Ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың инновациялық техникалары мен технологиялары
КІРІСПЕ ... ...
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕР СУАРАТЫН ЖҮЙЕДЕГІ ЖЕР СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ (әдеби шолу)
1.1 Ауылшаруашылық өсімдіктерін суару техникасы мен технологиясы ...
1.2 Қазіргі замандағы күріш жүйесі және оларды жақсартудың жолдары ...
1.3 Ауылшаруашылығында төгілмелі суларды пайдалану ... ... ... ... ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ . КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Зерттеу объектісінің климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Инженерлі . геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар ... ... ... ...
2.3 Тапырақты . мелиоративті жағдайлар .
3 ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ, МІНДЕТІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ..
3.1 Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ...
3.2 Топырақтық тәжірибелердің сызбалары
3.3 Зерттеу объектісінің әдістемесі мен агроклиматтық жағдайлары ... ... ...
3.4 Тәжірибелік аймақтардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТТЕРДІ ЖЕРДІ СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
4.1 Жер суландырудың инъекциялық жүйесі
4.2 Жер суландырудың төменқысымды . тамшылы жүйесі ... ... ... ... ... ... ...
4.3 Төгілмелі сумен жер суландырудың топырақішілік . инъекциялы жүйесі
4.4 Инъекциялық әдіс кезінде силоспен жүгеріні суару режімін зерттеу ... .
4.5 Төменгіқысымды . тамшылы және инъекциялық жүйеде томаттарды (қызынықтырды) суарудың технологиясын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.6 Әртүрлі суару әдістері кезінде томаттарды (қызынықтарды) суарудың режимін зерттеу
4.7 Күріш суару технологиясы
5 ТЕХНИКАЛЫҚ ДӘНДІ ДАҚЫЛТЕРДІ СУАРУ ҮШІН ТӨГІЛМЕЛІ СУДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН СУДЫ ҮНІМДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ .
5.1 Төгілмелі су сапасын есептеу және оларды суаруға пайдалануға дайындау
5.2 Талдықорған қаласында күнбағысты төгілмелі сулармен суаруды зерттеу
5.3 Күнбағыс өсімдігінің өсуі мен дамуына төгілмелі сулармен суарудың әсері
5.4 Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жоңышқаны суару режимі
(№5 тәжірибелік аудан) ... .
5.5 Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жүгері астығын суаруды зерттеу (№ 6 тәжірибелік аудан) ..
5.6 Ауылшаруашылық дәнді дақылтерін суару режимінде зерттеудің материалдарын талдау .
5.7 ТССЖ проектілеуінде суару техникасы мен суармалау режимін құрастырудың ұсыныстары .
5.8 Қазақстанның тау суларын жинақтау, пайдалану және дайындаудың ұсынылған сызбасы
5.9 Алматы, Тараз, талдықорған және Қызылорда қалаларының төгілмелі суларын өзен суларының орнына пайдаланудың негізгі сызбасы ... ... ...
5.10 Суаруға пайдаланылатын қалалық төгілмелі сулардың ұсынылатын химиялық құрамы .
5.11 Төгілмелі сулармен суарылатын бөлінетін дәнді дақылдарды іріктеу және өнім сапасын бақылау
5.12 Ағые сулармен инновациялық суару әдістері тәжірибелерінің нәтижелері ...
6 ЖАҢА СУАРУ ӘДІСТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ .
6.1 Экономикалық тиімдікті анықтаудың әдістемесі
6.2 Инъекциялық және төменқысымды . тамшылы суару жүйесін салудың экономикалық тиімділігі (пайдаланылудағы және ұсынылып отырған нұсқалар)
6.3 Қалалық төгілмелі сулармен ауылшаруашылық мәдени өсңмдіктерді суарудың тиімді бағасы
6.4 Төгілмелі сулармен суару жүйесіне инвестициялық салымдар істеудің экономикалық тиімді бағасы
6.5 Күрішті өңдеудің экономикалық тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕР СУАРАТЫН ЖҮЙЕДЕГІ ЖЕР СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ (әдеби шолу)
1.1 Ауылшаруашылық өсімдіктерін суару техникасы мен технологиясы ...
1.2 Қазіргі замандағы күріш жүйесі және оларды жақсартудың жолдары ...
1.3 Ауылшаруашылығында төгілмелі суларды пайдалану ... ... ... ... ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ . КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Зерттеу объектісінің климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Инженерлі . геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар ... ... ... ...
2.3 Тапырақты . мелиоративті жағдайлар .
3 ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ, МІНДЕТІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ..
3.1 Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ...
3.2 Топырақтық тәжірибелердің сызбалары
3.3 Зерттеу объектісінің әдістемесі мен агроклиматтық жағдайлары ... ... ...
3.4 Тәжірибелік аймақтардың жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТТЕРДІ ЖЕРДІ СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
4.1 Жер суландырудың инъекциялық жүйесі
4.2 Жер суландырудың төменқысымды . тамшылы жүйесі ... ... ... ... ... ... ...
4.3 Төгілмелі сумен жер суландырудың топырақішілік . инъекциялы жүйесі
4.4 Инъекциялық әдіс кезінде силоспен жүгеріні суару режімін зерттеу ... .
4.5 Төменгіқысымды . тамшылы және инъекциялық жүйеде томаттарды (қызынықтырды) суарудың технологиясын зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.6 Әртүрлі суару әдістері кезінде томаттарды (қызынықтарды) суарудың режимін зерттеу
4.7 Күріш суару технологиясы
5 ТЕХНИКАЛЫҚ ДӘНДІ ДАҚЫЛТЕРДІ СУАРУ ҮШІН ТӨГІЛМЕЛІ СУДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН СУДЫ ҮНІМДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ .
5.1 Төгілмелі су сапасын есептеу және оларды суаруға пайдалануға дайындау
5.2 Талдықорған қаласында күнбағысты төгілмелі сулармен суаруды зерттеу
5.3 Күнбағыс өсімдігінің өсуі мен дамуына төгілмелі сулармен суарудың әсері
5.4 Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жоңышқаны суару режимі
(№5 тәжірибелік аудан) ... .
5.5 Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жүгері астығын суаруды зерттеу (№ 6 тәжірибелік аудан) ..
5.6 Ауылшаруашылық дәнді дақылтерін суару режимінде зерттеудің материалдарын талдау .
5.7 ТССЖ проектілеуінде суару техникасы мен суармалау режимін құрастырудың ұсыныстары .
5.8 Қазақстанның тау суларын жинақтау, пайдалану және дайындаудың ұсынылған сызбасы
5.9 Алматы, Тараз, талдықорған және Қызылорда қалаларының төгілмелі суларын өзен суларының орнына пайдаланудың негізгі сызбасы ... ... ...
5.10 Суаруға пайдаланылатын қалалық төгілмелі сулардың ұсынылатын химиялық құрамы .
5.11 Төгілмелі сулармен суарылатын бөлінетін дәнді дақылдарды іріктеу және өнім сапасын бақылау
5.12 Ағые сулармен инновациялық суару әдістері тәжірибелерінің нәтижелері ...
6 ЖАҢА СУАРУ ӘДІСТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ .
6.1 Экономикалық тиімдікті анықтаудың әдістемесі
6.2 Инъекциялық және төменқысымды . тамшылы суару жүйесін салудың экономикалық тиімділігі (пайдаланылудағы және ұсынылып отырған нұсқалар)
6.3 Қалалық төгілмелі сулармен ауылшаруашылық мәдени өсңмдіктерді суарудың тиімді бағасы
6.4 Төгілмелі сулармен суару жүйесіне инвестициялық салымдар істеудің экономикалық тиімді бағасы
6.5 Күрішті өңдеудің экономикалық тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Ел экономикасында жер игерудегі мелиорациялау және суландыру маңызды рөл атқарады, себебі мемлекеттің өндірістік сұранысқа деген тәуелділігін шешуге үлкен үлес қосады және ауыл халқын жұмыспен қамтамасыз етеді. Су ресурстарының жетісіздігінің өсуі және оларды тиімсіз пайдалану, суармалы жер игерудің дамуына шек қою жағымсыз факторларға алып келеді: торыпақтың екінші ретті сорлануы, суландыру жүйесінің техникалық жағдайының және шаруашылықтардың экономикалық жағдайларының төмендеуіне алып келеді. Осының нәтижесінде жалпы аумағы 2,32 млн. га жердің тек қана 1,3 – 1,4 млн. га ғана пайдаланылуда.
Қазақстан Республикасының ауылшаршашылық Министрлігінің жер игерудегі мелиорациядау мен суландыру жұмыстарын жоспарды түрде жүргізу туралы алдыға қойып отырған мақсаттары орынды. су ресурстарының жетіспеушілігі оларды рациональді және үнемді түрде пайдалану керектігін көрсетеді. Негізгі суды пайдаланушы ауылшаруашылығы болып табылады, мұнда төгілмелі сулар ауылшаруашылық дәнді дақылдарын суаруға пайдаланылады. Өсіп – жетілу (вегетациялау) кезінде суландыру жүйесі арқылы өсімдік түріне байланысты бір гектар жерге 4 пен 12 мың м3 шамасында, ал күріш егістігіне 20 және одан да жоғары мың м3 су жұмсалады. Бұл судың жер бетіне берілетін маңызды бір бөлігі топырақ бетінде физикалық булануға, фильтрацияға және торықтың өсімсіз бөлігіне жұмсалады. Яғни тек қана біраз бөлігі (10 – 15%) ғана өсімдіктің өсуі мен дамуына жұмсалады. Суды үнемдеу үшін, суарудың техникасы мен технологиясына орын бөлінеді. Суды суару кезінде жоғалтпай пайдалануға мүмкіндік беретін, қазіргі кезде пайдаланылатын барлық әдістер ішінде мүмкіндік беретін бірде бір әдіс жоқ. Бұл проблеманы шешуге жаңа іс шаралар қажет.
Қазақстан Республикасының ауылшаршашылық Министрлігінің жер игерудегі мелиорациядау мен суландыру жұмыстарын жоспарды түрде жүргізу туралы алдыға қойып отырған мақсаттары орынды. су ресурстарының жетіспеушілігі оларды рациональді және үнемді түрде пайдалану керектігін көрсетеді. Негізгі суды пайдаланушы ауылшаруашылығы болып табылады, мұнда төгілмелі сулар ауылшаруашылық дәнді дақылдарын суаруға пайдаланылады. Өсіп – жетілу (вегетациялау) кезінде суландыру жүйесі арқылы өсімдік түріне байланысты бір гектар жерге 4 пен 12 мың м3 шамасында, ал күріш егістігіне 20 және одан да жоғары мың м3 су жұмсалады. Бұл судың жер бетіне берілетін маңызды бір бөлігі топырақ бетінде физикалық булануға, фильтрацияға және торықтың өсімсіз бөлігіне жұмсалады. Яғни тек қана біраз бөлігі (10 – 15%) ғана өсімдіктің өсуі мен дамуына жұмсалады. Суды үнемдеу үшін, суарудың техникасы мен технологиясына орын бөлінеді. Суды суару кезінде жоғалтпай пайдалануға мүмкіндік беретін, қазіргі кезде пайдаланылатын барлық әдістер ішінде мүмкіндік беретін бірде бір әдіс жоқ. Бұл проблеманы шешуге жаңа іс шаралар қажет.
1 Костяков А.Н. Основы мелиорации. - М.: Сельхозгиз, 1960. -С.82-88.
2 Аскоченский A.Н. Планировка полей и усовершенствование техники полива-важнейшие задачи орошаемого земледелия // Хлопководство.-М.: Колос, I960. -№1. -С.47-50.
3 Бочкарев Я.В., Начальчук М.Ф. Практикум по автоматизации гидромелиоративных систем. - М.: Колос, 1980. -302с.
4 Кривовяз С.М. Техника полива хлопчатника в крупных хозяйствах.- Ташкент, 1934. -42 с.
5 Лактаев Н.Т. Полив хлопчатника. -М.: Колос, 1978.
6 Носенко В.Ф. Возможности и пути совершенствования технологии поверхностногополива // В сб.: Новое в технологии полива. -М., 1978. -Вып. 11. - С.12-13.
7 Мустафаев Ж.С, Абжапаров Б.М., Абдикаримов С., Пулатов К. Ресурсосберегающие технологии поверхностного орошения на юге Казахстана.-ДГМСИ. -Жамбул, 1985. -85 с.
8 Григорьев М.С, Ахмедов А.Д. Влияние внутрипочвенного орошения на водно-физические свойства почвы и продуктивность кормовых культур. В сб. науч. тр.: Водосбсрегающие технологии сельскохозяйственных культур.- Волгоград, 2001. -3 с.
9 Шумаков Б.А. Современные способы полива и пути их усовершенствования // В сб.: Орошаемое земледелие в Европейской части СССР. -М.: Колос, 1965. -25с.
10 Шейнкин Г.Ю. Совершенствование способов полива // Хлопководство. -М., I982. -№7. -C.34-35.
11 Шейнкин Г.Ю. Техника орошения в Таджикистане. -Душанбе, 1970. - С.198-204.
12 Сурин В.А., Носенко В.Ф. Механизация и автоматизация полива сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1981. -С.14-18.
13 Шаров И.А. Эксплуатация гидромелиоративных систем. -М.: Колос, 1968. -С.95-101.
14 Чичасов В.Я.. Изюмов В.В., Носенко В.Ф. Техника полива сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1970. -288 с.
15 Духовный В.А., Хорст М.Г. Техника поверхностного полива в аридной зоне в связи с развитием оросительных систем // Научные труды САНИИРИ. -Ташкент, 1984. -Вып. 172.
16 Гершунов Э.В., Носенко В.Ф. Оценка применимости поливной техники // Справочник гидротехника /Под ред. В.И.Алексеева и Э.В.Гершунова. - Алма-Ата: Кайнар, 1972. -С.111-118.
17 Зубаиров O.З., Сагаев А. Суғару және оның жүйесін пайдалану.- Қызылорда, 2001. -Қала типографиясы. -98 б.
18 Калашников А.А., Константинов А.В., Жарков В.А. Внедрение ресурсосберегающей технологии полива в плодовых питомниках // Сб. науч. тр. САНИИРИ, КазНИИВХ: Комплексная реконструкция гидромелиоративных систем Казахстана. -Ташкент, 1988. -С.142-151.
19 Суюмбаев Д.А., Атаканов А.Ж., Кулов К.М. Капельное орошение и перспективы ее применения в Кыргызской ССР. Обзорная информация.- КиргизЦНТИ. -Фрунзе, 1982. -69 с.
20 Хамраев Н.Р., Юсупов Г. Ю. Технология импульсного полива но бороздам // Хлопководство. -М.: Колос, 1980. -№7. -С.30-32.
21 Таттибаев А.А., Кожанов K.Ш. О совершенствовании поверхностных поливов // Тезисы докладов Междунар. научно-технической конф.: «Водные ресурсы: «Экологические аспекты и их использование». -Жамбыл, 1996. -29-30 октября. -С.60-61.
22 Алиев И.Г. и др. Эффективность применения поливных борозд с прикатанным дном и щелью в концевой части // В сб.: Новое в технике полива.- М.-1976. Вып.1. -С.44-50.
23 Угрюмов А.В. Перспективы развития технических средств полива. Техника и технология механизированного орошения // Сб.науч.трудов ВНИИГиМ. -М., 1982. -С.3-12.
24 Будников Г.И., Лактаев Н.Т. Переменный расход при бороздковым поливе // Труды САНИИРИ. -1974. -Вып.141. -С.10-17.
25 Юсупов Т.Ю., Хамраев Н.Р. Достижение техники и технологии поверхностного полива. Обзорная информация. -Фрунзе, 1981. -С.22-30.
26 Кривовяз С.М. О выборе элементов техники полива по бороздам // Хлопководство. -М.: Колос. I960. -№2. -С.47-52.
27 Багров М.Н., Кружилин И.П. Прогрессивная технология орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1980. -С.66-83.
28. Сеидов О.С., Лях В.Д. Способ поверхностного полива. Описание к авторскому свидетельству № 852268. -М.,1981. -12 с.
29 Вырлев И.С. Способы оценки и улучшения равномерности полива // Хлопководство. -М.: Колос, 1979. -№8. -С.41-44.
30 Авербух В.М. Некоторые причины неравномерности увлажнения поля. Хлопководство. -М.: Колос, 1973. -№4. -С.31-35.
31 А.С. 247365. СССР. Способ полива. / В.Ф.Носенко, М.П.Пензин, В.Терпигорев. -1975.
32 А.С. 695616. СССР. Способ полива по бороздам. / В.Ф.Носенко, М.П.Пензин, С.А. Петренко. -1979.
33 Суюмбаев Д.А. Комплексная мелиорация орошаемых земель. -КААБ.-2000. -122 с.
34 Петков X. Современные методы и техника орошения в Болгарии // Гидротехника и мелиорация. -М., 1971. -№1. -С.101-103.
35 Алиев И. Г. Механизация и автоматизация поверхностного полива // Тез. докл. научно-техн. совещания: Состояние механизированного орошения. -Саратов, 1978. -12-15 сентября. -С.24-25.
36 Varbov I., Roconunner W.W, Eultluct surfacr irrigation system // ASAE Paper. -Р.71-74.
37 Создать и внедрить систему автоматизированного полива по бороздам с рассредоточенным гоком воды в условиях юга Казахстана, обеспечивающую повышение производительности труда до 5-6 га в смену и КПД техники поливов до 0,8-0.9: отчет о НИР / КазНИИВХ. -Алматы, 1987. -71 с.-Инв. № 0287.0074114.
38 Справочник по механизации орошения / Под руководством Штепа Б.Г. - М.: Колос, 1979. -С.50-101.
39 Пак П., Журавская Г.Л., Бровко В. Импульсный полив по бороздам. Сельское хозяйство Киргизии. -1983. -№8. -С.25-26.
40 Татибаев А.А., Кожанов К.Ш. К вопросу дискретной технологии поверхностных поливов // Тезисы док. Междунар. научно-техн. конф.: «Водные ресурсы: «Экологические аспекты их использование и охрана». -Жамбыл, 1996. -29-30 октября. -С.29-30.
41 Система дискретного орошения фирмы «Kubota» (США).-Экспресс-информация ЦБНТИ Минводхоза СССР: Мелиорация и водное хозяйство.- М., 1986.-№11. - 12 с.
42 Абдикаримов С. Разработка дискретной технологии полива кукурузы на сероземных почвах юга Казахстана: автореф. … канд. техн. наук.- Жамбыл, 1995. -16 с.
43 Surge flow irrigation top calls for caret "и lmanagment // Irrigation Age.- 1985.
44 Surge irrigation. Fitid - US Department of Agriculture / turc. Conservation Service. -1986.
45 Kotter CM. Surge flow concert causes big ripples in surface irrigation research in Utah Irrigation Age. -1981.
46 Шумаков В.Б., Арефьев В.А., Степаненко Н.П. Особенности технологии импульсной водоподачи // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1980. -№11. -87 с.
47 Шумаков В.Б., Суюмбаев Д.А., Журавская Г.Л. Управление увлажнения почвы при импульсной технологии полива // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1973. -№ 9. -С.122-124.
48 Арефьев В.А. Автоматизация полива из лотковой сети. -М.: Колос. 1978. -90 с.
49 Пензин М.П., Терпигорев А.А. К вопросу автоматизации полива в лотковых оросительных систем. Новое в технике и технологии полива.- Коломна, 1975. -Т.8. -С.123-132.
50 Беспалов Н., Вапаев X. Импульсная технология полива // Хлопководство. -М., 1986. -№4. -С.16-21.
51 Носенко В.Ф. Техника импульсного дождевания. -М.: Колос, 1973. - 108 с.
52 Создать и внедрить модуль системы импульсного полива по бороздам для открытых систем: отчет о НИР/ВНИИКАМС. -Фрунзе, 1984. -71 с. Инв.№ 0285.0645605.
53 Лебедев Г.В., Егоров В.Г. и др. Импульсное дождевание растений. Теория и практика. -М.: Наука, 1976. -188 с.
54 Калашников А.А, Рабинович А.Я., Константинов А.В. Импульсное дождевание маточника клановых подвоев // Садоводство и виноградарство.- 1989. №8. -С.36-37.
55 Создание и освоение технологии и технических средств синхронного импульсного дождевания сельскохозяйственных культур в условиях юга Казахстана: отчет о НИР / КазНИИВХ. Гос.регист. №78049982, Инв.№ Б921698//Сб. реф. НИР и ОКР, М.: ВИИИТИЦ, 1981. -Сер.21. -№21.- 222 с.
56 Справочник по механизации орошения / Под ред. Штепа В.Г.-М.: Колос, 1979. -56 с.
57 Лебедев Г.В. Импульсное дождевание и водный обмен растений. -М.: Наука, 1969. -279 с.
58 Жуйко Ю.Д., Полихрониди Т.Ф. Исследования импульсного дождевания молодого яблоневого сада // Новая техника в эксплуатации оросительных систем Средней Азии и Казахстана // Сб. научн. трудов САНИИРИ. -Ташкент, 1974. -Вып.141. -С.240-247.
59 Кван Ю.Р., Рабинович А.Я., Зуб И.Г. Использование комплектов синхронного импульсного дождевания для орошения пастбищно-сенокосных угодий на юге Казахстана // Сельское хозяйство Казахстана. -1987.-№1. -С.36-37.
60 I.Kent Mithell, Said Mostaghimi. Melcy С. Pond. Primary particle and aggregate size distribution of eroded soil from sequenced rainfali evcnfall events // TRANSACTION of the ASAE June. -Р.1773-1777.
61 Листопад И.E., Чижиков Г.Л. Определение параметров прерывистого дождевания // Гидротехника и мелиорации.-М., 1977. -№8. -122 с.
62 Жарков В.Л., Магай С.Д., Калашников А.А. и др. Технология полива плодовых культур импульсным дождеванием в предгорной зоне юга Казахстана (рекомендации). КазНИИВХ. -Тараз, 2001. -20 с.
63 Храбров М.Ю. Технология малообъемного орошения // Мелиорация и водное хозяйство. -М., 2000. -№ 4. -С.18-22.
64 Малюга Л.В. Изучение элементов техники капельного орошения виноградников // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.124-126.
65 Штепа Б.Г. Основные направления рационализации капельного орошения // Тезисы докл. на Всесоюзн. научно-техн. симпозиуме. -Кишинев: ММиВХ МССР, 1981. -С.29-30.
66 Носенко В.Ф. Основные направления в применении технических средств полива при капельном орошении // Тезисы докл. на Всесоюзн. научно-техн. симпозиуме. -Кишинев: ММиВХ МССР, 1981. -С. 31-33.
67 Акопов Г.С., Арзоян К.Е. Капельное орошение плодовых насаждений в Армении // Гидротехника и мелиорация. -М., 1977. -№ 7. -С.55-59.
68 Краснощеков B.C., Гузеев Т.Е. Увлажнение грушевого сада при импульсно-капельном орошении высоко водопроницаемых почв // Труды ВНИИГиМ и ТП. -Коломна, 1979. -Т.2. -С.126-146.
69 Гаджиев М.К. Особенности капельного орошения виноградников в условиях Дагестанской АССР: автореф. … канд. сел.-хоз. наук. -Новочеркасск, 1985. -23с.
70 Ромащенко М.И. Исследование влагопереноса с целью регулирования режима капельного орошения садов: автореф. … канд. техн. наук. -Киев,1981. -24с.
71 Баширов Н.Б., Мамедов Б.М. Капельное орошение в Киров-Абад-Казахской зоне. Экспресс-информация: Орошение и оросительные системы.- 1983. -1сер. -Вып.6. -14с.
72 Олейник А. Режим орошения пальметного сада капельным способом // Сб. науч. трудов ЮжНИИГиМ. -Новочеркасск, 1970. -Вып.37. -С.19-23.
73. Скрипичинская Л.В., Ириневич Л.Д. Параметры техники полива при капельном орошении садов и виноградников // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии. -Кишинев, 1979. -№10. -С.48-50.
74 Флюрце С. и др. Капельное орошение плодовых культур // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии. -Кишинев, 1977. -№6.
-С.11-15.
75 Keller J., Karmel. D. Irirle irrigation design parameters.-Trans / ASAE. -1974. -P.618-684.
76 Celestre P. Irrigation a goccid e tecniche irrigue affini avvero irrigation dinturna//Irrigation, 1972. -Vol.19, №1 . -P.67-78.
77 Goldberg D. Irrigation methods and techniques in Israel // The Citrus Grower and Subtropical Fruit Journal. -1972. -№1. - 18p.
78 De Remer E.D. A simple method of drip irrigation // Irrigation Journal.- 1972. -Vol.6, №3. -P.l0-15.
79 Hoare K.P., Carzoli K.V., Blackwell J. Plant Water requirements as related to trickle irrigation // Proceeding of the 2-nd International Drip irrigation Congress.- 1974. -University of California, 1974. -USA. -P.323-328.
80 Mase S. L. Irrigation a goccia in Israel//Irrigation, 1972. -Vol.19, №12. -P.53-58.
81 Руководство по проектированию, строительству и эксплуатации систем капельного орошения // ВТР-П-28-81.-М.: Союзводпроект, 1981. -180 с.
82 Строис Б.И. Система капельного орошения «Таврия» и ее экономическая эффективность//Гидромелиорация и гидротехническое строительство.-Львов, 1986. -Вып.15. -С.33-38.
83 Орел И.П., Романенко М.И. Система капельного орошения «Таврия» // Гидротехника и мелиорация. -М., 1981. -№4. -С.48-57.
84 Штепа В.Г. Технический прогресс в мелиорации. -М.: Колос, 1983. -238с.
85 Дзюбенко Б.В. Капельное орошение в США // Гидротехника и мелиорация. -1979. -№6. -С.108-110.
86 Jchnhart A. Irrigation drop by drop//Soil conserry, 1977. -Vol.43, №3. -P.9-14.
87 Drip irrigation key to massive. 1,000 acre vineyard. -Irrigation Age, 1984. -P.18,8. 24y, 24w, 24x.
88 Келлер Дж. Кармелли Д. Проектирование систем капельного орошения. Калифорния / Перевод УкрНИИГиМ. №76/578. -Киев, 1976. -С.33-35.
89 Ясноиди О. Капельное орошение // Садоводство. -1978. -№8. -С.34-35.
90 Руководство по проектированию, строительству и эксплуатации систем капельного орошения. ММиВХ СССР. Союзводпроект.-М.,1981.-С.8-13.
91 Краковец В.И. Система капельного орошения из микропористых трубок // Гидротехника и мелиорация. -1979. -№8. -С.114-116.
92 Аврамов Т.П., Ярощенко С.В. Система капельного орошения в совхозе «Виноградный» // Гидротехника и мелиорация. -1979. -№9. -С.54-57.
93 Нурматов Н.К., Сайфуллаев Т. Система капельного орошения для горных склонов «Таджикистан-1» // Гидротехника и мелиорация. -1985. -№3. -С. 34-38.
94 Кружилин Ю.Н. Влияние водного и пищевого режимов почвы на продуктивность томатов при капельном орошении // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.97-98.
95 Сурин В.А., Носенко В.Ф. Механизация и автоматизация полива сельскохозяйственных культур. -М.: Колос,1981.- 124 с.
96 Акцептованная заявка 5060964 на выдачу патента на изобретение ВНИИГИЭ. Устройство для капельного полива / Галифанов Г.Г., Аманов Г., Ашыров Б. -М., 1992. -4с.
97 Алексеев В.И. Технический прогресс орошения в предгорных районах Казахстана. -Алма-Aтa: Кайнар, 1973. -88 с.
98 Налойченко Л.О., Кулов К.М., Атаканов А.Ж. Капельное орошение и урожай // В сб.: Вопросы технологии и автоматизация виноградников на юге Киргизии. -2001. -С.20-26.
99 Атаканов А.Ж. Капельное орошение виноградников на юге Киргизии // Садоводство и виноградарство СССР. -1990. -№7. -2с.
100 Семаш Д.П., Муромцев Н.Н., Ромащенко М.И. Водный режим почвогрунтов и его регулирование при капельном орошении садов. -Киев: Общество "Знание", 1980. -С.15-16.
101 А.С.1355177. СССР. Система капельного орошения / Ясноиди О.Е.; опубл. 04.12.1985.
102 Renaud S. Irrigation goutte a goutte // Motor. Jechn.agr. -1982. -Bd.40.-P.7-20.
103 Irrigation loealicssc (ou goutte a gouite) // Arboric. fruit.-1974. -P.23-29.
104 Hubner R. Bicherige Erfahrungen mit Fropfenbewasscrungen. - Rebe Wein. 1976. Bd. 29. H.12.-P.352-354.
105 Пат. 4513528 США. Устройство для капельного полива; МКИ АО 125/00. ПКИ 47-15, 1985.
106 Алпатьев С.М., Будишт А.А. и др. Капельно-инъекционный способ полива // Гидротехника и мелиорация. М., 1985. -№2. -С.24-26.
107 Пат.2133383.Франция. Система капельного орошения. -1978. -40 с.
108 Natall S., Xiloyannis С. Cohtronto tre metod di irrigation sul pesco. Risultati di guattro ani di prova//Birutticollura. -1979. -Vol.41, №9. -P.21-24.
109 Микроводовыпуcк «Молдавия-1А»: Проспект ВДНХ СССР. -Коломна, ВНПО «Радуга», 1983. -4 с.
110 Ходяков Е.Н. Определение поливной нормы при капельном орошении // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.17-19.
111 Ходяков E.Н., Кружилин Ю.И. Продуктивность использования влаги томата при капельном орошении // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.67- 68.
112 Пред. патент 10371 РК. Система импульсного орошения./ Кван К.Р., Калашников А.А., Раимбаев К.Т. Опубл. 06.04.99.
113 Пред. патент 10372 РК. Способ импульсно-капельного орошения./ Кван Ю.Р., Калашников А.А., Жарков В.A.; опубл. 06.04.99.
114 Кван Ю.Р., Рабинович И.Б. Равномерность распределения оросительной воды при применении оборудования импульсно-капелъного полива конструкции КазНИИВХ // Сб. научн. тр. КазНИИВХ. -Алматы, 1991. -С.28-37.
115 Кван Ю.Р., Рабинович А.Я. и др. Разработка ресурсосберегающих технологии комбинированных поливов сельскохозяйственных культур в закрытом грунте при их интенсивном производстве: Научн.отчет КазНИИИВХ. -Тараз, 1996. рег. номер № 0194РК00115. -78 с.
116 Пат. 158 РК. Водовыпуск./ Калашников А.А.. Креккер И.Ю. и др.; опубл. в бюлл. «Промышленная собственность», 1993. -№2.
117 Пат.196 РК. Капельница./ Жарков В.А.. Калашников А.А. и др.; опубл. в бюлл. «Промышленная собственность», 1993. -№2.
118 Рекомендации по технологии промышленного производства овощей в зимних теплицах. -МВО. -Агропромиздат, 1987. -118 с.
119 Типовой проект 810-73. Блок зимних почвенных теплиц площадью 6 га. Гипронисельпром Главсельетройпроекта. Минсельхоз СССР. 1973. -90 с.
120 Микроводовыпуск импульсного действия «Коломна-1», Проект ВДНХ СССР. -Коломна. ВНПО «Радуга». -1982. -4 с.
121 Галифанов Г.Г., Амиров В. (ИВИ ЛСХИ Туркменистан). Трубопровод для капельного полива // Мелиорация и водное хозяйство.М., 2000. -№ 4.
122 Зубаиров О.З. Новые способы полива // Водное хозяйство Казахстана. Астана, 2004. -№2. -С.26-30.
123 Разработка рациональной технологии полива кормовых культур. Отчет о НИР КазНИИВХ; Гершунов. инв. №Б888823, Алматы, 1981. -33 с.
124 Вейцман И.Х. Орошение сахарной свеклы дождеванием // Сб. науч. трудов КазНИИВХ. -Алма-Ата: Кайнар, 1965. -Том 4. -С.89-100.
125 Весманов В.М. Механизация работ в орошении // Гидротехника и мелиорация. - М.: Колос, 1983. -№1. -С.26-28.
126 А.С.843871.СССР. / Жангарин А.И., Касымбеков Ж.К. Поливной трубопровод для капельного орошения; опубл. 1981, Бюл. № 25. -4 с.
127 Жангарин А.И., Касымбеков Ж.К. и др. Применение гидроциклонов для очистки технической воды на насосных станциях капельного орошения // Гидротехника и мелиорация. -М., 1985. -№6. -С.12-14.
128 Расчет экономической эффективности научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ в области мелиорации и водного хозяйства. Методические рекомендации. -Тараз, 2001. -31 с.
129 Полож. реш. А.С. 0621.1. Безнапорная система капельного орошения. / Зубаиров О.З., Жатканбаева А.О. и др; опубл. 2005. -2с.
130 Полож. реш. А.С. 0622.1. Капельница. / Зубаиров О.З., Жатканбаева А.О. и др; опубл. 2005. -2с.
131 А.С.14546. РК. Задающее устройство для систем малого орошения. / Зубаиров О.З., Таттибаев А.А., Исмаилова Г.К.; опубл. 2004. -2с.
132 Петинов Н.С. Физиологические основы рационального поливного режима сельскохозяйственных культур // В сб.: Режим орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1965. -С.3-54.
133 Предпатент на изобрет. 0235.1. РК. Модуль импульсной внутрипочвенно-инъекционной оросительной системы. / Зубаиров О.З. и др.; опубл. 2007. -2с.
134 Препатент на изобрет. 079.1. РК. Модульная система микроорошения. / Зубаиров О.З. и др.; опубл. 18.08.2005. -2с.
135 Зубаиров О. З., Тлеукулов А.Т. Орошение томатов низконапорно-капельной системой в условиях Жамбылской области // Исследования, результаты. -КазНАУ.: -Алматы, 2008. -№1. -С.111-113.
136 Варисова Н.Н., Шустова А.Л. Физиология растения. -М.: Колос, 1969. -С.48-49.
137 Карманов В.Г., Радченко С.С. О водном обмене растений и режиме его самоуправления // В сб.: Режим орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1965. -С.199-203.
138 Зубаиров О. З., Тлеукулов А.Т., и др. Режим орошение томатов при инъекционном способе полива // Исследования, результаты. -КазНАУ. -Алматы, 2009. -№3. -С.89-92.
139 Зубаиров О. З., Тілеуқұлов А.Т., және т.б. Күнбағыс дақылының төгінді сумен суғару режимі // Ізденістер, нәтижелер. -ҚазҰАУ. -Алматы, 2009. -№3. -Бет.92-95.
140 Зубаиров О. З., Тлеукулов А.Т., Шомантаев А.А. и др. Рекомендации по использованию городских сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур. -КазНАУ. -Алматы, 2008. -47с.
141 Рау А.Г. Тлеукулов А.Т., Калыбекова Е.М. и др. Рекомендации по установлению высокоэффективных параметров орошения и дренажа на рисовых системах Приаралья. -РИО «КИМЭП». -Алматы. -2008. -16 с.
142 Айменов А.Т. Использование сточных вод для орошения кукурузы на силос в хлебопосеющей зоне Казахской ССР: автореф. … канд.сел.-хоз. наук:. -Ташкент, 1986. -17с.
143 Рекомендации по установлению нагрузки на поля орошения при возделывании кормовых культур. -Алматы, 1995. -70с.
144 Зубаиров О.З. Орошение сточными водами в Казахстане. -Алматы, 1994. -С.3-8.
145 Щубин В.Ф., Тимченко И.Н., Марымов В.И. Результаты испытаний сельскохозяйственных культур на орошение сточными водами // В сб.: Отходы промышленности как макро-и микроудобрения, эффективность использования сточных вод Волжского химического комплекса в земледелии. -Волгоград, 1969. -С.314-329.
146 Рау А.Г., Тлеукулов А.Т. Калыбекова Е.М., Есмурзаева А.К. Параметры орошения риса и культур рисового севооборота на рисовых системах низовья р.Сырдарьи // Тр. Междунар. научно-практ. конф.: Перспективы развития сельскохозяйственного и автотракторного машиностроения в Респуплике Казахстан. -КазНАУ. -Алматы, 2006.-29-30 ноября. -С.192-197.
147 Рау А.Г., Тлеукулов А.Т., Калыбекова Е.М., Ауелбек Е.К. Водосберегающая технология орошения риса // Тр. VII конференции Научного объединения немцев Казахстана. -Алматы, 2009. -14-19 октября. - С.255-262.
148 Рау А.Г. Качество воды - ключевая проблема // Мелиорация и водное хозяйство. -Алматы, 1990. -№10. -С.7-8.
149 Рау А.Г. Водосбережение - основа высокоэффективного сельского хозяйства // Мелиорация и водное хозяйство. -Алматы, 1995. -№1. -С.44-45.
150 Мелиоративный комплекс на орошаемых землях Казахстана //Обзор. Мустафаев Ж.С., Сейтказиев А.С., Анафин М.Ш. -КазНИИНКИ. -Алматы, 1992. -31с.
151 Джумабеков А. А. Использование дренажно-сбросных вод для полива риса. -Ташкент, 1980. -21с.
152 Коваленко В.И., Дуденко В. П. Культура риса в Казахстане. -Алма-Ата: Кайнар, 1974. -174с.
153 Дуданов Н. К. Орошение риса и кормовых культур дренажно-сбросными водами // Гидротехника и мелиорация. -М., 1986. -№4. -С.61-64.
154 Насонов В. Г. и др. Оптимизация параметров коллекторно-дренажной сети на рисовых системах. -Ташкент, 1990. -С.43-68.
155 Калашников А. И. К вопросу об использовании коллекторно-дренажных вод на орошении // Тр.опытной мелиоративной станции. -Ташкент, 1961. -Вып. 1. -С.16-22.
156 Кутыбаев С.М. и др. Режим орошения и способы предотвращения вторичного засоления земель. Рекомендации. -Алматы, 1991. -С.115-122.
157 Длимбетов К.Д., Кошкаров С.И. Режим орошения риса и мелиоративное состояние рисовых карт на засоленных почвах//Вести сельскохозяйственной науки. -Алма-Ата, 1975. -№ 12. -С.30-34.
158 Тур Н.С. и др. Влияние хлоридного засоления на дыхание и прорастание сортов риса // Труды ВНИИ риса. -Краснодар, 1973. -С.51-56.
159 Горюнов Н. С. И др. Орошение риса в Казахстане//Вестник сельскохозяйственной науки. -Алма-Ата, 1967. -№7. -С.41-50.
160 Кошкаров С. И. Водно-солевой режим земель в рисовом севообороте и мероприятия по его улучшению: автореф. … канд. с.-х. наук:. -М.,1978. -15с.
161 Волконский Н. В. и др. Водный режим и гидромодуль риса в зоне Кзыл-Кумской степи. - Алма-Ата: Наука, 1969. -С.41-44.
162 Дудакова Н.К Орошение риса и поливка культур дренажно-сбросовыми водами // Гидротехника и мелиорация. -М.,1986. -№4. -С.61-64.
163 Лигай Д.А. Влияние орошения слабо минерализованными водами на мелиоративное состояние рисовых систем левобережного Кзыл-Ординского массива: автореф… . канд. сел.-хоз. наук:. -Алма-Ата, 1963. -13с.
164 Рабочее И.С. Ребимов У.Р., Драшевич Н.И. Использование дренажных вод на орошение риса // Сельское хозяйство Туркмении. -Душанбе, 1972. -№3. -С.30-371.
165 Pay А.Г., Токарев Н П. Рекомендации по орошению риса дренажно-сбросными водами. -Алма-Ата: Кайнар, 1976. -12 с.
166 Зайцев В.Б. О двух типах водного режима риса. Гидромодульный и мелиоративный. -1965. -№2. -С.18-22.
167 PayА.Г. Водораспределение на рисовой системе. -М.: Агропромиздат, 1988. -84с.
168 Шупановский B.C. и др. Рис в Узбекистане. -Ташкент, 1966. -152 с.
169 Barber D. A., Eberf M. S. The movement of 0 15-th rough barbty and rise plants " // J. Exp. Bot." -1965. -№13. -Р.25-35.
170 Puchayfohr P. Hyminification of ecological // Can.O.R.S.D.M.-Ser. Fenulogy, 1970. -Р.173-195.
171 Ничиков М. К. Режим орошения люцерны на рисовых полях Кубани // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1972. -№7. -С.30-35.
172 Кириенко Т. Н. и др. Влияние длительного затопления на микробиологического процессы в почвах рисовых полей. -Алма-Ата, 1977. -Вып.5. -С.20-29.
173 Шумаков Б.А. Орошаемое земледелие. -М.: Колос, 1962. -355 с.
174 Шумаков Б A., Pay А.Г. Возделывание риса на Кзыл-Кумском массиве // Доклады ВАСХНИЛ. -1972. -№ 1. -С. 6-7.
175 Орлов В.Н. Орошения сельскохозяйственных культур сточными водами -М.: Сельхозгиз, 1965. -102 с.
176 Канардов М.П. Использование сточных вод на ЗПО. -М.: Россельхозиздат, 1987. -40с.
177 Новиков В.М. Наука замыкает круг // Наука в СССР. -1983. -С.84-91.
178 Ясоноди О.Е. Сельскохозяйственное использование сточных вод Учебное пособие. - Новочеркаск, 1981. -100 с.
179 Львович А.И. Использование сточных вод для орошения за рубежом. -М.: Россельхозиздат, 1978. -46с.
180 Марымов В.И. Обезвреживание и использование сточных вод на светло-каштановых почвах // Использование сточных вод для орошения. -М.: Колос, 1978. -С.126-130.
181 Марымов В.И., Сергиенко Л. И., Голодов В.И. Опыт длительного орошения хозяйственно-бытовыми сточными водами г.Волжского в хозяйстве «Химик» Ленинского района Волгоградской области // В сб.: Использование сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 1990. -С.9-15.
182 Сергиенко Л.И. и др. Орошение черноземных почв минерализованными сточными водами // В сб.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородие почв. -М., 1987. -С.64-72.
183 Григоров М.С, Овчинников Ф.С. Опыт внутрипочвенного орошения сточными водами в Белгородской области. Использование сточных вод для орошения земель. -М.: Колос, 1983. -С.148-155.
184 Радугин П.А. Возделывание сельскохозяйственных культур на земледельческих полях орошения. -М.: Колос, 1979. -144с.
185 Константинов В.М. Экологические проблемы сельскохозяйственного использования сточных вод в животноводстве Казахстана // Сб. науч. тр. КазНИИВХ. -Алматы, 1995. -С.65-78.
186 Мусаев А.И. Водный режим почвы при орошении кормовых культур городскими сточными водами на светлых сероземных Юга Казахстана: автореф. … канд. сел.-хоз. наук:. -Волгоград, 1985. -21с.
187 Айменов А.Т. Ресурсы сточных вод хлопкосеющей зоны Казахстана и оценка пригодности их для орошения // Сб.науч. тр. ТИИИМСХ: Совершенствование мелиоративных систем в технологии орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане. -Ташкент, 1985. -С.104-109.
188 Шомантаев А.А., Байманов Ж.Н. и др. Влияние орошения городскими сточными водами на урожай некоторых сельскохозяйственных культур и его качественные показатели // Материалы Междунар. научно-практ. конф. молодых уч. и аспиран. г. Алматы. -КазГосагру, 1997. -С.150-152.
189 Додолина В.Т. Влияние длительного орошения хозяйственно-бытовыми сточными водами на плодородие дреново-подзолистых почв // Сб. науч.тр.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородия почвы. -М., 1987. -С.163-168.
190 Можейко А.М.,Спиваков К.М., Кружнов С.С., Понамарев В.П., Литвинюк Р.С. Использование хозяйственно-бытовых и фенолосодержащих сточных вод г. Харькова для орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1975. -15с.
191 Коробкин В.А. О контроле качества кормовых культур на оросительных системах с использованием сточных вод // Вестник АН РК, 1993. №5. -С. 32-35.
192 Есполов Т.И. и др. Экологическое основы сельскохозяйственного использования сточных вод. Рекомендации. -Алматы, 1994. -25с.
193 Шульц М. Круглогодовое орошение сточными водами. -М.: Колос, 1975. -191с.
194 Койбаков Б.М. и др. Рекомендации по установлению норм нагрузок на полях орошения при возделывании кормовых культур. -Алматы, 1995. -70 с.
195 Можейко А.М., Русляков Г.Я. Опыт орошения зерновых культур сточными водами г.Харькова. Использование сточных вод для орошения // Тр. Харьковского СХИ им.Докучаева. -Т.ХХХХI (CXУШ). -Киев: Урожай, 1969. С.11-18.
196 Зубаиров О.З., Жургенов Ж.С. Интенсификация кормопроизводства путем орошения их сточными водами // Исследования, результаты. -КазНАУ, -Алматы, 1999. -№2. -С.20-72.
197 Рекомендации по использованию сточных вод накопителя Сорбулак на орошение кормовых и технических культур. -Алматы, 1994. -39с.
198 Методические рекомендации о полном сельскохозяйственном использовании сточных вод в условиях юга Казахстана. -М., 1984. -18с.
199 Рекомендации по подбору и видовому составу сельскохозяйственных культур при выращивании на ОССВ в условиях юга и юга-востока Казахстана. -Алматы, 1992. -30 с.
200 Мусаев А.И. Влияние орошения сточными водами на агромелиоративные свойства светлых северных сероземов // Сб. науч. тр. ТИИИМСХ: Вопросы рационального использования водных ресурсов и охраны их от загрязнения в условиях Казахстана. -Ташкент, 1983. -Вып.129. -С.124-130.
201 Экологические основы сельскохозяйственного использования сточных вод//Рекомендация МСХ РК, КазНИИВК, ДГМСИ, КИИАП. -Алматы, 1994. -С.3-25.
202 Мусаев А.И. Водный режим почвы при орошении кормовых культур городскими сточными водами на светлых сероземных Юга Казахстана: автореф. … канд. сел.-хоз. наук:. - Волгоград, 1985. -21с.
203 Акжанов А.А., Зубаиров О.З., Новиков В.М. Основные принципы осуществления поливов сельскохозяйственных культур сточными водами гг. Алматы и Актюбинска. Использование сточных вод для орошения. -М.: Колос, 1987. -142 с.
204 Зубаиров О.З., Рябцев А.Д. Очистка сточных вод при использовании их в сельском хозяйстве // Вестник сельскохозяйственных наук Казахстана. –Алматы: Бастау, 2001. -№9. -С.18-21.
205 Рябцев А.Д. Зубаиров О.З., Эффективность почвенной доочистки сточных вод на полях орошения // Матер. Междунар. научно-практ. конф.: Валихановские чтения - 6. -2001. -Том 14. -С.24-28.
206 Байманов Ж.Н. и др. Использование сточных вод для промывки засоленных почв // Тезисы докл. Междунар. научно-техн. конф.: Проблемы экологии АПК и охраны окружающей среды. -НАЦАИ РК. -Алматы, 1997. - С.40-42.
207 Буданов М.Ф. Влияние длительного орошения сточной водой на почвы Одесских полей орошения // Почвоведение. -1969. -№6. -С.94-103.
208 Сало Т.Л. и др. Улучшение элементов плодородия почв при использовании для орошения городскими сточными водами в условиях УССР // Сб. науч. тр.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородие почв. -М., 1987. -С.59-63.
209 Пекаторос Л.Г., Иоанно И.Г., Влияние орошения сточными водами г. Одессы на мелиоративное состояние Шкодогородского орошаемого массива // Сб. науч. тр. Укр НИИГ и М, 1964. -Вып. 82. - С.117-134.
210 Хлебников Н.К. Гигиенические изучения орошаемой промышленными сточными водами // Очистка и использования сточных вод и промышленных отбросов. -Киев, 1964. -С.20-72.
211 Санитарные правила устройства и эксплуатации земледельческих полей орошения. № 3226-85 от 26.03.85.
212 Зубаиров О.З., Есполов Т.И. и др. Экологическое основы сельскохозяйственного использования сточных вод. -Алматы. -ТОО АСПИКО, 1994. -25 с.
213 Зубаиров О.З., Айменов А.Т. Констатинов В.М. Использование сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане и перспективы его развития. -М., -ВНИИГиМ, 1982. -С.116-122.
214 Новиков В.М., Демин В.А. Сельскохозяйственное использование сточных вод в Средней Азии и Казахстана // Гидротехника и мелиорация. -М., 1977. -№2. -С.101-102.
215 Webster C. “The Sewer of Monenjo - Dart” journal // Water Pollution Control Federation. -1962. Vol. 34. -117p.
216 Голченко М.Г., Железяко В.И. Орошения сточными водами. -М.: Агропромиздат, 1988. -104с.
217 Weber O. Uber Veranderungen des Bodens durch Abwasser, KuIturtechniker. -1956. - Р.77-87
218 Scharff E. Erfa hrungen mit der Jandwir tchafteichen Ab. Wasservtung in Braun Schweigwasser and Boden. -1980. Vol.32, 1:2. -26 р.
219 Рау А.Г., Тлеукулов А.Т., Ауелбек Е.К. Повышение продуктивности рисовых систем Казахстана // Вестник Кыргызского аграрного университета им. К.Скрябина. -КАУ. -Бишкек, 2009. -№ 5 (16). -С.134-137.
220 Сало Т.Л., Каташинская Г.И., Спирин В.П., Влияние мелиоративных приемов на сельскохозяйственные культуры при орошении сточными водами // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1983. -№6. -С.106-108.
221 Материалы V Международного симпозиума ученых социалистических стран по использованию сточных вод сельском хозяйстве. -М.: Колос, 1971. -С.56-57.
222 Методические рекомендации по организации поливов очищенными сточными водами. -Алматы, 1990. -19с.
223 Додолина В.Т. Влияние длительного орошения хозяйственно-бытовыми сточными водами на плодородие дреново-подзолистых почв //Сб. науч. тр.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородия почвы. -М., 1987. -С.163-168.
224 Сыев С., Уригичинский С., Баратованов Б. и др. Использование сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур в Болгарии // Материалы IV Международной конференции по использованию сточных вод для орошения. -М., 1992. -С.6-8.
225 Айменов А.Т. Ресурсы сточных вод хлопкосеющей зоны Казахстана и оценка пригодности их для орошения // Сб.науч. тр. ТИИИМСХ: Совершенствование мелиоративных систем в технологии орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане.-Ташкент, 1985. -С.104-109.
226 Айдаров И.П. Регулирование водно-солевого и питательного режимов орошаемых земель. -М.: Агропромиздат, 1985.
227 Баженов М.Г. Статическая закономерности миграции солей при промывке засоленной почвы // Почвоведение. -1983. -№4.
228 Вышпольский Ф.Ф., Бекбаев Р.К. Влияние фильтрации промывных вод на солеотдачу почв // Тез. докл. Междун. науч.-техн. конф.: По применению математических методов на ЭВМ в почвоведении. -Пущино, 1983.
2 Аскоченский A.Н. Планировка полей и усовершенствование техники полива-важнейшие задачи орошаемого земледелия // Хлопководство.-М.: Колос, I960. -№1. -С.47-50.
3 Бочкарев Я.В., Начальчук М.Ф. Практикум по автоматизации гидромелиоративных систем. - М.: Колос, 1980. -302с.
4 Кривовяз С.М. Техника полива хлопчатника в крупных хозяйствах.- Ташкент, 1934. -42 с.
5 Лактаев Н.Т. Полив хлопчатника. -М.: Колос, 1978.
6 Носенко В.Ф. Возможности и пути совершенствования технологии поверхностногополива // В сб.: Новое в технологии полива. -М., 1978. -Вып. 11. - С.12-13.
7 Мустафаев Ж.С, Абжапаров Б.М., Абдикаримов С., Пулатов К. Ресурсосберегающие технологии поверхностного орошения на юге Казахстана.-ДГМСИ. -Жамбул, 1985. -85 с.
8 Григорьев М.С, Ахмедов А.Д. Влияние внутрипочвенного орошения на водно-физические свойства почвы и продуктивность кормовых культур. В сб. науч. тр.: Водосбсрегающие технологии сельскохозяйственных культур.- Волгоград, 2001. -3 с.
9 Шумаков Б.А. Современные способы полива и пути их усовершенствования // В сб.: Орошаемое земледелие в Европейской части СССР. -М.: Колос, 1965. -25с.
10 Шейнкин Г.Ю. Совершенствование способов полива // Хлопководство. -М., I982. -№7. -C.34-35.
11 Шейнкин Г.Ю. Техника орошения в Таджикистане. -Душанбе, 1970. - С.198-204.
12 Сурин В.А., Носенко В.Ф. Механизация и автоматизация полива сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1981. -С.14-18.
13 Шаров И.А. Эксплуатация гидромелиоративных систем. -М.: Колос, 1968. -С.95-101.
14 Чичасов В.Я.. Изюмов В.В., Носенко В.Ф. Техника полива сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1970. -288 с.
15 Духовный В.А., Хорст М.Г. Техника поверхностного полива в аридной зоне в связи с развитием оросительных систем // Научные труды САНИИРИ. -Ташкент, 1984. -Вып. 172.
16 Гершунов Э.В., Носенко В.Ф. Оценка применимости поливной техники // Справочник гидротехника /Под ред. В.И.Алексеева и Э.В.Гершунова. - Алма-Ата: Кайнар, 1972. -С.111-118.
17 Зубаиров O.З., Сагаев А. Суғару және оның жүйесін пайдалану.- Қызылорда, 2001. -Қала типографиясы. -98 б.
18 Калашников А.А., Константинов А.В., Жарков В.А. Внедрение ресурсосберегающей технологии полива в плодовых питомниках // Сб. науч. тр. САНИИРИ, КазНИИВХ: Комплексная реконструкция гидромелиоративных систем Казахстана. -Ташкент, 1988. -С.142-151.
19 Суюмбаев Д.А., Атаканов А.Ж., Кулов К.М. Капельное орошение и перспективы ее применения в Кыргызской ССР. Обзорная информация.- КиргизЦНТИ. -Фрунзе, 1982. -69 с.
20 Хамраев Н.Р., Юсупов Г. Ю. Технология импульсного полива но бороздам // Хлопководство. -М.: Колос, 1980. -№7. -С.30-32.
21 Таттибаев А.А., Кожанов K.Ш. О совершенствовании поверхностных поливов // Тезисы докладов Междунар. научно-технической конф.: «Водные ресурсы: «Экологические аспекты и их использование». -Жамбыл, 1996. -29-30 октября. -С.60-61.
22 Алиев И.Г. и др. Эффективность применения поливных борозд с прикатанным дном и щелью в концевой части // В сб.: Новое в технике полива.- М.-1976. Вып.1. -С.44-50.
23 Угрюмов А.В. Перспективы развития технических средств полива. Техника и технология механизированного орошения // Сб.науч.трудов ВНИИГиМ. -М., 1982. -С.3-12.
24 Будников Г.И., Лактаев Н.Т. Переменный расход при бороздковым поливе // Труды САНИИРИ. -1974. -Вып.141. -С.10-17.
25 Юсупов Т.Ю., Хамраев Н.Р. Достижение техники и технологии поверхностного полива. Обзорная информация. -Фрунзе, 1981. -С.22-30.
26 Кривовяз С.М. О выборе элементов техники полива по бороздам // Хлопководство. -М.: Колос. I960. -№2. -С.47-52.
27 Багров М.Н., Кружилин И.П. Прогрессивная технология орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1980. -С.66-83.
28. Сеидов О.С., Лях В.Д. Способ поверхностного полива. Описание к авторскому свидетельству № 852268. -М.,1981. -12 с.
29 Вырлев И.С. Способы оценки и улучшения равномерности полива // Хлопководство. -М.: Колос, 1979. -№8. -С.41-44.
30 Авербух В.М. Некоторые причины неравномерности увлажнения поля. Хлопководство. -М.: Колос, 1973. -№4. -С.31-35.
31 А.С. 247365. СССР. Способ полива. / В.Ф.Носенко, М.П.Пензин, В.Терпигорев. -1975.
32 А.С. 695616. СССР. Способ полива по бороздам. / В.Ф.Носенко, М.П.Пензин, С.А. Петренко. -1979.
33 Суюмбаев Д.А. Комплексная мелиорация орошаемых земель. -КААБ.-2000. -122 с.
34 Петков X. Современные методы и техника орошения в Болгарии // Гидротехника и мелиорация. -М., 1971. -№1. -С.101-103.
35 Алиев И. Г. Механизация и автоматизация поверхностного полива // Тез. докл. научно-техн. совещания: Состояние механизированного орошения. -Саратов, 1978. -12-15 сентября. -С.24-25.
36 Varbov I., Roconunner W.W, Eultluct surfacr irrigation system // ASAE Paper. -Р.71-74.
37 Создать и внедрить систему автоматизированного полива по бороздам с рассредоточенным гоком воды в условиях юга Казахстана, обеспечивающую повышение производительности труда до 5-6 га в смену и КПД техники поливов до 0,8-0.9: отчет о НИР / КазНИИВХ. -Алматы, 1987. -71 с.-Инв. № 0287.0074114.
38 Справочник по механизации орошения / Под руководством Штепа Б.Г. - М.: Колос, 1979. -С.50-101.
39 Пак П., Журавская Г.Л., Бровко В. Импульсный полив по бороздам. Сельское хозяйство Киргизии. -1983. -№8. -С.25-26.
40 Татибаев А.А., Кожанов К.Ш. К вопросу дискретной технологии поверхностных поливов // Тезисы док. Междунар. научно-техн. конф.: «Водные ресурсы: «Экологические аспекты их использование и охрана». -Жамбыл, 1996. -29-30 октября. -С.29-30.
41 Система дискретного орошения фирмы «Kubota» (США).-Экспресс-информация ЦБНТИ Минводхоза СССР: Мелиорация и водное хозяйство.- М., 1986.-№11. - 12 с.
42 Абдикаримов С. Разработка дискретной технологии полива кукурузы на сероземных почвах юга Казахстана: автореф. … канд. техн. наук.- Жамбыл, 1995. -16 с.
43 Surge flow irrigation top calls for caret "и lmanagment // Irrigation Age.- 1985.
44 Surge irrigation. Fitid - US Department of Agriculture / turc. Conservation Service. -1986.
45 Kotter CM. Surge flow concert causes big ripples in surface irrigation research in Utah Irrigation Age. -1981.
46 Шумаков В.Б., Арефьев В.А., Степаненко Н.П. Особенности технологии импульсной водоподачи // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1980. -№11. -87 с.
47 Шумаков В.Б., Суюмбаев Д.А., Журавская Г.Л. Управление увлажнения почвы при импульсной технологии полива // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1973. -№ 9. -С.122-124.
48 Арефьев В.А. Автоматизация полива из лотковой сети. -М.: Колос. 1978. -90 с.
49 Пензин М.П., Терпигорев А.А. К вопросу автоматизации полива в лотковых оросительных систем. Новое в технике и технологии полива.- Коломна, 1975. -Т.8. -С.123-132.
50 Беспалов Н., Вапаев X. Импульсная технология полива // Хлопководство. -М., 1986. -№4. -С.16-21.
51 Носенко В.Ф. Техника импульсного дождевания. -М.: Колос, 1973. - 108 с.
52 Создать и внедрить модуль системы импульсного полива по бороздам для открытых систем: отчет о НИР/ВНИИКАМС. -Фрунзе, 1984. -71 с. Инв.№ 0285.0645605.
53 Лебедев Г.В., Егоров В.Г. и др. Импульсное дождевание растений. Теория и практика. -М.: Наука, 1976. -188 с.
54 Калашников А.А, Рабинович А.Я., Константинов А.В. Импульсное дождевание маточника клановых подвоев // Садоводство и виноградарство.- 1989. №8. -С.36-37.
55 Создание и освоение технологии и технических средств синхронного импульсного дождевания сельскохозяйственных культур в условиях юга Казахстана: отчет о НИР / КазНИИВХ. Гос.регист. №78049982, Инв.№ Б921698//Сб. реф. НИР и ОКР, М.: ВИИИТИЦ, 1981. -Сер.21. -№21.- 222 с.
56 Справочник по механизации орошения / Под ред. Штепа В.Г.-М.: Колос, 1979. -56 с.
57 Лебедев Г.В. Импульсное дождевание и водный обмен растений. -М.: Наука, 1969. -279 с.
58 Жуйко Ю.Д., Полихрониди Т.Ф. Исследования импульсного дождевания молодого яблоневого сада // Новая техника в эксплуатации оросительных систем Средней Азии и Казахстана // Сб. научн. трудов САНИИРИ. -Ташкент, 1974. -Вып.141. -С.240-247.
59 Кван Ю.Р., Рабинович А.Я., Зуб И.Г. Использование комплектов синхронного импульсного дождевания для орошения пастбищно-сенокосных угодий на юге Казахстана // Сельское хозяйство Казахстана. -1987.-№1. -С.36-37.
60 I.Kent Mithell, Said Mostaghimi. Melcy С. Pond. Primary particle and aggregate size distribution of eroded soil from sequenced rainfali evcnfall events // TRANSACTION of the ASAE June. -Р.1773-1777.
61 Листопад И.E., Чижиков Г.Л. Определение параметров прерывистого дождевания // Гидротехника и мелиорации.-М., 1977. -№8. -122 с.
62 Жарков В.Л., Магай С.Д., Калашников А.А. и др. Технология полива плодовых культур импульсным дождеванием в предгорной зоне юга Казахстана (рекомендации). КазНИИВХ. -Тараз, 2001. -20 с.
63 Храбров М.Ю. Технология малообъемного орошения // Мелиорация и водное хозяйство. -М., 2000. -№ 4. -С.18-22.
64 Малюга Л.В. Изучение элементов техники капельного орошения виноградников // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.124-126.
65 Штепа Б.Г. Основные направления рационализации капельного орошения // Тезисы докл. на Всесоюзн. научно-техн. симпозиуме. -Кишинев: ММиВХ МССР, 1981. -С.29-30.
66 Носенко В.Ф. Основные направления в применении технических средств полива при капельном орошении // Тезисы докл. на Всесоюзн. научно-техн. симпозиуме. -Кишинев: ММиВХ МССР, 1981. -С. 31-33.
67 Акопов Г.С., Арзоян К.Е. Капельное орошение плодовых насаждений в Армении // Гидротехника и мелиорация. -М., 1977. -№ 7. -С.55-59.
68 Краснощеков B.C., Гузеев Т.Е. Увлажнение грушевого сада при импульсно-капельном орошении высоко водопроницаемых почв // Труды ВНИИГиМ и ТП. -Коломна, 1979. -Т.2. -С.126-146.
69 Гаджиев М.К. Особенности капельного орошения виноградников в условиях Дагестанской АССР: автореф. … канд. сел.-хоз. наук. -Новочеркасск, 1985. -23с.
70 Ромащенко М.И. Исследование влагопереноса с целью регулирования режима капельного орошения садов: автореф. … канд. техн. наук. -Киев,1981. -24с.
71 Баширов Н.Б., Мамедов Б.М. Капельное орошение в Киров-Абад-Казахской зоне. Экспресс-информация: Орошение и оросительные системы.- 1983. -1сер. -Вып.6. -14с.
72 Олейник А. Режим орошения пальметного сада капельным способом // Сб. науч. трудов ЮжНИИГиМ. -Новочеркасск, 1970. -Вып.37. -С.19-23.
73. Скрипичинская Л.В., Ириневич Л.Д. Параметры техники полива при капельном орошении садов и виноградников // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии. -Кишинев, 1979. -№10. -С.48-50.
74 Флюрце С. и др. Капельное орошение плодовых культур // Садоводство, виноградарство и виноделие Молдавии. -Кишинев, 1977. -№6.
-С.11-15.
75 Keller J., Karmel. D. Irirle irrigation design parameters.-Trans / ASAE. -1974. -P.618-684.
76 Celestre P. Irrigation a goccid e tecniche irrigue affini avvero irrigation dinturna//Irrigation, 1972. -Vol.19, №1 . -P.67-78.
77 Goldberg D. Irrigation methods and techniques in Israel // The Citrus Grower and Subtropical Fruit Journal. -1972. -№1. - 18p.
78 De Remer E.D. A simple method of drip irrigation // Irrigation Journal.- 1972. -Vol.6, №3. -P.l0-15.
79 Hoare K.P., Carzoli K.V., Blackwell J. Plant Water requirements as related to trickle irrigation // Proceeding of the 2-nd International Drip irrigation Congress.- 1974. -University of California, 1974. -USA. -P.323-328.
80 Mase S. L. Irrigation a goccia in Israel//Irrigation, 1972. -Vol.19, №12. -P.53-58.
81 Руководство по проектированию, строительству и эксплуатации систем капельного орошения // ВТР-П-28-81.-М.: Союзводпроект, 1981. -180 с.
82 Строис Б.И. Система капельного орошения «Таврия» и ее экономическая эффективность//Гидромелиорация и гидротехническое строительство.-Львов, 1986. -Вып.15. -С.33-38.
83 Орел И.П., Романенко М.И. Система капельного орошения «Таврия» // Гидротехника и мелиорация. -М., 1981. -№4. -С.48-57.
84 Штепа В.Г. Технический прогресс в мелиорации. -М.: Колос, 1983. -238с.
85 Дзюбенко Б.В. Капельное орошение в США // Гидротехника и мелиорация. -1979. -№6. -С.108-110.
86 Jchnhart A. Irrigation drop by drop//Soil conserry, 1977. -Vol.43, №3. -P.9-14.
87 Drip irrigation key to massive. 1,000 acre vineyard. -Irrigation Age, 1984. -P.18,8. 24y, 24w, 24x.
88 Келлер Дж. Кармелли Д. Проектирование систем капельного орошения. Калифорния / Перевод УкрНИИГиМ. №76/578. -Киев, 1976. -С.33-35.
89 Ясноиди О. Капельное орошение // Садоводство. -1978. -№8. -С.34-35.
90 Руководство по проектированию, строительству и эксплуатации систем капельного орошения. ММиВХ СССР. Союзводпроект.-М.,1981.-С.8-13.
91 Краковец В.И. Система капельного орошения из микропористых трубок // Гидротехника и мелиорация. -1979. -№8. -С.114-116.
92 Аврамов Т.П., Ярощенко С.В. Система капельного орошения в совхозе «Виноградный» // Гидротехника и мелиорация. -1979. -№9. -С.54-57.
93 Нурматов Н.К., Сайфуллаев Т. Система капельного орошения для горных склонов «Таджикистан-1» // Гидротехника и мелиорация. -1985. -№3. -С. 34-38.
94 Кружилин Ю.Н. Влияние водного и пищевого режимов почвы на продуктивность томатов при капельном орошении // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.97-98.
95 Сурин В.А., Носенко В.Ф. Механизация и автоматизация полива сельскохозяйственных культур. -М.: Колос,1981.- 124 с.
96 Акцептованная заявка 5060964 на выдачу патента на изобретение ВНИИГИЭ. Устройство для капельного полива / Галифанов Г.Г., Аманов Г., Ашыров Б. -М., 1992. -4с.
97 Алексеев В.И. Технический прогресс орошения в предгорных районах Казахстана. -Алма-Aтa: Кайнар, 1973. -88 с.
98 Налойченко Л.О., Кулов К.М., Атаканов А.Ж. Капельное орошение и урожай // В сб.: Вопросы технологии и автоматизация виноградников на юге Киргизии. -2001. -С.20-26.
99 Атаканов А.Ж. Капельное орошение виноградников на юге Киргизии // Садоводство и виноградарство СССР. -1990. -№7. -2с.
100 Семаш Д.П., Муромцев Н.Н., Ромащенко М.И. Водный режим почвогрунтов и его регулирование при капельном орошении садов. -Киев: Общество "Знание", 1980. -С.15-16.
101 А.С.1355177. СССР. Система капельного орошения / Ясноиди О.Е.; опубл. 04.12.1985.
102 Renaud S. Irrigation goutte a goutte // Motor. Jechn.agr. -1982. -Bd.40.-P.7-20.
103 Irrigation loealicssc (ou goutte a gouite) // Arboric. fruit.-1974. -P.23-29.
104 Hubner R. Bicherige Erfahrungen mit Fropfenbewasscrungen. - Rebe Wein. 1976. Bd. 29. H.12.-P.352-354.
105 Пат. 4513528 США. Устройство для капельного полива; МКИ АО 125/00. ПКИ 47-15, 1985.
106 Алпатьев С.М., Будишт А.А. и др. Капельно-инъекционный способ полива // Гидротехника и мелиорация. М., 1985. -№2. -С.24-26.
107 Пат.2133383.Франция. Система капельного орошения. -1978. -40 с.
108 Natall S., Xiloyannis С. Cohtronto tre metod di irrigation sul pesco. Risultati di guattro ani di prova//Birutticollura. -1979. -Vol.41, №9. -P.21-24.
109 Микроводовыпуcк «Молдавия-1А»: Проспект ВДНХ СССР. -Коломна, ВНПО «Радуга», 1983. -4 с.
110 Ходяков Е.Н. Определение поливной нормы при капельном орошении // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.17-19.
111 Ходяков E.Н., Кружилин Ю.И. Продуктивность использования влаги томата при капельном орошении // В сб.: Водосберегающие технологии сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 2001. -С.67- 68.
112 Пред. патент 10371 РК. Система импульсного орошения./ Кван К.Р., Калашников А.А., Раимбаев К.Т. Опубл. 06.04.99.
113 Пред. патент 10372 РК. Способ импульсно-капельного орошения./ Кван Ю.Р., Калашников А.А., Жарков В.A.; опубл. 06.04.99.
114 Кван Ю.Р., Рабинович И.Б. Равномерность распределения оросительной воды при применении оборудования импульсно-капелъного полива конструкции КазНИИВХ // Сб. научн. тр. КазНИИВХ. -Алматы, 1991. -С.28-37.
115 Кван Ю.Р., Рабинович А.Я. и др. Разработка ресурсосберегающих технологии комбинированных поливов сельскохозяйственных культур в закрытом грунте при их интенсивном производстве: Научн.отчет КазНИИИВХ. -Тараз, 1996. рег. номер № 0194РК00115. -78 с.
116 Пат. 158 РК. Водовыпуск./ Калашников А.А.. Креккер И.Ю. и др.; опубл. в бюлл. «Промышленная собственность», 1993. -№2.
117 Пат.196 РК. Капельница./ Жарков В.А.. Калашников А.А. и др.; опубл. в бюлл. «Промышленная собственность», 1993. -№2.
118 Рекомендации по технологии промышленного производства овощей в зимних теплицах. -МВО. -Агропромиздат, 1987. -118 с.
119 Типовой проект 810-73. Блок зимних почвенных теплиц площадью 6 га. Гипронисельпром Главсельетройпроекта. Минсельхоз СССР. 1973. -90 с.
120 Микроводовыпуск импульсного действия «Коломна-1», Проект ВДНХ СССР. -Коломна. ВНПО «Радуга». -1982. -4 с.
121 Галифанов Г.Г., Амиров В. (ИВИ ЛСХИ Туркменистан). Трубопровод для капельного полива // Мелиорация и водное хозяйство.М., 2000. -№ 4.
122 Зубаиров О.З. Новые способы полива // Водное хозяйство Казахстана. Астана, 2004. -№2. -С.26-30.
123 Разработка рациональной технологии полива кормовых культур. Отчет о НИР КазНИИВХ; Гершунов. инв. №Б888823, Алматы, 1981. -33 с.
124 Вейцман И.Х. Орошение сахарной свеклы дождеванием // Сб. науч. трудов КазНИИВХ. -Алма-Ата: Кайнар, 1965. -Том 4. -С.89-100.
125 Весманов В.М. Механизация работ в орошении // Гидротехника и мелиорация. - М.: Колос, 1983. -№1. -С.26-28.
126 А.С.843871.СССР. / Жангарин А.И., Касымбеков Ж.К. Поливной трубопровод для капельного орошения; опубл. 1981, Бюл. № 25. -4 с.
127 Жангарин А.И., Касымбеков Ж.К. и др. Применение гидроциклонов для очистки технической воды на насосных станциях капельного орошения // Гидротехника и мелиорация. -М., 1985. -№6. -С.12-14.
128 Расчет экономической эффективности научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ в области мелиорации и водного хозяйства. Методические рекомендации. -Тараз, 2001. -31 с.
129 Полож. реш. А.С. 0621.1. Безнапорная система капельного орошения. / Зубаиров О.З., Жатканбаева А.О. и др; опубл. 2005. -2с.
130 Полож. реш. А.С. 0622.1. Капельница. / Зубаиров О.З., Жатканбаева А.О. и др; опубл. 2005. -2с.
131 А.С.14546. РК. Задающее устройство для систем малого орошения. / Зубаиров О.З., Таттибаев А.А., Исмаилова Г.К.; опубл. 2004. -2с.
132 Петинов Н.С. Физиологические основы рационального поливного режима сельскохозяйственных культур // В сб.: Режим орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1965. -С.3-54.
133 Предпатент на изобрет. 0235.1. РК. Модуль импульсной внутрипочвенно-инъекционной оросительной системы. / Зубаиров О.З. и др.; опубл. 2007. -2с.
134 Препатент на изобрет. 079.1. РК. Модульная система микроорошения. / Зубаиров О.З. и др.; опубл. 18.08.2005. -2с.
135 Зубаиров О. З., Тлеукулов А.Т. Орошение томатов низконапорно-капельной системой в условиях Жамбылской области // Исследования, результаты. -КазНАУ.: -Алматы, 2008. -№1. -С.111-113.
136 Варисова Н.Н., Шустова А.Л. Физиология растения. -М.: Колос, 1969. -С.48-49.
137 Карманов В.Г., Радченко С.С. О водном обмене растений и режиме его самоуправления // В сб.: Режим орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1965. -С.199-203.
138 Зубаиров О. З., Тлеукулов А.Т., и др. Режим орошение томатов при инъекционном способе полива // Исследования, результаты. -КазНАУ. -Алматы, 2009. -№3. -С.89-92.
139 Зубаиров О. З., Тілеуқұлов А.Т., және т.б. Күнбағыс дақылының төгінді сумен суғару режимі // Ізденістер, нәтижелер. -ҚазҰАУ. -Алматы, 2009. -№3. -Бет.92-95.
140 Зубаиров О. З., Тлеукулов А.Т., Шомантаев А.А. и др. Рекомендации по использованию городских сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур. -КазНАУ. -Алматы, 2008. -47с.
141 Рау А.Г. Тлеукулов А.Т., Калыбекова Е.М. и др. Рекомендации по установлению высокоэффективных параметров орошения и дренажа на рисовых системах Приаралья. -РИО «КИМЭП». -Алматы. -2008. -16 с.
142 Айменов А.Т. Использование сточных вод для орошения кукурузы на силос в хлебопосеющей зоне Казахской ССР: автореф. … канд.сел.-хоз. наук:. -Ташкент, 1986. -17с.
143 Рекомендации по установлению нагрузки на поля орошения при возделывании кормовых культур. -Алматы, 1995. -70с.
144 Зубаиров О.З. Орошение сточными водами в Казахстане. -Алматы, 1994. -С.3-8.
145 Щубин В.Ф., Тимченко И.Н., Марымов В.И. Результаты испытаний сельскохозяйственных культур на орошение сточными водами // В сб.: Отходы промышленности как макро-и микроудобрения, эффективность использования сточных вод Волжского химического комплекса в земледелии. -Волгоград, 1969. -С.314-329.
146 Рау А.Г., Тлеукулов А.Т. Калыбекова Е.М., Есмурзаева А.К. Параметры орошения риса и культур рисового севооборота на рисовых системах низовья р.Сырдарьи // Тр. Междунар. научно-практ. конф.: Перспективы развития сельскохозяйственного и автотракторного машиностроения в Респуплике Казахстан. -КазНАУ. -Алматы, 2006.-29-30 ноября. -С.192-197.
147 Рау А.Г., Тлеукулов А.Т., Калыбекова Е.М., Ауелбек Е.К. Водосберегающая технология орошения риса // Тр. VII конференции Научного объединения немцев Казахстана. -Алматы, 2009. -14-19 октября. - С.255-262.
148 Рау А.Г. Качество воды - ключевая проблема // Мелиорация и водное хозяйство. -Алматы, 1990. -№10. -С.7-8.
149 Рау А.Г. Водосбережение - основа высокоэффективного сельского хозяйства // Мелиорация и водное хозяйство. -Алматы, 1995. -№1. -С.44-45.
150 Мелиоративный комплекс на орошаемых землях Казахстана //Обзор. Мустафаев Ж.С., Сейтказиев А.С., Анафин М.Ш. -КазНИИНКИ. -Алматы, 1992. -31с.
151 Джумабеков А. А. Использование дренажно-сбросных вод для полива риса. -Ташкент, 1980. -21с.
152 Коваленко В.И., Дуденко В. П. Культура риса в Казахстане. -Алма-Ата: Кайнар, 1974. -174с.
153 Дуданов Н. К. Орошение риса и кормовых культур дренажно-сбросными водами // Гидротехника и мелиорация. -М., 1986. -№4. -С.61-64.
154 Насонов В. Г. и др. Оптимизация параметров коллекторно-дренажной сети на рисовых системах. -Ташкент, 1990. -С.43-68.
155 Калашников А. И. К вопросу об использовании коллекторно-дренажных вод на орошении // Тр.опытной мелиоративной станции. -Ташкент, 1961. -Вып. 1. -С.16-22.
156 Кутыбаев С.М. и др. Режим орошения и способы предотвращения вторичного засоления земель. Рекомендации. -Алматы, 1991. -С.115-122.
157 Длимбетов К.Д., Кошкаров С.И. Режим орошения риса и мелиоративное состояние рисовых карт на засоленных почвах//Вести сельскохозяйственной науки. -Алма-Ата, 1975. -№ 12. -С.30-34.
158 Тур Н.С. и др. Влияние хлоридного засоления на дыхание и прорастание сортов риса // Труды ВНИИ риса. -Краснодар, 1973. -С.51-56.
159 Горюнов Н. С. И др. Орошение риса в Казахстане//Вестник сельскохозяйственной науки. -Алма-Ата, 1967. -№7. -С.41-50.
160 Кошкаров С. И. Водно-солевой режим земель в рисовом севообороте и мероприятия по его улучшению: автореф. … канд. с.-х. наук:. -М.,1978. -15с.
161 Волконский Н. В. и др. Водный режим и гидромодуль риса в зоне Кзыл-Кумской степи. - Алма-Ата: Наука, 1969. -С.41-44.
162 Дудакова Н.К Орошение риса и поливка культур дренажно-сбросовыми водами // Гидротехника и мелиорация. -М.,1986. -№4. -С.61-64.
163 Лигай Д.А. Влияние орошения слабо минерализованными водами на мелиоративное состояние рисовых систем левобережного Кзыл-Ординского массива: автореф… . канд. сел.-хоз. наук:. -Алма-Ата, 1963. -13с.
164 Рабочее И.С. Ребимов У.Р., Драшевич Н.И. Использование дренажных вод на орошение риса // Сельское хозяйство Туркмении. -Душанбе, 1972. -№3. -С.30-371.
165 Pay А.Г., Токарев Н П. Рекомендации по орошению риса дренажно-сбросными водами. -Алма-Ата: Кайнар, 1976. -12 с.
166 Зайцев В.Б. О двух типах водного режима риса. Гидромодульный и мелиоративный. -1965. -№2. -С.18-22.
167 PayА.Г. Водораспределение на рисовой системе. -М.: Агропромиздат, 1988. -84с.
168 Шупановский B.C. и др. Рис в Узбекистане. -Ташкент, 1966. -152 с.
169 Barber D. A., Eberf M. S. The movement of 0 15-th rough barbty and rise plants " // J. Exp. Bot." -1965. -№13. -Р.25-35.
170 Puchayfohr P. Hyminification of ecological // Can.O.R.S.D.M.-Ser. Fenulogy, 1970. -Р.173-195.
171 Ничиков М. К. Режим орошения люцерны на рисовых полях Кубани // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1972. -№7. -С.30-35.
172 Кириенко Т. Н. и др. Влияние длительного затопления на микробиологического процессы в почвах рисовых полей. -Алма-Ата, 1977. -Вып.5. -С.20-29.
173 Шумаков Б.А. Орошаемое земледелие. -М.: Колос, 1962. -355 с.
174 Шумаков Б A., Pay А.Г. Возделывание риса на Кзыл-Кумском массиве // Доклады ВАСХНИЛ. -1972. -№ 1. -С. 6-7.
175 Орлов В.Н. Орошения сельскохозяйственных культур сточными водами -М.: Сельхозгиз, 1965. -102 с.
176 Канардов М.П. Использование сточных вод на ЗПО. -М.: Россельхозиздат, 1987. -40с.
177 Новиков В.М. Наука замыкает круг // Наука в СССР. -1983. -С.84-91.
178 Ясоноди О.Е. Сельскохозяйственное использование сточных вод Учебное пособие. - Новочеркаск, 1981. -100 с.
179 Львович А.И. Использование сточных вод для орошения за рубежом. -М.: Россельхозиздат, 1978. -46с.
180 Марымов В.И. Обезвреживание и использование сточных вод на светло-каштановых почвах // Использование сточных вод для орошения. -М.: Колос, 1978. -С.126-130.
181 Марымов В.И., Сергиенко Л. И., Голодов В.И. Опыт длительного орошения хозяйственно-бытовыми сточными водами г.Волжского в хозяйстве «Химик» Ленинского района Волгоградской области // В сб.: Использование сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур. -Волгоград, 1990. -С.9-15.
182 Сергиенко Л.И. и др. Орошение черноземных почв минерализованными сточными водами // В сб.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородие почв. -М., 1987. -С.64-72.
183 Григоров М.С, Овчинников Ф.С. Опыт внутрипочвенного орошения сточными водами в Белгородской области. Использование сточных вод для орошения земель. -М.: Колос, 1983. -С.148-155.
184 Радугин П.А. Возделывание сельскохозяйственных культур на земледельческих полях орошения. -М.: Колос, 1979. -144с.
185 Константинов В.М. Экологические проблемы сельскохозяйственного использования сточных вод в животноводстве Казахстана // Сб. науч. тр. КазНИИВХ. -Алматы, 1995. -С.65-78.
186 Мусаев А.И. Водный режим почвы при орошении кормовых культур городскими сточными водами на светлых сероземных Юга Казахстана: автореф. … канд. сел.-хоз. наук:. -Волгоград, 1985. -21с.
187 Айменов А.Т. Ресурсы сточных вод хлопкосеющей зоны Казахстана и оценка пригодности их для орошения // Сб.науч. тр. ТИИИМСХ: Совершенствование мелиоративных систем в технологии орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане. -Ташкент, 1985. -С.104-109.
188 Шомантаев А.А., Байманов Ж.Н. и др. Влияние орошения городскими сточными водами на урожай некоторых сельскохозяйственных культур и его качественные показатели // Материалы Междунар. научно-практ. конф. молодых уч. и аспиран. г. Алматы. -КазГосагру, 1997. -С.150-152.
189 Додолина В.Т. Влияние длительного орошения хозяйственно-бытовыми сточными водами на плодородие дреново-подзолистых почв // Сб. науч.тр.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородия почвы. -М., 1987. -С.163-168.
190 Можейко А.М.,Спиваков К.М., Кружнов С.С., Понамарев В.П., Литвинюк Р.С. Использование хозяйственно-бытовых и фенолосодержащих сточных вод г. Харькова для орошения сельскохозяйственных культур. -М.: Колос, 1975. -15с.
191 Коробкин В.А. О контроле качества кормовых культур на оросительных системах с использованием сточных вод // Вестник АН РК, 1993. №5. -С. 32-35.
192 Есполов Т.И. и др. Экологическое основы сельскохозяйственного использования сточных вод. Рекомендации. -Алматы, 1994. -25с.
193 Шульц М. Круглогодовое орошение сточными водами. -М.: Колос, 1975. -191с.
194 Койбаков Б.М. и др. Рекомендации по установлению норм нагрузок на полях орошения при возделывании кормовых культур. -Алматы, 1995. -70 с.
195 Можейко А.М., Русляков Г.Я. Опыт орошения зерновых культур сточными водами г.Харькова. Использование сточных вод для орошения // Тр. Харьковского СХИ им.Докучаева. -Т.ХХХХI (CXУШ). -Киев: Урожай, 1969. С.11-18.
196 Зубаиров О.З., Жургенов Ж.С. Интенсификация кормопроизводства путем орошения их сточными водами // Исследования, результаты. -КазНАУ, -Алматы, 1999. -№2. -С.20-72.
197 Рекомендации по использованию сточных вод накопителя Сорбулак на орошение кормовых и технических культур. -Алматы, 1994. -39с.
198 Методические рекомендации о полном сельскохозяйственном использовании сточных вод в условиях юга Казахстана. -М., 1984. -18с.
199 Рекомендации по подбору и видовому составу сельскохозяйственных культур при выращивании на ОССВ в условиях юга и юга-востока Казахстана. -Алматы, 1992. -30 с.
200 Мусаев А.И. Влияние орошения сточными водами на агромелиоративные свойства светлых северных сероземов // Сб. науч. тр. ТИИИМСХ: Вопросы рационального использования водных ресурсов и охраны их от загрязнения в условиях Казахстана. -Ташкент, 1983. -Вып.129. -С.124-130.
201 Экологические основы сельскохозяйственного использования сточных вод//Рекомендация МСХ РК, КазНИИВК, ДГМСИ, КИИАП. -Алматы, 1994. -С.3-25.
202 Мусаев А.И. Водный режим почвы при орошении кормовых культур городскими сточными водами на светлых сероземных Юга Казахстана: автореф. … канд. сел.-хоз. наук:. - Волгоград, 1985. -21с.
203 Акжанов А.А., Зубаиров О.З., Новиков В.М. Основные принципы осуществления поливов сельскохозяйственных культур сточными водами гг. Алматы и Актюбинска. Использование сточных вод для орошения. -М.: Колос, 1987. -142 с.
204 Зубаиров О.З., Рябцев А.Д. Очистка сточных вод при использовании их в сельском хозяйстве // Вестник сельскохозяйственных наук Казахстана. –Алматы: Бастау, 2001. -№9. -С.18-21.
205 Рябцев А.Д. Зубаиров О.З., Эффективность почвенной доочистки сточных вод на полях орошения // Матер. Междунар. научно-практ. конф.: Валихановские чтения - 6. -2001. -Том 14. -С.24-28.
206 Байманов Ж.Н. и др. Использование сточных вод для промывки засоленных почв // Тезисы докл. Междунар. научно-техн. конф.: Проблемы экологии АПК и охраны окружающей среды. -НАЦАИ РК. -Алматы, 1997. - С.40-42.
207 Буданов М.Ф. Влияние длительного орошения сточной водой на почвы Одесских полей орошения // Почвоведение. -1969. -№6. -С.94-103.
208 Сало Т.Л. и др. Улучшение элементов плодородия почв при использовании для орошения городскими сточными водами в условиях УССР // Сб. науч. тр.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородие почв. -М., 1987. -С.59-63.
209 Пекаторос Л.Г., Иоанно И.Г., Влияние орошения сточными водами г. Одессы на мелиоративное состояние Шкодогородского орошаемого массива // Сб. науч. тр. Укр НИИГ и М, 1964. -Вып. 82. - С.117-134.
210 Хлебников Н.К. Гигиенические изучения орошаемой промышленными сточными водами // Очистка и использования сточных вод и промышленных отбросов. -Киев, 1964. -С.20-72.
211 Санитарные правила устройства и эксплуатации земледельческих полей орошения. № 3226-85 от 26.03.85.
212 Зубаиров О.З., Есполов Т.И. и др. Экологическое основы сельскохозяйственного использования сточных вод. -Алматы. -ТОО АСПИКО, 1994. -25 с.
213 Зубаиров О.З., Айменов А.Т. Констатинов В.М. Использование сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане и перспективы его развития. -М., -ВНИИГиМ, 1982. -С.116-122.
214 Новиков В.М., Демин В.А. Сельскохозяйственное использование сточных вод в Средней Азии и Казахстана // Гидротехника и мелиорация. -М., 1977. -№2. -С.101-102.
215 Webster C. “The Sewer of Monenjo - Dart” journal // Water Pollution Control Federation. -1962. Vol. 34. -117p.
216 Голченко М.Г., Железяко В.И. Орошения сточными водами. -М.: Агропромиздат, 1988. -104с.
217 Weber O. Uber Veranderungen des Bodens durch Abwasser, KuIturtechniker. -1956. - Р.77-87
218 Scharff E. Erfa hrungen mit der Jandwir tchafteichen Ab. Wasservtung in Braun Schweigwasser and Boden. -1980. Vol.32, 1:2. -26 р.
219 Рау А.Г., Тлеукулов А.Т., Ауелбек Е.К. Повышение продуктивности рисовых систем Казахстана // Вестник Кыргызского аграрного университета им. К.Скрябина. -КАУ. -Бишкек, 2009. -№ 5 (16). -С.134-137.
220 Сало Т.Л., Каташинская Г.И., Спирин В.П., Влияние мелиоративных приемов на сельскохозяйственные культуры при орошении сточными водами // Вестник сельскохозяйственной науки. -М., 1983. -№6. -С.106-108.
221 Материалы V Международного симпозиума ученых социалистических стран по использованию сточных вод сельском хозяйстве. -М.: Колос, 1971. -С.56-57.
222 Методические рекомендации по организации поливов очищенными сточными водами. -Алматы, 1990. -19с.
223 Додолина В.Т. Влияние длительного орошения хозяйственно-бытовыми сточными водами на плодородие дреново-подзолистых почв //Сб. науч. тр.: Влияние орошения сточными водами и навозными стоками на плодородия почвы. -М., 1987. -С.163-168.
224 Сыев С., Уригичинский С., Баратованов Б. и др. Использование сточных вод для орошения сельскохозяйственных культур в Болгарии // Материалы IV Международной конференции по использованию сточных вод для орошения. -М., 1992. -С.6-8.
225 Айменов А.Т. Ресурсы сточных вод хлопкосеющей зоны Казахстана и оценка пригодности их для орошения // Сб.науч. тр. ТИИИМСХ: Совершенствование мелиоративных систем в технологии орошения сельскохозяйственных культур в Казахстане.-Ташкент, 1985. -С.104-109.
226 Айдаров И.П. Регулирование водно-солевого и питательного режимов орошаемых земель. -М.: Агропромиздат, 1985.
227 Баженов М.Г. Статическая закономерности миграции солей при промывке засоленной почвы // Почвоведение. -1983. -№4.
228 Вышпольский Ф.Ф., Бекбаев Р.К. Влияние фильтрации промывных вод на солеотдачу почв // Тез. докл. Междун. науч.-техн. конф.: По применению математических методов на ЭВМ в почвоведении. -Пущино, 1983.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
УДК 628.631.8 (574)
Пәленшиев Пәленше
Ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың инновациялық техникалары мен
технологиялары
06.01.02 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау
Магистрлық диссертация
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент
Аты-жөні.
Казахстан Республикасы
Алматы, 2011
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 4
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕР СУАРАТЫН ЖҮЙЕДЕГІ ЖЕР СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(әдеби шолу) 8
1.1Ауылшаруашылық өсімдіктерін суару техникасы мен технологиясы ...
8
1.2Қазіргі замандағы күріш жүйесі және оларды жақсартудың жолдары ... 21
1.3Ауылшаруашылығында төгілмелі суларды пайдалану 25
... ... ... ... ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ – КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ 30
2.1Зерттеу объектісінің климаттық жағдайлары 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2Инженерлі – геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар 34
... ... ... ...
2.3Тапырақты – мелиоративті жағдайлар 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3 ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ, МІНДЕТІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... .. 40
3.1Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.2Топырақтық тәжірибелердің сызбалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.3Зерттеу объектісінің әдістемесі мен агроклиматтық жағдайлары 45
... ... ...
3.4Тәжірибелік аймақтардың жалпы сипаттамасы 49
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТТЕРДІ ЖЕРДІ СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
4.1Жер суландырудың инъекциялық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
4.2Жер суландырудың төменқысымды – тамшылы жүйесі 57
... ... ... ... ... ... ...
4.3Төгілмелі сумен жер суландырудың топырақішілік – инъекциялы жүйесі 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.4Инъекциялық әдіс кезінде силоспен жүгеріні суару режімін зерттеу 63
... .
4.5Төменгіқысымды – тамшылы және инъекциялық жүйеде томаттарды
(қызынықтырды) суарудың технологиясын 74
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.6Әртүрлі суару әдістері кезінде томаттарды (қызынықтарды) суарудың
режимін зерттеу 88
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
4.7Күріш суару технологиясы 117
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
5 ТЕХНИКАЛЫҚ ДӘНДІ ДАҚЫЛТЕРДІ СУАРУ ҮШІН ТӨГІЛМЕЛІ СУДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН
СУДЫ ҮНІМДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 136
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
5.1Төгілмелі су сапасын есептеу және оларды суаруға пайдалануға 136
дайындау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
5.2Талдықорған қаласында күнбағысты төгілмелі сулармен суаруды зерттеу 144
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.3Күнбағыс өсімдігінің өсуі мен дамуына төгілмелі сулармен суарудың 147
әсері
5.4Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жоңышқаны суару режимі
(№5 тәжірибелік аудан) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 150
5.5Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жүгері астығын суаруды
зерттеу (№ 6 тәжірибелік аудан) 157
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.6Ауылшаруашылық дәнді дақылтерін суару режимінде зерттеудің 167
материалдарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
5.7ТССЖ проектілеуінде суару техникасы мен суармалау режимін
құрастырудың ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 171
5.8Қазақстанның тау суларын жинақтау, пайдалану және дайындаудың
ұсынылған сызбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 177
5.9Алматы, Тараз, талдықорған және Қызылорда қалаларының төгілмелі
суларын өзен суларының орнына пайдаланудың негізгі сызбасы 179
... ... ...
5.1Суаруға пайдаланылатын қалалық төгілмелі сулардың ұсынылатын
0 химиялық құрамы 184
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
5.1Төгілмелі сулармен суарылатын бөлінетін дәнді дақылдарды іріктеу
1 және өнім сапасын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 187
5.1Ағые сулармен инновациялық суару әдістері тәжірибелерінің нәтижелері
2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 198
6 ЖАҢА СУАРУ ӘДІСТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ 202
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.1Экономикалық тиімдікті анықтаудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 202
6.2Инъекциялық және төменқысымды – тамшылы суару жүйесін салудың
экономикалық тиімділігі (пайдаланылудағы және ұсынылып отырған
нұсқалар) 203
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
6.3Қалалық төгілмелі сулармен ауылшаруашылық мәдени өсңмдіктерді 207
суарудың тиімді бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
6.4Төгілмелі сулармен суару жүйесіне инвестициялық салымдар істеудің
экономикалық тиімді бағасы 211
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
6.5Күрішті өңдеудің экономикалық тиімділігі 218
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 221
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 224
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 225
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 239
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы. Ел экономикасында жер игерудегі мелиорациялау
және суландыру маңызды рөл атқарады, себебі мемлекеттің өндірістік
сұранысқа деген тәуелділігін шешуге үлкен үлес қосады және ауыл халқын
жұмыспен қамтамасыз етеді. Су ресурстарының жетісіздігінің өсуі және оларды
тиімсіз пайдалану, суармалы жер игерудің дамуына шек қою жағымсыз
факторларға алып келеді: торыпақтың екінші ретті сорлануы, суландыру
жүйесінің техникалық жағдайының және шаруашылықтардың экономикалық
жағдайларының төмендеуіне алып келеді. Осының нәтижесінде жалпы аумағы 2,32
млн. га жердің тек қана 1,3 – 1,4 млн. га ғана пайдаланылуда.
Қазақстан Республикасының ауылшаршашылық Министрлігінің жер игерудегі
мелиорациядау мен суландыру жұмыстарын жоспарды түрде жүргізу туралы алдыға
қойып отырған мақсаттары орынды. су ресурстарының жетіспеушілігі оларды
рациональді және үнемді түрде пайдалану керектігін көрсетеді. Негізгі суды
пайдаланушы ауылшаруашылығы болып табылады, мұнда төгілмелі сулар
ауылшаруашылық дәнді дақылдарын суаруға пайдаланылады. Өсіп – жетілу
(вегетациялау) кезінде суландыру жүйесі арқылы өсімдік түріне байланысты
бір гектар жерге 4 пен 12 мың м3 шамасында, ал күріш егістігіне 20 және
одан да жоғары мың м3 су жұмсалады. Бұл судың жер бетіне берілетін маңызды
бір бөлігі топырақ бетінде физикалық булануға, фильтрацияға және торықтың
өсімсіз бөлігіне жұмсалады. Яғни тек қана біраз бөлігі (10 – 15%) ғана
өсімдіктің өсуі мен дамуына жұмсалады. Суды үнемдеу үшін, суарудың
техникасы мен технологиясына орын бөлінеді. Суды суару кезінде жоғалтпай
пайдалануға мүмкіндік беретін, қазіргі кезде пайдаланылатын барлық әдістер
ішінде мүмкіндік беретін бірде бір әдіс жоқ. Бұл проблеманы шешуге жаңа іс
шаралар қажет.
Грунт сулары мен тұздалған топырақтар тұздарының диффузиялануының
әсерінен күннен күнге жоғарылып келе жатқан, суда еритін тұздардың жағымсыз
кері әсерін азайту үшін, күріш егістіктерінде егістік аймақтарының
ескіруінен, құрғауынан күріш чектеріндегі суларды жиі ауыстыруға тура
келеді. Жер суаруға арналған сулардың негізсіз жұмсалуынан суармалы
жерлердің мелиоративті жағдайы төмендеуде, коллекторлы – кәріз суларының
үлкен мөлшерде жинақталуы, жоғары минерализациялануының ерекшеленуі, осының
барлығы соңғы есеппен алғанда, ауылшаруашылық дәнді дақылдарының
өнімділігін төмендетеді және жер бетіндегі сулардың сапасын төмендетеді.
Сонымен қатар, қалаға жақын және үлкен ауылдардың өзендерінде,
егістіктерде сүзу кезінде қалалар жанында жиналмалы сулардың үлкен көлемі
жинақталуда, ал оның мөлшері Қазақстан бойынша бүгінгі күні 6 млрд. м3
шамасында және әр жыл сайын оның мөлшері өсуде. Бұл сулар, ғылыми –
негіздеуге келетін болсақ, оларды өзен суларының орнына суармалы су
есебінде пайдалануға мүмкіндік болатын еді. Бұл жағдайда екі бірдей
проблема шешілер еді – беттік беттерді ластанудан сақтау және өзен суларын
аграрлық сектордың басқа қажеттіліктеріне жұмсайтын едік. Келтірілген
кешенді ғылыми – зерттеу жұмысы ауылшаруашылық дәнді дақылдарды суды
үнемдей отырып суару технологиясын құрастыру мен жетілдіруге, беттік
суларды өзекті бағыттарда тиімді және негізделген түрде жұмсауға
негізделген.
Жер бетіндегі сулар жылдар өткен сайын азаюда. Егер республикадағы
жылы өзен суларының жинақталуы жылына, мысалы, 1960 жылы 164,9 км3, 1995
жылы - 145 км3, 2000 жылы - 105 км3, онда 2010 жыл 85,95 км3, ал 2020
жылы 75 км3 шамасын құрайды.
Бұл жағдайларда жер бетіндегі суларды экономды және негізде пайдалану
өзекті проблема болып тұр. Бұл проблемаларды уақытында шешпеу орны
толмайтын жағдайларға алып келуі мүмкін. Осыған байланысты ғылыми –
практикалық мәні жаңа суды үнемдеуші әдістерді құрастыру мен ауылшаруашылық
дәнді дақылдарын, беттік суару әдістерімен салыстырғанда, суармалы суды 30-
дан 90%-ға дейін үнемдеуді қамтамасыз ететін суғару технологиясы
құрастыруға негізделеді, осының негізінде суармалауға қажетті судың
мөлшерін 20-30% азайтады, сонымен қатар, қаладан тыс аймақтарды өзен
суларының орнына дайындалған төгіндіі суларды пайдалану туралы кешенді
ғылыми зерттеулер және Қазақстанда бұрын жүргізілген зерттеулер негізіне
анализдер (талдаулар) жасалды. Мұндай зерттеулер аудандардың топырақтық-
климаттық ерекшеліктеріне және ауылшаруашылық дәнді дақыларының пайдалы
суға қажеттілігіне сәйкес, суландыруға қажетті су көздерінен тоған
суларының азаюын 40% - ға қамтамасыз етеді және де бұл осы жұмыстың өзекті
мәселесі болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Қазақстанның оңтүстігі жағдайында ең алғаш рет жаңа технологиялық
жаңалықтарды, мысалы, инъекциялауды пайдалана отырып, қызанақ пен жүгері
сүрмелеудің суару көрсеткіштері зерттеледі және анықталды [1,2,3];
- ауылшаруашылық дәнді дақылдарды суаруда төменқысымды – тамшылатып
әдісті пайдалану технологиясы [4,5], ол энергия үнемдеуші құрылымдарсыз
жұмыс істейді, израйлдік тамшылатып суару жүйесімен салыстырғанда
тегеурінді су құбырларынсыз жұмыс істейді, осының арқасында материалдық
шығынды 50% үнемдеуді қамтамасыз етеді, сонымен қатар беттік суғарумен
салыстырғанда суару нормасын 35% - ға азайтады;
- күрішті және күріш дақылдарының өзіндік айналымдарын суару жүйесінде
суды үнемдеуші технологияны жетілдіру; осы кезде суаруға жұмсалатын сулар
25 – 30% - ға үнемделеді;
- қала сыртындағы аймақтарды суаруда өзен суларының орнына төгінді
суларды инъекциялы – тамшылатып суғару әдісін пайдаланудың негізгі
принциптері ұсынылған [6].
Жұмыстың ғылыми – практикалық мағынасы:
- ауылшаруашылық дәнді дақылдарын суаруда атыздық суғару әдісімен
салыстырғанда суаруға қажетті суды 90% - ға дейін үнемдеуді инъекциялық
әдіс технологиясы қамтамасыз етеді;
- ауылшаруашылық дәнді дақылдарын инъекциялы – тамшылатып суғару
технологиясы энергия үнемдеуші құрылымдарсыз және су құбырларынсыз жұмыс
істеуге мүмкіндік береді, және де израйлдік тамшылатып суару жүйесімен
салыстырғанда 2 есе жүйенің арзанға түсуі мен ішкі топырақты ылғалдандыруды
қамтамасыз етеді.
Қорғауда ұсынылатын негізгі ұсыныстар. Диссертациялық жұмысты
қорғаудың пәні мыналар болып табылады:
- инъекциялық әдіспен ауылшаруашылық дәнді дақылдарды суару
технологиясы;
- төменқысымды – тамшылату әдіспен суғарудың режимі мен технологиясы;
- Беттік суғару әдісі кезінде суды үнемдеуші суару технологиясы.
Жұмыстың мақұлдануы (апробациясы). Зерттеудің негізгі мәліметтері мен
зерттеу нәтижелері ғылыми – практикалық және ғылыми – техникалық
конференцияларда М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университетінде
(2009-2010жж.) және Қазақ Ұлттық Аграрлық университетінде (2009-2010жж.)
жарияланған және баспаға шыққан.
Диссертация материалдардың баспаға шығуы. Диссертацияның негізгі
материалдары ҚР Білім және Ғылым министрлігінің білім мен ғылым сферасын
қадағалау Комитеті ұсынған баспаларда 2 статья түрінде баспаға шыққан.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс компьютерде
басылған ... тараулардан, ... кестеден, .. суреттерден, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, ... қосымшадан тұрады.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕР СУАРАТЫН ЖҮЙЕДЕГІ ЖЕР СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(әдеби шолу)
1.1 Ауылшаруашылық өсімдіктерін суару техникасы мен технологиясының
дамуы
Қазіргі заман ауылшаруашылығының мелиорациялау (жақсарту) кезеңі су,
энергия және материалдық ресурстардың үлкен тапшылығы мен ақылы түрде суды
пайдалану кезеңімен сәйкес келіп отыр. Ауылшаруашылық мақсатта
пайдаланылатын жерлердің жеке иеліктерге өтуінен, сонымен қатар фермерлік
істерде өндірістік емес судың шығындалуы және тасымалдау мен суғару
кезіндегі шығындар өзекті проблемаға айналып отыр. Өндірістік емес су
шығындарының әртүрлі түрлерінің ішінде уақытша аумен фильтрациялау (сүзу)
кезіндегі шығындардың мөлшері және егістікті суаруда топырақтың сортаңдану
мен тұздануды негізгі себептер деп қарастыруға болады. Осыған байланысты
бұл шығындарды азайту нәтижесіне қол жеткізу үшін суару жүйесін басқа да
жоғары техникалық деңгейде жаңа суару технологияларын пайдалану кезінде
ғана шешуге болатындығы өзекті проблема болып отыр. Бұл жағдайларда
ауылшаруашылық өндірісінің суару техникасына қойылатын талаптар оның ғылыми
негіздегі сапасының үздіксіз жоғарлауын талап етеді.
Суару техникасы мен технологиясын жетілдіру проблемасымен
көптеген ғалымдар айналысқан: А.Н.Костяков [1], А.Н.Аскоченский [2],
Я.В.Бочкарев [3], С.М.Кривовяз [4], Н.Т.Лактаев [5,24], В.Ф.Носенко [6],
А.Г.Рау [149, 165, 167], Ж.Т.Мұстафаев [7], М.С.Григорьев [8], Б.Б.Шумаков
[9], Г.Ю.Шейнкин [10,11], В.А.Сурин [12], И.А.Шаров [13], В.Я.Чичасов [14],
В.А.Духовный [15], Э.В.Гершунов [16], О.3.3убаиров [17], А.С.Калашников
[18], Д.А.Сүйінбаев [19], Н.Р.Хамраев [20], А.А.Тәттібаев [21], И.Г.Алиев
[22], Л.В.Угрюмов [23] және тағы басқалар. Осы зерттеушілердің жұмыстарының
көмегімен ауылшаруашылық өсімдіктерін суарудың техникасы мен технологиясын
дамыту облысында көптеген жетістіктерге қол жеткізілді. Бірақ қазіргі
уақытқа дейін практика жүзінде шешілмеген проблемалар бар, мысалы, беттік
шашырату кезінде өндірістік емес суды шығындау, терең сүзу, егістік бойымен
суару кезінде тегіс бірдей ылғалданбау. Осы шешілмеген проблемалар негізгі
сулы-жерді ресурстарды пайдалануға қиындықтар алып келеді. Ең соңында осы
проблемалар суармалы жерлердің тұздануы мен сортаңдануына әкеліп соқтырады.
Беттік суарудың эффектілігін жоғарлату мақсатында тоғандарды ауыстыру
арқылы суару әдісі ұсынылды [24,25,26,27,28,29,30,31]. Тоғандарды ауыстыру
суарудың дамуы көптеген ғалымдардың жұмыстарында жазылған [32,33,34]. Тұйық
жүйек бойынша, келесі жүйекке қабат тастау арқылы суару жүйелері практикада
қолданылды [31,35,36,37,38,39]. Бірақ оларда соңғы суару элементтерін
тастауға мүмкіндік бермеді. Кейіннен суды дискреттік әдіспен жіберу
ұсынылды [40,41.42,43,44,45]. Мұндай әдіс 1984 жылы Техаста (АҚШ) 2,5 мың
га аумаққа пайдаланылды [45]. Бұл суару әдісі КПД- ны 50-70%-ға
өсіргенімен [45], бірақ қарапайым суарумен салыстырғанда тек қана
тиімділігі 40% шамасында. Дискреттік суаруды жетілдіру проблемаларымен ТМД
–да Б.Б.Шумаков [46,47], В.А.Арефьева [48], М.И.Пензин [49], Н.Беспалов,
Х.Вапаев [50], В.Ф.Носенко [51] айналысты.
Дискреттік суарудың кемшілігі тек қана импульс бойымен ғана суаруды
жүргізуге болатындығында, осының нәтижесінде тоған бойымен атыздау мен
суғару фронты бойынша қалыпты таралуын қамтамасыз етпейді. Дискреттік
суғаруды автоматтау мақсатында синхронды импульсті жаңбырлатудың кешендік
жүйесі (СИЖК) ұсынылған [52,53,54,55,56]. Бірақ кешенге қызмет ету үшін
қосымша тракторлар қажет және оны қысымсыз жүйелерге қолдануға мүмкіндік
жоқ.
Ылғалдандырылудың тепе-теңдігін қамтамасыз ету мақсатында жаңбырлы
суару ұсынылды (қарапайымнан импульске дейін және импульсті – синхронды),
ол суғару процесін механизациялауға мүмкіндік береді: топырақ пен
микроклиматтың ылғалдылығын сақтап отыру; өсімдіктерді минералды
тыңайтқыштармен суғару кезінде тыңайту [57,58,59,60,61,62]. Бірақ оның да
кемшіліктері бар:
- топырақтың белсенді қабатын вегетациялық кезеңде жақыннан ыңғайлыға
дейінгі аралықта (70-80%) ылғалдандырып отыру;
- үлкен жапырақты өсімдіктердің топырақтарын жеткіліксіз мөлшерде
ылғалдандыру;
- суғармалы сумен бірге тыңайтқыштар мен минералдарды өсімдіктің тамыр
аймақсына сіңіре алмауы;
- суармалы суды тазалауға деген үлкен талаптар қою.
Су ресурстарының жетімсіздігі жағдайында, суару әдістерінің ішінде тек
қана суды ғана үнемдейтін, сонымен қатар оған қажетті пайдалы заттарды
сіңіруді, яғни өсімдік тамырлар жүйесіне берілуін қамтамасыз ететін тиімді
жүйені таңдап алу қажет. Бұл шарттарда ең тиімді жүйе аз көлемде суару
болып табылады. Ол жерді пайдалану коэффицентін 955-ға дейін көтереді,
булануға кететін өндірістік емес шығындарды және беттік тереңдетілген
тастауларды жояды [63,64].
Ал көлемді суару әдістері бір – бірлерінен судың таралу сипаттамасы
бойынша және суару ауданы бойынша ажыратылады (кесте 1.1).
Бұл сурау әдістері тереңдетілген және беттік тастаулардың болмауынан,
сонымен қатар топырақ бетінен буланудың азаюынан суды үнемдеуге мүмкіндік
береді.
Тәжірибеден көріп отырғанымызда, аз көлемді суару технологиясы мыналармен
қамтамасыз етеді:
- өнімділікті 20...30% - ға жоғарлатады;
- мирожаңбырлату кезінде суармалы суды 30%, тамшылатып суаруда
50%- ға дейін үнемдеуге мүмкіндік береді;
- қоршаған ортаға кері әсердің көрсеткіштерінің минимумы;
- өнімнің көбеюі есебінен капиталдық салысдарды екі – үш жыл
көлемінде өндіріп алу мүмкіндігі;
- материалдарды 25% - ға дейін, ал электрэнергиясын 50% - ға
дейін үнемдеу [63].
Аз көлемді суару әдістерінің ішінде ең тиімдісі тамшылатып сурау болып
табылады. Тамшылатып суаруды практикада пайдалануды әртүрлі жылдары
тәуелсіз елдер достастығының көрнекі ғалымдары үлес қосты: Б.Г.Штепа [65],
Г.Ю.Шейнкин [64], Д.П.Семаш [65], Н.Ф.Носенко [66], Е.С.Акопов [67],
В.С.Краснощеков [68], М.К.Гаджиев [69], М.И.Ромащенко [70], Н.В.Баширов
[71], А.Олейник [72], Л.В.Скарипчинская [73], И.С.Флюрце [74] және т.б.;
сонымен қатар, шетел ғалымдары: Дж. Келлер мен Д.Кармелли [75], Р.Челестре
[76], Д.Голдберг [77], Е.Д.Ремер [78], Е.Р.Хоаре [79], С.Мазе [80] және
т.б.
Өсіп-жетілу кезеңінде тамшылы суару кезінде судың дозалы, бағытты
берілуі өсімдіктің тамыр жүйесінде топырақтың ылғалды жеткілікті режимде
алуын және ауылшаруашылық өсімдіктерінің өнімділігінің өсуін қамтамасыз
етеді. Тамшылатып сураудың ұйымдастырылған және жүзеге асырылған жүйесі
өзара құрастырмалы микротүрірілісдер элементтерімен, жұмысты басқару
жүйесімен, суғару процесін автоматтандыру дәрежісімен және тағы басқамен
ажыратылады [81,82,83].
Мұндай технология мелиоративті және экологиялық қатынасымен беттік
суарудан ерекшеленеді. Сондықтанда тамшылатып суару әдістері мен қолданылуы
өсімдіктердің кездесу ортасы жағдайын нақты есептеуге, суғару техникасы мен
технологиясы (тамшылатқыштар, суды тазалайтын фильтрлер, қысым және т.б.)
элементтеріне негізделуі керек. ТСЖ-нің жұмысының сенімділігі өте жоғары
болуы керек және де екі кешенді көрсеткішке жауап беруі шарт: жұмыстың
сапасы мен тоқтаусыздығы және суғарудың тепе-теңдігі [84]. Тоқтаусыздық
көрсеткіші – бұл судың берілуі және белгілі бір уақытта пайдалы
ерітінділердің өсімдіктерге жіберіліп отырылуы [109]. Мұндай көптеген
факторлардың өзара байланысы мен өзара әсері өсімдіктерді өсіруде негізге
алынған рационалды техника мен режимдерді таңдауға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта тамшылатып суару әдісі көптеген елдерде пайдаланылады,
оның жалпы көлемі 1 млн.га, оның ішінде 380 мың. га АҚШ-қа, 90 мың га
Израилге тиесілі [85,86,87]. Бұрынғы Кеңестер Одағында тамшылатып суаруға
арналған жер көлемі 15 мың га құрады, оның ішінде Молдавияға 6,4 мың га, ал
Украинаға 3,4 мың га тиесілі [89,90].
Кесте 1.1. Аз көлемді суару әдістерінің классификациясы және олардың
негізгі параметрлері
Суару әдісі Ылғалдандыру Еңістік, Су қамалының
типі % типі
(және супесчаные аздап менее 0,001 60-80 0,4-0,7
саздақ қосылған, аздап
саздақ қосылған талшыл
сұртопырақтар) жеңiл
0,001-0,003 80-120 0,7-0,8
0,003-0,006 120-100 0,8-0,5
0,006-0,010 100-80 0,5-0,3
свыше 0,010 80-60 0,3-0,1
(талшыл орталар - менее 0,001 100-150 05-07
шалғындық, сұртопырақтар
несуглинистые,
сұртопырақтар саздақ
бойынша орташа) орташа
Средние (каштановые
сред-несуглинистые,
сероземы луговые,
сероземы
средне-суглинистые)
0,001-0,003 150-200 0,7-1,0
0,003-0,006 250-200 1,0-0,6
0,006-0,010 200-120 0,6-0,3
свыше 0,010 120-60 0,3-0,2
Ауыр (шалғындық, ауыр менее 0,001 150-200 0,6-0,7
саздақ сұртопырақтар
талшыл ауыр саздақ,
сұртопырақтар)
0,001-0,003 200-300 0,7-1,0
0,003-0,006 300-250 1,0-0,6
0,006-0,010 250-150 0,6-0,3
свыше 0,010 150-120 0,3-0,2
Бедердiң орналастырылуы. Микробедердiң жыл сайын теңестiруi жоғары
сапалы суаруларының негiзі болып табылады. Бедердiң жеке нүктелерiнiң
орташа сызығынан ауытқу (0, 005...0, 010-шi көлбеулерде 0,001...0,005 және
8...10 см көлбеуде 5...8 см) 5...10 см-ден асуы керек. Суландыратын суды
суаруында жоспарланбаған және жоспарланған бөлiмшелердiң кiлегейленi 30 %-
ға дейiн қолданылады, сулау бiр қалыпты жүзеге асырылады және шеткi
атыздардың фильтрлеудi және тастауы судың түбегейлi жоғалтулары тереңдiкке
орын алады.
Суарылатын атыздардың құрылымы, тыңайтқыштардың енгiзуi және уақытша
суару жүйесiнiң ойығы суаруларға алдында болады. Атыздардың тереңдiктері
60...70 см, аралықтары үшiн жоғарғы жақ бойынша 15...20 см, ені 25...40
болуы керек. Ең үлкен өлшемдер аз көлбеулерi бар бөлiмшелер және ауыр
топырақтар, ең кiшi өлшемдерге суарылатын атыздар үлкен көлбеулі
бөлiмшелерде және жеңiл топырақтарда болуы керек. Суарылатын атыздардың
кесулерi үшiн өсiмдiк - суарылатын атыздардың ойығы үшiн құрал-сайман
жарақтанған қоректендiргiштерге, тиiстi егiс науқаны агрегаттарына
культиваторлар қолдану керек. (УСМК-5.4В; КГС-4,8Л; КРН-4,2 және т.бдр.).
Уақытша суару жүйесi Суаруды бастау үшін атыздардың ойығын iлесе қыяды.
Ойықтар мен (сулаушылар және шығаратын жыртындылар) уақытша суару жүйесiн
тегiстеуi үшiн тегiстегiш КЗУ-0,35А тағы басқа канал қазғыштарды
пайдалануға болады. Уақытша суару жүйесi жақсы автотехникалық мерзiмдерде
командалық бөлiмшенiң суаруы үшiн суды тиiстi санның рұқсатнамасымен және
үлестiрiлуiмен қамтамасыз етеді.
Топырақтың қопсытуы арқылы 1-3 тәулік суарудан кейiн өндiрiп алады.
Суарудан кейiнгi қопсытудың ұтымды мерзiмдерi топырақтың үлгеруi бойынша
анықтайды. Суарудан кейiнгi қопсытуды жүргiзу туралы кешiгу топырақ
дымқылының жоғалтуын, қайта қопсытыпи топырақ кесектердiң бейнесіне
бағытталды. Демек, суару егiндердiң өңдеуi бойынша механикаланған
жұмыстардың өнiмдiлiгiнiң суарылатын бөлiмшесiндегi суаруларды өнiмдiлiктiң
сәйкестiгiне егiндердiң дер кезiнде өңдеуi үшiн басқа ауылшаруашылық
жұмыстарымен қатал байланыстыруда жүргiзiлуi керек. Суарылатын бөлiмшенiң
ауданы ол үшiн 8.. 12 га аумағымен тәулiктiк суару мен өңдеудiң
бөлiмшелерiне бөлiнедi. Тәулiктiк суарудың бөлiмшелерi суаруларға енгiзуден
кейiн суарылатын нормасын сөндiрiлуге дейін кезекпен қосылады. Тәулiктiк
суаруды әрбiр бөлiмшенiң суарудан кейiнгi культивациясына топырақтары бiр
уақытта суарып үлгеру үшiн қосып және суару тәулік iшiнде сөндiрілуі
керек.
Демек, сапалы оның өткiзуiн суаруды бiр қалыптылық, суды шамамен тең
санның әрбiр атызға берумен жетедi.
Шығаратын атызға және уақытша сулаушы бойынша суды үлестiрiлудi бiр
қалыптылығын, олардың жеке бөлiмдер және әрбiр бөлiмдегi бiр деңгейдiң
сүйемелдеуiн бөлуге тасымал ұстатқыштары көмегiмен жетедi.
1.3 КІШІ МЕХАНИКАЛАНДЫРЫЛҒАН НИИВХ ДАЯРЛАЙТЫН ҚҰРАЛДАРЫ
Суарылатын жыртындыларда сағалардың арматуралануы және суды бiр қалыпты
беру үшiн суарылатын құбырлар, сифондар, қалқаншалар, бөгейтiн тасымал
ұстатқыштары, металлдық немесе пластмасса сағалары қолданылуы керек (сурет
2).
а - қалқан; б – сифон көмегімен суару; 1 - уақытша сулаушы;
2 - суарылатын атыз;
в - суару құбырлар арқылы; г - суарылатын атыздар үшiн саға;
2 - суарылатын атыз; 3 - шығаратын атыз
Сурет 2 - Беттік суару үшiн құрал-саймандар
Ұзындығы 30...35 см болатын полимер материалдарынан болатын құбырларды
қолдану керек (Кесте 2). Олар суарылатын атыздардағы су деңгейінен 3 ... 5
см жоғары болып, ал шығаратын атыздарда су деңгейінен 5 см төмен
болатындай етiп орнатуы керек.
Кесте 2 - Әр түрлi диаметрдiң тұрбаларының өткiзу қабiлетi, лс
Құбырдың ішкі15 20 25
диаметрі, мм
Судың арыны, 20 мм диаметрлі 90° бұрышымен 45° бұрышпен
см дөңгелек саңылау үшбұрыштық ойық үшбұрыштық ойық
2 0,12 0,08 0,05
3 0,15 0,22 0,13
4 0,17 0,45 0,26
5 0,19 0,78 0,45
6 ОД) 1,23 0,71
Суарылатын сифондар (сурет 3) (4-шi кесте) пластмасса, металлдық,
резеңке бола алады. Олар 20-60 мм диаметрлерiмен шығарады.
Сифонның нормалы жұмысы үшiн шығаратын (уақытша сулаушы) атыз бөгетiнiң
жоғарғы жағы 10-15 см-ден аспауы керек болады. Бұндай жағдайда сифондарды
(4-шi сурет) бәсеңдетедi.
а - комбинированный (СНк); б - пластмассовый (СНп)
Сурет 3 - Неразряжающийся сифон
Кесте 4 Өткiзу қабiлетi сифон, лс
Су ағыны, см Үшкі диаметр, мм
20 30 40 50 60
2 0,12 ОД 031 0,63 133
4 0,17 0,38 0,73 1,18 1,75
5 ОД) 0,45 0,88 1,42 2,10
8 0,24 0,53 1,03 1,65 2,45
10 ОД 0,58 1,14 1,83 2,72
12 030 0,66 138 2,07 3,16
14 031 0,69 136 2,18 334
Неразряжающиеся сифондар уақытша сулаушылардан суарылатын (5-шi кесте)
атызға суды беру үшiн арналған. неразряжающийся комбинированный сифон (СНк)
дюралюмини тұрбасынан және полиэтиленнен екi су жинағыштардан тұрады.
Неразряжающийся сифон (СНп ) пластмасса тiзеден және (полиэтилен )
пластмасса жасалған су жинағыштар тұрады.
Сифон жұмысына толтыру және жiберу келесi тiзбектерде өндiрiледі. Сифон
барлық iшкi қуыстың суын толтырғанға дейiн суға батырады. Содан соң
абайлап, сифон уақытша сулаушының бөгеттерiне тiк және көлденең
жазықтықтарға тепе-теңдiк сақтай отырып және су жинағыштардан суды бой
жасыра көтерiп орнатады.
Кесте 5 - Нерасряжающихся сифондардың техникалық сипаттамасы
Түрі СНк СНп
Материал біріктірілген пластмассалы
Iшкi диаметр, мм 26 35,4
Габариттi өлшемдер, мм:
биiктiк 296 370
ұзындық 950 1544
Ортақ масса, кг 0,438 1,225
Шығын 0, 1 моларды күште, лс 0,40 0,960
Қызмет көрсетушi, адам. 1 на 90 шт. 1 на 90 шт.
Каналдағы судың сифон деңгейi неразряжающихся жұмыстар процессте су
жинағыштан стақанның кенерi биiк болуы керек. Сифонның су жинағышы
стақанның төменгi шетiне дейiн су деңгейінің төмендеуiн бәсеңдетпейдi.
Ағызып жiберетін және кiретiн стақандағы су сифонның жоғарғы бөлiгiнің
ыдырауын құрайды. Бұл сифонның неразряжаемостьсiне кепiлдiк бередi. Ағынды
стақан атыздағы су шығынын реттеуге мүмкiндiк бередi.
Сурет 4 - Таттанбайтын сифондарды пайдалану
Сифондарды суарылатын маусымның аяқталуы бойынша жабысып қалған
жерлерден арылады, таза суларда жуады және қоймалық бөлмелермен қамтамасыз
етеді.
0, 5-1, 0 мм жуандықты қаңылтыр даярлайтын (5-шi сурет) НИИВХ
конструкциясының металлдық сағаларын пайдалану өте ыңғайлы.
а - пластмассалы; б - пластмассовый с закрылками; в - из жести;
г - из жести с закрылками
Сурет 5 - Атыз сағалары
Сағалар тозбайтын атызға суарылатын атыздың алдағы бөлiктерiнде
сұғынады. Суды шығынның реттеулерi үшiн тозбайтын саға тұрғызу жеткiлiктi.
Жұмыстарда сағалар ластанбайды және жуылмайды. Сағалар ды вегетация ақырына
дейiн суарылатын бөлiмшеде тастап кетуге болады. Бұндай жағдайда қарама-
қарсы суармалы атыздарға емес, суарудан кейiнгi өңдеулерде бұзылмас үшiн
керiсiнше қырларға қарсы орнатылады. (культивациялар). Сонымен бiрге
суарылатын атыздарды әрбiр өңдеуден кейiн қолмен түзеуге тура келедi.
Жыртындыға суды шығы саға арқылы 6 кесте бойынша қабылданады.
Кесте 6 – Су деңгейіне қатысты сағаның өткізілу қабілеттілігі
Су деңгейі, см 2
Майда дисперсті әткеншекті
1,5 2,0
Суландыру алаңы нетто, м2 37 40
Қондырмалар арасындағы 1,7 1,8 8,9 10,2
қашықтық, м 1,9 9,7
Су беру, MJra 16,8 403
- 1 сағ.
- 24 сағ.
Модул масса, кг 8,6
Коэффициенттер: 0,82
- тиiмдi суару 0,11 0,07
- жеткiлiксiз
суару
- мол суару
20 20-25 25
0,20-0,30 1,2 1.25 1,30
0,30-0,50 1,1 1,15 1,20
0,50 1,0 1,05 1,10
Сурет 3 – Тұнба қабатының әткеншек әсерінің қондырмаларының жаңбырлату
ұзақтығының тәуелдiлiгі
4 Суармалы бөлiмше және жұмысқа модулдiк жүйенiң әзiрленуі
Фермер шаруашылығындағы (шаруа ) суармалы бөлiмшенiң таңдауы су
тартқыштың орнын және схемасы жеке-жеке анықталып алынады. Құбыр желiсiнiң
ұтымды схемасы, таратушы және суарылатын құбырлар, әсiресе маңызды кешеннiң
бiрнеше комплекттерi топтық жұмыс iстегенде орналастырылуы таңдалып
алынады. Табиғи құбыр желiсiнiң схемасының шығаруы өндiрiп алынады.
Таратушы және суарылатын құбырлардың бағыттары жол салады, олардың
ұштастыруын нүкте және жауындатқыштарды қоятын орындарға белгi қояды.
Су тартқыштың орынында су қабылдағыш ғимарат (сорғыш немесе сорап
агрегаты) түйiні үшiн сорғышқа электр энергиясының көлiгi трассасы
белгіленеді.
Жинақтау жұмыстары келесi операциялардан тұрады: су тартқыштың құрылымы,
сорғыштың орнатылуы, электр энергиясы, құбыр желiсiнiң секциясының жеткiзiп
салу және қосуы сонымен қатар жаңбыр қондырмалары. Жинақтау жұмысыларының
алдында жабдықтың сыртқы күйiн тексерiп және берілген ескертпелер түзетілуі
керек.
Үрлегiшi бар су тартқыш (сорғыш қондырғысымен) - жабулы құбырлардың
сорғыштарының сiңетiн түтiктерi тiкелей кесiп орнатылады, жабулы суағарға
су тартқыштың жағдайында ашық каналдардан, табиғи су көздері және суаттар,
су қоймасы, жабулы құбырлар және тағы басқалар бола алады. Егер су тартқыш
табиғи су бастауларына түпкi қоқыстармен iске асатын тұндырғышты бекiтсе,
ол өлшемнiң қоқыстарының тұнбасының тұнуын 1 мм артық қамтамасыз етедi.
Деңгейлердiң маусымдық ауытқуы суды деңгейге сiңетiн сызықтың жұмыс
жағдайы, сору клапанының төменгi жағының тереңдеуiн сақтау үшін кемiнде 0,
6 м есепке алу керек..
Сiңетiн түтiкке дейiн қабырғалар және тұндырғыштың Түбiнен қашықтық
кемiнде 0, 5 м болуы керек.
Демек, оның өсiнiң шығанаққа үрлегiштiң қою мүмкiндiгі барлық
жағдайларда су көзіндегі көкжиектің төменде болуын ескеру керек. Сонымен
бiрге сорғыштың iске қосу жұмысы оңайланады, суды сорғыш және сiңетiн
сызықтың толтыруы үшiн қосымша құрылымдағы қажеттiлiк түсiп қалады.
4.1 Түйiннiң ағын бейнесінің құрылым
Егер жаңбырлатуды бөлiмше бiр модулдың жұмысына есептелiнсе, онда
желiдегi жұмыс күшiнiң жасауы үшiн шығын және қысым сипаттамалары жұмыс
параметрлерiмен байланыстыратын бiр тұрмыстық электр сорғыш қолданылады.
Осы жағдайда сорған тасымал шеңберiнде және су алатын алаңда бекiтiледi.
Кеpi клапанмен солқылдақ шлангтi үрлегiштiң сiңетiн түтiгiмен жалғастырады.
үрлегiштiң қысым түтiгi тиiстi өткiзгiш және кран көмегiмен келтiрушi
құбырмен жалғастырады.
Түйiн модулдiк жүйенiң жұмысының қамтамасыз етулерi, ағын бейнесі үшiн
олар тиiстi шығын және қысым параметрлерiнiң есепке алуымен қызмет
көрсетуге мүмкiндiк беретiн сорап агрегатымен жабдықтайды. Сорап агрегаты
құрыштан жасалған рамада бекiнедi, iргеге бекiтiледi және анкерлiк
бұрандамамен оған бекiнедi. Үрлегiштiң сiңетiн түтiгi су алатын түйiнге
қосады.
Сiңетiн түтiктiң төменгi қосуы және қысым құбырларын келесi тiзбекте
жүргізіледі:
1. Үрлегiштiң солқылдақ шлангi болттар, тоғысқан жерлер арқылы кеpi
клапанмен және сiңетiн түтiкпен жалғастырылады, резеңке төсемдерiмен
нығыздалынады.
2. Қысым құбыры үрлегiштiң қысым түтiгiне болттармен басқа - кран-
жапқышқа бекiнедi,
Iске қосу, қолдану ережесiнiң тiзбегiнiң барлық өзге жағдайларында, және
(сорғыш агрегаты) үрлегiштiң техникалық қызмет көрсетуi қоса тiркелетiн
техникалық құжаттамаға сәйкес жүргізіледі.
4.2 Жаңбырлату модулдiк жүйесі және құжаттамасы
сорғысының монтажы.
Құбыр желiсiнiң монтажы және жаңбыр қондырмалары қабылданған
технологиялық сұлбасына сәйкес оның кескiнi және ауқыммен сәйкес бөлiмшенiң
алдын- ала бөлуiнен кейiн жүргiзiледi.
Жаңбырлатуды модулдiк жүйенiң түйiні және бөлшектерi мұндай тiзбектегi
бөлiмшелерде тiкелей жиналады:
- полиэтилен тұрбаларынан құбыр секцияларының аяқтарына гайка және резеңке
құрастырушы қоспалар киiледi;
- әткеншек және майда дисперсиялық қондырмалардың құрастыруы iске асады;
- қондырмалармен тiк құбырлар алдын ала оларға орнатылған гайкалармен,
резеңке құрастырушы қоспалармен жабдықтандырылады және (қосымша) арнайы
кiлтпен үш жақтыларға бекiнедi;
- шеткi үштiк құбырлар тығындармен тұншықтырылады.
Әдейi ескерiлген (үштіктер, гайкалар және резеңке құрастырушы қоспалар)
арматура арқылы сорғыш суарылатын құбырлар таратушы құбырмен
жалғастырылады. Суарылатын құбырлар үштіктері бар құбырлардың секцияларынан
және жаңбыр қондырмалары бар тiк құбырлармен жиналады. Қондырмалары бар тiк
құбырлар топырақ алдын ала сырық табандыларға бекiнедi.
Комплекттiң құбыр желiсi қысым жабулы желiсiнiң бөлiмшесiнде болған
жағдайда ондағы қарсылық бiлдiрулерiмен гайка және тығыздайтын құрастырушы
қоспалар арқылы жалғастырылады.
Электр жабдықтың монтажы (ЭЖМ) электр қондырғыларды құрылымның
ережелерiне сәйкес орындайды.
5 Суаруларды ұйымдастыру
Жинамалы қосындылар және икемдiлiк полиэтилен құмодулдiк жүйесiндегi
қолдану оның iс жүзiнде кез келген кескiн бөлiмшелерiнде орналастыруға
мүмкiндiк бередi. Бiр позициялы суармалы бөлiмшедегi модулдiк жаңбыр
комплектiнiң орналастыруының жұмыс iстеу мүмкiндігінің варианттары 4суретте
көрсетiлген.
Қандай да болмасын өсімдік тобын суару қажеттілігін тоқтату барысында
жаңбыр қондырмаларын құбырлардан ажыратады, ал үштіктерді тығындармен
нығыздайды.
Өсiмдiктердiң вегетациясының мерзiмiнің алты саптамасы қандай да
болмасын комплекттің жұмыс кезінде олардың кез келгені жұмыс жасай алады.
Сурет 4 - Суармалы бөлiмшедегi кетудi майда дисперсиялық жаңбырдың модулдiк
жүйесiнiң орналастыруының варианттары
Жаңбырлатудың модулдiк жүйе көмегiмен ауылшаруашылық мәдениетінің
вегетациясының өте қауырт кезеңнің маусым уақытында 2,0 га-ға дейiн немесе
одан да көп аудандарды суландыруға болады. Жүйенiң жұмысы позициялы жүзеге
асады. Бiрiншi позицияда өсiмдiктердiң суаруын аяқтағаннан соң, жабдық
кезектi және әрi қарай келесiге тасымалданады.
Көп позициялы оның жұмысының жанында суармалы бөлiмшедегi болуы мүмкiн
схемалардың модулдiк жүйенiң орналастыруларынан қажетті технологиялық
варианттар тiк төртбұрышты қызмет көрсететiн бөлiмшелер 1, 4 және 10 болып
табылады. Комплекттiң барлық өңге орналастыру тәсiлдерi құрылыстармен,
ғимараттармен немесе табиғи бөгеттермен қандай болмасын сыбайлас күрделi
кескiндердiң бөлiмшелерiне жатады.
Маусымды жүктеме (2,0 га-дан көп) артық аудандардың суландырулары үшiн
(жұмыстың топтық принципі) бiрнеше модулдiк жүйелерде параллель
қолданылады. Ортақ шығынмен таратушы құбыр сонымен бiрге желiдегi тиiстi
күшпен әрбiр модулды сумен қамтамасыз етедi.
Жұмыс iстегенде бiр модулдың құбыр желiсiнiң диаметрлерi жаңбырлатудың
жүйелерi гидравликалық есептерге сәйкес 20 мм, екiншi -29мм, үш - 36 мм
және төрт - 40 мм құрайды. Бар сортаменттен 20, 32 және 40 ммнiң шартты
өтуi бар құбырларды қолданады. Суарылатын құбырлардың диаметрлерiнің
жаңбырлатулары майда дисперсиялық қондырмалар үшiн 15-20 мм-дi құрайды.
Орналастыру және майда дисперсиялық жаңбырлатудың екi модулдiк
жүйелерiнiң жұмысының схемасы бiр бөлiмшенiң суландыруында, варианттардың
дұрыс технологиялық орналастырулары 5 суретте көрсетiлген.
1 - позиция при поливе; 2 - позиция перед поливом.
Сурет 5 - Орналастыру және майда дисперсиялық жаңбырлатудың екi модулдiк
жүйелерi жұмысының схемасы
Суармалы бөлiмшенiң енi екi жағына таратушы құбырдың комплектiсінiң
орналастыруында, демек суландыру ауданы екi есе үлкейедi.
Жоғарыда келтiрiлген схемалар (5-шi сурет) ені болатын суармалы
бөлiмшелер үшiн негіз болып табылады. Позициялы мүмкiн жүйелердiң
орналастыруының варианттарының кез келген тiркестерi қандай да болмасын,
өлшемдерде әрбiр суармалы өрiс үшiн нақты сәйкес бола алады.
Бiр модул көмегiмен ауылшаруашылық мәдениеттердiң вегетациясының қауырт
кезеңiнде 0,36-0,48 га аудан суарылады. Екi модулды жұмыс кезіндегі ауданды
суландыру 0, 72-0, 96 га, үш - 1,08-1,44 га, 4-шi 2,0 га-ға дейінгіні
модулді құрайды.
Барлық суарылатын мерзiмге сайып келгенде, бiр позициядағы модулдың
тұрақты орналастыруында 0, 06 гаға дейiн ауданды суландыруға болады, барлық
мүмкiншiлiк-2га-ға дейiн. Бөлiмшедегi модулдiк жүйенiң орналастырылуы
аумақтық ұйым мен су пайдаланушыларға тәуелдлігі бойынша iске асады.
Бөлiмшелердегі күрделi кескiн схемалары сәйкесiнше дұрыс форма(тiк
төртбұрышты немесе квадрат) бөлiмшелермен салыстырғанда қиындайды (4-шi
сурет). Ауылшаруашылық мәдениеттерінің суармалы бөлiмшесiндегi егiн және
отырғызу топтары бойынша барлық ауданда саптамалы жұмыс бойынша олардың
биологиялық ерекшелiктерi және суға, бiр әткеншек қондырманы аудандық,
қызмет көрсетудiң еселi ауданындағы қажеттiлігін есепке алуымен немесе
аражабынды есепке алумен iске асыру керек.
6 Тау етегiндегi аймақтың агроклиматикалық аудандастыруы, өткiзуiнiң және
үсiкке қарсы суару сергiтетiн ерекшелiктерiнiң суландыруын биоклиматиялық
мөлшерлеу
Қазақстанның тау етегiндегi аймағы үшiн тiк түсiнiктiлiкті сабақтас
агроклиматикалық шарттардың әр түрлiлiгiнің жағдайы (6-шы сурет).
Сурет 6 – Табиғи ылғал қамсыздық бойынша тау етегiндегi Қазақстан аймағының
аудандастыруының схемалық картасы
Үш iрi агроклиматикалық аймақтар осы өлкеде ерекшеленген 0,20-0,30 тау
етегі - Ку=0,30-0,50, және таулы дала табиғи ылғалдылығының коэффициентi
0,5 –тен жоғарылайды. Бұл аймақтардың әрқайсылары үшiн олардың биологиялық
ерекшелiктерiн ауылшаруашылық мәдениеттерiнiң суландыратын нормалары және
әр түрлi жылда жасалған жылу – ылғалсыздығы мен өткiр құрғақшылығы аралығын
есепке алу өте маңызды (А.А.Калашников 1989 жыл, 2008 жылдың КазНИИВХ -
Р.А.Кван, А.А.Калашников А.И.Парамоновы) Олар А қосымшасында келтiрiлген.
Жылу сүйгiш дақылдар өлке аудандарының көпшiлiгiнде пiсуге үлгермейтiнiн
болады. Сонымен бiрге көктемдегi салқындықтар өнiмнiң жартылай немесе толық
жоғалтуына әдетте алып келген (түс және жемiстердiң байлауын мерзiмге)
көкөнiс және жемiс-жидек жарақаттары дақылдарды жиi бұзады. Өсу оларды және
өсiмдiктер ыстық ауа райы өсімдіктің ылғал жетіспеушілігін сезінеді, басқа
жағынан күштi қызып кетунен дәл осылай өнiмнiң бiр бөлiгiн жоғалтуына алып
келеді. Әр түрлi суаруларды жүзеге асыру қажеттiлiгі пайда болады.
Тазартып суарулар. Суарулары әдетте мұндай түрi бар мамыр айынан
қыркүйекке дейiн қурап қалған және ыстық ауа райының мақсатында
қолданылады. Олар өсiмдiктердiң өсiп шығуы үшiн (температура бойынша және
ауа ылғалдылық) ұтымды жақындап келе жатқан шарттарды құрады. Күнiне бiр -
ден үш-ке дейін жаңартып суарулар жүргiзiле алады. Олардың өткiзуiнiң жақсы
мерзiмдерi - 9-10 сағаттан 11-12 сағатқа дейiн, яғни жаңартып суаруларды 14-
16 сағ.аралығында жүргізуге болады. Максимал ұзақтығы ауаның
температурасының тәулiктiк максимумы мерзiмiнiң 5-7 сағат (9-11ден 16
сағатқа дейiн) тәулікті құрайды.
Жауындатқыштарды қоюды биiктiктен булануды қарқыны және желдiң тәуелдi
болатын түрде жаңартып суаруларды өткiзіп алу керек. Биiктiк бойынша 1,2-
1,4 м-ді түгелдей дерлiк ылғалды желсiздiк жанында топырақты және өсiмдiкте
түсiп қалады, 2, 5-3, 5 м бойынша буланудың су шығыны 20-25% құрайды.
Биiктiктер микрожауындатқыштарды қоюдың жанында қиратылу және буланудағы
судың шығыны 3 мс-тан астам желдiң жылдамдықтары сәйкесiнше 60 және 90%
жетедi. Сонымен бiрге ауа ылғалдылық үлкейедi және өсiмдiктердiң өсiп
шығуын аймақтағы температураны төмендетедi. Жердiң бедерiнен 50 смдерге
дейiн биiктiкте ҚР, ауаның шартты ылғалдылықты КВР өндiрiстiк -
эксперименталдi полигонда сергiтетiн суаруларының жаңадан көрiнген алма
бауында жүргiзуi туралы 2008 жылында бiздiң бақылаулары мәлiметi 8-10% ке
жоғарылады, температура 5-7 °С терге төмендедi.
Егер ауаның температурасының топырағы бетiнiң үстiнде 20 см биiктiкте
алдыңғы тәуліктерде 20°С асса, сергiтетiн суаруларды өткiзудiң мерзiмдерi
ықтимал ауаның шартты ылғалдылығы болып табылады. Жаңартып суару нормасы 5-
10 мм.
Үсiкке қарсы суарулар. Модулдiк комплекттiң жұмысының тиiмдiлiгi
өсiмдiктердiң үсiкке қарсы қорғалуы анық. Ол өнiмнiң сақталуына емес, жерге
түсiруi өсiмдiктердiң вегетациялайтын мерзiмнiң ұзартуынан, олар ертерек
және сәйкесiнше олардың iске асыруы да тез қалыптасады. Бұдан басқа,
вегетациялайтын мерзiмнiң ұзартуы тұрақты сипатты танысады.
Өсiмдiктердiң беттерi температураға ауаның температурасының
ықпалдылығындағы желдiң жылдамдығы мен ауа ылғалдылығы жалпыға мәлiм.
Жел күштiрек болған сайын өсiмдiктердiң суының булану соншалықты
көбiрек. Жаңбырлатудың үсікке қарсы өткiзілуі ұсынылады.
Суарулар үсiкке қарсы суарулар (20 смдерге дейiн биiктiкпен) аласа бойлы
мәдениеттері үшiн өте тиiмдi. Жанында егденi көкөнiс өнiмдерiндегі өнiмiнiң
екi-екiден алу мүмкiндiгi бар.Мысалы, үсiкке қарсы жаңбырлатудан бұдан
басқа Огурцоволардың кейбiр жылу сүйгiш мәдениеттерiнiң қорғауы үшiн
қолдануға болмайды. Мысалы, үсiкке қарсы жаңбырлатудан бұдан басқа
қиярлардың кейбiр жылу сүйгiш мәдениеттерiнiң қорғауы үшiн қолдануға
болмайды.
Сонымен қатар топырақтың механикалық құрамы есепке алуы керек.
Ұзақ жаңбырлату суды науаға және топырақ құрылымыны қиратуғағана емес,
қандыағаштардың бұтақтарының сынуына ағыл-тегiл мұз түзелуде де келтiре
алады. Тiптi жауынның қарқынының үсiкке қарсы суаруларында 0, 1 мммин асуы
керек. Бiздiң модулдiк комплекттерiмiздiң жаңбырлатуын қарқы
0, 028 0, 065 мммин-ке өзгеретiнiн еске саламыз.
Салқындықтар өйткенi ағымында екi - үш түндер қатар созыла алады,
суландыруды көз қорғалатын мәдениеттiң 1 га-ына 500-900 м3 сәйкес келетiн
пайдаланудың бiр тәуліктеріне немесе суды толықтыру мүмкiндiгi болатын су
қорын алу керек.
Жемiстi жеміс бақшасындағы қатқақтар қандыағаштарының тармақтарын
қорғаудың жанында мұз түзелуде күтпеген жағдайлар болмау үшiн тiреу орнату
керек.
Әдеттегiдей салқындықтарының өсiмдiктерiнiң бұзылуы таңертеңнен түнгі 11-
12 сағаттан шамамен4-5 сағатқа дейiн болады. Үсiкке қарсы суарудың жанында
суарылатын норма қатқақтың күшіне және ұзақтығына байланысты бекiтiледi.
Үсiкке қарсы жаңбырлатудың нормасы қатқақтың ұзақтығының максимал 5-6
сағ. сәйкесiнше 0, 03 және 0, 06 мммин қарқынның жанында ганың 100 және
200 м-ді құрайды. Үсiкке қарсы максимал норманың қатқақтығының ұзақтығының
5-6 сағ. ал жаңбырлату қарқыны сәйкесiнше 100 және 200 м-ді құрайды.
Жауынның қарқыны түтiктiң диаметрлерi өзгерте отырып, суландыруды
бөлiмшенiң ауданы бойынша майда дисперсиялық қондырмалардың түрi және
олардың орналастыруын технологиялық сұлбасын таңдай алуға бола алды.
Көкөнiс өнiмдерi үшiн қызанақтар, бұрыш, кәдiле үшін жауынның қарқыны 0,
05 мммин аспау керек.
Әдеттегiдей салқындықтарының өсiмдiктерiнiң бұзылуы үсiкке қарсы
суарудың жанында ағымында 5 сағ. суарылатын норма таңертеңнiң түннiң 11-12
сағатыдан 4-5 сағатқа дейiн шамамен болады қатқақтың күш және ұзақтығына
байланысты бекiтiледi. үсiкке қарсы жаңбырлатуды норма қатқақтың
ұзақтығының максимал 5-6 сақшысының жанында сәйкесiнше сәйкесiнше 0, 03
және 0, 06 мммин қарқынның жанында ганың 100 және 200 моларын құрайды.
Жауынның қарқыны түтiктiң диаметрлерi өзгерте, аудан бойынша майда
дисперсиялық қондырмалардың түрi және олардың орналастыруын технологиялық
сұлбасын тере суландыруды стка оқыта алуға бола алды.
Қызанақтар, бұрыш, кәдiлер, аспайтын жауынның қарқыны 0, 05 мммин керек
болатын көкөнiс өнiмдерi үшiн.
Үсiкке қарсы жаңбырлатуда ВНИИ Радуга берілген (РФ, А.И. Козлов, СМ.
Сталина, 2001 г.). шарттарды сақтау керек.
1. Жаңбырлату үздiксiз болуы керек, үзiлiстер тек қана 1-2 минге.
2. Күн батыстарды iлесе бастайтын қорғалатын бөлiмшедегi ауаның
температурасына бақылау + 1 өлшемдермен табыс бойынша әрбiр 15 мин –та
орындалуы керек. Бақылау 1, 5-2 сағ. жаңбырлатуды тоқтатылғаннан кейiн
бiтедi.
3. Күн батуына iлесе бастайтын қорғалатын бөлiмшедегi ауаның
температурасына бақылаудың жетістіктер + 1°С өлшемдер арқылы әрбiр 15 мин
сайын орындалуы керек. Жаңбырлату тоқтатылғаннан кейін бақылау 1, 5-2 сағ.
кейiн бiтедi.
7 Жаңбырлатуды модулдiк жүйенiң пайдаланылуы
Жаңбырлатулар модулдiк жүйелердiң жұмысқа әзiрлiгi бөлшектер және
түйiндердiң тексеруi комплекттiктiң тексеруi және құрамдас бөлiктерiнiң
сапасы жолымен бастайды. Сызат немесе құбыр желiсi, арматураның қандай
болмасын басқа мiндерiбiлiнедi, әсiресе тығыздайтын резеңке көпшектер
жалғанады.
Сорғыш жабдығын күту зауыт нұсқаулары бойынша жүргiзiледi. Сорғыштың
бекiткiшi, комплекттiң электр жабдығына қосу тығыздығының, дұрыстығын және
өлшегiш аспаптардың жерге қосылуын тексередi.
Тиiстi схемаға сәйкес бөлiмшесiндегi устанавлива ются құбыр желiсi, және
тiк құбырлары бар жаңбыр қондырмалары. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УДК 628.631.8 (574)
Пәленшиев Пәленше
Ауылшаруашылық дақылдарын суғарудың инновациялық техникалары мен
технологиялары
06.01.02 - Мелиорация, жерді баптау және қорғау
Магистрлық диссертация
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., доцент
Аты-жөні.
Казахстан Республикасы
Алматы, 2011
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. 4
1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕР СУАРАТЫН ЖҮЙЕДЕГІ ЖЕР СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(әдеби шолу) 8
1.1Ауылшаруашылық өсімдіктерін суару техникасы мен технологиясы ...
8
1.2Қазіргі замандағы күріш жүйесі және оларды жақсартудың жолдары ... 21
1.3Ауылшаруашылығында төгілмелі суларды пайдалану 25
... ... ... ... ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ – КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ 30
2.1Зерттеу объектісінің климаттық жағдайлары 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2Инженерлі – геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар 34
... ... ... ...
2.3Тапырақты – мелиоративті жағдайлар 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3 ЗЕРТТЕУДІҢ МАҚСАТЫ, МІНДЕТІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... .. 40
3.1Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.2Топырақтық тәжірибелердің сызбалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3.3Зерттеу объектісінің әдістемесі мен агроклиматтық жағдайлары 45
... ... ...
3.4Тәжірибелік аймақтардың жалпы сипаттамасы 49
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ МӘДЕНИЕТТЕРДІ ЖЕРДІ СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
4.1Жер суландырудың инъекциялық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
4.2Жер суландырудың төменқысымды – тамшылы жүйесі 57
... ... ... ... ... ... ...
4.3Төгілмелі сумен жер суландырудың топырақішілік – инъекциялы жүйесі 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.4Инъекциялық әдіс кезінде силоспен жүгеріні суару режімін зерттеу 63
... .
4.5Төменгіқысымды – тамшылы және инъекциялық жүйеде томаттарды
(қызынықтырды) суарудың технологиясын 74
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.6Әртүрлі суару әдістері кезінде томаттарды (қызынықтарды) суарудың
режимін зерттеу 88
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
4.7Күріш суару технологиясы 117
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
5 ТЕХНИКАЛЫҚ ДӘНДІ ДАҚЫЛТЕРДІ СУАРУ ҮШІН ТӨГІЛМЕЛІ СУДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН
СУДЫ ҮНІМДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 136
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
5.1Төгілмелі су сапасын есептеу және оларды суаруға пайдалануға 136
дайындау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
5.2Талдықорған қаласында күнбағысты төгілмелі сулармен суаруды зерттеу 144
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.3Күнбағыс өсімдігінің өсуі мен дамуына төгілмелі сулармен суарудың 147
әсері
5.4Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жоңышқаны суару режимі
(№5 тәжірибелік аудан) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 150
5.5Қызылорда қаласында төгілмелі сулармен жүгері астығын суаруды
зерттеу (№ 6 тәжірибелік аудан) 157
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.6Ауылшаруашылық дәнді дақылтерін суару режимінде зерттеудің 167
материалдарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
5.7ТССЖ проектілеуінде суару техникасы мен суармалау режимін
құрастырудың ұсыныстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 171
5.8Қазақстанның тау суларын жинақтау, пайдалану және дайындаудың
ұсынылған сызбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 177
5.9Алматы, Тараз, талдықорған және Қызылорда қалаларының төгілмелі
суларын өзен суларының орнына пайдаланудың негізгі сызбасы 179
... ... ...
5.1Суаруға пайдаланылатын қалалық төгілмелі сулардың ұсынылатын
0 химиялық құрамы 184
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
5.1Төгілмелі сулармен суарылатын бөлінетін дәнді дақылдарды іріктеу
1 және өнім сапасын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 187
5.1Ағые сулармен инновациялық суару әдістері тәжірибелерінің нәтижелері
2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 198
6 ЖАҢА СУАРУ ӘДІСТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ 202
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.1Экономикалық тиімдікті анықтаудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... . 202
6.2Инъекциялық және төменқысымды – тамшылы суару жүйесін салудың
экономикалық тиімділігі (пайдаланылудағы және ұсынылып отырған
нұсқалар) 203
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
6.3Қалалық төгілмелі сулармен ауылшаруашылық мәдени өсңмдіктерді 207
суарудың тиімді бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
6.4Төгілмелі сулармен суару жүйесіне инвестициялық салымдар істеудің
экономикалық тиімді бағасы 211
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
6.5Күрішті өңдеудің экономикалық тиімділігі 218
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 221
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 224
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 225
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .. 239
КІРІСПЕ
Тақырыптың маңыздылығы. Ел экономикасында жер игерудегі мелиорациялау
және суландыру маңызды рөл атқарады, себебі мемлекеттің өндірістік
сұранысқа деген тәуелділігін шешуге үлкен үлес қосады және ауыл халқын
жұмыспен қамтамасыз етеді. Су ресурстарының жетісіздігінің өсуі және оларды
тиімсіз пайдалану, суармалы жер игерудің дамуына шек қою жағымсыз
факторларға алып келеді: торыпақтың екінші ретті сорлануы, суландыру
жүйесінің техникалық жағдайының және шаруашылықтардың экономикалық
жағдайларының төмендеуіне алып келеді. Осының нәтижесінде жалпы аумағы 2,32
млн. га жердің тек қана 1,3 – 1,4 млн. га ғана пайдаланылуда.
Қазақстан Республикасының ауылшаршашылық Министрлігінің жер игерудегі
мелиорациядау мен суландыру жұмыстарын жоспарды түрде жүргізу туралы алдыға
қойып отырған мақсаттары орынды. су ресурстарының жетіспеушілігі оларды
рациональді және үнемді түрде пайдалану керектігін көрсетеді. Негізгі суды
пайдаланушы ауылшаруашылығы болып табылады, мұнда төгілмелі сулар
ауылшаруашылық дәнді дақылдарын суаруға пайдаланылады. Өсіп – жетілу
(вегетациялау) кезінде суландыру жүйесі арқылы өсімдік түріне байланысты
бір гектар жерге 4 пен 12 мың м3 шамасында, ал күріш егістігіне 20 және
одан да жоғары мың м3 су жұмсалады. Бұл судың жер бетіне берілетін маңызды
бір бөлігі топырақ бетінде физикалық булануға, фильтрацияға және торықтың
өсімсіз бөлігіне жұмсалады. Яғни тек қана біраз бөлігі (10 – 15%) ғана
өсімдіктің өсуі мен дамуына жұмсалады. Суды үнемдеу үшін, суарудың
техникасы мен технологиясына орын бөлінеді. Суды суару кезінде жоғалтпай
пайдалануға мүмкіндік беретін, қазіргі кезде пайдаланылатын барлық әдістер
ішінде мүмкіндік беретін бірде бір әдіс жоқ. Бұл проблеманы шешуге жаңа іс
шаралар қажет.
Грунт сулары мен тұздалған топырақтар тұздарының диффузиялануының
әсерінен күннен күнге жоғарылып келе жатқан, суда еритін тұздардың жағымсыз
кері әсерін азайту үшін, күріш егістіктерінде егістік аймақтарының
ескіруінен, құрғауынан күріш чектеріндегі суларды жиі ауыстыруға тура
келеді. Жер суаруға арналған сулардың негізсіз жұмсалуынан суармалы
жерлердің мелиоративті жағдайы төмендеуде, коллекторлы – кәріз суларының
үлкен мөлшерде жинақталуы, жоғары минерализациялануының ерекшеленуі, осының
барлығы соңғы есеппен алғанда, ауылшаруашылық дәнді дақылдарының
өнімділігін төмендетеді және жер бетіндегі сулардың сапасын төмендетеді.
Сонымен қатар, қалаға жақын және үлкен ауылдардың өзендерінде,
егістіктерде сүзу кезінде қалалар жанында жиналмалы сулардың үлкен көлемі
жинақталуда, ал оның мөлшері Қазақстан бойынша бүгінгі күні 6 млрд. м3
шамасында және әр жыл сайын оның мөлшері өсуде. Бұл сулар, ғылыми –
негіздеуге келетін болсақ, оларды өзен суларының орнына суармалы су
есебінде пайдалануға мүмкіндік болатын еді. Бұл жағдайда екі бірдей
проблема шешілер еді – беттік беттерді ластанудан сақтау және өзен суларын
аграрлық сектордың басқа қажеттіліктеріне жұмсайтын едік. Келтірілген
кешенді ғылыми – зерттеу жұмысы ауылшаруашылық дәнді дақылдарды суды
үнемдей отырып суару технологиясын құрастыру мен жетілдіруге, беттік
суларды өзекті бағыттарда тиімді және негізделген түрде жұмсауға
негізделген.
Жер бетіндегі сулар жылдар өткен сайын азаюда. Егер республикадағы
жылы өзен суларының жинақталуы жылына, мысалы, 1960 жылы 164,9 км3, 1995
жылы - 145 км3, 2000 жылы - 105 км3, онда 2010 жыл 85,95 км3, ал 2020
жылы 75 км3 шамасын құрайды.
Бұл жағдайларда жер бетіндегі суларды экономды және негізде пайдалану
өзекті проблема болып тұр. Бұл проблемаларды уақытында шешпеу орны
толмайтын жағдайларға алып келуі мүмкін. Осыған байланысты ғылыми –
практикалық мәні жаңа суды үнемдеуші әдістерді құрастыру мен ауылшаруашылық
дәнді дақылдарын, беттік суару әдістерімен салыстырғанда, суармалы суды 30-
дан 90%-ға дейін үнемдеуді қамтамасыз ететін суғару технологиясы
құрастыруға негізделеді, осының негізінде суармалауға қажетті судың
мөлшерін 20-30% азайтады, сонымен қатар, қаладан тыс аймақтарды өзен
суларының орнына дайындалған төгіндіі суларды пайдалану туралы кешенді
ғылыми зерттеулер және Қазақстанда бұрын жүргізілген зерттеулер негізіне
анализдер (талдаулар) жасалды. Мұндай зерттеулер аудандардың топырақтық-
климаттық ерекшеліктеріне және ауылшаруашылық дәнді дақыларының пайдалы
суға қажеттілігіне сәйкес, суландыруға қажетті су көздерінен тоған
суларының азаюын 40% - ға қамтамасыз етеді және де бұл осы жұмыстың өзекті
мәселесі болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Қазақстанның оңтүстігі жағдайында ең алғаш рет жаңа технологиялық
жаңалықтарды, мысалы, инъекциялауды пайдалана отырып, қызанақ пен жүгері
сүрмелеудің суару көрсеткіштері зерттеледі және анықталды [1,2,3];
- ауылшаруашылық дәнді дақылдарды суаруда төменқысымды – тамшылатып
әдісті пайдалану технологиясы [4,5], ол энергия үнемдеуші құрылымдарсыз
жұмыс істейді, израйлдік тамшылатып суару жүйесімен салыстырғанда
тегеурінді су құбырларынсыз жұмыс істейді, осының арқасында материалдық
шығынды 50% үнемдеуді қамтамасыз етеді, сонымен қатар беттік суғарумен
салыстырғанда суару нормасын 35% - ға азайтады;
- күрішті және күріш дақылдарының өзіндік айналымдарын суару жүйесінде
суды үнемдеуші технологияны жетілдіру; осы кезде суаруға жұмсалатын сулар
25 – 30% - ға үнемделеді;
- қала сыртындағы аймақтарды суаруда өзен суларының орнына төгінді
суларды инъекциялы – тамшылатып суғару әдісін пайдаланудың негізгі
принциптері ұсынылған [6].
Жұмыстың ғылыми – практикалық мағынасы:
- ауылшаруашылық дәнді дақылдарын суаруда атыздық суғару әдісімен
салыстырғанда суаруға қажетті суды 90% - ға дейін үнемдеуді инъекциялық
әдіс технологиясы қамтамасыз етеді;
- ауылшаруашылық дәнді дақылдарын инъекциялы – тамшылатып суғару
технологиясы энергия үнемдеуші құрылымдарсыз және су құбырларынсыз жұмыс
істеуге мүмкіндік береді, және де израйлдік тамшылатып суару жүйесімен
салыстырғанда 2 есе жүйенің арзанға түсуі мен ішкі топырақты ылғалдандыруды
қамтамасыз етеді.
Қорғауда ұсынылатын негізгі ұсыныстар. Диссертациялық жұмысты
қорғаудың пәні мыналар болып табылады:
- инъекциялық әдіспен ауылшаруашылық дәнді дақылдарды суару
технологиясы;
- төменқысымды – тамшылату әдіспен суғарудың режимі мен технологиясы;
- Беттік суғару әдісі кезінде суды үнемдеуші суару технологиясы.
Жұмыстың мақұлдануы (апробациясы). Зерттеудің негізгі мәліметтері мен
зерттеу нәтижелері ғылыми – практикалық және ғылыми – техникалық
конференцияларда М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университетінде
(2009-2010жж.) және Қазақ Ұлттық Аграрлық университетінде (2009-2010жж.)
жарияланған және баспаға шыққан.
Диссертация материалдардың баспаға шығуы. Диссертацияның негізгі
материалдары ҚР Білім және Ғылым министрлігінің білім мен ғылым сферасын
қадағалау Комитеті ұсынған баспаларда 2 статья түрінде баспаға шыққан.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс компьютерде
басылған ... тараулардан, ... кестеден, .. суреттерден, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, ... қосымшадан тұрады.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ЖЕР СУАРАТЫН ЖҮЙЕДЕГІ ЖЕР СУЛАНДЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(әдеби шолу)
1.1 Ауылшаруашылық өсімдіктерін суару техникасы мен технологиясының
дамуы
Қазіргі заман ауылшаруашылығының мелиорациялау (жақсарту) кезеңі су,
энергия және материалдық ресурстардың үлкен тапшылығы мен ақылы түрде суды
пайдалану кезеңімен сәйкес келіп отыр. Ауылшаруашылық мақсатта
пайдаланылатын жерлердің жеке иеліктерге өтуінен, сонымен қатар фермерлік
істерде өндірістік емес судың шығындалуы және тасымалдау мен суғару
кезіндегі шығындар өзекті проблемаға айналып отыр. Өндірістік емес су
шығындарының әртүрлі түрлерінің ішінде уақытша аумен фильтрациялау (сүзу)
кезіндегі шығындардың мөлшері және егістікті суаруда топырақтың сортаңдану
мен тұздануды негізгі себептер деп қарастыруға болады. Осыған байланысты
бұл шығындарды азайту нәтижесіне қол жеткізу үшін суару жүйесін басқа да
жоғары техникалық деңгейде жаңа суару технологияларын пайдалану кезінде
ғана шешуге болатындығы өзекті проблема болып отыр. Бұл жағдайларда
ауылшаруашылық өндірісінің суару техникасына қойылатын талаптар оның ғылыми
негіздегі сапасының үздіксіз жоғарлауын талап етеді.
Суару техникасы мен технологиясын жетілдіру проблемасымен
көптеген ғалымдар айналысқан: А.Н.Костяков [1], А.Н.Аскоченский [2],
Я.В.Бочкарев [3], С.М.Кривовяз [4], Н.Т.Лактаев [5,24], В.Ф.Носенко [6],
А.Г.Рау [149, 165, 167], Ж.Т.Мұстафаев [7], М.С.Григорьев [8], Б.Б.Шумаков
[9], Г.Ю.Шейнкин [10,11], В.А.Сурин [12], И.А.Шаров [13], В.Я.Чичасов [14],
В.А.Духовный [15], Э.В.Гершунов [16], О.3.3убаиров [17], А.С.Калашников
[18], Д.А.Сүйінбаев [19], Н.Р.Хамраев [20], А.А.Тәттібаев [21], И.Г.Алиев
[22], Л.В.Угрюмов [23] және тағы басқалар. Осы зерттеушілердің жұмыстарының
көмегімен ауылшаруашылық өсімдіктерін суарудың техникасы мен технологиясын
дамыту облысында көптеген жетістіктерге қол жеткізілді. Бірақ қазіргі
уақытқа дейін практика жүзінде шешілмеген проблемалар бар, мысалы, беттік
шашырату кезінде өндірістік емес суды шығындау, терең сүзу, егістік бойымен
суару кезінде тегіс бірдей ылғалданбау. Осы шешілмеген проблемалар негізгі
сулы-жерді ресурстарды пайдалануға қиындықтар алып келеді. Ең соңында осы
проблемалар суармалы жерлердің тұздануы мен сортаңдануына әкеліп соқтырады.
Беттік суарудың эффектілігін жоғарлату мақсатында тоғандарды ауыстыру
арқылы суару әдісі ұсынылды [24,25,26,27,28,29,30,31]. Тоғандарды ауыстыру
суарудың дамуы көптеген ғалымдардың жұмыстарында жазылған [32,33,34]. Тұйық
жүйек бойынша, келесі жүйекке қабат тастау арқылы суару жүйелері практикада
қолданылды [31,35,36,37,38,39]. Бірақ оларда соңғы суару элементтерін
тастауға мүмкіндік бермеді. Кейіннен суды дискреттік әдіспен жіберу
ұсынылды [40,41.42,43,44,45]. Мұндай әдіс 1984 жылы Техаста (АҚШ) 2,5 мың
га аумаққа пайдаланылды [45]. Бұл суару әдісі КПД- ны 50-70%-ға
өсіргенімен [45], бірақ қарапайым суарумен салыстырғанда тек қана
тиімділігі 40% шамасында. Дискреттік суаруды жетілдіру проблемаларымен ТМД
–да Б.Б.Шумаков [46,47], В.А.Арефьева [48], М.И.Пензин [49], Н.Беспалов,
Х.Вапаев [50], В.Ф.Носенко [51] айналысты.
Дискреттік суарудың кемшілігі тек қана импульс бойымен ғана суаруды
жүргізуге болатындығында, осының нәтижесінде тоған бойымен атыздау мен
суғару фронты бойынша қалыпты таралуын қамтамасыз етпейді. Дискреттік
суғаруды автоматтау мақсатында синхронды импульсті жаңбырлатудың кешендік
жүйесі (СИЖК) ұсынылған [52,53,54,55,56]. Бірақ кешенге қызмет ету үшін
қосымша тракторлар қажет және оны қысымсыз жүйелерге қолдануға мүмкіндік
жоқ.
Ылғалдандырылудың тепе-теңдігін қамтамасыз ету мақсатында жаңбырлы
суару ұсынылды (қарапайымнан импульске дейін және импульсті – синхронды),
ол суғару процесін механизациялауға мүмкіндік береді: топырақ пен
микроклиматтың ылғалдылығын сақтап отыру; өсімдіктерді минералды
тыңайтқыштармен суғару кезінде тыңайту [57,58,59,60,61,62]. Бірақ оның да
кемшіліктері бар:
- топырақтың белсенді қабатын вегетациялық кезеңде жақыннан ыңғайлыға
дейінгі аралықта (70-80%) ылғалдандырып отыру;
- үлкен жапырақты өсімдіктердің топырақтарын жеткіліксіз мөлшерде
ылғалдандыру;
- суғармалы сумен бірге тыңайтқыштар мен минералдарды өсімдіктің тамыр
аймақсына сіңіре алмауы;
- суармалы суды тазалауға деген үлкен талаптар қою.
Су ресурстарының жетімсіздігі жағдайында, суару әдістерінің ішінде тек
қана суды ғана үнемдейтін, сонымен қатар оған қажетті пайдалы заттарды
сіңіруді, яғни өсімдік тамырлар жүйесіне берілуін қамтамасыз ететін тиімді
жүйені таңдап алу қажет. Бұл шарттарда ең тиімді жүйе аз көлемде суару
болып табылады. Ол жерді пайдалану коэффицентін 955-ға дейін көтереді,
булануға кететін өндірістік емес шығындарды және беттік тереңдетілген
тастауларды жояды [63,64].
Ал көлемді суару әдістері бір – бірлерінен судың таралу сипаттамасы
бойынша және суару ауданы бойынша ажыратылады (кесте 1.1).
Бұл сурау әдістері тереңдетілген және беттік тастаулардың болмауынан,
сонымен қатар топырақ бетінен буланудың азаюынан суды үнемдеуге мүмкіндік
береді.
Тәжірибеден көріп отырғанымызда, аз көлемді суару технологиясы мыналармен
қамтамасыз етеді:
- өнімділікті 20...30% - ға жоғарлатады;
- мирожаңбырлату кезінде суармалы суды 30%, тамшылатып суаруда
50%- ға дейін үнемдеуге мүмкіндік береді;
- қоршаған ортаға кері әсердің көрсеткіштерінің минимумы;
- өнімнің көбеюі есебінен капиталдық салысдарды екі – үш жыл
көлемінде өндіріп алу мүмкіндігі;
- материалдарды 25% - ға дейін, ал электрэнергиясын 50% - ға
дейін үнемдеу [63].
Аз көлемді суару әдістерінің ішінде ең тиімдісі тамшылатып сурау болып
табылады. Тамшылатып суаруды практикада пайдалануды әртүрлі жылдары
тәуелсіз елдер достастығының көрнекі ғалымдары үлес қосты: Б.Г.Штепа [65],
Г.Ю.Шейнкин [64], Д.П.Семаш [65], Н.Ф.Носенко [66], Е.С.Акопов [67],
В.С.Краснощеков [68], М.К.Гаджиев [69], М.И.Ромащенко [70], Н.В.Баширов
[71], А.Олейник [72], Л.В.Скарипчинская [73], И.С.Флюрце [74] және т.б.;
сонымен қатар, шетел ғалымдары: Дж. Келлер мен Д.Кармелли [75], Р.Челестре
[76], Д.Голдберг [77], Е.Д.Ремер [78], Е.Р.Хоаре [79], С.Мазе [80] және
т.б.
Өсіп-жетілу кезеңінде тамшылы суару кезінде судың дозалы, бағытты
берілуі өсімдіктің тамыр жүйесінде топырақтың ылғалды жеткілікті режимде
алуын және ауылшаруашылық өсімдіктерінің өнімділігінің өсуін қамтамасыз
етеді. Тамшылатып сураудың ұйымдастырылған және жүзеге асырылған жүйесі
өзара құрастырмалы микротүрірілісдер элементтерімен, жұмысты басқару
жүйесімен, суғару процесін автоматтандыру дәрежісімен және тағы басқамен
ажыратылады [81,82,83].
Мұндай технология мелиоративті және экологиялық қатынасымен беттік
суарудан ерекшеленеді. Сондықтанда тамшылатып суару әдістері мен қолданылуы
өсімдіктердің кездесу ортасы жағдайын нақты есептеуге, суғару техникасы мен
технологиясы (тамшылатқыштар, суды тазалайтын фильтрлер, қысым және т.б.)
элементтеріне негізделуі керек. ТСЖ-нің жұмысының сенімділігі өте жоғары
болуы керек және де екі кешенді көрсеткішке жауап беруі шарт: жұмыстың
сапасы мен тоқтаусыздығы және суғарудың тепе-теңдігі [84]. Тоқтаусыздық
көрсеткіші – бұл судың берілуі және белгілі бір уақытта пайдалы
ерітінділердің өсімдіктерге жіберіліп отырылуы [109]. Мұндай көптеген
факторлардың өзара байланысы мен өзара әсері өсімдіктерді өсіруде негізге
алынған рационалды техника мен режимдерді таңдауға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта тамшылатып суару әдісі көптеген елдерде пайдаланылады,
оның жалпы көлемі 1 млн.га, оның ішінде 380 мың. га АҚШ-қа, 90 мың га
Израилге тиесілі [85,86,87]. Бұрынғы Кеңестер Одағында тамшылатып суаруға
арналған жер көлемі 15 мың га құрады, оның ішінде Молдавияға 6,4 мың га, ал
Украинаға 3,4 мың га тиесілі [89,90].
Кесте 1.1. Аз көлемді суару әдістерінің классификациясы және олардың
негізгі параметрлері
Суару әдісі Ылғалдандыру Еңістік, Су қамалының
типі % типі
(және супесчаные аздап менее 0,001 60-80 0,4-0,7
саздақ қосылған, аздап
саздақ қосылған талшыл
сұртопырақтар) жеңiл
0,001-0,003 80-120 0,7-0,8
0,003-0,006 120-100 0,8-0,5
0,006-0,010 100-80 0,5-0,3
свыше 0,010 80-60 0,3-0,1
(талшыл орталар - менее 0,001 100-150 05-07
шалғындық, сұртопырақтар
несуглинистые,
сұртопырақтар саздақ
бойынша орташа) орташа
Средние (каштановые
сред-несуглинистые,
сероземы луговые,
сероземы
средне-суглинистые)
0,001-0,003 150-200 0,7-1,0
0,003-0,006 250-200 1,0-0,6
0,006-0,010 200-120 0,6-0,3
свыше 0,010 120-60 0,3-0,2
Ауыр (шалғындық, ауыр менее 0,001 150-200 0,6-0,7
саздақ сұртопырақтар
талшыл ауыр саздақ,
сұртопырақтар)
0,001-0,003 200-300 0,7-1,0
0,003-0,006 300-250 1,0-0,6
0,006-0,010 250-150 0,6-0,3
свыше 0,010 150-120 0,3-0,2
Бедердiң орналастырылуы. Микробедердiң жыл сайын теңестiруi жоғары
сапалы суаруларының негiзі болып табылады. Бедердiң жеке нүктелерiнiң
орташа сызығынан ауытқу (0, 005...0, 010-шi көлбеулерде 0,001...0,005 және
8...10 см көлбеуде 5...8 см) 5...10 см-ден асуы керек. Суландыратын суды
суаруында жоспарланбаған және жоспарланған бөлiмшелердiң кiлегейленi 30 %-
ға дейiн қолданылады, сулау бiр қалыпты жүзеге асырылады және шеткi
атыздардың фильтрлеудi және тастауы судың түбегейлi жоғалтулары тереңдiкке
орын алады.
Суарылатын атыздардың құрылымы, тыңайтқыштардың енгiзуi және уақытша
суару жүйесiнiң ойығы суаруларға алдында болады. Атыздардың тереңдiктері
60...70 см, аралықтары үшiн жоғарғы жақ бойынша 15...20 см, ені 25...40
болуы керек. Ең үлкен өлшемдер аз көлбеулерi бар бөлiмшелер және ауыр
топырақтар, ең кiшi өлшемдерге суарылатын атыздар үлкен көлбеулі
бөлiмшелерде және жеңiл топырақтарда болуы керек. Суарылатын атыздардың
кесулерi үшiн өсiмдiк - суарылатын атыздардың ойығы үшiн құрал-сайман
жарақтанған қоректендiргiштерге, тиiстi егiс науқаны агрегаттарына
культиваторлар қолдану керек. (УСМК-5.4В; КГС-4,8Л; КРН-4,2 және т.бдр.).
Уақытша суару жүйесi Суаруды бастау үшін атыздардың ойығын iлесе қыяды.
Ойықтар мен (сулаушылар және шығаратын жыртындылар) уақытша суару жүйесiн
тегiстеуi үшiн тегiстегiш КЗУ-0,35А тағы басқа канал қазғыштарды
пайдалануға болады. Уақытша суару жүйесi жақсы автотехникалық мерзiмдерде
командалық бөлiмшенiң суаруы үшiн суды тиiстi санның рұқсатнамасымен және
үлестiрiлуiмен қамтамасыз етеді.
Топырақтың қопсытуы арқылы 1-3 тәулік суарудан кейiн өндiрiп алады.
Суарудан кейiнгi қопсытудың ұтымды мерзiмдерi топырақтың үлгеруi бойынша
анықтайды. Суарудан кейiнгi қопсытуды жүргiзу туралы кешiгу топырақ
дымқылының жоғалтуын, қайта қопсытыпи топырақ кесектердiң бейнесіне
бағытталды. Демек, суару егiндердiң өңдеуi бойынша механикаланған
жұмыстардың өнiмдiлiгiнiң суарылатын бөлiмшесiндегi суаруларды өнiмдiлiктiң
сәйкестiгiне егiндердiң дер кезiнде өңдеуi үшiн басқа ауылшаруашылық
жұмыстарымен қатал байланыстыруда жүргiзiлуi керек. Суарылатын бөлiмшенiң
ауданы ол үшiн 8.. 12 га аумағымен тәулiктiк суару мен өңдеудiң
бөлiмшелерiне бөлiнедi. Тәулiктiк суарудың бөлiмшелерi суаруларға енгiзуден
кейiн суарылатын нормасын сөндiрiлуге дейін кезекпен қосылады. Тәулiктiк
суаруды әрбiр бөлiмшенiң суарудан кейiнгi культивациясына топырақтары бiр
уақытта суарып үлгеру үшiн қосып және суару тәулік iшiнде сөндiрілуі
керек.
Демек, сапалы оның өткiзуiн суаруды бiр қалыптылық, суды шамамен тең
санның әрбiр атызға берумен жетедi.
Шығаратын атызға және уақытша сулаушы бойынша суды үлестiрiлудi бiр
қалыптылығын, олардың жеке бөлiмдер және әрбiр бөлiмдегi бiр деңгейдiң
сүйемелдеуiн бөлуге тасымал ұстатқыштары көмегiмен жетедi.
1.3 КІШІ МЕХАНИКАЛАНДЫРЫЛҒАН НИИВХ ДАЯРЛАЙТЫН ҚҰРАЛДАРЫ
Суарылатын жыртындыларда сағалардың арматуралануы және суды бiр қалыпты
беру үшiн суарылатын құбырлар, сифондар, қалқаншалар, бөгейтiн тасымал
ұстатқыштары, металлдық немесе пластмасса сағалары қолданылуы керек (сурет
2).
а - қалқан; б – сифон көмегімен суару; 1 - уақытша сулаушы;
2 - суарылатын атыз;
в - суару құбырлар арқылы; г - суарылатын атыздар үшiн саға;
2 - суарылатын атыз; 3 - шығаратын атыз
Сурет 2 - Беттік суару үшiн құрал-саймандар
Ұзындығы 30...35 см болатын полимер материалдарынан болатын құбырларды
қолдану керек (Кесте 2). Олар суарылатын атыздардағы су деңгейінен 3 ... 5
см жоғары болып, ал шығаратын атыздарда су деңгейінен 5 см төмен
болатындай етiп орнатуы керек.
Кесте 2 - Әр түрлi диаметрдiң тұрбаларының өткiзу қабiлетi, лс
Құбырдың ішкі15 20 25
диаметрі, мм
Судың арыны, 20 мм диаметрлі 90° бұрышымен 45° бұрышпен
см дөңгелек саңылау үшбұрыштық ойық үшбұрыштық ойық
2 0,12 0,08 0,05
3 0,15 0,22 0,13
4 0,17 0,45 0,26
5 0,19 0,78 0,45
6 ОД) 1,23 0,71
Суарылатын сифондар (сурет 3) (4-шi кесте) пластмасса, металлдық,
резеңке бола алады. Олар 20-60 мм диаметрлерiмен шығарады.
Сифонның нормалы жұмысы үшiн шығаратын (уақытша сулаушы) атыз бөгетiнiң
жоғарғы жағы 10-15 см-ден аспауы керек болады. Бұндай жағдайда сифондарды
(4-шi сурет) бәсеңдетедi.
а - комбинированный (СНк); б - пластмассовый (СНп)
Сурет 3 - Неразряжающийся сифон
Кесте 4 Өткiзу қабiлетi сифон, лс
Су ағыны, см Үшкі диаметр, мм
20 30 40 50 60
2 0,12 ОД 031 0,63 133
4 0,17 0,38 0,73 1,18 1,75
5 ОД) 0,45 0,88 1,42 2,10
8 0,24 0,53 1,03 1,65 2,45
10 ОД 0,58 1,14 1,83 2,72
12 030 0,66 138 2,07 3,16
14 031 0,69 136 2,18 334
Неразряжающиеся сифондар уақытша сулаушылардан суарылатын (5-шi кесте)
атызға суды беру үшiн арналған. неразряжающийся комбинированный сифон (СНк)
дюралюмини тұрбасынан және полиэтиленнен екi су жинағыштардан тұрады.
Неразряжающийся сифон (СНп ) пластмасса тiзеден және (полиэтилен )
пластмасса жасалған су жинағыштар тұрады.
Сифон жұмысына толтыру және жiберу келесi тiзбектерде өндiрiледі. Сифон
барлық iшкi қуыстың суын толтырғанға дейiн суға батырады. Содан соң
абайлап, сифон уақытша сулаушының бөгеттерiне тiк және көлденең
жазықтықтарға тепе-теңдiк сақтай отырып және су жинағыштардан суды бой
жасыра көтерiп орнатады.
Кесте 5 - Нерасряжающихся сифондардың техникалық сипаттамасы
Түрі СНк СНп
Материал біріктірілген пластмассалы
Iшкi диаметр, мм 26 35,4
Габариттi өлшемдер, мм:
биiктiк 296 370
ұзындық 950 1544
Ортақ масса, кг 0,438 1,225
Шығын 0, 1 моларды күште, лс 0,40 0,960
Қызмет көрсетушi, адам. 1 на 90 шт. 1 на 90 шт.
Каналдағы судың сифон деңгейi неразряжающихся жұмыстар процессте су
жинағыштан стақанның кенерi биiк болуы керек. Сифонның су жинағышы
стақанның төменгi шетiне дейiн су деңгейінің төмендеуiн бәсеңдетпейдi.
Ағызып жiберетін және кiретiн стақандағы су сифонның жоғарғы бөлiгiнің
ыдырауын құрайды. Бұл сифонның неразряжаемостьсiне кепiлдiк бередi. Ағынды
стақан атыздағы су шығынын реттеуге мүмкiндiк бередi.
Сурет 4 - Таттанбайтын сифондарды пайдалану
Сифондарды суарылатын маусымның аяқталуы бойынша жабысып қалған
жерлерден арылады, таза суларда жуады және қоймалық бөлмелермен қамтамасыз
етеді.
0, 5-1, 0 мм жуандықты қаңылтыр даярлайтын (5-шi сурет) НИИВХ
конструкциясының металлдық сағаларын пайдалану өте ыңғайлы.
а - пластмассалы; б - пластмассовый с закрылками; в - из жести;
г - из жести с закрылками
Сурет 5 - Атыз сағалары
Сағалар тозбайтын атызға суарылатын атыздың алдағы бөлiктерiнде
сұғынады. Суды шығынның реттеулерi үшiн тозбайтын саға тұрғызу жеткiлiктi.
Жұмыстарда сағалар ластанбайды және жуылмайды. Сағалар ды вегетация ақырына
дейiн суарылатын бөлiмшеде тастап кетуге болады. Бұндай жағдайда қарама-
қарсы суармалы атыздарға емес, суарудан кейiнгi өңдеулерде бұзылмас үшiн
керiсiнше қырларға қарсы орнатылады. (культивациялар). Сонымен бiрге
суарылатын атыздарды әрбiр өңдеуден кейiн қолмен түзеуге тура келедi.
Жыртындыға суды шығы саға арқылы 6 кесте бойынша қабылданады.
Кесте 6 – Су деңгейіне қатысты сағаның өткізілу қабілеттілігі
Су деңгейі, см 2
Майда дисперсті әткеншекті
1,5 2,0
Суландыру алаңы нетто, м2 37 40
Қондырмалар арасындағы 1,7 1,8 8,9 10,2
қашықтық, м 1,9 9,7
Су беру, MJra 16,8 403
- 1 сағ.
- 24 сағ.
Модул масса, кг 8,6
Коэффициенттер: 0,82
- тиiмдi суару 0,11 0,07
- жеткiлiксiз
суару
- мол суару
20 20-25 25
0,20-0,30 1,2 1.25 1,30
0,30-0,50 1,1 1,15 1,20
0,50 1,0 1,05 1,10
Сурет 3 – Тұнба қабатының әткеншек әсерінің қондырмаларының жаңбырлату
ұзақтығының тәуелдiлiгі
4 Суармалы бөлiмше және жұмысқа модулдiк жүйенiң әзiрленуі
Фермер шаруашылығындағы (шаруа ) суармалы бөлiмшенiң таңдауы су
тартқыштың орнын және схемасы жеке-жеке анықталып алынады. Құбыр желiсiнiң
ұтымды схемасы, таратушы және суарылатын құбырлар, әсiресе маңызды кешеннiң
бiрнеше комплекттерi топтық жұмыс iстегенде орналастырылуы таңдалып
алынады. Табиғи құбыр желiсiнiң схемасының шығаруы өндiрiп алынады.
Таратушы және суарылатын құбырлардың бағыттары жол салады, олардың
ұштастыруын нүкте және жауындатқыштарды қоятын орындарға белгi қояды.
Су тартқыштың орынында су қабылдағыш ғимарат (сорғыш немесе сорап
агрегаты) түйiні үшiн сорғышқа электр энергиясының көлiгi трассасы
белгіленеді.
Жинақтау жұмыстары келесi операциялардан тұрады: су тартқыштың құрылымы,
сорғыштың орнатылуы, электр энергиясы, құбыр желiсiнiң секциясының жеткiзiп
салу және қосуы сонымен қатар жаңбыр қондырмалары. Жинақтау жұмысыларының
алдында жабдықтың сыртқы күйiн тексерiп және берілген ескертпелер түзетілуі
керек.
Үрлегiшi бар су тартқыш (сорғыш қондырғысымен) - жабулы құбырлардың
сорғыштарының сiңетiн түтiктерi тiкелей кесiп орнатылады, жабулы суағарға
су тартқыштың жағдайында ашық каналдардан, табиғи су көздері және суаттар,
су қоймасы, жабулы құбырлар және тағы басқалар бола алады. Егер су тартқыш
табиғи су бастауларына түпкi қоқыстармен iске асатын тұндырғышты бекiтсе,
ол өлшемнiң қоқыстарының тұнбасының тұнуын 1 мм артық қамтамасыз етедi.
Деңгейлердiң маусымдық ауытқуы суды деңгейге сiңетiн сызықтың жұмыс
жағдайы, сору клапанының төменгi жағының тереңдеуiн сақтау үшін кемiнде 0,
6 м есепке алу керек..
Сiңетiн түтiкке дейiн қабырғалар және тұндырғыштың Түбiнен қашықтық
кемiнде 0, 5 м болуы керек.
Демек, оның өсiнiң шығанаққа үрлегiштiң қою мүмкiндiгі барлық
жағдайларда су көзіндегі көкжиектің төменде болуын ескеру керек. Сонымен
бiрге сорғыштың iске қосу жұмысы оңайланады, суды сорғыш және сiңетiн
сызықтың толтыруы үшiн қосымша құрылымдағы қажеттiлiк түсiп қалады.
4.1 Түйiннiң ағын бейнесінің құрылым
Егер жаңбырлатуды бөлiмше бiр модулдың жұмысына есептелiнсе, онда
желiдегi жұмыс күшiнiң жасауы үшiн шығын және қысым сипаттамалары жұмыс
параметрлерiмен байланыстыратын бiр тұрмыстық электр сорғыш қолданылады.
Осы жағдайда сорған тасымал шеңберiнде және су алатын алаңда бекiтiледi.
Кеpi клапанмен солқылдақ шлангтi үрлегiштiң сiңетiн түтiгiмен жалғастырады.
үрлегiштiң қысым түтiгi тиiстi өткiзгiш және кран көмегiмен келтiрушi
құбырмен жалғастырады.
Түйiн модулдiк жүйенiң жұмысының қамтамасыз етулерi, ағын бейнесі үшiн
олар тиiстi шығын және қысым параметрлерiнiң есепке алуымен қызмет
көрсетуге мүмкiндiк беретiн сорап агрегатымен жабдықтайды. Сорап агрегаты
құрыштан жасалған рамада бекiнедi, iргеге бекiтiледi және анкерлiк
бұрандамамен оған бекiнедi. Үрлегiштiң сiңетiн түтiгi су алатын түйiнге
қосады.
Сiңетiн түтiктiң төменгi қосуы және қысым құбырларын келесi тiзбекте
жүргізіледі:
1. Үрлегiштiң солқылдақ шлангi болттар, тоғысқан жерлер арқылы кеpi
клапанмен және сiңетiн түтiкпен жалғастырылады, резеңке төсемдерiмен
нығыздалынады.
2. Қысым құбыры үрлегiштiң қысым түтiгiне болттармен басқа - кран-
жапқышқа бекiнедi,
Iске қосу, қолдану ережесiнiң тiзбегiнiң барлық өзге жағдайларында, және
(сорғыш агрегаты) үрлегiштiң техникалық қызмет көрсетуi қоса тiркелетiн
техникалық құжаттамаға сәйкес жүргізіледі.
4.2 Жаңбырлату модулдiк жүйесі және құжаттамасы
сорғысының монтажы.
Құбыр желiсiнiң монтажы және жаңбыр қондырмалары қабылданған
технологиялық сұлбасына сәйкес оның кескiнi және ауқыммен сәйкес бөлiмшенiң
алдын- ала бөлуiнен кейiн жүргiзiледi.
Жаңбырлатуды модулдiк жүйенiң түйiні және бөлшектерi мұндай тiзбектегi
бөлiмшелерде тiкелей жиналады:
- полиэтилен тұрбаларынан құбыр секцияларының аяқтарына гайка және резеңке
құрастырушы қоспалар киiледi;
- әткеншек және майда дисперсиялық қондырмалардың құрастыруы iске асады;
- қондырмалармен тiк құбырлар алдын ала оларға орнатылған гайкалармен,
резеңке құрастырушы қоспалармен жабдықтандырылады және (қосымша) арнайы
кiлтпен үш жақтыларға бекiнедi;
- шеткi үштiк құбырлар тығындармен тұншықтырылады.
Әдейi ескерiлген (үштіктер, гайкалар және резеңке құрастырушы қоспалар)
арматура арқылы сорғыш суарылатын құбырлар таратушы құбырмен
жалғастырылады. Суарылатын құбырлар үштіктері бар құбырлардың секцияларынан
және жаңбыр қондырмалары бар тiк құбырлармен жиналады. Қондырмалары бар тiк
құбырлар топырақ алдын ала сырық табандыларға бекiнедi.
Комплекттiң құбыр желiсi қысым жабулы желiсiнiң бөлiмшесiнде болған
жағдайда ондағы қарсылық бiлдiрулерiмен гайка және тығыздайтын құрастырушы
қоспалар арқылы жалғастырылады.
Электр жабдықтың монтажы (ЭЖМ) электр қондырғыларды құрылымның
ережелерiне сәйкес орындайды.
5 Суаруларды ұйымдастыру
Жинамалы қосындылар және икемдiлiк полиэтилен құмодулдiк жүйесiндегi
қолдану оның iс жүзiнде кез келген кескiн бөлiмшелерiнде орналастыруға
мүмкiндiк бередi. Бiр позициялы суармалы бөлiмшедегi модулдiк жаңбыр
комплектiнiң орналастыруының жұмыс iстеу мүмкiндігінің варианттары 4суретте
көрсетiлген.
Қандай да болмасын өсімдік тобын суару қажеттілігін тоқтату барысында
жаңбыр қондырмаларын құбырлардан ажыратады, ал үштіктерді тығындармен
нығыздайды.
Өсiмдiктердiң вегетациясының мерзiмiнің алты саптамасы қандай да
болмасын комплекттің жұмыс кезінде олардың кез келгені жұмыс жасай алады.
Сурет 4 - Суармалы бөлiмшедегi кетудi майда дисперсиялық жаңбырдың модулдiк
жүйесiнiң орналастыруының варианттары
Жаңбырлатудың модулдiк жүйе көмегiмен ауылшаруашылық мәдениетінің
вегетациясының өте қауырт кезеңнің маусым уақытында 2,0 га-ға дейiн немесе
одан да көп аудандарды суландыруға болады. Жүйенiң жұмысы позициялы жүзеге
асады. Бiрiншi позицияда өсiмдiктердiң суаруын аяқтағаннан соң, жабдық
кезектi және әрi қарай келесiге тасымалданады.
Көп позициялы оның жұмысының жанында суармалы бөлiмшедегi болуы мүмкiн
схемалардың модулдiк жүйенiң орналастыруларынан қажетті технологиялық
варианттар тiк төртбұрышты қызмет көрсететiн бөлiмшелер 1, 4 және 10 болып
табылады. Комплекттiң барлық өңге орналастыру тәсiлдерi құрылыстармен,
ғимараттармен немесе табиғи бөгеттермен қандай болмасын сыбайлас күрделi
кескiндердiң бөлiмшелерiне жатады.
Маусымды жүктеме (2,0 га-дан көп) артық аудандардың суландырулары үшiн
(жұмыстың топтық принципі) бiрнеше модулдiк жүйелерде параллель
қолданылады. Ортақ шығынмен таратушы құбыр сонымен бiрге желiдегi тиiстi
күшпен әрбiр модулды сумен қамтамасыз етедi.
Жұмыс iстегенде бiр модулдың құбыр желiсiнiң диаметрлерi жаңбырлатудың
жүйелерi гидравликалық есептерге сәйкес 20 мм, екiншi -29мм, үш - 36 мм
және төрт - 40 мм құрайды. Бар сортаменттен 20, 32 және 40 ммнiң шартты
өтуi бар құбырларды қолданады. Суарылатын құбырлардың диаметрлерiнің
жаңбырлатулары майда дисперсиялық қондырмалар үшiн 15-20 мм-дi құрайды.
Орналастыру және майда дисперсиялық жаңбырлатудың екi модулдiк
жүйелерiнiң жұмысының схемасы бiр бөлiмшенiң суландыруында, варианттардың
дұрыс технологиялық орналастырулары 5 суретте көрсетiлген.
1 - позиция при поливе; 2 - позиция перед поливом.
Сурет 5 - Орналастыру және майда дисперсиялық жаңбырлатудың екi модулдiк
жүйелерi жұмысының схемасы
Суармалы бөлiмшенiң енi екi жағына таратушы құбырдың комплектiсінiң
орналастыруында, демек суландыру ауданы екi есе үлкейедi.
Жоғарыда келтiрiлген схемалар (5-шi сурет) ені болатын суармалы
бөлiмшелер үшiн негіз болып табылады. Позициялы мүмкiн жүйелердiң
орналастыруының варианттарының кез келген тiркестерi қандай да болмасын,
өлшемдерде әрбiр суармалы өрiс үшiн нақты сәйкес бола алады.
Бiр модул көмегiмен ауылшаруашылық мәдениеттердiң вегетациясының қауырт
кезеңiнде 0,36-0,48 га аудан суарылады. Екi модулды жұмыс кезіндегі ауданды
суландыру 0, 72-0, 96 га, үш - 1,08-1,44 га, 4-шi 2,0 га-ға дейінгіні
модулді құрайды.
Барлық суарылатын мерзiмге сайып келгенде, бiр позициядағы модулдың
тұрақты орналастыруында 0, 06 гаға дейiн ауданды суландыруға болады, барлық
мүмкiншiлiк-2га-ға дейiн. Бөлiмшедегi модулдiк жүйенiң орналастырылуы
аумақтық ұйым мен су пайдаланушыларға тәуелдлігі бойынша iске асады.
Бөлiмшелердегі күрделi кескiн схемалары сәйкесiнше дұрыс форма(тiк
төртбұрышты немесе квадрат) бөлiмшелермен салыстырғанда қиындайды (4-шi
сурет). Ауылшаруашылық мәдениеттерінің суармалы бөлiмшесiндегi егiн және
отырғызу топтары бойынша барлық ауданда саптамалы жұмыс бойынша олардың
биологиялық ерекшелiктерi және суға, бiр әткеншек қондырманы аудандық,
қызмет көрсетудiң еселi ауданындағы қажеттiлігін есепке алуымен немесе
аражабынды есепке алумен iске асыру керек.
6 Тау етегiндегi аймақтың агроклиматикалық аудандастыруы, өткiзуiнiң және
үсiкке қарсы суару сергiтетiн ерекшелiктерiнiң суландыруын биоклиматиялық
мөлшерлеу
Қазақстанның тау етегiндегi аймағы үшiн тiк түсiнiктiлiкті сабақтас
агроклиматикалық шарттардың әр түрлiлiгiнің жағдайы (6-шы сурет).
Сурет 6 – Табиғи ылғал қамсыздық бойынша тау етегiндегi Қазақстан аймағының
аудандастыруының схемалық картасы
Үш iрi агроклиматикалық аймақтар осы өлкеде ерекшеленген 0,20-0,30 тау
етегі - Ку=0,30-0,50, және таулы дала табиғи ылғалдылығының коэффициентi
0,5 –тен жоғарылайды. Бұл аймақтардың әрқайсылары үшiн олардың биологиялық
ерекшелiктерiн ауылшаруашылық мәдениеттерiнiң суландыратын нормалары және
әр түрлi жылда жасалған жылу – ылғалсыздығы мен өткiр құрғақшылығы аралығын
есепке алу өте маңызды (А.А.Калашников 1989 жыл, 2008 жылдың КазНИИВХ -
Р.А.Кван, А.А.Калашников А.И.Парамоновы) Олар А қосымшасында келтiрiлген.
Жылу сүйгiш дақылдар өлке аудандарының көпшiлiгiнде пiсуге үлгермейтiнiн
болады. Сонымен бiрге көктемдегi салқындықтар өнiмнiң жартылай немесе толық
жоғалтуына әдетте алып келген (түс және жемiстердiң байлауын мерзiмге)
көкөнiс және жемiс-жидек жарақаттары дақылдарды жиi бұзады. Өсу оларды және
өсiмдiктер ыстық ауа райы өсімдіктің ылғал жетіспеушілігін сезінеді, басқа
жағынан күштi қызып кетунен дәл осылай өнiмнiң бiр бөлiгiн жоғалтуына алып
келеді. Әр түрлi суаруларды жүзеге асыру қажеттiлiгі пайда болады.
Тазартып суарулар. Суарулары әдетте мұндай түрi бар мамыр айынан
қыркүйекке дейiн қурап қалған және ыстық ауа райының мақсатында
қолданылады. Олар өсiмдiктердiң өсiп шығуы үшiн (температура бойынша және
ауа ылғалдылық) ұтымды жақындап келе жатқан шарттарды құрады. Күнiне бiр -
ден үш-ке дейін жаңартып суарулар жүргiзiле алады. Олардың өткiзуiнiң жақсы
мерзiмдерi - 9-10 сағаттан 11-12 сағатқа дейiн, яғни жаңартып суаруларды 14-
16 сағ.аралығында жүргізуге болады. Максимал ұзақтығы ауаның
температурасының тәулiктiк максимумы мерзiмiнiң 5-7 сағат (9-11ден 16
сағатқа дейiн) тәулікті құрайды.
Жауындатқыштарды қоюды биiктiктен булануды қарқыны және желдiң тәуелдi
болатын түрде жаңартып суаруларды өткiзіп алу керек. Биiктiк бойынша 1,2-
1,4 м-ді түгелдей дерлiк ылғалды желсiздiк жанында топырақты және өсiмдiкте
түсiп қалады, 2, 5-3, 5 м бойынша буланудың су шығыны 20-25% құрайды.
Биiктiктер микрожауындатқыштарды қоюдың жанында қиратылу және буланудағы
судың шығыны 3 мс-тан астам желдiң жылдамдықтары сәйкесiнше 60 және 90%
жетедi. Сонымен бiрге ауа ылғалдылық үлкейедi және өсiмдiктердiң өсiп
шығуын аймақтағы температураны төмендетедi. Жердiң бедерiнен 50 смдерге
дейiн биiктiкте ҚР, ауаның шартты ылғалдылықты КВР өндiрiстiк -
эксперименталдi полигонда сергiтетiн суаруларының жаңадан көрiнген алма
бауында жүргiзуi туралы 2008 жылында бiздiң бақылаулары мәлiметi 8-10% ке
жоғарылады, температура 5-7 °С терге төмендедi.
Егер ауаның температурасының топырағы бетiнiң үстiнде 20 см биiктiкте
алдыңғы тәуліктерде 20°С асса, сергiтетiн суаруларды өткiзудiң мерзiмдерi
ықтимал ауаның шартты ылғалдылығы болып табылады. Жаңартып суару нормасы 5-
10 мм.
Үсiкке қарсы суарулар. Модулдiк комплекттiң жұмысының тиiмдiлiгi
өсiмдiктердiң үсiкке қарсы қорғалуы анық. Ол өнiмнiң сақталуына емес, жерге
түсiруi өсiмдiктердiң вегетациялайтын мерзiмнiң ұзартуынан, олар ертерек
және сәйкесiнше олардың iске асыруы да тез қалыптасады. Бұдан басқа,
вегетациялайтын мерзiмнiң ұзартуы тұрақты сипатты танысады.
Өсiмдiктердiң беттерi температураға ауаның температурасының
ықпалдылығындағы желдiң жылдамдығы мен ауа ылғалдылығы жалпыға мәлiм.
Жел күштiрек болған сайын өсiмдiктердiң суының булану соншалықты
көбiрек. Жаңбырлатудың үсікке қарсы өткiзілуі ұсынылады.
Суарулар үсiкке қарсы суарулар (20 смдерге дейiн биiктiкпен) аласа бойлы
мәдениеттері үшiн өте тиiмдi. Жанында егденi көкөнiс өнiмдерiндегі өнiмiнiң
екi-екiден алу мүмкiндiгi бар.Мысалы, үсiкке қарсы жаңбырлатудан бұдан
басқа Огурцоволардың кейбiр жылу сүйгiш мәдениеттерiнiң қорғауы үшiн
қолдануға болмайды. Мысалы, үсiкке қарсы жаңбырлатудан бұдан басқа
қиярлардың кейбiр жылу сүйгiш мәдениеттерiнiң қорғауы үшiн қолдануға
болмайды.
Сонымен қатар топырақтың механикалық құрамы есепке алуы керек.
Ұзақ жаңбырлату суды науаға және топырақ құрылымыны қиратуғағана емес,
қандыағаштардың бұтақтарының сынуына ағыл-тегiл мұз түзелуде де келтiре
алады. Тiптi жауынның қарқынының үсiкке қарсы суаруларында 0, 1 мммин асуы
керек. Бiздiң модулдiк комплекттерiмiздiң жаңбырлатуын қарқы
0, 028 0, 065 мммин-ке өзгеретiнiн еске саламыз.
Салқындықтар өйткенi ағымында екi - үш түндер қатар созыла алады,
суландыруды көз қорғалатын мәдениеттiң 1 га-ына 500-900 м3 сәйкес келетiн
пайдаланудың бiр тәуліктеріне немесе суды толықтыру мүмкiндiгi болатын су
қорын алу керек.
Жемiстi жеміс бақшасындағы қатқақтар қандыағаштарының тармақтарын
қорғаудың жанында мұз түзелуде күтпеген жағдайлар болмау үшiн тiреу орнату
керек.
Әдеттегiдей салқындықтарының өсiмдiктерiнiң бұзылуы таңертеңнен түнгі 11-
12 сағаттан шамамен4-5 сағатқа дейiн болады. Үсiкке қарсы суарудың жанында
суарылатын норма қатқақтың күшіне және ұзақтығына байланысты бекiтiледi.
Үсiкке қарсы жаңбырлатудың нормасы қатқақтың ұзақтығының максимал 5-6
сағ. сәйкесiнше 0, 03 және 0, 06 мммин қарқынның жанында ганың 100 және
200 м-ді құрайды. Үсiкке қарсы максимал норманың қатқақтығының ұзақтығының
5-6 сағ. ал жаңбырлату қарқыны сәйкесiнше 100 және 200 м-ді құрайды.
Жауынның қарқыны түтiктiң диаметрлерi өзгерте отырып, суландыруды
бөлiмшенiң ауданы бойынша майда дисперсиялық қондырмалардың түрi және
олардың орналастыруын технологиялық сұлбасын таңдай алуға бола алды.
Көкөнiс өнiмдерi үшiн қызанақтар, бұрыш, кәдiле үшін жауынның қарқыны 0,
05 мммин аспау керек.
Әдеттегiдей салқындықтарының өсiмдiктерiнiң бұзылуы үсiкке қарсы
суарудың жанында ағымында 5 сағ. суарылатын норма таңертеңнiң түннiң 11-12
сағатыдан 4-5 сағатқа дейiн шамамен болады қатқақтың күш және ұзақтығына
байланысты бекiтiледi. үсiкке қарсы жаңбырлатуды норма қатқақтың
ұзақтығының максимал 5-6 сақшысының жанында сәйкесiнше сәйкесiнше 0, 03
және 0, 06 мммин қарқынның жанында ганың 100 және 200 моларын құрайды.
Жауынның қарқыны түтiктiң диаметрлерi өзгерте, аудан бойынша майда
дисперсиялық қондырмалардың түрi және олардың орналастыруын технологиялық
сұлбасын тере суландыруды стка оқыта алуға бола алды.
Қызанақтар, бұрыш, кәдiлер, аспайтын жауынның қарқыны 0, 05 мммин керек
болатын көкөнiс өнiмдерi үшiн.
Үсiкке қарсы жаңбырлатуда ВНИИ Радуга берілген (РФ, А.И. Козлов, СМ.
Сталина, 2001 г.). шарттарды сақтау керек.
1. Жаңбырлату үздiксiз болуы керек, үзiлiстер тек қана 1-2 минге.
2. Күн батыстарды iлесе бастайтын қорғалатын бөлiмшедегi ауаның
температурасына бақылау + 1 өлшемдермен табыс бойынша әрбiр 15 мин –та
орындалуы керек. Бақылау 1, 5-2 сағ. жаңбырлатуды тоқтатылғаннан кейiн
бiтедi.
3. Күн батуына iлесе бастайтын қорғалатын бөлiмшедегi ауаның
температурасына бақылаудың жетістіктер + 1°С өлшемдер арқылы әрбiр 15 мин
сайын орындалуы керек. Жаңбырлату тоқтатылғаннан кейін бақылау 1, 5-2 сағ.
кейiн бiтедi.
7 Жаңбырлатуды модулдiк жүйенiң пайдаланылуы
Жаңбырлатулар модулдiк жүйелердiң жұмысқа әзiрлiгi бөлшектер және
түйiндердiң тексеруi комплекттiктiң тексеруi және құрамдас бөлiктерiнiң
сапасы жолымен бастайды. Сызат немесе құбыр желiсi, арматураның қандай
болмасын басқа мiндерiбiлiнедi, әсiресе тығыздайтын резеңке көпшектер
жалғанады.
Сорғыш жабдығын күту зауыт нұсқаулары бойынша жүргiзiледi. Сорғыштың
бекiткiшi, комплекттiң электр жабдығына қосу тығыздығының, дұрыстығын және
өлшегiш аспаптардың жерге қосылуын тексередi.
Тиiстi схемаға сәйкес бөлiмшесiндегi устанавлива ются құбыр желiсi, және
тiк құбырлары бар жаңбыр қондырмалары. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz