін жасау мүмкін болса, онда суғармалы суды көп мөлшерде үнемдеуге болады.
Суғару әдістерінде әлі кезге дейін топырақты және ауаны ылғалдандыруға қажетті суды жоғалту жалғасып келеді. Берілген судың кейбір бөлігі өсімдіктерге жұмсалмай, булануға кетіп жатады.
Суғарудың техникалық құралдары мен жаңа озық технологияларын енгізу және күрделі көпжоспарлы сауалдарды шешуге бағытталған мәселе қазіргі кездегі ауылшаруашылығын дамытудағы ең маңызды кезең болып табылады. Бұл жұмыс осы мәселеге арналған.
2 БӨЛІМ. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жалпы аймаққа сипаттама
Талдықорған өңірі Қазақстанның оңтүстік шығысында орналасқан. Оңтүстікке дейін 375 км, ал батыстан шығысқа қарай 480 км-ге созылып жатыр. Жалпы көлемі 118,5 мың км2 немесе республиканың 4,3 %.
Табиғи және экономикалық мүмкіндіктерінің әртүрлілігі облысты нақты алты аймаққа бөлуге мәжбүр етеді. Әрқайсысы белгілі бір ауыл шаруашылығы өндірісіне бейім:
1. Мәңгілік қар, мұз, шөгінді аймағы.
2. Биік таулы мұз, альпі және субальпі көгалды аймақ.
3. Таулы жеміс, сүтті-етті мал шаруашылығы мен картоп шаруашылығы аймағы.
4. Таулы далалы-дәнді-дақылдар, көкөніс және техникалық дақылдар, бау-бақша мен сүтті мал шаруашылығы аймағы.
5. Тау етегі, шөлді-далалы-суармалы егіншілік пен биязы жүнді қой шаруашылығы.
6. Шөлді, етті бағыттағы мал шаруашылығы мен қой шаруашылығы аймағы.
Облыс ауыл шаруашылығы өнімдерінің 60 %-ке жуығы мал шаруашылығы, 40 %-тен астамы егін шаруашылығына түседі. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 8870,1 мың га, оның 78,6 астамы, яғни 6710,2 мыңы жайылым оның ішінде суландырылғаны 5876 мың га, жыртылатын жері 850 мың га, бұдан суарылатын жері 223,9 мың га, шабындығы 292,3 мың га, орманы 392,5 мың га.
Ауыл шаруашылығының басты саласы-егіншілік. Егісі 900,7 мың га суарылатыны 223,9 мың га, оған дәнді-дақылдар 590,1 мың га негізінен жаздық және күздік бидай, күріш, арпа, сұлы, тары, жүгері және мал азықтық дақылдар, техникалық дақылдар негізінен қант қызылшасы, күнбағыс, картоп, көкөніс, бақша дақылдары және жүзім егіледі.
Талдықорған алғашқыда 1944 жылы 16-шы наурызда облыс орталығы болып құрылып, 1959 жылы 06 маусымда территориясы Алматы облысы құрамына қосылуына байланысты таратылды. Кейіннен қайта 1967 жылдың 23 желтоқсаныныда құрылып 1997 жылдан бері Алматы облысына қосылған.
Талдықорған аумағы Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылсаяқ, Қоскеліншек, Қызылтас, Қараүңгір т.б.) Солтүстік шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу қақпасы, Бортола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның Кетпен жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен және оңтүстік батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле тауының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады.
Тарихи деректемелер мен зерттеулергде Жетісу атын құрайтын жеті өзен туралы әр түрлі пікір бар. А.Гейнс бұлардың қатарына Лепсі, Басқан, Сарқан, Ақсу, Бүйен, Қаратал және Көксу өзендерін жатқызған.
Тарихи әдебиетте Жетісу ұғымына Шу алқабы мен Нарын өзенінің жоғары ағысын қамтитын атырап та кірген. Археологтар, тарихшылар мен географ мамандар Жетісуды Солтүстік-шығыс Жетісу және Оңтүстік-батыс Жетісу деп екіге бөлді.
Жер жәннаты - Жетісу өлкесінің географиялық нысандары мен табиғи байлығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, жүйелі түрде сипаттама беру үрдісінде Ш.Уалихановтың еңбегі ерекше.
2.2 Жер бедері.
Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне ұласатын солтүстік бөлігі - көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Басым бөлігін Сарыесік-атырау, Тауқұм,Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғарларына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігі таулы келеді. Солтүстік-шығыста Жетісу Алатауының сілемдері көмкерген. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік шоқысы - Бесбасқан орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы аумағы 1,3 мың км2-ге жуық. Алатаудың кейбір сілемдері өз маңындағы жазық өңірге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңтүстік және оңтүстік шығысы Солтүстік Тань Шань сілемдерінің Іле, Күнгей Алатаулары аралығында Іле ойысы жатыр. Оңтүстік батысы мен батысында Шу, Іле аласа таулары және Жусандала, Қопа, Бозой, Қараой үстіртті жазықтары жайғасқан. Тарбағатай жотасы мен Жетісу Алатауы аралығын ауқымды Алакөл ойысы алып жатыр. Бұның батысындағы жазық жағалау Балқаш көліне, оңтүстік-шығыс жағы Жетісу қақпасына жалғасады.
Шығыстағы ірі тау массивтерінің бірі - Жетісу Алатауы. Оның ұзындығы 450км, ені 100-200 км. Шығыс бөлігі Қытай жеріне өтеді. Көксу, Бортола өзенінің аңғарлары тау жүйесін екі жотаға бөледі. Солтүстік Жетісу жотасы доғаша иіліп, сыртын оңтүстікке береді. Оның шығыс бөлігі биік әрі мұздықты болып келеді. Батысында аласа шағын жоталарға тармақталып барып, Балқаш маңы жазығына ұласады. Жотаның солтүстік беткейі бірте-бірте сатыланып, аласарады да тауалды жазығына айналады. Мұнда көптеген шағын тау массивтері (Күнгей, Суықтау, тастау, Шыбынды т.б.) жатыр. Бұлар өзара тауаралық ойыстармен бөлінеді. Оңтүстік жетісу жотасы негізінен ірі Тоқсанбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады. Ең биік шыңы - Бесбасқан (4464м) Солтүстігінде Жетісу жотасы құрамындағы Көкжота тауларында. Жетісу Алатауының солтүстік беткейінен Тентек, Лепсі, Басқан, Ақсу, оңтүстік беткейінен Көксу, Боратола, Қора, Үсек т.б. өзендердің аңғарлары басталады. Оңтүстік беткейдегі өзендердің суы тұщы, тасуы күшті. Жетісу Алатауының оңтүстік етегі Іле ойысымен шектеседі. Ойыстың батыс бөлігін Қараой және Итжон үстірттері қамтиды: Бұларды Іле өңіріндегі Қапшағай шатқалы бөледі. Іле аңғарының Қазақстан жеріндегі ұзынндығы шамамен 250км, енді жері 50-55 км, негізінен қалың борпылдақ шөгінділерге толға, сол сол жағалауында құмды, құм төбешікті жер бедері қалыптасқан. Қапшағай бөгенінің салуына байланысты Іле аңғарының біраз бөлігі су астында қалды. Оңтүстік-шығыста Тань Шань жүйесіне жататын ірі тау жоталары (Қазақстанның ең биік тау жотасы - Хан Тәңірі шыңы 6995) осында жатыр. Бұл массив жоталары өте күрделі тілімденген әрі өтуге қиын. Хан Тәңірі шыңы бүкіл Тянь Шаньдағы мұзданудың негізгі торабы, ірі мұздықтар да осында шоғырланған.
Облыс жерінде Тянь Шань тау жүйесінің Күнгей және Теріскей Алатау жоталарының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді. Солтүстігінде Текес және Кеген тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен Кетпен жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м. Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік беткейі тік құлама, солтүстігі көлбеу.
Батысында Іле Алатауы аласа жетіжол, Кіндіктас тауына ұштасады да, одан солтүстік батыста аласа таулы, төбешікті Шу Іле сілемі бөлініп шығып, Балқаштың батыс жағалауына дейін созылады. Іле Алатауының оңтүстік беткейі терең шатқалдармен және каньондармен тілімделген. Мұнда сел тасқыны, қар көшкіні сияқты құбылыстаржиі болады, ірі тау торабы орналасқан [160].
2.3 Аймақтың климаты.
Облыс аумағының климаты тым континетті. Себебі ол үлкен материктің кіндігінде орналасқан әрі оңтүстік жағы таулармен қоршалған. Климаттың континеттігі жыл бойында, сондай-ақ, тәулік ішінде температураның күрт аутқуынан, бұлттылықтың және жауын-шашынның аздығынан байқалады. Жыл маусымының климатында үлкен айырмашылық бар. Қысқа, ылғалды әрі жылы көктем шапшаң түрде ыстық жазға ауысады. Күзде температура кенет өзгеріп, үсік жүреді, жаңбыр аралас қар жауады. Қыс едәуір салқын әрі құбылмалы болады.
Жаз айларында облыс жеріне Іле аңғарымен және жетісу қақпасы арқылы келетін оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жылы ауа массаларының тауалды жазықтарын және тау бөктерлерін күшті қыздырады. Жаз мезгіліне ашық және ала бұлтты ауа райы тән. Температура тез жоғарылап, булану күшейеді. Үш айда жылдық жауын-шашынның 15-20%-ы түседі. Жаздың ерекшелігі тауалды жазықтары мен бөктерлерінің өзгешелігінен айқын көрінеді. Биіктеген сайын температура төмендеп, ылғал молаяды, жауын-шашынның түсімі артады. Тауалды жазықтарға қарағанда тау беткейлері мен бөктерлерінде жазғы ыстық онша сезілмейді.
Қыста облыс аумағы солтүстік-шығыстан есетін ауа массаларының әсеріне ұшырайды. Олар Батыс Сібір жерінде қалыптасып, облыстың солтүстік бөлігіне келгенде жергілікті ауа массасын күрт суытады. Салқын ауа енгенде циклондық әрекетті күшейтеді. Бастапқыда бұл құбылыс биік таулы аудандарда байқалып, кейін тау бөктерлеріне көшеді. Ауа массаларының бұл қозғалысы ауа райын өзгертіп, бұлт қоюланады, жауын-шашын күшейіп, қарлы бұрқасын пайда болады.
Ауа райының қалыптасуына оңтүстік батыстан келетін жылы ауа массаларының ықпалы зор. Олардың ағыны салқын ауа массаларына қауышқан кезде аа райы құбылып, қыс ортасында жылымық түседі. Жылымықтың аязды сәттермен алмасып келуінен жер бетін көктайғақ қаптайды.
Температура мен жауын-шашын режимдеріне сүйеніп, облыстың аумағын үш: жазық, тауалды және таулы климаттық белдеуді бөлуге болады.
Жазық белдеу. Балқаш, Сасықкөл, Алакөл аудандарын, Іле ойысы тау етектеріне дейінгі жерлерді қамтиды.
Облыстың жазық бөлігінің климаты тым континентті, қысы суық, ал жазы аңызақ ыстық. Орташа айлйқ температураның амплитудасы өте үлкен, 88ºС-тан артады. Ауаның орташа жылдық температурасы 5,4 ºС-8,7 ºС шамасында аутқиды. Ауаның орташа айлық температурасы ең жылы айда (шілде) +25 ºС, ал салқын (қаңтар) айында -13,7 ºС.
Шөлді жазық аудандарының қысқы температурасы тауалдына қарағанда едәуір төмен. Ол солтүстік ендіктерден енген салқын ауа массалары облыстың жазық бөлігіне жайылады.
Жазықтық белдеуде жылдық жауын-шашынның мөлшері 191-306 мм-ге дейін аутқиды. Белдеу бөліктеріне жауын-шашынның түсуінің өзінде белгілі бір заңдылық бар, яғни оның мөлшері тауға жақындаған сайын артады.
Бұл белдеуде жыл бойы, негізінен, солтүстік-шығыстан жел есіп тұрады, оның орташа жылдамдығы 3-5 мсек.
Оңтүстіктің жазық аудандарына солтүстік пен оңтүстіктен ескен салқын аа массаларының жиі енуіне байланысты көктемнің соңында және күздің басында үсік жүреді. Жылымықтар мен үсіктердің алма-кезек келуінің әрі өкпек жел соғуының нәтижесінде кейде көктайғақ қаптайды.
Желтоқсанның ортасында тұрақты қар түсіп, наурыздың соңында ериді. Тұрақты 2-2,5 ай жататын қардың қалыңдығы 10-15 см-ге жетеді.
Таулы климаттық белдеу. Тау бөктері 1200 м-ге дейінгі биіктікті қамтиды. Климаттың континеттігі азайып, жауын-шашын көбейеді.
Таулы белдеуде желдің режимі салыстырмалы түрде біркелкі болады. Негізінен оңтүстік-шығыстан және оңтүстік-батыстан есіп
Орташа жылдамдығы 2-4мсек-қа жетеді. Ең ыстық ай шілденің орташа температурасы +22,4 ºС, ал еңсалқын қаңтар айының температурасы -8,0 ºС.
Тауалды белдемінде жауын-шашын молырақ, 400-630 мм-ге дейін, оның көп бөлігі көктемде түседі және ол эмферлі өсімдіктердің шүйгін өсуіне өте қолайлы.
Қар жамылғысы желтоқсанның басынан сәуір айына, биіктегі Қапал жерінде сәуірдің аяғына дейін сақталады. Қыста оның қалыңдығы 20-50 см-ге етеді. Салыстырмалы түрде тауалды климаттық белдеуінің климаты жұмсақ, жауын-шашыны мол.
Таулы климаттық белдеу биітігі 1500 м-ден жоғары орта және биік тауларды қамтиды. Облыстың оңтүстігін, оңтүстік-шығысын және шығысын алып жатқан таулы аймақ орографиясының күрделігімен ерекшеленеді. Климаты вертикалды және горизонталды бағытта күрт өзгеріске ұшырайды. Соған сай температура да, жауын-шашын да әр түрлі. Мұнда вегетациялық кезең және аязсыз күндер қысқа, өсімдіктер өсіп жетілуіне қажетті жылу жеткіліксіз. Орташа жылдық температура 2,4-6,8 ºС-қа дейін аутқиды.
Талдықорған өңірінде жауын-шашын мөлшері жылына 177-776 мм-ге дейін барады, батыстан шығысқа қарай көбейе беред (2.1 кесте). Жауын-шашын маусымдық кезеңде орта шамамен 58-279 мм-ге дейін болады.
2.1 кесте. Облыс территориясы бойынша түсетін жауын-шашын мөлшері
Аймақ
Метеостанциялар
Жауын-шашын мөлшері, мм
Жылдық
Жылы кезең
(ІV-X)
Суық кезең
(ІХ-ІІІ)
Маусымдық кезең
(ІV-VІ)
Көктем
(ІV-V)
3
Текелі
Аралтөбе
Березовка
Аманбухтер
658
776
698
552
425
509
462
335
233
267
236
217
249
279
259
181
176
177
169
128
4
Сарқан
Лепсинск
Талдықорған
Қоғалы
Қабанбай
494
689
375
499
596
301
439
214
332
289
193
250
158
167
307
163
234
118
185
157
115
164
85
120
116
5
Үш арал
Үш төбе
Ақсу
314
258
316
165
149
192
149
109
124
87
83
105
64
60
75
6
Матай
Наймансүйек
Лепсі
Жаркент
219
177
194
178
131
101
111
115
88
76
80
63
71
58
62
60
52
41
45
36
Жауған жауын-шашын өсімдіктерді көп жағдайда толық қамтамасыз ете алмайды. Жаз айларында ылғалдылық жетіспеушілік байқалады (2.1 сурет).
Көп жылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын мен ауа ылғалының динамикасы 2.2 суретте көрсетілген.
Өсімдіктің өсіп-өнуіне ыңғайлы ауа температурасы +10 ºС жоғары болуы қажет. Осы мерізімнің ұзақтылығы өсімдікке көп әсерін тигізеді. Көп жылдық орташа мәліметтер бойынша осы өңірде ауа температурасынң +10 ºС-тан жоғары болу ұзақтылығы 163-182 күн арасында.
Тәжірибе орналасқан шаруашылық тау етегінде орналасқан.
Көктем айында ауа температурасы тез ысып кетеді. Сондықтан егін егетін мерізімді жіберіп алмау қажет. Төмендегі 2.2 кестеде топырақтың толық қызып 10-15 ºС шамасында тұрақты болған күндері берілген.
2.1 сурет - Маусымдық кезеңдегі түскен жауын-шашын жиынтығы
2.2 Кесте - Егін егуге оптималды мерізім
Дақылдар
Өну кезіндегі топырақтың температурасы, ºС
Орта тәулікті топырақ температурасы, дән егілетін тереңдікте
Күнбағыс
Жүгері
Тары
Құлқайыр
Картоп
Қант қызылшасы
Қияр
Бұршақ
Қырыққабат
9-10
8-10
8-10
5-8
7-8
4-5
13-15
14-16
6-8
11-13
10-12
10-12
14-15
8-10
6-7
13-15
14-16
6-8
2.4 Су қоры.
Еліміздің басқа тауларына қарағанда Жетісу және Іле Алатауларының ылғалы мол. Өзен торының жиілігі жоғары. Балқаш көлі алабының артериясы - Текес және Күнгестің қосылуынан Іле өзені құралған. Бұл өзендер Тянь Шанның шығыс аймағынан ағып шығады. Іле өзенінің ұзындығы 1439км, алабының ауданы 140000км. Іленің аңғары кең. Қапшағай қаласының маңында өзенге ірі Қапшағай СЭС-і және Қапшағай бөгені салынған. Балқашқа құяр жерде өзен кең атырау түзіп, көптеген тармақтарға бөлініп ағады.
Кейбір өзендердің температуралық режимі бастауларында 0ºС-тан таудан ағып шығар бөлігінді 10-15 ºС-қа дейін өзгереді, ал жазық бөліктеріндегі өзендердің орташа жылдық температурасы 12-14 ºС-қа дейін және одан да артуы мүмкін. Таулы аудандар өзендері температурасының маусымдық өзгерістері суының мөлшеріне, толығу көздеріне, су жиналатын алаптардың орташа биіктіктеріне тікелей байланысты. Қар және мұздық суымен толығатын өзендердің ағысы тым артқан жағдайда су температурасы төмендейді, ал қар және жаңбыр суымен толығатын өзендер температурасы бір қалыпты жоғарылайды.
Таулы аудандар өзендерінің лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай артады. Лепсі, Ақсу, Шілік өзендерінің жоғарғы сағасында лайлылық 500-100гм3-ке жетеді.
Облыстың биік таулы аудандарында лай тасқындары жиі байқалады. Ол оңтүстік және оңтүстік шығыс аудандарында, әсіресе, Іле Үлкен және Кіші Алматы өзендерінде жиі болып тұрады. Лай тасқындарының түзілу ошақтары көне және қазіргі мореналар мен флювиогляциалдық шөгінділер жайғасқан альпі белдеулерінде, ал кейбір жағдайларда беткейлік мореналдық қабаттардан, делювийлік және аллювийлік шөгінділерден құралған аласа таулардан да байқалады.
2.2 сурет - Көп жылдық жауын-шашынның жүру жиынтығы. (1), ауа ылғалының жетіспеушілігі (2), вегетация кезеңі.
а) - Наймансүйек; б) - Панфилов; в) - Үш арал; г) - Үштөбе; д) - Талдықорған; е) - Қоғалы.
Тасқындардың сулы-тасты, лайлы-тасты және лайлы түрлері бар. Әсіресе, лайлы-тасты тасқындары жиі байқалады. Мұндай тасқындар су және ұсақ түйіршіктерден басқа да көп мөлшерде қиыршық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Орман, жер және су ресурстары факультеті
Арипов Аман Аманович
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ КҮНБАҒЫС ДАҚЫЛЫН ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
6М080010 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау
мамандығы бойынша ауылшаруашылық магистрі дәрежесін алуға
ұсынылған диссертация
Ғылыми жетекші З.О, Зубаиров, а.ш.ғ докторы, профессор
Ресми оппонент К.Ш.Аширяев т.ғ.к., доцент
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жалпы аймаққа сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Аймақтың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Су шаруашылығы мен мелиорация ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 ЖҰМЫСТЫҢ БАҒДАРЛАМАСА ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ...
3.1 Жұмыстың маңызы және шешетін міселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Тәжірибе схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Тәжірибе әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Күнбағыс агротехникасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.5. Тәжірибе қойған танаптың су физикалық жағдайы ... ... ... ... ... .
3.6. Инъекциялық суғаруға арналған құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... .
4 ӘР ТҮРЛІ СУҒАРУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
4.1 Күнбағыс дақылын қарықпен және инъекциялық әдіспен суғару кезіндегі зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Суғару және суғару нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
4.3 Күнбағыс дақылының өсіп-өнуіне тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ...
4.4 Күнбағыс дақылының су пайдалану коэффициенті ... ... ... ... ... ... ... ... .
5 ИНЪЕКЦИЯЛЫҚ ӘДІСПЕН СУҒАРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
РЕЗЮМЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
7
11
12
12
12
14
15
15
16
19
19
21
23
29
34
34
37
40
42
45
45
49
52
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Гидроэлеватор
- екі сұйықтық ағынының араласуы мен энергия алмасуы жүретін ағынша аппарат.
Ағынша аппарат
- белсенді және бәсең сұйықтық ретінде суды пайдаланатын ағынша сорап.
Технологиялық процесс
- технологиялық операцияардың жиынтығы
Технология
- (гректің teche - өнер, шеберлік сөзінен), тәсілдер, жиынтығы
Гидроциклон
- гидросұйықтықтар классификациялары түзілетін аппарат
Эжекция коэффициеті
- ағынша аппаратымен сорылатын сұйықтық шығынының жұмысшы ағыншаның шығынына қатынасы
- пайдалы әсер коэффициенті
-жұмысшы және сорылатын сұйықтықтардың шығындары
ПӘК
Qж, Qсор
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы жыл сайын халыққа жолдауында су ресурстарын тәртіпке келтіріп, тиімді пайдалану технологиясын енгізуді атап өтеді. Бұған себеп еліміздің су көлемдерінің төмендеуі себеп болып отыр. Суды ең көп пайдаланатын агроөндірістік кешен, оның ішінде суғару мелиорациясы.
Ғасырдың басында еліміздің өзен суларының ағыны 105 км 3 болса, ал қазір 101 км 3 . 2020жылы бұл көлем 95 км 3 түседі деген болжам бар.
Қазіргі кезде 1га суғару үшін өсімдік түріне, топырақ түріне байланысты, әр га-ға 3000-12 000 текше метр су пайдаланады. Бұл суды топырақ бетіне әкеп төсей саламыз. Яғни біз топырақ суғарып жүрміз.
Осы берілген судың 12-15% су өз бойына қабылдап , буландырады(транспирация), қалғандары буланып кетеді немесе жер асты суына барып қосылады. Осының әсерінен топырақтың түйіршігі езіліп, жер асты суын көтеріп жатыр. Сондықтан жер 2-ші рет тұзданып жатыр.
Міне қазір су тапшылығы жағдайында, су бағалы жағдайында осындай ысырапсыз су пайдалануға жол беруге бола ма?
Сондықтан, кейбір дақылдар үшін топырақ суғарудан өсімдік суғаруға көшу қажеттілігі туындап отыр. Қажетті суды өсімдіктердің биологиялық ынталы нүктесіне енгізу өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті ғалымдары инъекциялық суғару әдісін ұсынып отыр.
Суғару жүйесі - суғару жүйесін топырақ немесе ауа ылғалдылығы күйіне аудару әрекеті кезіндегі үлестіру мен бір қалыпты бөлудің тиімді шешімін табу болып табылады. Суды пайдаланудың заманауи талабына сай фермерлер, шаруашылық және де басқа қожалық иелері табиғи судың топырақтық және ауа ылғалдылығы күйіне ауысуымен келіспейді. Мұндай жағдайда берілген судың көп мөлшері пайдасыз жоғалып кетеді. Бұл жоспарда жаңаша әдістер керек. Суды міндетті түрде тікелей өсімдіктің су қажеттілігіне қарай беру керек, ал суды басқа жағдайларда жұмсауды нөлге түйістіру қажет.
Суды пайдалану әдісінің жаңа тәсілі қажет. Мұндағы ең маңыздысы - суды өсімдіктер бойына сіңіретін, техникалық құралдар болып табылады. Топырақты суғару жүйесінен "өсімдіктерді суғару" жүйесіне өтетін уақыт келді. Бұл тұрғыда "Суғарудың инъекциялық тәсілі [АС 22126] " деп аталатын авторлық куәлік алынған, ол суды тікелей өсімдіктер бойына беруді қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде ҚР-да алдын ала патенттер алу және "эксперименталдық зерттеулерді қажет ететін суғарудың инъекциялық жүйесі" патенттерін бірнеше нұсқада беру туралы оң шешім қабылданды.
Жұмыстың жаңалығы суды, тікелей өсімдіктің түпкі жүйесіндегі биологиялық белсенді нүктесіне берумен ерекшеленеді. Берілген су осмоттық қысым күштің көмегімен өзекті жоғары қарай жапырақтың жасушасына қарай жылжиды. Өсімдіктер суды тек қана жапырақ арқылы транспирациялауға қолданады, қалған жоғалған су нөлге теңестіріледі.
Ғылыми құндылығы: Суғаруға берілген суды 80-87% үнемдейді.
Қорғануға берілетін, негізгі ұсыныстар:
- Күнбағыс дақылын инъекциялық әдіспен суғару технологиясы.
Жұмыстың апробациясы. Зерттеулер нәтижелері кафедра отырыстарында (2012 жылы 30 қыркүйек және 2012 жылы 6 қаңтарда).
Диссертацияның материалдары жарияланған. Диссертацияның негізгі материалдары білім Министрлігінің Ғылыми журналында, Ізденістер, нәтижелер (Поиски, результаты) №1(2012 жыл) және №3(2012 жыл) ғылыми журналында жарияланды. 2012 жылы өткен Tempus бағдарламасының конференциясында суғару технологиясының тиімділігі ұсынылды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация ... бетті, компьютермен терілген, ... бөлімнен, ... . кестеден, ... сурет және ... әдебиет тізімінен тұрады.
1 БӨЛІМ. СУҒАРУ ӘДІСІ МЕН ТЕХНИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ (ӘДЕБИ ШОЛУ).
Өсімдіктерді баптап өсірудегі агротехникалық суғару әдістерімен техникасы болып табылады. Суғару әдісі мен техникасы суғару жүйесін іске асыруға өте зор.
Суғару әдісімен техникасы тарихы өте ерте заманнан белгілі. Мысалы: Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азия мемлекеттері көне заманнан бері жерді беткейлеп суғарып келеді(қарықпен, палмен және тақталап).
Бұл суғару әдістері осы күнге дейін кеңінен пайдаланып келеді. Осы суғару әдісімен технологиясының параметрлерін көптеген жылдардан бері, көптеген ғалымдар айналысып келеді. Мысалы айтсақ: А.Н.Костяков [1], А.Н.Аскоченский [2], Я.Бочкарев [3], Д.А. Суюмбаев [4], Н.Т.Лахтаев [5], В.Ф.Носенко [6], Ж.Т.Мустафаев [7], М.С.Григорьев [8], А.Т. Айменов [9], В.А.Сурин [10], И.А.Шаров [11], В.Я.Чичасов [12], Б.Б.Шумаков [13], В.А.Духовный [14], Э.В.Гершунов [15], О.З.Зубаиров [16], Ю.Р.Кван [17], А.Г.Рау [18], А.А.Калашников [19] және де басқалар айналысқан.
Суғару жүйесін ары қарай дамыту технологиясы үшін, суды топыраққа берудің дискретті әдісі мен тамшылатып суғару, жаңбырлатып суғару жүйесі және т.б. тәсілдер ұсынылды. Бірақ қымбатшылық салдарынан олар кең қолданысқа ие бола алмады.
Соңғы уақытта әлемнің барлық елдерінде суғару техникасын дамытудың бір жолы жаңа типтегі суғармалы жүйелерді құру болып табылады, ол өз кезегінде өсімдікті үздіксіз сумен қамтамасыз етіп отыруға негізделген.
Бұл тұрғыда ерекше назарға, тамшылатып және инъекциялық суғару жүйесі түседі. Бұл жүйелерді құруға негіз болған себептер:
- полимерлер өнеркәсібінің қарқынды дамуы, ол суғару жүйесінің аз диаметрлі құбырын жасау және қажетті сападағы полимерлі материалдардан жасалған құрылғыны құру құрылысын бастауға мүмкіндік береді;
- жоғары өнімді пайдалануды қажет ететін, су ресурстарының тапшылығы.
Тамшылатып суғару әдісі, қазіргі кезеңге сай алғаш рет шамамен 1948 жылы Ұлыбританияда, жылыжайдағы ауылшаруашылық дақылдарды суғару үшін енгізілген. 1960 жылдың соңына қарай тамшылай суғару әдісін Израильдің шөлді аймақтарын суғару кезіндегі табысты тәжірибеден кейін бұл тәсіл Австралияда, Европада, Израильде, Жапонияда, Мексикада, Оңтүстік Африкада және АҚШ-та кең қолданысқа ие болды. 1973 жылдың соңында Израильдегі тамшылай суғару әдісі 6 мың га құрады және жылына 500-1000 га дейін өсті. Бұл елде бау-бақшалар, жүзімдіктер, цитрустар, банандар, жеміс-жидектер, көкөністер суғарылды.
Еуропа елдерінде тамшылатып суғару ауқымы (Швецияда, Голландияда) 15 мың га құрайды және ол жақын арада, болашақта жылына 25%-ға өседі. Оңтүстік Африкада тамшылатып суғару әдісі 1969 жылы пайда болды. Мұнда тамшылатып суғару ауқымы 3,5 мың га құрайды. АҚШ-та алғаш рет тамшылатып суғарудың өндірістік жүйесі 1970-1971 жылдары (600 га) пайда болған, ал 1972 жылдың соңында тамшылатып суғару көлемі 8 мың га, 1973 жылы - 16 мың га, 1974 жылы - 28 мың га жетті. Тамшылатып суғарудың негізгі аудандары Калифорнияда орналасқан. Австралияда тамшылатып суғару тәсілімен 10 мың га, ал Мексикада - 6,4 мың га суғарылады.
ТМД елдерінде тамшылатып суғару әдісі бойынша зерттеулер 1970 жылдан бастап жүргізіле бастады.
Тамшылатып суғару әдісінің маңыздысы ол суды өсімдіктің тамыр жүйесіне үздіксіз беру болып табылады (сағатына 1 ден 10 л дейінгі шығын есебімен). Сонымен бірге суғармалы сумен қатар, бір мезетте ерітінді минералды тыңайтқыштар мен гербицидтерді беруге болады. Тамшылай суғару әдісінің тиімді деңгейде үздіксіз топырақ ылғалдылығын ұстап қалу әрекеті, өсімдіктің тамыр жүйесінде жағымды азықтық режимді түзеді, ол сонымен қоса жоғары және тұрақты өнімдерді алу үшін қолайлы жағдай туғызып отырады.
Көптеген оқымыстылар басқа суғару тәсілдерінен тамшылатып суғару әдісінің бірқатар артықшылық қасиеттерін дәлелдеп берген, олар келесідей:
- топырақ өсімдіктің тамыр жүйесінде ылғалданады, ал қатар аралығында ол құрғақ болып қалады, ол топырақтың ластануын азайтып, өңделуін жеңілдетеді;
- бет жағын күрделі жоспардан өткізу қажеттілігі алынып тасталады;
- суғармалы су мәнді түрде үнемделеді (АҚШ оқымыстыларының ойынша тамшылай суғарудағы суғармалы судың шығыны жаңбырлатын суғарудан орта шамамен 60 %-ға аз болады);
- суландыру үшін қымбат тұратын су жинақтаушы құрылғыларды жасамай-ақ кез келген су көздерін пайдалануға мүмкіндік бар;
- еңбек шығындары арзандатылады;
- суғармалы өсімдіктерге басқа әдістердің зияны тимейді;
- суландырмалы эрозия болмайды, ол тамшылай суғару әдісін тік баурайларда да қолдануға мүмкіндік береді;
- суғармалы сумен қатар минералдық тыңайтқыштарды бірге беру мүмкіндігі туады;
- пайдаланудың оңайлылығы және жүйені қалпына келтіру жеңілдігі;
- суғаруды қарапайым техникалық құралдармен толық автоматтандыру және механизациялау мүмкіндігі пайда болады;
- ауылшаруашылық дақыл өнімінің белгілі мөлшерде артуы (ағылшын мәліметтеріне қарағанда басқа суғару әдісіне қарағанда тамшылай суғаруда ауылшаруашылық өнімі әр гектарда бірлік көлемдегі су есебінен 100 және 25%-ға артып отырады).
Тамшылатып суғару жүйесін пайдалану кезінде суғармалы суды үнемдеу қарқынды суғарумен салыстырғанда келесідей болады: бау-бақшаларды суғару үшін - 60%, жүзімдіктерді - 50%, мақтаны- 35-40% құрайды [18-19].
Сонымен бірге өнімнің сапасы жақсарады және келесідей аралықта өнім сапасы артады: бау-бақшаларда - 35-40%, жүзімдіктерде - 50% дейін, мақталықта - 25-30% . Бірақ, тамшылай суғару жүйесі әлдеқайда тиімді болып табылады және ол суғармалы судың тұздылығының сапасына жоғары талап қояды [19].
Тамшылатып суғару жүйесіндегі тазарту құрылыстарының құны күрделі салымның жалпы сомасының 15 тен 30%-ын құрайды. Тамшылатып суғару жүйесінің құрылысы мен жабдықтарының материалдық құны келесідей болып келеді: бау-бақшалар үшін - 1500, жүзімдіктер үшін - 2000, жыртылмалы дақылдар - 3000 доллга дейін, ал Израильда 6000 мың долл.га дейін [30]. Сонымен қоса қысым беретін құрылғылар мен құбырлардың түйісуі суғару жүйесінің құнын арттырады. Мұндай тамшылатып суғару жүйесінің құнының қымбатшылығы салдарынан ол Қазақстанда кеңінен қолданыла алмайды.
Осындай әдіспен, біздің республикамыздағыдай, әлем елдерінде де суғарулар жаңбырлатып, тамшылатып, топырақ астымен және шалағай әдістермен жүргізіледі. Осы барлық суғару әдісінде су - суғару көздерінен көп мөлшердегі шығын шығара отырып, топырақтың бетіне немесе ішкі жағына беріледі. Мұндай "қымбат судың" көп мөлшері топырақта қалып қояды немесе тіптен жоғалып кетеді.
Қазіргі кезде біздің шаруаларымыз ауылшаруашылығында әр егістік гектарын суғара отырып, 3000-10000 және м3 су жұмсайды, оның 85-90% өнімсіз жұмсалып кетіп жатады. Сонымен бірге, біз бүгін көп мөлшердегі суды жарата отырып, өсімдікті емес, топырақты суғарамыз. Су тапшылығына байланысты қазіргі кезде "топырақты суғару" әдісінен "өсімдікті суғару" әдісіне көшуіміз керек. Суды міндетті түрде өсімдіктің сабағына жіберу керек.
Өсімдік суды үздіксіз және жеткілікті мөлшерде тек қана транспирация үшін ғана алуы қажет. Өсімдік суды тамырдың барлық бет жағымен сормайды, тек түпкі қылтанақтары арқылы сорады. Тамырдың топырақтағы суды сіңіруі өсімдік жасушасындағы және топырақ ерітіндісіндегі осмоттық қысымның әртүрлілігіне байланысты болады. Бұл тамыр сорғыш күш деп аталады. Су тамырдан жер үстіне қарай оның жапырақтарын транспирациялау арқылы ағады.
Судың өсімдік сабағы бойымен (немесе сорғыш күш бойымен) жоғарылап ағысын академик И.А.Шаров Лаплас теңдеуімен білдірген [19]:
(1.1)
мұндағы: - сұйықтықтың молекулалық ілінісу күші;
- сұйықтықтың меншікті салмағы;
g - салмақ күшінің үдеуі;
r - сұйықтықтың көлемді массасы.
Судың жоғары ағысының биіктігі немесе сору күші екі факторға тәуелді: сұйықтықтың молекулалық ілінісу күші мен сұйықтықтың меншікті салмағы. Суғармалы суды қатты қыздырған жағдайда бірінші көрсеткіш азаюы мүмкін, ал егер суда газ және ауа болса, онда керісінше, судың көтерілу биіктігі артады.
Өсімдіктің жер астындағы және жер бетіндегі физиологиялық еркешеліктеріне байланысты суды міндетті түрде ксилемаға беру керек. Бұндай жағдайда басқаша мәселе пайда болады: су берілуінің транспирация қарқындылығына жақындау әрекеті.
Соңғы жылдардағы мелиораторлар мен физиологтар жүргізген, теориялық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде судың берілуінен суды тұтыну әрекетіне жақындауы кезінде тиімді өнімге қол жеткізу мүмкін болды. Суды өсімдікке тең немесе жақын транспирациялық әдіспен беру өсу процестеріне теріс әсер етпейді.
Суғарудың инъекциялық әдісі Алматы облысында сыннан өткен, мысалы, сүр шөпте жүгеріні суғару арқылы жүргізілген. Бірінші рет "топырақты суғару" әдісінен "өсімдікті суғару" әдісіне өту мүмкіндігі суғармалы суды өсімдіктің ксилемасына беру жолымен дәлелденді. Берілген су тек қана транспирацияға жұмсалады, ал өсімдік өзіндік суғаруға ауысады.
Суғарудың инъекциялық әдісі суғармалы суды едәуір үнемдейді. Мысалы, сүр шөптегі жүгерінің суғармалы мөлшері инъекциялық әдісте құрғақ жылдары 264-365 м3 га, ал дымқыл кезде - 31-60 м3 га құраса, онда жылғаларды суғаруда ол сәйкесінше 3900...4800 және 830...1600 м3 га тең болған. Транспирацияның жоғары өнімділігі белгіленген (1 кг суға 5 кг құрғақ зат). Сүр шөпте жүгеріні инъекциялық әдіспен суғару кезінде өнім сапасын арттыру үшін оны шамамен 12-15% жеткізу қажет болды. Суғармалы судың жоғары өнімділігі орнатылды: инъекциялық суғару кезінде 1 м3 суғармалы су 7,5 ц дейін жетті, сонда ол жылғаларды суғару кезінде 0,62 ц теңеседі [11-13].
Жүйенің қалыпты жұмыс жасауы үшін өсімдіктің даму фазасына байланысты судың биіктігі 1012 см аралығында болуы қажет. Ең жоғары қысым гүлдену және дән сала бастаған кезде болады.
Суғарудың инъекциялық әдісін қолданудың жылдық үнемді нәтижесі 0,57 млн. тенгені құрайды, соның ішіндегі таза жыл сайынғы табыс 40 га 0,25 млн. тенгеге жетеді. Салымның орнын толтыру мерзімі - 6,6 жыл [34]. Әр өсімдіктің өзіндік биологиялық ерекшелігі болады, сондықтан әр дақыл үшін инъекциялық суғару технологиясы құрылуы қажет, ол осы жұмыстың тапсырмасы болып табылады.
Топырақтағы судың алмасу серпіні мен ондағы өсімдікті өңдеу күн энергиясының түсуіне, жауын-шашынға, ауа температурасы мен топыраққа, жел бағытына және де басқа климаттық факторларға, сонымен қоса суғару техникасы мен әдісіне, суды беру шартына байланысты болады. Топырақтың сумен алмасуына өсімдіктер әсер етеді, ал жер үстіндегі бөлігі өзінің фитоклиматын түзеді, ал жер астындағы, яғни түпкі тамыр жүйесі топырақтан суды жұту қарқындылығын және оны сабағы мен жапыраққа транспирациялауға беруді және өсімдік ұлпасын құруды анықтайды.
Қазіргі кезге дейін топырақтың су алмасу режимі жайлы, өсімдіктің өмірі мен өнімді қалыптастыруы жөнінде көптеген деректер жинақталған.
Ұсақ шаруашылықтарға мелиорациялық жұмыстарды жүргізу үшін әлдеқайда тереңдетілген зерттеулермен танысуы қажет және өсімдікттердің суды тұтыну заңдылығы жайында толық мағлұматтарды білуі қажет, соларға негізделе отырып суғармалы егіншілік, суды үнемдеу, бірлік өнімдерді қалыптастыруға кететін нақты су шығыны жайындағы сауалдарды шешу мүмкін болды; судың пайдасыз ысырапқа кетуі, жиынтық су тұтынудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Соңғы жылдардағы мелиораторлар мен физиологтар жүргізген, теориялық және эксперименталдық зерттеулер нәтижесінде судың берілуінен суды тұтыну әрекетіне жақындауы кезінде тиімді өнімге қол жеткізу мүмкін болды.
Бұл жағдай өсімдіктің өсіп-жетілуі мен өнім беруіне әсер ететін теориялық түсінікке сәйкес келді (Уі):
Уi = Аі (2fі-fіk), (1.2)
мұндағы, Аі - і-ші фактормен қамту кезіндегі оңтайлы өсім (өнім);
fi - і-ші факторлы суғармалы шама;
Берілген мән қандай да бір басқарылатын фактордың ең азз тербеліс шамасын білдіреді, мысалы су беру.
Суды өсімдікке теңдей немесе жақын транспирациялық бейімділікпен беру әдісі оның өсуі мен дамуына әсер етпейді. Өсімдікке су беруді су тұтыну әрекетіне жақындастыруда суғару техникасы үлкен рөл атқарады.
ТМД елдерінде осы тұрғыда әртүрлі экономикалық технологиялар мен техникалық құралдар жасалған; синхронды-импульстық жаңбырлату әдісі (СИД, КШД, импульстық-тамшылай суғару, үзілмелі жаңбырлату ДЖУ, автоматтандырылған шлангылы суғару құрылғысы АЖУ-32,баяу жаңбырлату шлейфы, майда дисперсиялық жаңбырлату,тамшылай-инъекциялық суғару және т.б.).
Бірақ бұлардың ешқайсысы суғару әдісін өсімдіктің органы арқылы транспирациялауға сәйкес жүргізіле алмайды.
Өсімдіктің су алмасу режимін түпкілікті зерттеу ісін Н.А.Максимов өткен жүз жылдықтың 20-30 жылдарында басталған.
Н.А.Костякова мен басқа да мелиораторлардың теориялық тұжырымдарын Н.А.Максимов, Н.С.Першов, А.С.Кружилин, Ф.Д.Сказкин және т.б. физиологтар жалғастырған.
Су режимі бойынша жинақталған айғақ материалдары мен талдаулар өсімдікке судың берілу процесін нақтылап сипаттауға, жасуша шырыны мен сыртқы ерітіндінің осмоттық қысымының өзгеру параметрлерін анықтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі кезде ауылшаруашылық дақылды суғару ісі суармалау режиміне сәйкес жүргізіледі.
Алқапқа берілген сулар үш негізгі құрамасы бойынша бір мезетте буланып кетеді: топырақтың өздінен булануы, өсімдіктерді транспирациялау мен табиғи және жасанды жауыннан булану.
Мелиорациялық тәжірибеде бұл құрамалар күрделілігі мен ылғалды жұмсау барысына байланысты жеке жеке анықталмайды және қосынды шамамен өлшенеді. Біздің көзқарасымызша, мұндай тәсіл нақты емес, себебі суды мұндай жинақтап жұмсау кезінде судың тек бір бөлігі ғана өсімдіктің денесі арқылы жүріп өтеді, яғни транспирация әрекеті жүреді. Қалған бөлігі пайдасыз жоғалып кетеді.
Транспирациялау әрекетін Дальтон заңына бағынышты физикалық процесс ретінде қарастырған жөн. Судың өсімдік бойымен түсуі және ағуы, тамырдағы қысымы мен судың жапырақ бойымен булану кезіндегі қысымның әртүрлілігі арқылы түсіндіріледі. Ауаны су парымен қанықтырған кезде транспирация төмендейді, себебі жапырақтан ылғал буланбайды.
Транспирацияның қарқындылығы Т транспирлейтін бет жағының аралығындағы су парының әртүрлі концентрациясына (F-f) тікелей пропорционалды және жапырақтың диффузиялық кедергісінің сомасына керісінше PoundД пропорционалды.
И.Стефан мен Б.И.Средневский академиктер орнатқан заңдылық бойынша су көбінесе саңылаулар арқылы буланады.
Т= K ·4R· (F-f)B,
(1.3)
мұндағы , К- диффузия коэффициенті;
R- саңылау радиусы;
F- бет жағындағы бу серпінділігі;
f- пардың нақты қысымы;
В- атмосфералық қысым.
(F-f) әртүрлілігі ауа ылғалдылығының тапшылығы болып табылады.
Топырақтың тиімді артуы кезіндегі жапырақтың беткі жағындағы транспирация көлемі буланады. Мұндай жағдайда ол энергетикалық ресурстарға тәуелді болады: күн радиациясы мен жел жылдамдығы. Бұл тәуелділік түнгі уақытта ең аз мәнге және ең көп 13...14 сағатты тәуліктік режимге ие болады.
Транспирация артқан сайын жапырақтың температурасы төмендейді. Оның нәтижесінде буланған жапырақтар қызып кетпейді. Тіпті жадыраған жарық та қараңғыда жүретін транспирациямен салыстырғанда транспирацияны 30-40%-ға арттырады.
Визнер мәліметтері бойынша, жүгері жапырағы қараңғыда 97 мг суды буландырады, ал жадыраған жарық кезінде - 114 мг, тікелей күн сәулесі кезінде - 785 мг [4].
Тәулік барысына қарай транспирация өзгеріп отырады. Таңғы уақытта ол әлсіз болады, ол ауа температурасы көтерілген сайын арта бастайды, ал кешке қарай қайтадан төмендейді. Өсімдіктің транспирациясын салыстыру үшін әдетте оны жапырақтың аудан бірлігі мен уақытына қатысты өзгертеді. Мысалы, жапырақтың бірлік кеңістіктегі, бірлік уақыттағы буланған судың мөлшерін транспирация қарқындылығы деп атайды.
Әр өсімдікте трнспирация қарқындылығы тәулік бойына әртүрлі болады, күндіз ол көптеген өсімдіктерде К сағатына 15-250 г , түнде - 1-20 гр болады [5]. Транспирация көрсеткішін транспирациялық коэффициентпен білдіруге болады, ол өсімдіктің 1 г құрғақ затты жинау уақытындағы қанша су грамын тұтынатындығын көрсетеді. Шөпті өсімдіктер үшін оның көлемі 300-400 гр тең [5].
Өсімдіктің жинақтаған құрғақ заттағы граммдар санын - транспирацияның өнімділігі деп атайды. Ол 1ден 8 гр аралығында тербеліп тұрады. Егер транспирация қажетті процесс болып табылса, онда ауылшаруашылық алқаптағы физикалық булану қажет емес процесс болып табылады.
Қазіргі кезде біздің шаруаларымыз ауылшаруашылық жайылымдарын суғара отырып егістіктің әр гектарына 3000-10000 және одан да көп мН суды жұмсайды, оның 85-90%-ы өнімсіз жұмсалып кетеді. Сондықтан қазір мұндай судың жоғалу түрін жоюға және төмендетуге қатысты өткір мәселе тұр.
Өсімдіктер суды үздіксіз тек қана транспирация үшін жеткілікті мөлшерде алуы керек. Егер суды берудің осындай әдістерін жасау мүмкін болса, онда суғармалы суды көп мөлшерде үнемдеуге болады.
Суғару әдістерінде әлі кезге дейін топырақты және ауаны ылғалдандыруға қажетті суды жоғалту жалғасып келеді. Берілген судың кейбір бөлігі өсімдіктерге жұмсалмай, булануға кетіп жатады.
Суғарудың техникалық құралдары мен жаңа озық технологияларын енгізу және күрделі көпжоспарлы сауалдарды шешуге бағытталған мәселе қазіргі кездегі ауылшаруашылығын дамытудағы ең маңызды кезең болып табылады. Бұл жұмыс осы мәселеге арналған.
2 БӨЛІМ. ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жалпы аймаққа сипаттама
Талдықорған өңірі Қазақстанның оңтүстік шығысында орналасқан. Оңтүстікке дейін 375 км, ал батыстан шығысқа қарай 480 км-ге созылып жатыр. Жалпы көлемі 118,5 мың км2 немесе республиканың 4,3 %.
Табиғи және экономикалық мүмкіндіктерінің әртүрлілігі облысты нақты алты аймаққа бөлуге мәжбүр етеді. Әрқайсысы белгілі бір ауыл шаруашылығы өндірісіне бейім:
1. Мәңгілік қар, мұз, шөгінді аймағы.
2. Биік таулы мұз, альпі және субальпі көгалды аймақ.
3. Таулы жеміс, сүтті-етті мал шаруашылығы мен картоп шаруашылығы аймағы.
4. Таулы далалы-дәнді-дақылдар, көкөніс және техникалық дақылдар, бау-бақша мен сүтті мал шаруашылығы аймағы.
5. Тау етегі, шөлді-далалы-суармалы егіншілік пен биязы жүнді қой шаруашылығы.
6. Шөлді, етті бағыттағы мал шаруашылығы мен қой шаруашылығы аймағы.
Облыс ауыл шаруашылығы өнімдерінің 60 %-ке жуығы мал шаруашылығы, 40 %-тен астамы егін шаруашылығына түседі. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 8870,1 мың га, оның 78,6 астамы, яғни 6710,2 мыңы жайылым оның ішінде суландырылғаны 5876 мың га, жыртылатын жері 850 мың га, бұдан суарылатын жері 223,9 мың га, шабындығы 292,3 мың га, орманы 392,5 мың га.
Ауыл шаруашылығының басты саласы-егіншілік. Егісі 900,7 мың га суарылатыны 223,9 мың га, оған дәнді-дақылдар 590,1 мың га негізінен жаздық және күздік бидай, күріш, арпа, сұлы, тары, жүгері және мал азықтық дақылдар, техникалық дақылдар негізінен қант қызылшасы, күнбағыс, картоп, көкөніс, бақша дақылдары және жүзім егіледі.
Талдықорған алғашқыда 1944 жылы 16-шы наурызда облыс орталығы болып құрылып, 1959 жылы 06 маусымда территориясы Алматы облысы құрамына қосылуына байланысты таратылды. Кейіннен қайта 1967 жылдың 23 желтоқсаныныда құрылып 1997 жылдан бері Алматы облысына қосылған.
Талдықорған аумағы Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылсаяқ, Қоскеліншек, Қызылтас, Қараүңгір т.б.) Солтүстік шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу қақпасы, Бортола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шанның Кетпен жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен және оңтүстік батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле тауының Айтау, т.б. аласа таулар мен тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік батысында Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады.
Тарихи деректемелер мен зерттеулергде Жетісу атын құрайтын жеті өзен туралы әр түрлі пікір бар. А.Гейнс бұлардың қатарына Лепсі, Басқан, Сарқан, Ақсу, Бүйен, Қаратал және Көксу өзендерін жатқызған.
Тарихи әдебиетте Жетісу ұғымына Шу алқабы мен Нарын өзенінің жоғары ағысын қамтитын атырап та кірген. Археологтар, тарихшылар мен географ мамандар Жетісуды Солтүстік-шығыс Жетісу және Оңтүстік-батыс Жетісу деп екіге бөлді.
Жер жәннаты - Жетісу өлкесінің географиялық нысандары мен табиғи байлығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, жүйелі түрде сипаттама беру үрдісінде Ш.Уалихановтың еңбегі ерекше.
2.2 Жер бедері.
Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне ұласатын солтүстік бөлігі - көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Басым бөлігін Сарыесік-атырау, Тауқұм,Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле аңғарларына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. Облыстың оңтүстік-шығыс бөлігі таулы келеді. Солтүстік-шығыста Жетісу Алатауының сілемдері көмкерген. Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген. Осы тұста Жетісу Алатауының ең биік шоқысы - Бесбасқан орналасқан. Тау сілемдерінде 1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы аумағы 1,3 мың км2-ге жуық. Алатаудың кейбір сілемдері өз маңындағы жазық өңірге сұғына еніп жатыр. Облыстың оңтүстік және оңтүстік шығысы Солтүстік Тань Шань сілемдерінің Іле, Күнгей Алатаулары аралығында Іле ойысы жатыр. Оңтүстік батысы мен батысында Шу, Іле аласа таулары және Жусандала, Қопа, Бозой, Қараой үстіртті жазықтары жайғасқан. Тарбағатай жотасы мен Жетісу Алатауы аралығын ауқымды Алакөл ойысы алып жатыр. Бұның батысындағы жазық жағалау Балқаш көліне, оңтүстік-шығыс жағы Жетісу қақпасына жалғасады.
Шығыстағы ірі тау массивтерінің бірі - Жетісу Алатауы. Оның ұзындығы 450км, ені 100-200 км. Шығыс бөлігі Қытай жеріне өтеді. Көксу, Бортола өзенінің аңғарлары тау жүйесін екі жотаға бөледі. Солтүстік Жетісу жотасы доғаша иіліп, сыртын оңтүстікке береді. Оның шығыс бөлігі биік әрі мұздықты болып келеді. Батысында аласа шағын жоталарға тармақталып барып, Балқаш маңы жазығына ұласады. Жотаның солтүстік беткейі бірте-бірте сатыланып, аласарады да тауалды жазығына айналады. Мұнда көптеген шағын тау массивтері (Күнгей, Суықтау, тастау, Шыбынды т.б.) жатыр. Бұлар өзара тауаралық ойыстармен бөлінеді. Оңтүстік жетісу жотасы негізінен ірі Тоқсанбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады. Ең биік шыңы - Бесбасқан (4464м) Солтүстігінде Жетісу жотасы құрамындағы Көкжота тауларында. Жетісу Алатауының солтүстік беткейінен Тентек, Лепсі, Басқан, Ақсу, оңтүстік беткейінен Көксу, Боратола, Қора, Үсек т.б. өзендердің аңғарлары басталады. Оңтүстік беткейдегі өзендердің суы тұщы, тасуы күшті. Жетісу Алатауының оңтүстік етегі Іле ойысымен шектеседі. Ойыстың батыс бөлігін Қараой және Итжон үстірттері қамтиды: Бұларды Іле өңіріндегі Қапшағай шатқалы бөледі. Іле аңғарының Қазақстан жеріндегі ұзынндығы шамамен 250км, енді жері 50-55 км, негізінен қалың борпылдақ шөгінділерге толға, сол сол жағалауында құмды, құм төбешікті жер бедері қалыптасқан. Қапшағай бөгенінің салуына байланысты Іле аңғарының біраз бөлігі су астында қалды. Оңтүстік-шығыста Тань Шань жүйесіне жататын ірі тау жоталары (Қазақстанның ең биік тау жотасы - Хан Тәңірі шыңы 6995) осында жатыр. Бұл массив жоталары өте күрделі тілімденген әрі өтуге қиын. Хан Тәңірі шыңы бүкіл Тянь Шаньдағы мұзданудың негізгі торабы, ірі мұздықтар да осында шоғырланған.
Облыс жерінде Тянь Шань тау жүйесінің Күнгей және Теріскей Алатау жоталарының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді. Солтүстігінде Текес және Кеген тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен Кетпен жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м. Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік беткейі тік құлама, солтүстігі көлбеу.
Батысында Іле Алатауы аласа жетіжол, Кіндіктас тауына ұштасады да, одан солтүстік батыста аласа таулы, төбешікті Шу Іле сілемі бөлініп шығып, Балқаштың батыс жағалауына дейін созылады. Іле Алатауының оңтүстік беткейі терең шатқалдармен және каньондармен тілімделген. Мұнда сел тасқыны, қар көшкіні сияқты құбылыстаржиі болады, ірі тау торабы орналасқан [160].
2.3 Аймақтың климаты.
Облыс аумағының климаты тым континетті. Себебі ол үлкен материктің кіндігінде орналасқан әрі оңтүстік жағы таулармен қоршалған. Климаттың континеттігі жыл бойында, сондай-ақ, тәулік ішінде температураның күрт аутқуынан, бұлттылықтың және жауын-шашынның аздығынан байқалады. Жыл маусымының климатында үлкен айырмашылық бар. Қысқа, ылғалды әрі жылы көктем шапшаң түрде ыстық жазға ауысады. Күзде температура кенет өзгеріп, үсік жүреді, жаңбыр аралас қар жауады. Қыс едәуір салқын әрі құбылмалы болады.
Жаз айларында облыс жеріне Іле аңғарымен және жетісу қақпасы арқылы келетін оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жылы ауа массаларының тауалды жазықтарын және тау бөктерлерін күшті қыздырады. Жаз мезгіліне ашық және ала бұлтты ауа райы тән. Температура тез жоғарылап, булану күшейеді. Үш айда жылдық жауын-шашынның 15-20%-ы түседі. Жаздың ерекшелігі тауалды жазықтары мен бөктерлерінің өзгешелігінен айқын көрінеді. Биіктеген сайын температура төмендеп, ылғал молаяды, жауын-шашынның түсімі артады. Тауалды жазықтарға қарағанда тау беткейлері мен бөктерлерінде жазғы ыстық онша сезілмейді.
Қыста облыс аумағы солтүстік-шығыстан есетін ауа массаларының әсеріне ұшырайды. Олар Батыс Сібір жерінде қалыптасып, облыстың солтүстік бөлігіне келгенде жергілікті ауа массасын күрт суытады. Салқын ауа енгенде циклондық әрекетті күшейтеді. Бастапқыда бұл құбылыс биік таулы аудандарда байқалып, кейін тау бөктерлеріне көшеді. Ауа массаларының бұл қозғалысы ауа райын өзгертіп, бұлт қоюланады, жауын-шашын күшейіп, қарлы бұрқасын пайда болады.
Ауа райының қалыптасуына оңтүстік батыстан келетін жылы ауа массаларының ықпалы зор. Олардың ағыны салқын ауа массаларына қауышқан кезде аа райы құбылып, қыс ортасында жылымық түседі. Жылымықтың аязды сәттермен алмасып келуінен жер бетін көктайғақ қаптайды.
Температура мен жауын-шашын режимдеріне сүйеніп, облыстың аумағын үш: жазық, тауалды және таулы климаттық белдеуді бөлуге болады.
Жазық белдеу. Балқаш, Сасықкөл, Алакөл аудандарын, Іле ойысы тау етектеріне дейінгі жерлерді қамтиды.
Облыстың жазық бөлігінің климаты тым континентті, қысы суық, ал жазы аңызақ ыстық. Орташа айлйқ температураның амплитудасы өте үлкен, 88ºС-тан артады. Ауаның орташа жылдық температурасы 5,4 ºС-8,7 ºС шамасында аутқиды. Ауаның орташа айлық температурасы ең жылы айда (шілде) +25 ºС, ал салқын (қаңтар) айында -13,7 ºС.
Шөлді жазық аудандарының қысқы температурасы тауалдына қарағанда едәуір төмен. Ол солтүстік ендіктерден енген салқын ауа массалары облыстың жазық бөлігіне жайылады.
Жазықтық белдеуде жылдық жауын-шашынның мөлшері 191-306 мм-ге дейін аутқиды. Белдеу бөліктеріне жауын-шашынның түсуінің өзінде белгілі бір заңдылық бар, яғни оның мөлшері тауға жақындаған сайын артады.
Бұл белдеуде жыл бойы, негізінен, солтүстік-шығыстан жел есіп тұрады, оның орташа жылдамдығы 3-5 мсек.
Оңтүстіктің жазық аудандарына солтүстік пен оңтүстіктен ескен салқын аа массаларының жиі енуіне байланысты көктемнің соңында және күздің басында үсік жүреді. Жылымықтар мен үсіктердің алма-кезек келуінің әрі өкпек жел соғуының нәтижесінде кейде көктайғақ қаптайды.
Желтоқсанның ортасында тұрақты қар түсіп, наурыздың соңында ериді. Тұрақты 2-2,5 ай жататын қардың қалыңдығы 10-15 см-ге жетеді.
Таулы климаттық белдеу. Тау бөктері 1200 м-ге дейінгі биіктікті қамтиды. Климаттың континеттігі азайып, жауын-шашын көбейеді.
Таулы белдеуде желдің режимі салыстырмалы түрде біркелкі болады. Негізінен оңтүстік-шығыстан және оңтүстік-батыстан есіп
Орташа жылдамдығы 2-4мсек-қа жетеді. Ең ыстық ай шілденің орташа температурасы +22,4 ºС, ал еңсалқын қаңтар айының температурасы -8,0 ºС.
Тауалды белдемінде жауын-шашын молырақ, 400-630 мм-ге дейін, оның көп бөлігі көктемде түседі және ол эмферлі өсімдіктердің шүйгін өсуіне өте қолайлы.
Қар жамылғысы желтоқсанның басынан сәуір айына, биіктегі Қапал жерінде сәуірдің аяғына дейін сақталады. Қыста оның қалыңдығы 20-50 см-ге етеді. Салыстырмалы түрде тауалды климаттық белдеуінің климаты жұмсақ, жауын-шашыны мол.
Таулы климаттық белдеу биітігі 1500 м-ден жоғары орта және биік тауларды қамтиды. Облыстың оңтүстігін, оңтүстік-шығысын және шығысын алып жатқан таулы аймақ орографиясының күрделігімен ерекшеленеді. Климаты вертикалды және горизонталды бағытта күрт өзгеріске ұшырайды. Соған сай температура да, жауын-шашын да әр түрлі. Мұнда вегетациялық кезең және аязсыз күндер қысқа, өсімдіктер өсіп жетілуіне қажетті жылу жеткіліксіз. Орташа жылдық температура 2,4-6,8 ºС-қа дейін аутқиды.
Талдықорған өңірінде жауын-шашын мөлшері жылына 177-776 мм-ге дейін барады, батыстан шығысқа қарай көбейе беред (2.1 кесте). Жауын-шашын маусымдық кезеңде орта шамамен 58-279 мм-ге дейін болады.
2.1 кесте. Облыс территориясы бойынша түсетін жауын-шашын мөлшері
Аймақ
Метеостанциялар
Жауын-шашын мөлшері, мм
Жылдық
Жылы кезең
(ІV-X)
Суық кезең
(ІХ-ІІІ)
Маусымдық кезең
(ІV-VІ)
Көктем
(ІV-V)
3
Текелі
Аралтөбе
Березовка
Аманбухтер
658
776
698
552
425
509
462
335
233
267
236
217
249
279
259
181
176
177
169
128
4
Сарқан
Лепсинск
Талдықорған
Қоғалы
Қабанбай
494
689
375
499
596
301
439
214
332
289
193
250
158
167
307
163
234
118
185
157
115
164
85
120
116
5
Үш арал
Үш төбе
Ақсу
314
258
316
165
149
192
149
109
124
87
83
105
64
60
75
6
Матай
Наймансүйек
Лепсі
Жаркент
219
177
194
178
131
101
111
115
88
76
80
63
71
58
62
60
52
41
45
36
Жауған жауын-шашын өсімдіктерді көп жағдайда толық қамтамасыз ете алмайды. Жаз айларында ылғалдылық жетіспеушілік байқалады (2.1 сурет).
Көп жылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын мен ауа ылғалының динамикасы 2.2 суретте көрсетілген.
Өсімдіктің өсіп-өнуіне ыңғайлы ауа температурасы +10 ºС жоғары болуы қажет. Осы мерізімнің ұзақтылығы өсімдікке көп әсерін тигізеді. Көп жылдық орташа мәліметтер бойынша осы өңірде ауа температурасынң +10 ºС-тан жоғары болу ұзақтылығы 163-182 күн арасында.
Тәжірибе орналасқан шаруашылық тау етегінде орналасқан.
Көктем айында ауа температурасы тез ысып кетеді. Сондықтан егін егетін мерізімді жіберіп алмау қажет. Төмендегі 2.2 кестеде топырақтың толық қызып 10-15 ºС шамасында тұрақты болған күндері берілген.
2.1 сурет - Маусымдық кезеңдегі түскен жауын-шашын жиынтығы
2.2 Кесте - Егін егуге оптималды мерізім
Дақылдар
Өну кезіндегі топырақтың температурасы, ºС
Орта тәулікті топырақ температурасы, дән егілетін тереңдікте
Күнбағыс
Жүгері
Тары
Құлқайыр
Картоп
Қант қызылшасы
Қияр
Бұршақ
Қырыққабат
9-10
8-10
8-10
5-8
7-8
4-5
13-15
14-16
6-8
11-13
10-12
10-12
14-15
8-10
6-7
13-15
14-16
6-8
2.4 Су қоры.
Еліміздің басқа тауларына қарағанда Жетісу және Іле Алатауларының ылғалы мол. Өзен торының жиілігі жоғары. Балқаш көлі алабының артериясы - Текес және Күнгестің қосылуынан Іле өзені құралған. Бұл өзендер Тянь Шанның шығыс аймағынан ағып шығады. Іле өзенінің ұзындығы 1439км, алабының ауданы 140000км. Іленің аңғары кең. Қапшағай қаласының маңында өзенге ірі Қапшағай СЭС-і және Қапшағай бөгені салынған. Балқашқа құяр жерде өзен кең атырау түзіп, көптеген тармақтарға бөлініп ағады.
Кейбір өзендердің температуралық режимі бастауларында 0ºС-тан таудан ағып шығар бөлігінді 10-15 ºС-қа дейін өзгереді, ал жазық бөліктеріндегі өзендердің орташа жылдық температурасы 12-14 ºС-қа дейін және одан да артуы мүмкін. Таулы аудандар өзендері температурасының маусымдық өзгерістері суының мөлшеріне, толығу көздеріне, су жиналатын алаптардың орташа биіктіктеріне тікелей байланысты. Қар және мұздық суымен толығатын өзендердің ағысы тым артқан жағдайда су температурасы төмендейді, ал қар және жаңбыр суымен толығатын өзендер температурасы бір қалыпты жоғарылайды.
Таулы аудандар өзендерінің лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай артады. Лепсі, Ақсу, Шілік өзендерінің жоғарғы сағасында лайлылық 500-100гм3-ке жетеді.
Облыстың биік таулы аудандарында лай тасқындары жиі байқалады. Ол оңтүстік және оңтүстік шығыс аудандарында, әсіресе, Іле Үлкен және Кіші Алматы өзендерінде жиі болып тұрады. Лай тасқындарының түзілу ошақтары көне және қазіргі мореналар мен флювиогляциалдық шөгінділер жайғасқан альпі белдеулерінде, ал кейбір жағдайларда беткейлік мореналдық қабаттардан, делювийлік және аллювийлік шөгінділерден құралған аласа таулардан да байқалады.
2.2 сурет - Көп жылдық жауын-шашынның жүру жиынтығы. (1), ауа ылғалының жетіспеушілігі (2), вегетация кезеңі.
а) - Наймансүйек; б) - Панфилов; в) - Үш арал; г) - Үштөбе; д) - Талдықорған; е) - Қоғалы.
Тасқындардың сулы-тасты, лайлы-тасты және лайлы түрлері бар. Әсіресе, лайлы-тасты тасқындары жиі байқалады. Мұндай тасқындар су және ұсақ түйіршіктерден басқа да көп мөлшерде қиыршық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz