Ертіс өзенінің су ресурстарын пайдаланудың ең тиімді деңгейін анықтау
КІРІСПЕ
1 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ ӨТІМДЕРІНІҢ ЕСЕПТІК ҚАМТАМАСЫЗДЫРЫЛҒЫН МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ
1.1 Есептік қамтамасыздырылған ағу мөлшері..
1.2 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтау.
1.2.1 Ертіс өзенінің жылдық су өтімдерінің есептік қамтамасыздандырылған мөлшерін момент әдісі көмегімен анықтау ... ... ..
2 ЕРТІС ӨЗЕНІ АҒУЫНЫҢ ЖЫЛ ІШІНДЕ БӨЛІНУІ...
2.1. Гидрологиялық маусымдарды бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. 2 Өзен ағуын жыл ішіндегі бөлінуін бақылау мәліметтері бар болған кезде нақты жыл әдісімен есептеу.
3 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ СХЕМАСЫН ҚАЙТА ТҮРЛЕНДІРУ
3.1 Бұқтарма су қоймасының тұстамасына ағып келетін ағуды есептеу принциптері.
3.2 Көп жылдық реттеудегі су қоймасының параметрлерін есептеу ... ... ... ...
4 ӨНІМ ӨНДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗІНДЕГІ ЕРТІС ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНІҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ..
4.1 Экономика салаларындағы және жалпы алғанда өзен бассейніндегі жалпы өнімнің құнын есептеу..
4.2 Ертіс өзені бассейніндегі су ресурстарын пайдаланудың жалпы сипаттамалары..
4.3 Ертіс өзені бассейнінің су ресурстарын пайдаланудың «нольдік» варианты кезіндегі әлеуметтік.экологиялық.экономикалық тиімділікті есептеп шығару (22 кесте)..
4.4 Ертіс өзені бассейнінің ά бр=1,04 тең болатын су ресурстарын пайдалану кезіндегі әлеуметтік.экологиялық.экономикалық тиімділікті есептеу..
5 КЕЛЕШЕКТЕГІ КЕЗЕҢГЕ (2040 ЖЫЛ) СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ДЕҢГЕЙІН ЕСЕПТЕУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
РЕФЕРАТ..
РЕЗЮМЕ..
1 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ ӨТІМДЕРІНІҢ ЕСЕПТІК ҚАМТАМАСЫЗДЫРЫЛҒЫН МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ
1.1 Есептік қамтамасыздырылған ағу мөлшері..
1.2 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтау.
1.2.1 Ертіс өзенінің жылдық су өтімдерінің есептік қамтамасыздандырылған мөлшерін момент әдісі көмегімен анықтау ... ... ..
2 ЕРТІС ӨЗЕНІ АҒУЫНЫҢ ЖЫЛ ІШІНДЕ БӨЛІНУІ...
2.1. Гидрологиялық маусымдарды бөлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. 2 Өзен ағуын жыл ішіндегі бөлінуін бақылау мәліметтері бар болған кезде нақты жыл әдісімен есептеу.
3 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ СХЕМАСЫН ҚАЙТА ТҮРЛЕНДІРУ
3.1 Бұқтарма су қоймасының тұстамасына ағып келетін ағуды есептеу принциптері.
3.2 Көп жылдық реттеудегі су қоймасының параметрлерін есептеу ... ... ... ...
4 ӨНІМ ӨНДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗІНДЕГІ ЕРТІС ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНІҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ..
4.1 Экономика салаларындағы және жалпы алғанда өзен бассейніндегі жалпы өнімнің құнын есептеу..
4.2 Ертіс өзені бассейніндегі су ресурстарын пайдаланудың жалпы сипаттамалары..
4.3 Ертіс өзені бассейнінің су ресурстарын пайдаланудың «нольдік» варианты кезіндегі әлеуметтік.экологиялық.экономикалық тиімділікті есептеп шығару (22 кесте)..
4.4 Ертіс өзені бассейнінің ά бр=1,04 тең болатын су ресурстарын пайдалану кезіндегі әлеуметтік.экологиялық.экономикалық тиімділікті есептеу..
5 КЕЛЕШЕКТЕГІ КЕЗЕҢГЕ (2040 ЖЫЛ) СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ДЕҢГЕЙІН ЕСЕПТЕУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
РЕФЕРАТ..
РЕЗЮМЕ..
Экономика салаларын сумен қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасын азық-түлікпен қамтамасыз ету мақсатын шешу үшін қажетті маңызды мәселе болып табылады. Сумен қамтамасыз етудің мұндағы негізгі көзі гидрологиялық режимнің су шаруашылығы (су шаруашылығы ауданы) мәселесіндегі кейбір спецификаны анықтайтын бірқатар ерекшеліктерімен сипатталатын өзендер болып табылатындықтан, Қазақстан Республикасының құрғақ аумағы жағдайларында бұл мәселе ерекше маңызға ие бола бастауда.
Сумен қамтамасыз етудің негізгі көздері трансшекаралық өзендер мәртебесіне ие, бұл қарастырылып отырған аймақтардың су шаруашылығы жағдайын одан бетер қиындата түсуде. Сондықтан су ресурстарын пайдалану мен қорғауды жоспарлау халықаралық ынтымақтастық негіздеріне және халықаралық су юрисдикциясына негіз артуға тиіс.
Елдегі су шаруашылығының басты мәселелері: қоршаған ортадағы экологиялық тепе-теңдікті сақтай отырып, Қазақстан Республикасының әрбір азаматының материалдық және рухани қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстан аумағында өзіміздің су ресурстарымызды ұтымды пайдалану мәселелері су ресурстарын пайдаланудың оптималды деңгейін негіздеу, әр аймақтың ерекшеліктерін ескеретін экономика салаларын дамыту болып табылады.
Сумен қамтамасыз етудің негізгі көздері трансшекаралық өзендер мәртебесіне ие, бұл қарастырылып отырған аймақтардың су шаруашылығы жағдайын одан бетер қиындата түсуде. Сондықтан су ресурстарын пайдалану мен қорғауды жоспарлау халықаралық ынтымақтастық негіздеріне және халықаралық су юрисдикциясына негіз артуға тиіс.
Елдегі су шаруашылығының басты мәселелері: қоршаған ортадағы экологиялық тепе-теңдікті сақтай отырып, Қазақстан Республикасының әрбір азаматының материалдық және рухани қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстан аумағында өзіміздің су ресурстарымызды ұтымды пайдалану мәселелері су ресурстарын пайдаланудың оптималды деңгейін негіздеу, әр аймақтың ерекшеліктерін ескеретін экономика салаларын дамыту болып табылады.
1. Конституция Республики Казахстан (принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года)(с изменениями и дополнениями по состоянию на 21.05.2007 г.). -День вступления Конституции в силу - 5 сентября 1995 г.
2. Презентация к докладу на ИрБС.
3. Схема комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Иртыш на территории Республики Казахстан. Основные положения. СССР. – Алматы: ПК «Институт Казгипроводхоз», 2004.-119 с.
4. СНиП 2.01.14-83. Определение гидрологических характеристик – М: Стройиздат, 1985. - 36с.
5. Рождественский А.В. Оценка точности кривых распределения гидрологических характеристик. - Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 270с.
6. Железняков Г.В., Неговская Т.А., Овчаров Е.Е. Гидрология, гидрометрия и регулирование стока. – М.: Колос, 1984. – 432с.
7. Зәуірбек Ә.К., Нарбаев Т.И., Калыбекова Е.М. Методическое пособие по определению расчетных гидрологических харакиеристик. 2-ое изд.перераб. и доп. – Алматы; КазНАУ, 2010. – 121 с.
8. Ресурсы поверхностных вод. Том 14. Средняя Азия. Выпуск 2. Бассейны оз. Иссык-Куль, рек Чу, Талас, Тарим – Л.: Гидрометеоиздат, 1977.
9. Авакян А.Б. и др. Водохранилища /А.Б. Авакян, В.П. Салтанкин, В.А.Шарапов.- М.:Мысль, 1987.- 325 с.
10. Авакян А.Б. , В.А.Шарапов. Водохранилища гидроэлектростанции СССР.- М. 1977.
11. Фортунатов М. А. Водохранилища мира. – М., 1979.- 312 с.
12. Источник: информационно-аналитический портал http://www.zakon.kz/ 15 марта 2010 • Автор: Редакция Almanews • Один комментарий.
13. Канат Кульшманов: КАЗИНФОРМ. – АСТАНА. 13 октября 2010 г.
14. Отчет ИГ. Заурбек и др.
15. Отчет Казгипроводхоза. Схемы комплексного использования и охраны водных ресурсов по бассейнам основных рек Республики Казахстан за различные года (2005-2009гг.)
16. Железняков Г. В. И др. Гидрология, гидрометрия и регулирование стока / Г.В.Железняков, Т.А.Неговская, Е.Е. Овчаров; Под ред. Г. В.Железнякова. – М.: Колос,1984.-205 с.
17. Ляпичев П.А.Методика регулирования стока и водохозяйственных расчетов.- М.:Стройиздат, 1972.- 272 с.
18. Чокин Ш. Ч., Баишев Б. Б., Григорьев В. А. Расчеты водохранилищ многоцелевого назначения.- Алма-Ата, «Наука», 1983. - 201 с.
19. Водные ресурсы России и их использование / Под ред. И.А.Шикломанова.- СПб.: ГГИ, 2008. - 600 с.
20. Мелиорация и водное хозяйство.Т 5. Водное хозяйство. Справочник / И.И.Бородавченко,Ю.А.Килинский,И.А.Шикломанов и др:под ред.И.И.Бородавчегнко.-М.:Агропромиздат,1988.-399 с.
21. Крицкий С.Н., Менкель М.Ф. Водохозяйственные расчеты. -Л.: Гидрометеоиздат, 1952. -392с.
22. Экономика гидротехнического и водохозяйственного строительства: Учебник для вузов. /Д.С.Щавелев, М.Ф. Губин, В.Л. Куперман, М.П. Федоров; Под общей ред. Д.С. Щавелева.–М.:Стройиздат,1986.-423 с.
23. Зәуірбек Ә.К., Қалыбекова Е.М. Су ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігі. - Алматы, 2007.- 217 б.
24. Закон «О государственной поддержке малого предпринимательства», Алматы, «Казахстанская правда», 2001
25. Заурбек А.К., Калыбекова Е.М.,Заурбекова Ж.А. К обоснованию социально-эколого-экономической эффективности водохозяйственных мероприятий по переброске стока сибирских рек ( в порядке обсуждения). //Материалы межд, науч.-пр конференции « Развитие научно-технического потенциала мелиорации и водного хозяйства на современном этапе в Киргизской Республике».Вестник Кыргызского нграрного университета.- Бишкек,2009, №5 (16) .-С. 71-73.
2. Презентация к докладу на ИрБС.
3. Схема комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Иртыш на территории Республики Казахстан. Основные положения. СССР. – Алматы: ПК «Институт Казгипроводхоз», 2004.-119 с.
4. СНиП 2.01.14-83. Определение гидрологических характеристик – М: Стройиздат, 1985. - 36с.
5. Рождественский А.В. Оценка точности кривых распределения гидрологических характеристик. - Л.: Гидрометеоиздат, 1977. – 270с.
6. Железняков Г.В., Неговская Т.А., Овчаров Е.Е. Гидрология, гидрометрия и регулирование стока. – М.: Колос, 1984. – 432с.
7. Зәуірбек Ә.К., Нарбаев Т.И., Калыбекова Е.М. Методическое пособие по определению расчетных гидрологических харакиеристик. 2-ое изд.перераб. и доп. – Алматы; КазНАУ, 2010. – 121 с.
8. Ресурсы поверхностных вод. Том 14. Средняя Азия. Выпуск 2. Бассейны оз. Иссык-Куль, рек Чу, Талас, Тарим – Л.: Гидрометеоиздат, 1977.
9. Авакян А.Б. и др. Водохранилища /А.Б. Авакян, В.П. Салтанкин, В.А.Шарапов.- М.:Мысль, 1987.- 325 с.
10. Авакян А.Б. , В.А.Шарапов. Водохранилища гидроэлектростанции СССР.- М. 1977.
11. Фортунатов М. А. Водохранилища мира. – М., 1979.- 312 с.
12. Источник: информационно-аналитический портал http://www.zakon.kz/ 15 марта 2010 • Автор: Редакция Almanews • Один комментарий.
13. Канат Кульшманов: КАЗИНФОРМ. – АСТАНА. 13 октября 2010 г.
14. Отчет ИГ. Заурбек и др.
15. Отчет Казгипроводхоза. Схемы комплексного использования и охраны водных ресурсов по бассейнам основных рек Республики Казахстан за различные года (2005-2009гг.)
16. Железняков Г. В. И др. Гидрология, гидрометрия и регулирование стока / Г.В.Железняков, Т.А.Неговская, Е.Е. Овчаров; Под ред. Г. В.Железнякова. – М.: Колос,1984.-205 с.
17. Ляпичев П.А.Методика регулирования стока и водохозяйственных расчетов.- М.:Стройиздат, 1972.- 272 с.
18. Чокин Ш. Ч., Баишев Б. Б., Григорьев В. А. Расчеты водохранилищ многоцелевого назначения.- Алма-Ата, «Наука», 1983. - 201 с.
19. Водные ресурсы России и их использование / Под ред. И.А.Шикломанова.- СПб.: ГГИ, 2008. - 600 с.
20. Мелиорация и водное хозяйство.Т 5. Водное хозяйство. Справочник / И.И.Бородавченко,Ю.А.Килинский,И.А.Шикломанов и др:под ред.И.И.Бородавчегнко.-М.:Агропромиздат,1988.-399 с.
21. Крицкий С.Н., Менкель М.Ф. Водохозяйственные расчеты. -Л.: Гидрометеоиздат, 1952. -392с.
22. Экономика гидротехнического и водохозяйственного строительства: Учебник для вузов. /Д.С.Щавелев, М.Ф. Губин, В.Л. Куперман, М.П. Федоров; Под общей ред. Д.С. Щавелева.–М.:Стройиздат,1986.-423 с.
23. Зәуірбек Ә.К., Қалыбекова Е.М. Су ресурстарын пайдаланудың экономикалық тиімділігі. - Алматы, 2007.- 217 б.
24. Закон «О государственной поддержке малого предпринимательства», Алматы, «Казахстанская правда», 2001
25. Заурбек А.К., Калыбекова Е.М.,Заурбекова Ж.А. К обоснованию социально-эколого-экономической эффективности водохозяйственных мероприятий по переброске стока сибирских рек ( в порядке обсуждения). //Материалы межд, науч.-пр конференции « Развитие научно-технического потенциала мелиорации и водного хозяйства на современном этапе в Киргизской Республике».Вестник Кыргызского нграрного университета.- Бишкек,2009, №5 (16) .-С. 71-73.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ ӨТІМДЕРІНІҢ ЕСЕПТІК ҚАМТАМАСЫЗДЫРЫЛҒЫН
МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Есептік қамтамасыздырылған ағу 5
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2.1 Ертіс өзенінің жылдық су өтімдерінің есептік 26
қамтамасыздандырылған мөлшерін момент әдісі көмегімен 26
анықтау ... ... ..
2 ЕРТІС ӨЗЕНІ АҒУЫНЫҢ ЖЫЛ ІШІНДЕ 27
БӨЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Гидрологиялық маусымдарды 36
бөлу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 38
2. 2 Өзен ағуын жыл ішіндегі бөлінуін бақылау мәліметтері бар болған
кезде нақты жыл әдісімен 44
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ СХЕМАСЫН ҚАЙТА ТҮРЛЕНДІРУ 56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 56
3.1 Бұқтарма су қоймасының тұстамасына ағып келетін ағуды есептеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 Көп жылдық реттеудегі су қоймасының параметрлерін есептеу
... ... ... ... 65
4 ӨНІМ ӨНДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗІНДЕГІ ЕРТІС ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНІҢ
СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
4.1 Экономика салаларындағы және жалпы алғанда өзен бассейніндегі
жалпы өнімнің құнын 70
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
... ... ... 78
4.2 Ертіс өзені бассейніндегі су ресурстарын пайдаланудың жалпы 80
сипаттамалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
4.3 Ертіс өзені бассейнінің су ресурстарын пайдаланудың нольдік
варианты кезіндегі әлеуметтік-экологиялық-экономикалық тиімділікті
есептеп шығару (22
кесте) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Ертіс өзені бассейнінің ά бр=1,04 тең болатын су ресурстарын пайдалану
кезіндегі әлеуметтік-экологиялық-экономикалық тиімділікті
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
КЕЛЕШЕКТЕГІ КЕЗЕҢГЕ (2040 ЖЫЛ) СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ДЕҢГЕЙІН
ЕСЕПТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
РЕЗЮМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Экономика салаларын сумен қамтамасыз ету,
Қазақстан Республикасын азық-түлікпен қамтамасыз ету мақсатын шешу үшін
қажетті маңызды мәселе болып табылады. Сумен қамтамасыз етудің мұндағы
негізгі көзі гидрологиялық режимнің су шаруашылығы (су шаруашылығы ауданы)
мәселесіндегі кейбір спецификаны анықтайтын бірқатар ерекшеліктерімен
сипатталатын өзендер болып табылатындықтан, Қазақстан Республикасының
құрғақ аумағы жағдайларында бұл мәселе ерекше маңызға ие бола бастауда.
Сумен қамтамасыз етудің негізгі көздері трансшекаралық өзендер
мәртебесіне ие, бұл қарастырылып отырған аймақтардың су шаруашылығы
жағдайын одан бетер қиындата түсуде. Сондықтан су ресурстарын пайдалану мен
қорғауды жоспарлау халықаралық ынтымақтастық негіздеріне және халықаралық
су юрисдикциясына негіз артуға тиіс.
Елдегі су шаруашылығының басты мәселелері: қоршаған ортадағы
экологиялық тепе-теңдікті сақтай отырып, Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының материалдық және рухани қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ету
болып табылады. Қазақстан аумағында өзіміздің су ресурстарымызды ұтымды
пайдалану мәселелері су ресурстарын пайдаланудың оптималды деңгейін
негіздеу, әр аймақтың ерекшеліктерін ескеретін экономика салаларын дамыту
болып табылады.
Қазіргі таңда Қазақстан халқының сумен қамтамасыз етілуі әлі де болса
жоғары деңгейде жете қойған жоқ. Біздің қоғамымыздың негізгі міндеті –
адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ету
[1]. Сондықтан ұсынылып отырған зерттеу Қазақстан Республикасында халықтың
ұзақ мерзімдік өмір сүруін және бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің
негізі ретіндегі Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және саяси аспекттерінің балансына қол жеткізуді шешуге қызмет
атқарады.
Зерттеудің мақсаты. Ертіс өзенінің су ресурстарын пайдаланудың ең
тиімді деңгейін анықтау қажет. Ол үшін, суды пайдаланудың әлеуметтік,
экологиялық және экономикалық тұрғыдан қарастыру тиімді. Ал, ол мәселелер
өз кезегінде су қоймаларының сипаттамаларын негіздеуді талап етеді.
Сондықтан, су ресурстарын гидрологиялық сипаттамаларын да анықтау керек.
Ертіс өзенінің Қытай аумағындағы су ресурстары - 7,78 км3,
Қазақстан аумағындағы су ресурстары - 33,36 км3 және Ресей аумағындағы су
ресурстары - 88 км3 [2].
Ертіс өзенінің бассейніндегі ерекше мемлекеттік маңызы бар табиғи
кешендер: Зайсан, Марқакөл көлдері, жалпы ауданы - 512,1 км2, су көлемі -
6797 млн. м3 болатын, ерекше экологиялық, ғылыми және мәдени маңызы бар 16
көл, өзеннің өзінің ауданы - 377,1 мың га жайылмасы, сондай-ақ Қара Ертіс
өзенінің аңғары. Экономика салаларының суға деген қажеттілігін
қанағаттандыру мәселелері бірегей табиғи кешендерді сақтап қалу мәселелерін
екінші қатарға ысырып тастады және оның ішінде Ертіс жайылмасында жерлердің
басқа түрлерін сақтап қалудың маңызы жете бағаланбады. Өзеннің жайылмасы
жыл сайын - 1,1-2,5 км3 су құрайды, осылардың бір бөлігі жайылмалық
ормандарды, батпақтарды, ыңғайсыз жерлерді және ескі көлдерді сумен
бастыруға шығындалады [3].
Ертіс өзені бассейнінің Қазақстан Республикасы шегіндегі беткейлік су
ресурстары 33,66 км3 бағаланады, осының 7,78 км3 Қытай Халық Республикасы
аумағында қалыптасады. Алайда, соңғы онжылдықтар ішінде су ресурстары
антропогендік өзгерістерге айтарлықтай ұшыраған: су ағысын су қоймаларының
жөнге салып тастауы, су ағысының бір бөлігін экономика салаларының алуы
және судың К.Сәтбаев атындағы арна бойынша әкетілуі және т.б.
Ертіс өзенінің суының негізгі тұтынушылары – Қытай, Қазақстан және
Ресей. Су пайдаланудың негізгі бағыты – гидроэнергетика, ауызсумен
қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, су көлігі, балық шаруашылығы.
Ертіс өзенінің сулары Қарағанды облысындағы ірі өнеркәсіп тораптарын және
Қазақстан Республикасының астанасы – Астана қаласын қамтамасыз етеді. Ертіс
өзенінің суымен Қазақстан аумағындағы 4,0 млн. адам сумен қамтамасыз етіліп
отыр.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұқтарма су қоймасының тұстамасына ағып
келетін ағуды есептеу принциптері.
Жұмыстың тәжірибелік мағынасы. Ғылыми зерттеу жұмысының негізі болып
көпжылдық реттеудегі су қоймасының параметрлерін есептеп шығару.
1 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ ӨТІМДЕРІНІҢ ЕСЕПТІК ҚАМТАМАСЫЗДЫРЫЛҒЫН
МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ
1.1 Есептік қамтамасыздырылған ағу мөлшері
Өзен ағуының есептік қамтамасыздырылған мөлшері төмендегі
өрнектердің көмегімен анықталады:
(1)
(2)
(3)
(4)
мұнда:Q0:W0:h0:M0 - өзеннің орташакөпжылдық ағуының нормасы, м3;
- су өтімінің көпжылдық орта мөлшері, м3с;
- ағудың орташакөпжылдық көлемі, млн.м3:
- ағудың орташакөпжылдық қабаты, мм;
- ағудың орташакөпжылдық модулі, л(сек*км2).
M0
Өз кезегінде, ағудың нормасы былай есептелінеді:
(5)
(6)
(7)
мұнда: - өзен алабының су жиналым ауданы, км2;
- уақыт интервалы (жыл – 31,5*106 с, ай – 2,63*106 с,
тәулік – 86400 с);
-ағудың берілген қамтамасыздықтағы модульдік
коэффициенті.
Ағудың модульдік коэффициенті:
(8)
мұнда: - ағудың өзгергіштік коэффициенті;
- асимметриялық қарсы коэффициент.
Өзен ағуының есептік қамтамасыздырылған мөлшерін анықтау үшін,
ағудың статистикалық сипаттамаларын анықтау керек:
1. Ағу нормасы - не болмаса W0; h0;M0;
2. Өзгергіштік коэффициенті - ;
3. Асимметриялық қарсы коэффициенті - ;
4. Корреляция коэффициенті – r.
Ағудың статистикалық сипаттамалары, өзен ағуы жөніндегі мәліметтерге
байланысты анықталады. Байқау мәліметтері әртүрлі болуы мүмкін:
а) байқау мәліметтері жеткілікті;
б) байқау мәліметтері жеткіліксіз;
в) байқау мәліметтері жоқ.
1.2 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтау
Есептік гидрологиялық сипаттамаларды гидрологиялық бақылау мәліметтері
жеткілікті болған кезде анықтау жыл сайынғы ықтималдықтарды бөлудің
талдамалық функцияларын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Егер қарастырылып
отырған кезең репрезентативті (өкілетті) болып табылса және зерттеліп
отырған гидрологиялық есептік мәннің салыстырмалы орташа квадраттық
қатесінің шамасы 10%-дан аспаса, онда бақылау кезеңінің ұзақтығы жеткілікті
деп саналады.
Қатардың статистикалық сипаттамаларының кездейсоқ қателері n
қатарының мүшелерінің санына және іріктемелі мәліметтер бойынша
анықталатын, оған кіретін белгісіз параметрлерді қоса отырып, қарастырылып
отырған кездейсоқ шаманың бөліну заңына байланысты болып келеді.
Практикалық есептеулерде бақылаулар қатарының статистикалық
сипаттамаларының салыстырмалы (қарастырылып отырған шамадан үлестер
мөлшерімен немесе пайыздармен көрсетілген) орташа квадраттық қателері
келесі формуламен [4 ] үлкен дәлдіксіз қолданыла алады:
(9)
(10)
(11)
(12)
мұнда: Q – жылдық ағу нормасының қателігі;
ℇCv - өзгергіштік коэффициентінің қателігі;
ℇCs – асимметриялық қарсы коэффициентінің қателігі;
ℇr – корреляция коэффициентінің қателігі.
Бірқатар бақылаулардың статистикалық сипаттамаларының кездейсоқ
қателерінің дәлірек бағаланулары статистикалық сынақтар әдісімен (Монте-
Карло әдісі) алынған және кесте түрінде [5] жұмыста келтірілген.
Практикалық есептеулер үшін асимметриялық қарсы коэффициенті және
r корреляция коэффициентін есептеген кездегі статистикалық сипаттамаларды
анықтаудың қажет етілетін дәлдігіне (≤10%) 100 жылдан асатын n бақылау
жылдары ішінде қол жеткізіледі. Сондықтан практикада және r - ды
олардың гидрологиялық біртекті аудандағы ең ұзаққа созылған бақылаулар
қатары бар өзендер тобы бойынша алынған орташа мәндері ретінде табады.
Сонымен қатар, (9 және 10) формулалардағы екінші және үшінші
көбейтінділерді қалдырып кете отырып және кезінде салыстырмалы
және орташа квадраттық қателерін үлкен ақаулықсыз, дәлдіксіз
анықтауға болады, сонда:
(13)
және
(14)
мұнда: - вариация өзгергіштік коэффициенті;
n – бақылау жылдарының саны.
Мәліметтер қатары жеткілікті кезінде өзен ағуын статистикалық
сипаттамаларын анықтау үшін үш әдіс:
1. Ең шындыққа жататын әдіс;
2. Момент әдісі;
3. Графоаналитикалық әдіс қолданылады.
1 есеп. Ертіс өзенінің Буран ауылы тұстамасы маңындағы белгіленген Р
қамтамасыз етілудегі (Р = 50%) жылдық су ағысын есептеп шығару керек.
Бастапқы мәліметтер: Ертіс өзенінің Буран ауылы тұстамасы маңындағы
52 жылдың (1938 ... 1989) режимдерінің орташа жылдық су өтімдері (м3с), (1
кесте). Өзеннің есептік (50%) қамтамасыз етілген жылдық су ағысын есептеп
шығару қажет.
Есепті шешу үшін әдістердің бірі қолданылады.
1 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасындағы орташа айлық және орташа
жылдық су өтімдері, м3с, F = 55900 км2
№
рс
29 1966
мұнда: - әр жылдағы өзеннің орташа жылдық су өтімі, м3с ;
- қатардың жалпы саны.
Онда
м3с.
Есептеу нәтижелері 2 кестеде келтірілген.
2. Есептеудің дұрыстығын тексереміз:
(16)
0,3 ... 0,5% осы көрсеткіштен аспау керек.
3. Келтірілген коэффициенттер өзгергіштік және
асимметриялық анықталады:
(17)
(18)
2 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасында жылдық ағудың өзгергіштік
коэффициентін анықтау, F=55900км2
№ р\с
1 2
Қорытынды: байқау қатары жеткілікті, өйткені орташаквадраттық ағу
нормасының ауытқуы және өзгергіштік коэффициентінің ауытқуы да талап
етілетін көрсеткіштерден аспайды.
5. Есептік өзгергіштік және асимметриялық қарсы сипаттамаларын
анықтаймыз, ол үшін үшпараметрлік гамма-тарату және биномиальдық тарату
формуласын қолданамыз[4 ] :
(19)
(20)
мұнда: а1, ..., а6 және b1, ..., b6 - коэффициенттер, оларды 2 және 3
қосымшадан аламыз[4].
6. а1, ..., а6 және b1, ..., b6 коэффициенттерін анықтау үшін,
автокорреляция коэффициентін анықтау қажет r(1):
(21)
мұнда: Q1– бастапқы қатардың орта көрсеткіші:
(22)
Q2 – келтірілген қатардың орта көрсеткіші:
(23)
Корреляция коэффиценттін анықтау есебі 3 кестеде келтірілген.
3 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасында автокорреляция
коэффициентін анықтау есебі
№
рс
1 2
мұнда: m –төмендеу қатарындағы реттік саны;
n – қатардың толық саны.
Ағудың эмпирикалық қамтамасыздандыру қисығын тұрғызамыз , 1 сурет .
11. Ағудың теоретикалық қамтамасыздық қисығын тұғызамыз.
қатынастарында үшпараметрлік гамма- тарату жүйесі бойынша теоретикалық
қисықтардың ординаталары [4 ].
және өзгергіштік коэффициент теоретикалық қамтамасыздандырылу
қисықтың ординаттарын анықтаймыз, 4 кесте. Ал
1 суретте жылдық ағудың теоретикалық қамтамасыздандыру қисығы көрсетілген.
12. Эмпирикалық қамтамасыздандыру және теоретикалық қамтамасыздандыру
қисықтарының байланыстылығын тексереміз. 1 суреттен эмпирикалық
нүктелермен теоретикалық нүктелердің жеткілікті деңгейде үйлесуін көруге
болады.
1 сурет – Ертіс өзені – Буран ауылы тұстамасындағы жылдық ағудың
эмпирикалық және теоретикалық қисықтары
4 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасындағы ағудың теоретикалық
қамтамасыздандырылу ординаттары және =1
Қамтамасыздық Р,% 0,1
Сыбайлас жылдар арасындағы ағудың корреляция коэффициенті 7 кестеде
келтірілген.
7 кесте - Ертіс өзені, Черлак ауылы тұстамасында автокорреляция
коэффициентін анықтау есебі
№ Жылдар
рс
шектемейтін маусым шектейтін маусым
1 2 3
Жазықтық IV - V VI – IX
ТаулыМұзды-қарлы VI - IX IV – V
Қарлы-мұзды V - VII IV, VIII – IX
Қарлы IV - V VI – IX
Қар-жауынды IV - V VI - IX
2. 2 Өзен ағуын жыл ішіндегі бөлінуін бақылау мәліметтері бар болған кезде
нақты жыл әдісімен есептеу
Есеп келесі түрде шешіледі:
1. Критерий
2. Жылды үш кезеңге бөлеміз: жылдың өзі, лимиттік кезең IV– IX,
лимиттік маусым IV– V.
3. Жылдық белгіленген кезеңмен маусымдар үшін ағудың қосындыларын
анықтаймыз :
а) жылдық: мысалы, 1938 жыл: м3с.
б) лимиттік кезең: ;
Мысалы, 1938 жыл: м3с.
в) лимиттік маусым:
Мысалы, за 1938 жыл: м3с.
Есептеу нәтижелері 9 кестеде келтірілген.
4. Жылдық, лимиттік кезең және лимиттік маусым ағу қосындыларын төмендеу
ретімен орналастырамыз.
5. Эмпирикалық қамтамасыздықты анықтаймыз:
.
6. Жылдық жалпы ағу, лимиттік маусым ағуларының сәйкес қамтамасыздыққа
жылдардын табады. 10 кесте (10 – 12 бағаналар).
7. Есептік жылды таңдаймыз. Жылдық ағу, лимиттік кезең және лимиттік
маусым ағулары берілген қамтамасыздыққа тең (немесе оған жақындау) жыл
болуы қажет. Кестеден көретініміз, берілген қамтамасыздықта р=50%, әр түрлі
жыл болып тұр. Жалпы жылдық ағуда және лимиттік кезеңде – 1950 жыл,
жалпы лимиттік маусымда – 1961 жыл. Сондықтан, 1950 жылды - нақты жыл
есебінде қабылдаймыз.
8. Жылдық ағудың статистикалық параметрлері -
м3с; ;
9. Есептік жылдық ағу: м3с.
10. Есептік жылдық ағу мен есептік жылдың ағуын (есептік жыл-1950)
салыстырамыз. Егер ағудың есептік мөлшері есептік жылдың ағуына сәйкес
болмаса, онда түзету коэффициенті ендіріледі:
(27)
Түзету коэффициентіне байланысты, есептік жылдың ағуына өзгеріс
ендіреді, 11 кесте.
10 кесте - Ертіс өзені,Буран ауылы тұстамасы, ағудың жыл ішінде бөлінуін
нақты жыл әдісімен есептеу, F=55900км2
Ағу қосындысы, м3с Ағу қосындысы төмендеу
№ ретімен, м3с Ағудың эмпирикалық Жылдар,жалпы ағуда
рсЖылдар қамтамасыздығы
1 2 3
I II III IV V
I II
I II III IV V
бүгінкелешек бүгінкелешек
7
12 (7-7)- Шульба су қоймасы Су қоймасынан нетто су беру
бөгеті
Қайтымсы
з су
тұтыну
Орташа Қарқынды СУР ГГИ даму
даму даму сценарийіне
сәйкес
1 Су қоймасының 21,00 18,11 17,09
тұстамасына келетін су
ағу,км3
2 Брутто су беру 12,70
(көпжылдық кезеңнің
орташасы) Ресей
аумағына су жіберу
көлемі – 20,00 км3
3 Су қоймасының
параметрлері:
Толық көлем, млн.м3,
оның ішінде: 49620 49620 32110
- өлі көлем 18810 18810 18810
- пайдалы көлем 30810 30810 13300
Белгілері, м:
- ӨКД белгісі 387,84 387,84387,84
- ПКД белгісі 394,84 394,84391,40
- ТТД белгісі 395,84 395,84392,40
Тапсырманы орындау барысы.
1. 2040 жылға су ағысының параметрлері (ірілендірілген):
- су қоймасының тұстамасына су ағуының орташа көпжылдық мәні, W =
17,09 км3 ;
- вариация коэффициенті Cv = 0,28;
- асимметриялық қарсы коэффициенті Cs = Cv.
2. Су қоймасынан судың брутто берілісі: А= 16,6 км3.
3. Белгілі тәуелділік бойынша су ағысын жөнге салудың коэффициентін
анықтаймыз:
ά бр = .
(28)
мұнда: ά бр – жөнге салу коэффициенті;
Абр- судың су қоймасынан брутто берілісі;
W- су қоймасының тұстамасына су ағып келуінің орташа
көпжылдық мәні.
Сонда ά бр = 16,6 ∙109 17,09∙109 = 0,97.
4. Жапсарлас жылдардың су ағыстары арасындағы автокорреляция
коэффициенті. Ең ықтимал мән r = 0,1 [16].
5. Көпжылдық жөнге салудағы су қоймасының сыйымдылығының көпжылдық
құрамдас бөлігін анықтаймыз ( β кж):
β кж = ( ά, Cv , Cs , r, p).
( 29)
мұнда: r - өзеннің жапсарлас су ағысы арасындағы автокорреляция
коэффициенті;
p - су тұтынушылардың суға деген қажеттілігін
қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі.
6. Су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілігін қанағаттандырудың
қамтамасыз етілгендігі [7 ] ретінде анықталады:
РСШК = ,
(30)
мұнда: Пi - экономиканың i – ші саласының су тұтыну көлемі.
Бұқтарма су қоймасы гидроэнергетика, сумен қамтамасыз ету және
суландыру салаларының суға деген қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Судың ең
негізгі тұтынушысы экономика салаларын сумен қамтамасыз ету болып табылады,
Қ.И.Сәтбаев атындағы Ертіс-Қарағанды арнасының аймағында сумен қамтамасыз
ету -1,0 км3 тең. Бірақ дәл сол кезде Бұқтарма су қоймасы су көлігі
саласының талаптарын қамтамасыз етеді және жайылмалы жерлерді су басуы үшін
жағдайлар жасайды.
Сондай-ақ Бұқтарма су қоймасы Ресей аумағына жылына 20,00 км3 мөлшерде
су жіберуді қамтамасыз етеді.
Гидроэнергетика саласының сумен қамтамасыз ету көлемі -17,09 км3
және суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 95%
[20: анықтамалық Т.5.].
Сумен қамтамасыз ету саласының су тұтыну көлемі - 3,09 км3 және суға
деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 99% [20:
анықтамалық Т.5.].
Суландыру саласының су тұтыну көлемі – 0,53 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 85% [20:
анықтамалық Т.5.].
Су көлігі саласының су тұтыну көлемі – 520,00 м3с; кеме жүретін кезең
IV-IX айлар. Сонда судың қажетті көлемі - 7,90 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 90% [20:
анықтамалық Т.5.].
Жайылмалы жерлердің су тұтыну көлемі – 5,70 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 50% [20:
анықтамалық Т.5.].
Ресей аумағына су жіберу көлемі – 20,00 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 95%.
Сонда су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілікті
қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі:
РСШК ==0,89
Сонда РСШК = 0,89. РСШК ≈ 90 % болады деп үлкенірек секімділікпен
қорытынды жасауымызға болады.
Қорытынды. Номограммалар бойынша көпжылдық жөнге салынудағы су
қоймасының сыйымдылығының көпжылдық құрамдас бөлігін ( βкж ) анықтау
мүмкін емес. Өйткені бұл жағдайда су ағысының жөнге салыну деңгейі ά бр≥1,0
су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың
қамтамасыз етілгендігі 90% тең. Номограммаларда тек ά бр ≤ 0,9
үшін мәліметтер келтірілген [17,18]. Осыдан барып су тұтынушылардың суға
деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін емес екендігі анықталады.
Сондықтан келешекте, 2011 жылдан бастап немесе 2012-2013 жылдардан
бастап барлық су тұтынушылардың суға деген қажеттіліктерін қысқарту бойынша
түпкілікті шаралар қабылдау қажет болады. Бұл ретте 2015 жылға дейін әлі де
болса біршама арту бақылануы мүмкін, ал одан кейінгі бесжылдықта және
онжылдықта су тұтынудың елеулі қысқаруы болуға тиіс, 17 кесте.
17 кесте - СУР ГГИ даму сценарийіне сәйкес, 2015-2060 жылдардағы
келешекте экономика салаларының су тұтынуының болжанатын деңгейлері [19]
№ Келешек Экономика салаларының су тұтынуы 2008 (2006) жылдыңЕскерту
кезеңі үлесінен
( жылдар)
Су энергетикасы Сумен қамту Су суғару
көлігі
1 2015 0,95 0,99 0,90 0,85
2 2020 0,90 0,95 0,85 0,80
3 2030 0,80 0,85 0,80 0,75
4 2040 0,70 0,70 0,70 0,70
5 2050 0,60 0,60 0,60 0,60
6 2060 0,50 0,50 0,50 0,50
Сонда экономика салаларының 2040 жылға су тұтынуының көлемі мынаны
құрайды (барлық салалардың қажеттіліктері 30% қысқарады):
Гидроэнергетика саласының су тұтыну көлемі судың Ертіс өзені бойынша 3-
3 жақтауға, яғни Бұқтарма су қоймасының жақтауына ағып келу көлеміне тең
-17,09 км3 және суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз
етілгендігі - 95%.
Сумен қамтамасыз ету саласының су тұтыну көлемі –(3,09- 0,3∙3,09)=2,16
км3, алайда Астана қаласының халқын сумен қамтамасыз ету болжануда. Астана
қаласының халқының суға деген қажеттілігі - 0,5 км3 . Есіл өзені
бассейнінің экологиялық күйінің Астана қаласына дейін де, жалпы алғанда
және Ресей шекарасына дейін, Астана қаласынан төменірек те жақсаруын,
сонымен қатар Астана қаласының өзінде сауықтыру жағдайлардың жақсаруын
ескере отырып, жалпы алғандағы қажеттілік – 0,93 км3 құрайды. Сонда саланың
жалпы алғандағы суға деген қажеттігі -3,09 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 99% құрайды.
Суландыру саласының су тұтыну көлемі – (0,53-0,3∙0,53)=0,37 км3 және
суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 85%
құрайды.
Су көлігі саласының су тұтыну көлемі – 500,00 м3с; кеме жүретін кезең
IV-IX айлар. Сонда судың қажетті көлемі - (7,90-0,3∙7,90)=5,53км3 және
суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 90%.
Жайылмалы жерлердің су тұтыну көлемі – 5,70 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 50%.
Ресей аумағына су жіберу көлемі – 20,00 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 95%.
Жоғарыда келтірілген есептеулер су қоймасынан нетто су берудің
(Бұқтарма су қоймасынан 4-4 жақтаудан су жіберу жылына - 13,77 км3 су
құрауға тиіс): А= 13,77 км3. Орташа жағдайлар үшін су қоймасынан судың
ысырап болуы W= 3,9 км3. Сонда судың брутто берілуі: А= А
+ W= 13,77∙109 + 3,9∙109 = 17,67 км3.
Сонда ά бр = 17,67∙109 17,09∙109 = 1,04.
Қазақстан шеңберінде Ертіс өзенінің бүкіл бассейні бойынша су үнемдеу
шараларының жүзеге асырылуына және 2040 жылға Ресей аумағына су жіберу
көлемінің қысқаруына сәйкес, Бұқтарма су қоймасының жақтауына су ағысының
орташа көпжылдық мәні:
W = 17,09 км3 (17,1 км3);
- вариация коэффициенті, Cv = 0,28 ;
- асимметриялық қарсы коэффициенті, Cs = Cv.
Су қоймасынан брутто су берілу:
А= 15,67 км3. ά бр = 15,76 ∙109 17,09∙109 тәуелділігі бойынша
су ағысын жөнге салу коэффициенті = 0,91≈0,90. Жапсарлас жылдардың су
ағыстары арасындағы автокорреляция коэффициентінің қабылданған мәні r =
0,1. Су тұтынушылардың суға деген қажеттігін қанағаттандырудың қамтамасыз
етілгендігі РСШК =0,91. Үлкен сенімділікпен РСШК ≈ 90 %.
Номограммалар бойынша көпжылдық жөнге салынатын су қоймасының көпжылдық
құрамдас бөлігі ( βкж) анықталады. Номограммалар бойынша Бұқтарма су
қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас бөлігі βкж = 0,60
[17].
Дәл сол кезде су қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас
бөлігін су ағысының қысқартылған интегралды қисығын құрудың көмегімен де
анықтауға болады [16]. Су ағысының қысқартылған интегралды қисығының
ординаталарын есептеу, 18 кесте.
18 кесте - Ертіс өзенінің Бұқтарма су қоймасының жақтауындағы
қысқартылған интегралды қисығының ординаталарын есептеу
№ Жылдар Жылдық ағыс Модульдік Ортадан Ауытқу
Wi, млн. м3 коэффициент ауытқу соммасы
К К-1 ∑ (К-1)
1 2 3 4 5 6
1 1938 7 938 0,825 -0,175 0
2 1939 8 851 0,920 -0,080 -0,175
3 1940 10 300 1,071 0,071 -0,255
4 1941 12 915 1,343 0,343 -0,184
5 1942 13 387 1,392 0,392 0,159
6 1943 9 670 1,005 0,005 0,550
7 1944 8 410 0,874 -0,126 0,556
8 1945 6 867 0,714 -0,286 0,430
9 1946 14 427 1,500 0,500 0,144
10 1947 11 718 1,218 0,218 0,644
11 1948 7 528 0,783 -0,217 0,862
12 1949 8 631 0,897 -0,103 0,644
13 1950 8 914 0,927 -0,073 0,542
14 1951 6 079 0,632 -0,368 0,468
15 1952 12 222 1,271 0,271 0,100
16 1953 7 402 0,769 -0,231 0,371
17 1954 10 143 1,054 0,054 0,140
18 1955 9 387 0,976 -0,024 0,195
19 1956 10 930 1,136 0,136 0,171
20 1957 9 859 1,025 0,025 0,307
21 1958 14 679 1,526 0,526 0,332
22 1959 11 466 1,192 0,192 0,858
23 1960 11 151 1,159 0,159 1,050
24 1961 12 127 1,261 0,261 1,209
25 1962 8 410 0,874 -0,126 1,470
26 1963 6 867 0,714 -0,286 1,344
27 1964 8 253 0,858 -0,142 1,058
28 1965 6 646 0,691 -0,309 0,916
29 1966 14 049 1,460 0,460 0,607
30 1967 6 237 0,648 -0,352 1,067
31 1968 7 087 0,737 -0,263 0,715
32 1969 15 057 1,565 0,565 0,452
33 1970 11 781 1,225 0,225 1,017
34 1971 12 096 1,257 0,257 1,242
35 1972 9 607 0,999 -0,001 1,500
36 1973 11 088 1,153 0,153 1,498
37 1974 4 504 0,468 -0,532 1,651
38 1975 7 717 0,802 -0,198 1,119
39 1976 6 741 0,701 -0,299 0,921
40 1977 8 757 0,910 -0,090 0,622
41 1978 5 922 0,616 -0,384 0,533
42 1979 9 765 1,015 0,015 0,148
43 1980 7 969 0,828 -0,172 0,163
18 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
44 1981 8 127 0,845 -0,155 -0,008
45 1982 4 756 0,494 -0,506 -0,163
46 1983 8 158 0,848 -0,152 -0,669
47 1984 13 198 1,372 0,372 -0,821
48 1985 11 277 1,172 0,172 -0,449
49 1986 7 339 0,763 -0,237 -0,276
50 1987 11 686 1,215 0,215 -0,514
51 1988 14 962 1,555 0,555 -0,299
52 1989 7 150 0,743 -0,257 0,257
Орташасы Wор =9 619 52,000 0,000 0,000
Полюстік ара қашықтық анықталады [8]:
P = mW (mQ∙mt),
(31)
мұнда: P –полюстік қашықтық, см; mW – өзеннің су ағу көлемдерінің масштабы,
м3; mQ - өзенің су шығындау масштабы, м3с; mt - уақыт масштабы, с.
mW= 12 км3 ;
mt = 63 ∙ 106 с;
mQ= 50 м3с.
Бұқтарма су қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас
бөлігі βкж = 9,1 тең.
t1 және t2 кезеңдер арасында суы аз жылдар циклы байқалады.
Бұқтарма су қоймасының пайдалы көлемінің көпжылдық құрамдас бөлігі мынаған
тең:
Vкж = βкж ∙ Wо ,
(32)
Vкж =9,1∙9,6∙109 =87,4 км3 ;
Қысқартылған қосынды қисық бойынша (салыстырмалы бірліктерде) 2040
жылға СУР ГГИ вариантында судың (ά=0,9) брутто берілісі кезінде Бұқтарма су
қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас бөлігін (β кж)
есептеу.
Ертіс өзені – Боран ауылы су ағысының интегралды қисығының
ординаталарын есептеу 19 кестеде келтірілген.
19 кесте - Ертіс өзені – Боран ауылы су ағысының интегралды қисығының
ординаталарын есептеу
№ Жылдар Жылдық ағыс Модульдік Модульдік
Wi, млн. м3 коэффициент коэффициент
К ∑ К
1 2 3 4 6
1 1938 7 938 0,825 0
2 1939 8 851 0,920 0,825
3 1940 10 300 1,071 1,745
4 1941 12 915 1,343 2,816е
5 1942 13 387 1,392 4,159
6 1943 9 670 1,005 5,551
7 1944 8 410 0,874 6,556
8 1945 6 867 0,714 7,430
9 1946 14 427 1,500 8,144
10 1947 11 718 1,218 9,644
11 1948 7 528 0,783 10,862
12 1949 8 631 0,897 11,645
13 1950 8 914 0,927 12,542
14 1951 6 079 0,632 13,469
15 1952 12 222 1,271 14,101
16 1953 7 402 0,769 15,372
17 1954 10 143 1,054 16,141
18 1955 9 387 0,976 17,195
19 1956 10 930 1,136 18,171
20 1957 9 859 1,025 19,307
21 1958 14 679 1,526 20,332
22 1959 11 466 1,192 21,858
23 1960 11 151 1,159 23,050
24 1961 12 127 1,261 24,209
25 1962 8 410 0,874 25,470
26 1963 6 867 0,714 26,344
27 1964 8 253 0,858 27,058
28 1965 6 646 0,691 27,916
29 1966 14 049 1,460 28,607
30 1967 6 237 0,648 30,067
31 1968 7 087 0,737 30,715
32 1969 15 057 1,565 31,452
33 1970 11 781 1,225 33,017
34 1971 12 096 1,257 34,242
35 1972 9 607 0,999 35,499
36 1973 11 088 1,153 36,498
19 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
37 1974 4 504 0,468 37,651
38 1975 7 717 0,802 38,119
39 1976 6 741 0,701 38,921
40 1977 8 757 0,910 39,622
41 1978 5 922 0,616 40,532
42 1979 9 765 1,015 41,148
43 1980 7 969 0,828 42,163
44 1981 8 127 0,845 42,991
45 1982 4 756 0,494 43,836
46 1983 8 158 0,848 44,330
47 1984 13 198 1,372 45,178
48 1985 11 277 1,172 46,550
49 1986 7 339 0,763 47,722
50 1987 11 686 1,215 48,485
51 1988 14 962 1,557 49,700
52 1989 7 150 0,743 51,257
Орташасы Wор =9 619 52,000 52,000
Бұқтарма су қоймасының пайдалы көлемінің көпжылдық құрамдас бөлігі
мынаған тең:
Vкж =1,1∙9,6∙109 =10,6 км3 .
Қорытынды. Есептік мән ретінде су ағысының толық интегралды қисығының
көмегімен орындалған есептеулерді аламыз. Осыдан βкж = 1,1. Vкж
=1,1∙9,6∙109 =10,6 км3 .
Көпжылдық жөнге салынудың Бұқтарма су қоймасының Крг= άбр ( Wг = Абр
г) кезіндегі маусымдық құрамдас бөлігін есептеу. Сонда көпжылдық жөнге
салынудың Бұқтарма су қоймасының маусымдық құрамдас бөлігі [16] тәуелділігі
бойынша анықталады:
Βмау = άбр( tм - mм),
( 33)
мұнда: βмау - көпжылдық жөнге салынудың Бұқтарма су қоймасының маусымдық
құрамдас бөлігі; άбр – су қоймасынан судың брутто берілісі; tм - меженің
жылдан үлестен уақыты; mм – орташа көпжылдық су ағысындағы орташа межелік
су ағысының үлесі.
Өз кезегінде, меженің жылдан үлестегі уақыты былайша анықталады:
tм = Тм Тг,
(34)
мұнда: Тм – меженің айлармен көрсетілген уақыты;
Тг – жылдың аймен көрсетілген ұзақтығы.
Өз кезегінде, орташа көпжылдық су ағысындағы орташа межелік су
ағысының үлесі былайша анықталады:
mм = Wм Wг ,
(35)
мұнда: Wм - межелік су ағысының көлемі;
Wг - жылдық су ағысының көлемі.
Сонда Wг = Абр г = άбр∙ Wо = 0,90 ∙ 9,6∙ 109 = 8640 млн. м3.
Өзеннің су ағысының есептік режимін салыстырып көру tм = 7 12 =
0,58; mм = 2 323∙106 8 640∙106 = 0,27 екендігін көрсетеді.
20 кесте – 90 %-дық қамтамасыз етілу кезіндегі Боран жақтауындағы
Ертіс өзенінің жылдан үлеспен меже уақытын және межелік су ағысының жылдық
су ағысынан үлесін есептеу
Көрсеткіштер Айлар Жыл
Level, m (аbs)Volume, km3 Area, km2
ӨКД 387,8418,813 3140,00
388 19,336
388,5 21,043
ҚТД 388,8422,257 3300,00
389 22,835
389,5 24,717
390 26,683
390,5 28,729
391 30,850
391,5 33,046
392 35,317
392,5 37,663
393 40,084
393,5 42,575
394 45,141
394,5 47,781
ПКД 394,8449,621 5490,00
395 50,492
395,5 53,272
ТТД 395,8455,200 5800,00
ТТД 395,8451500,00 5800,00
ПКД 394,8449621,00 5490,00
ҚТД 388,8420300,00 3300,00
ӨКД 387,8418811,00 3140,00
Ескерту: Сушаруашылық төлқұжат белгісінен 7,16 м
төмен
7 сурет - Бұқтарма су қоймасының батиграфиялық сипаттамалары.
Су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілігінің қанағаттандырылуын
қанағаттандырудың РСШК=90% қамтамасыз етілуі кезіндегі ұсынылып отырған
гидрологиялық - су шаруашылығы үлгісіне сәйкес, Бұқтарма су қоймасының
түзетілген параметрлері: : өлі көлемнің белгісі – 387,84м ( 18,81 км3), ПКД
– 391,40м (32,11 км3) және ТТД – 392,40м.
4 ӨНІМ ӨНДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗІНДЕГІ ЕРТІС ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНІҢ СУ
РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
Антропогенді әсер етулер жағдайларындағы су ағысын жөнге салу
коэффициентін анықтау принциптері.
Су ағысын жөнге салу коэффициенті былайша анықталады
[ 21]:
ά бр = ,
(37)
мұнда: ά бр – су ағысын жөнге салу коэффициенті;
Абр – су қоймасынан брутто су беру;
Wо – өзен су ағысының нормасы.
Жоғарыда келтірілген тәуелділік тек қана өзеннің су ағысын пайдалану
қарастырылатын жағдайлар үшін немесе осыдан жоғары немесе төменірек өзеннің
ешқандай су ағысын пайдалану болмайтын осы жақтау үшін әділ болады. Қазіргі
таңда өзендердің су ағысы іс жүзінде бүкіл ұзындығы бойынша бұрмаланған [
23]. Сондықтан, оның бұрмаланған су ағысы кезінде су ағысын пайдалану
деңгейін келесі тәуелділік бойынша анықтау ұсынылады:
ά бр = , (38)
мұнда: Пбр – Қазақстан Республикасы аумағындағы экономика салаларының суға
деген қажеттіліктері;
Пс.г. – шектес мемлекет аумағындағы суға деген қажеттіліктер;
Пв.в. – ішкі су тоғанының суға деген қажеттіліктері.
4.1 Экономика салаларындағы және жалпы алғанда өзен бассейніндегі
жалпы өнімнің құнын есептеу
Коммунальдық-тұрмыстық сумен қамтамасыз ету. Коммунальдық-тұрмыстық
сумен қамтамасыз ету саласындағы жалпы өнімнің құны ( су көлемін
пайдаланғаны үшін ақы) мына тәуелділік бойынша анықталады:
СВПк-б = Тк-б∙∙10-2,
(39)
мұнда: СВПк-б – коммунальдық-тұрмыстық сумен қамтамасыз ету саласындағы
жалпы өнімнің құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы) , $;
Тк-б – су құбырының өніміне тарифтер, цент м3; Тк-б = 1
центм3;
– коммунальдық-тұрмыстық сумен қамтамасыз ету
саласындағы жыл ішіндегі су тұтыну көлемі, м3.
Өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету. Өнеркәсіпті сумен қамтамасыз
етудегі жалпы өнімнің құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы) мына
тәуелділік бойынша анықталады:
СВПпр=Тпр∙∙10-2,
(40)
мұнда: СВПпр – өнеркәсіпті сумен қамтамасыз етудегі жалпы өнімнің құны (
су көлемін пайдаланғаны үшін ақы), $;
Тпр – су құбырының өніміне тарифтер, цент м3; Т =
1,5центм3;
– өнеркәсіпті сумен қамтамасыз етудегі бір жылдағы су
тұтыну көлемі, м3.
Ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету. Ауыл шаруашылығын сумен
қамтамасыз етудегі жалпы өнімнің құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы) :
СВПсхв=Тсхв∙∙10-2,
(41)
мұнда: СВПсхв – ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудегі жалпы өнімнің
құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы), $;
Тсхв – су құбырының өніміне тарифтер, цент м3; Тсхв =
1,5 центм3;
– ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудегі бір
жылдағы су тұтыну көлемі,м3.
Суландырылатын егін шаруашылығы. Суландырылатын егін
шаруашылығындағы жалпы өнімнің құны былай анықталады:
(42)
мұнда: СВПор – жалпы өнімнің құны, $;
γi – ауыспалы егістіктегі i-ші дақылдың үлесі;
уi – i-ші ауыл шаруашылығы дақылының өнімділігі, цга;
ω – суландырылатын аудан, га;
Цi – i-ші ауыл шаруашылығы дақылын сату бағасы, цга;
n – ауыспалы егістіктегі дақылдар саны;
Кi – i-ші ауыл шаруашылығы дақылын мал азығы бірліктеріне
көшіру коэффициенті.
Лимандық суландыру. Лимандық суландырудағы жалпы өнімнің құны:
СВПл.ор=л.ор∙Ул.ор∙К∙Ц,
(43)
мұнда: СВПл.ор – лимандық суландыру кезіндегі жалпы өнімнің құны, $;
л.ор – лимандық суландыру ауданы, га;
Ул.ор – лимандардағы өнімділік;
Ц – сату бағасы, $ц;
К – мал азығы бірлігіне көшіру коэффициенті.
Гидроэнергетика. Гидроэнергетика саласындағы жалпы өнімнің құны
(электр қуатын пайдаланғаны үшін ақы) [ 17] тәуелділік бойынша анықталады:
СВПг=α∙(ТN∙Nуст+Тэ∙Эгэс∙10-2),
(44)
мұнда: СВПг – гидроэнергетика саласындағы жалпы өнімнің құны (электр
қуатын пайдаланғаны үшін ақы), $;
α – электр станциясының өз қажеттіліктеріне электр
қуатының шығындалуын және желілердегі шығындарды ескеретін коэффициент
( α=0,85...0,90);
ТN –1квт қуатқа тариф (баға), $ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ ӨТІМДЕРІНІҢ ЕСЕПТІК ҚАМТАМАСЫЗДЫРЫЛҒЫН
МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Есептік қамтамасыздырылған ағу 5
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2.1 Ертіс өзенінің жылдық су өтімдерінің есептік 26
қамтамасыздандырылған мөлшерін момент әдісі көмегімен 26
анықтау ... ... ..
2 ЕРТІС ӨЗЕНІ АҒУЫНЫҢ ЖЫЛ ІШІНДЕ 27
БӨЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Гидрологиялық маусымдарды 36
бөлу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 38
2. 2 Өзен ағуын жыл ішіндегі бөлінуін бақылау мәліметтері бар болған
кезде нақты жыл әдісімен 44
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ СХЕМАСЫН ҚАЙТА ТҮРЛЕНДІРУ 56
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 56
3.1 Бұқтарма су қоймасының тұстамасына ағып келетін ағуды есептеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
3.2 Көп жылдық реттеудегі су қоймасының параметрлерін есептеу
... ... ... ... 65
4 ӨНІМ ӨНДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗІНДЕГІ ЕРТІС ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНІҢ
СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
4.1 Экономика салаларындағы және жалпы алғанда өзен бассейніндегі
жалпы өнімнің құнын 70
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
... ... ... 78
4.2 Ертіс өзені бассейніндегі су ресурстарын пайдаланудың жалпы 80
сипаттамалары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
4.3 Ертіс өзені бассейнінің су ресурстарын пайдаланудың нольдік
варианты кезіндегі әлеуметтік-экологиялық-экономикалық тиімділікті
есептеп шығару (22
кесте) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Ертіс өзені бассейнінің ά бр=1,04 тең болатын су ресурстарын пайдалану
кезіндегі әлеуметтік-экологиялық-экономикалық тиімділікті
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
КЕЛЕШЕКТЕГІ КЕЗЕҢГЕ (2040 ЖЫЛ) СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ ДЕҢГЕЙІН
ЕСЕПТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
РЕЗЮМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Экономика салаларын сумен қамтамасыз ету,
Қазақстан Республикасын азық-түлікпен қамтамасыз ету мақсатын шешу үшін
қажетті маңызды мәселе болып табылады. Сумен қамтамасыз етудің мұндағы
негізгі көзі гидрологиялық режимнің су шаруашылығы (су шаруашылығы ауданы)
мәселесіндегі кейбір спецификаны анықтайтын бірқатар ерекшеліктерімен
сипатталатын өзендер болып табылатындықтан, Қазақстан Республикасының
құрғақ аумағы жағдайларында бұл мәселе ерекше маңызға ие бола бастауда.
Сумен қамтамасыз етудің негізгі көздері трансшекаралық өзендер
мәртебесіне ие, бұл қарастырылып отырған аймақтардың су шаруашылығы
жағдайын одан бетер қиындата түсуде. Сондықтан су ресурстарын пайдалану мен
қорғауды жоспарлау халықаралық ынтымақтастық негіздеріне және халықаралық
су юрисдикциясына негіз артуға тиіс.
Елдегі су шаруашылығының басты мәселелері: қоршаған ортадағы
экологиялық тепе-теңдікті сақтай отырып, Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының материалдық және рухани қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ету
болып табылады. Қазақстан аумағында өзіміздің су ресурстарымызды ұтымды
пайдалану мәселелері су ресурстарын пайдаланудың оптималды деңгейін
негіздеу, әр аймақтың ерекшеліктерін ескеретін экономика салаларын дамыту
болып табылады.
Қазіргі таңда Қазақстан халқының сумен қамтамасыз етілуі әлі де болса
жоғары деңгейде жете қойған жоқ. Біздің қоғамымыздың негізгі міндеті –
адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін толығымен қамтамасыз ету
[1]. Сондықтан ұсынылып отырған зерттеу Қазақстан Республикасында халықтың
ұзақ мерзімдік өмір сүруін және бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің
негізі ретіндегі Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және саяси аспекттерінің балансына қол жеткізуді шешуге қызмет
атқарады.
Зерттеудің мақсаты. Ертіс өзенінің су ресурстарын пайдаланудың ең
тиімді деңгейін анықтау қажет. Ол үшін, суды пайдаланудың әлеуметтік,
экологиялық және экономикалық тұрғыдан қарастыру тиімді. Ал, ол мәселелер
өз кезегінде су қоймаларының сипаттамаларын негіздеуді талап етеді.
Сондықтан, су ресурстарын гидрологиялық сипаттамаларын да анықтау керек.
Ертіс өзенінің Қытай аумағындағы су ресурстары - 7,78 км3,
Қазақстан аумағындағы су ресурстары - 33,36 км3 және Ресей аумағындағы су
ресурстары - 88 км3 [2].
Ертіс өзенінің бассейніндегі ерекше мемлекеттік маңызы бар табиғи
кешендер: Зайсан, Марқакөл көлдері, жалпы ауданы - 512,1 км2, су көлемі -
6797 млн. м3 болатын, ерекше экологиялық, ғылыми және мәдени маңызы бар 16
көл, өзеннің өзінің ауданы - 377,1 мың га жайылмасы, сондай-ақ Қара Ертіс
өзенінің аңғары. Экономика салаларының суға деген қажеттілігін
қанағаттандыру мәселелері бірегей табиғи кешендерді сақтап қалу мәселелерін
екінші қатарға ысырып тастады және оның ішінде Ертіс жайылмасында жерлердің
басқа түрлерін сақтап қалудың маңызы жете бағаланбады. Өзеннің жайылмасы
жыл сайын - 1,1-2,5 км3 су құрайды, осылардың бір бөлігі жайылмалық
ормандарды, батпақтарды, ыңғайсыз жерлерді және ескі көлдерді сумен
бастыруға шығындалады [3].
Ертіс өзені бассейнінің Қазақстан Республикасы шегіндегі беткейлік су
ресурстары 33,66 км3 бағаланады, осының 7,78 км3 Қытай Халық Республикасы
аумағында қалыптасады. Алайда, соңғы онжылдықтар ішінде су ресурстары
антропогендік өзгерістерге айтарлықтай ұшыраған: су ағысын су қоймаларының
жөнге салып тастауы, су ағысының бір бөлігін экономика салаларының алуы
және судың К.Сәтбаев атындағы арна бойынша әкетілуі және т.б.
Ертіс өзенінің суының негізгі тұтынушылары – Қытай, Қазақстан және
Ресей. Су пайдаланудың негізгі бағыты – гидроэнергетика, ауызсумен
қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, су көлігі, балық шаруашылығы.
Ертіс өзенінің сулары Қарағанды облысындағы ірі өнеркәсіп тораптарын және
Қазақстан Республикасының астанасы – Астана қаласын қамтамасыз етеді. Ертіс
өзенінің суымен Қазақстан аумағындағы 4,0 млн. адам сумен қамтамасыз етіліп
отыр.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұқтарма су қоймасының тұстамасына ағып
келетін ағуды есептеу принциптері.
Жұмыстың тәжірибелік мағынасы. Ғылыми зерттеу жұмысының негізі болып
көпжылдық реттеудегі су қоймасының параметрлерін есептеп шығару.
1 ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ СУ ӨТІМДЕРІНІҢ ЕСЕПТІК ҚАМТАМАСЫЗДЫРЫЛҒЫН
МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ
1.1 Есептік қамтамасыздырылған ағу мөлшері
Өзен ағуының есептік қамтамасыздырылған мөлшері төмендегі
өрнектердің көмегімен анықталады:
(1)
(2)
(3)
(4)
мұнда:Q0:W0:h0:M0 - өзеннің орташакөпжылдық ағуының нормасы, м3;
- су өтімінің көпжылдық орта мөлшері, м3с;
- ағудың орташакөпжылдық көлемі, млн.м3:
- ағудың орташакөпжылдық қабаты, мм;
- ағудың орташакөпжылдық модулі, л(сек*км2).
M0
Өз кезегінде, ағудың нормасы былай есептелінеді:
(5)
(6)
(7)
мұнда: - өзен алабының су жиналым ауданы, км2;
- уақыт интервалы (жыл – 31,5*106 с, ай – 2,63*106 с,
тәулік – 86400 с);
-ағудың берілген қамтамасыздықтағы модульдік
коэффициенті.
Ағудың модульдік коэффициенті:
(8)
мұнда: - ағудың өзгергіштік коэффициенті;
- асимметриялық қарсы коэффициент.
Өзен ағуының есептік қамтамасыздырылған мөлшерін анықтау үшін,
ағудың статистикалық сипаттамаларын анықтау керек:
1. Ағу нормасы - не болмаса W0; h0;M0;
2. Өзгергіштік коэффициенті - ;
3. Асимметриялық қарсы коэффициенті - ;
4. Корреляция коэффициенті – r.
Ағудың статистикалық сипаттамалары, өзен ағуы жөніндегі мәліметтерге
байланысты анықталады. Байқау мәліметтері әртүрлі болуы мүмкін:
а) байқау мәліметтері жеткілікті;
б) байқау мәліметтері жеткіліксіз;
в) байқау мәліметтері жоқ.
1.2 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтау
Есептік гидрологиялық сипаттамаларды гидрологиялық бақылау мәліметтері
жеткілікті болған кезде анықтау жыл сайынғы ықтималдықтарды бөлудің
талдамалық функцияларын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Егер қарастырылып
отырған кезең репрезентативті (өкілетті) болып табылса және зерттеліп
отырған гидрологиялық есептік мәннің салыстырмалы орташа квадраттық
қатесінің шамасы 10%-дан аспаса, онда бақылау кезеңінің ұзақтығы жеткілікті
деп саналады.
Қатардың статистикалық сипаттамаларының кездейсоқ қателері n
қатарының мүшелерінің санына және іріктемелі мәліметтер бойынша
анықталатын, оған кіретін белгісіз параметрлерді қоса отырып, қарастырылып
отырған кездейсоқ шаманың бөліну заңына байланысты болып келеді.
Практикалық есептеулерде бақылаулар қатарының статистикалық
сипаттамаларының салыстырмалы (қарастырылып отырған шамадан үлестер
мөлшерімен немесе пайыздармен көрсетілген) орташа квадраттық қателері
келесі формуламен [4 ] үлкен дәлдіксіз қолданыла алады:
(9)
(10)
(11)
(12)
мұнда: Q – жылдық ағу нормасының қателігі;
ℇCv - өзгергіштік коэффициентінің қателігі;
ℇCs – асимметриялық қарсы коэффициентінің қателігі;
ℇr – корреляция коэффициентінің қателігі.
Бірқатар бақылаулардың статистикалық сипаттамаларының кездейсоқ
қателерінің дәлірек бағаланулары статистикалық сынақтар әдісімен (Монте-
Карло әдісі) алынған және кесте түрінде [5] жұмыста келтірілген.
Практикалық есептеулер үшін асимметриялық қарсы коэффициенті және
r корреляция коэффициентін есептеген кездегі статистикалық сипаттамаларды
анықтаудың қажет етілетін дәлдігіне (≤10%) 100 жылдан асатын n бақылау
жылдары ішінде қол жеткізіледі. Сондықтан практикада және r - ды
олардың гидрологиялық біртекті аудандағы ең ұзаққа созылған бақылаулар
қатары бар өзендер тобы бойынша алынған орташа мәндері ретінде табады.
Сонымен қатар, (9 және 10) формулалардағы екінші және үшінші
көбейтінділерді қалдырып кете отырып және кезінде салыстырмалы
және орташа квадраттық қателерін үлкен ақаулықсыз, дәлдіксіз
анықтауға болады, сонда:
(13)
және
(14)
мұнда: - вариация өзгергіштік коэффициенті;
n – бақылау жылдарының саны.
Мәліметтер қатары жеткілікті кезінде өзен ағуын статистикалық
сипаттамаларын анықтау үшін үш әдіс:
1. Ең шындыққа жататын әдіс;
2. Момент әдісі;
3. Графоаналитикалық әдіс қолданылады.
1 есеп. Ертіс өзенінің Буран ауылы тұстамасы маңындағы белгіленген Р
қамтамасыз етілудегі (Р = 50%) жылдық су ағысын есептеп шығару керек.
Бастапқы мәліметтер: Ертіс өзенінің Буран ауылы тұстамасы маңындағы
52 жылдың (1938 ... 1989) режимдерінің орташа жылдық су өтімдері (м3с), (1
кесте). Өзеннің есептік (50%) қамтамасыз етілген жылдық су ағысын есептеп
шығару қажет.
Есепті шешу үшін әдістердің бірі қолданылады.
1 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасындағы орташа айлық және орташа
жылдық су өтімдері, м3с, F = 55900 км2
№
рс
29 1966
мұнда: - әр жылдағы өзеннің орташа жылдық су өтімі, м3с ;
- қатардың жалпы саны.
Онда
м3с.
Есептеу нәтижелері 2 кестеде келтірілген.
2. Есептеудің дұрыстығын тексереміз:
(16)
0,3 ... 0,5% осы көрсеткіштен аспау керек.
3. Келтірілген коэффициенттер өзгергіштік және
асимметриялық анықталады:
(17)
(18)
2 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасында жылдық ағудың өзгергіштік
коэффициентін анықтау, F=55900км2
№ р\с
1 2
Қорытынды: байқау қатары жеткілікті, өйткені орташаквадраттық ағу
нормасының ауытқуы және өзгергіштік коэффициентінің ауытқуы да талап
етілетін көрсеткіштерден аспайды.
5. Есептік өзгергіштік және асимметриялық қарсы сипаттамаларын
анықтаймыз, ол үшін үшпараметрлік гамма-тарату және биномиальдық тарату
формуласын қолданамыз[4 ] :
(19)
(20)
мұнда: а1, ..., а6 және b1, ..., b6 - коэффициенттер, оларды 2 және 3
қосымшадан аламыз[4].
6. а1, ..., а6 және b1, ..., b6 коэффициенттерін анықтау үшін,
автокорреляция коэффициентін анықтау қажет r(1):
(21)
мұнда: Q1– бастапқы қатардың орта көрсеткіші:
(22)
Q2 – келтірілген қатардың орта көрсеткіші:
(23)
Корреляция коэффиценттін анықтау есебі 3 кестеде келтірілген.
3 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасында автокорреляция
коэффициентін анықтау есебі
№
рс
1 2
мұнда: m –төмендеу қатарындағы реттік саны;
n – қатардың толық саны.
Ағудың эмпирикалық қамтамасыздандыру қисығын тұрғызамыз , 1 сурет .
11. Ағудың теоретикалық қамтамасыздық қисығын тұғызамыз.
қатынастарында үшпараметрлік гамма- тарату жүйесі бойынша теоретикалық
қисықтардың ординаталары [4 ].
және өзгергіштік коэффициент теоретикалық қамтамасыздандырылу
қисықтың ординаттарын анықтаймыз, 4 кесте. Ал
1 суретте жылдық ағудың теоретикалық қамтамасыздандыру қисығы көрсетілген.
12. Эмпирикалық қамтамасыздандыру және теоретикалық қамтамасыздандыру
қисықтарының байланыстылығын тексереміз. 1 суреттен эмпирикалық
нүктелермен теоретикалық нүктелердің жеткілікті деңгейде үйлесуін көруге
болады.
1 сурет – Ертіс өзені – Буран ауылы тұстамасындағы жылдық ағудың
эмпирикалық және теоретикалық қисықтары
4 кесте - Ертіс өзені, Буран ауылы тұстамасындағы ағудың теоретикалық
қамтамасыздандырылу ординаттары және =1
Қамтамасыздық Р,% 0,1
Сыбайлас жылдар арасындағы ағудың корреляция коэффициенті 7 кестеде
келтірілген.
7 кесте - Ертіс өзені, Черлак ауылы тұстамасында автокорреляция
коэффициентін анықтау есебі
№ Жылдар
рс
шектемейтін маусым шектейтін маусым
1 2 3
Жазықтық IV - V VI – IX
ТаулыМұзды-қарлы VI - IX IV – V
Қарлы-мұзды V - VII IV, VIII – IX
Қарлы IV - V VI – IX
Қар-жауынды IV - V VI - IX
2. 2 Өзен ағуын жыл ішіндегі бөлінуін бақылау мәліметтері бар болған кезде
нақты жыл әдісімен есептеу
Есеп келесі түрде шешіледі:
1. Критерий
2. Жылды үш кезеңге бөлеміз: жылдың өзі, лимиттік кезең IV– IX,
лимиттік маусым IV– V.
3. Жылдық белгіленген кезеңмен маусымдар үшін ағудың қосындыларын
анықтаймыз :
а) жылдық: мысалы, 1938 жыл: м3с.
б) лимиттік кезең: ;
Мысалы, 1938 жыл: м3с.
в) лимиттік маусым:
Мысалы, за 1938 жыл: м3с.
Есептеу нәтижелері 9 кестеде келтірілген.
4. Жылдық, лимиттік кезең және лимиттік маусым ағу қосындыларын төмендеу
ретімен орналастырамыз.
5. Эмпирикалық қамтамасыздықты анықтаймыз:
.
6. Жылдық жалпы ағу, лимиттік маусым ағуларының сәйкес қамтамасыздыққа
жылдардын табады. 10 кесте (10 – 12 бағаналар).
7. Есептік жылды таңдаймыз. Жылдық ағу, лимиттік кезең және лимиттік
маусым ағулары берілген қамтамасыздыққа тең (немесе оған жақындау) жыл
болуы қажет. Кестеден көретініміз, берілген қамтамасыздықта р=50%, әр түрлі
жыл болып тұр. Жалпы жылдық ағуда және лимиттік кезеңде – 1950 жыл,
жалпы лимиттік маусымда – 1961 жыл. Сондықтан, 1950 жылды - нақты жыл
есебінде қабылдаймыз.
8. Жылдық ағудың статистикалық параметрлері -
м3с; ;
9. Есептік жылдық ағу: м3с.
10. Есептік жылдық ағу мен есептік жылдың ағуын (есептік жыл-1950)
салыстырамыз. Егер ағудың есептік мөлшері есептік жылдың ағуына сәйкес
болмаса, онда түзету коэффициенті ендіріледі:
(27)
Түзету коэффициентіне байланысты, есептік жылдың ағуына өзгеріс
ендіреді, 11 кесте.
10 кесте - Ертіс өзені,Буран ауылы тұстамасы, ағудың жыл ішінде бөлінуін
нақты жыл әдісімен есептеу, F=55900км2
Ағу қосындысы, м3с Ағу қосындысы төмендеу
№ ретімен, м3с Ағудың эмпирикалық Жылдар,жалпы ағуда
рсЖылдар қамтамасыздығы
1 2 3
I II III IV V
I II
I II III IV V
бүгінкелешек бүгінкелешек
7
12 (7-7)- Шульба су қоймасы Су қоймасынан нетто су беру
бөгеті
Қайтымсы
з су
тұтыну
Орташа Қарқынды СУР ГГИ даму
даму даму сценарийіне
сәйкес
1 Су қоймасының 21,00 18,11 17,09
тұстамасына келетін су
ағу,км3
2 Брутто су беру 12,70
(көпжылдық кезеңнің
орташасы) Ресей
аумағына су жіберу
көлемі – 20,00 км3
3 Су қоймасының
параметрлері:
Толық көлем, млн.м3,
оның ішінде: 49620 49620 32110
- өлі көлем 18810 18810 18810
- пайдалы көлем 30810 30810 13300
Белгілері, м:
- ӨКД белгісі 387,84 387,84387,84
- ПКД белгісі 394,84 394,84391,40
- ТТД белгісі 395,84 395,84392,40
Тапсырманы орындау барысы.
1. 2040 жылға су ағысының параметрлері (ірілендірілген):
- су қоймасының тұстамасына су ағуының орташа көпжылдық мәні, W =
17,09 км3 ;
- вариация коэффициенті Cv = 0,28;
- асимметриялық қарсы коэффициенті Cs = Cv.
2. Су қоймасынан судың брутто берілісі: А= 16,6 км3.
3. Белгілі тәуелділік бойынша су ағысын жөнге салудың коэффициентін
анықтаймыз:
ά бр = .
(28)
мұнда: ά бр – жөнге салу коэффициенті;
Абр- судың су қоймасынан брутто берілісі;
W- су қоймасының тұстамасына су ағып келуінің орташа
көпжылдық мәні.
Сонда ά бр = 16,6 ∙109 17,09∙109 = 0,97.
4. Жапсарлас жылдардың су ағыстары арасындағы автокорреляция
коэффициенті. Ең ықтимал мән r = 0,1 [16].
5. Көпжылдық жөнге салудағы су қоймасының сыйымдылығының көпжылдық
құрамдас бөлігін анықтаймыз ( β кж):
β кж = ( ά, Cv , Cs , r, p).
( 29)
мұнда: r - өзеннің жапсарлас су ағысы арасындағы автокорреляция
коэффициенті;
p - су тұтынушылардың суға деген қажеттілігін
қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі.
6. Су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілігін қанағаттандырудың
қамтамасыз етілгендігі [7 ] ретінде анықталады:
РСШК = ,
(30)
мұнда: Пi - экономиканың i – ші саласының су тұтыну көлемі.
Бұқтарма су қоймасы гидроэнергетика, сумен қамтамасыз ету және
суландыру салаларының суға деген қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Судың ең
негізгі тұтынушысы экономика салаларын сумен қамтамасыз ету болып табылады,
Қ.И.Сәтбаев атындағы Ертіс-Қарағанды арнасының аймағында сумен қамтамасыз
ету -1,0 км3 тең. Бірақ дәл сол кезде Бұқтарма су қоймасы су көлігі
саласының талаптарын қамтамасыз етеді және жайылмалы жерлерді су басуы үшін
жағдайлар жасайды.
Сондай-ақ Бұқтарма су қоймасы Ресей аумағына жылына 20,00 км3 мөлшерде
су жіберуді қамтамасыз етеді.
Гидроэнергетика саласының сумен қамтамасыз ету көлемі -17,09 км3
және суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 95%
[20: анықтамалық Т.5.].
Сумен қамтамасыз ету саласының су тұтыну көлемі - 3,09 км3 және суға
деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 99% [20:
анықтамалық Т.5.].
Суландыру саласының су тұтыну көлемі – 0,53 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 85% [20:
анықтамалық Т.5.].
Су көлігі саласының су тұтыну көлемі – 520,00 м3с; кеме жүретін кезең
IV-IX айлар. Сонда судың қажетті көлемі - 7,90 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 90% [20:
анықтамалық Т.5.].
Жайылмалы жерлердің су тұтыну көлемі – 5,70 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 50% [20:
анықтамалық Т.5.].
Ресей аумағына су жіберу көлемі – 20,00 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 95%.
Сонда су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілікті
қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі:
РСШК ==0,89
Сонда РСШК = 0,89. РСШК ≈ 90 % болады деп үлкенірек секімділікпен
қорытынды жасауымызға болады.
Қорытынды. Номограммалар бойынша көпжылдық жөнге салынудағы су
қоймасының сыйымдылығының көпжылдық құрамдас бөлігін ( βкж ) анықтау
мүмкін емес. Өйткені бұл жағдайда су ағысының жөнге салыну деңгейі ά бр≥1,0
су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың
қамтамасыз етілгендігі 90% тең. Номограммаларда тек ά бр ≤ 0,9
үшін мәліметтер келтірілген [17,18]. Осыдан барып су тұтынушылардың суға
деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін емес екендігі анықталады.
Сондықтан келешекте, 2011 жылдан бастап немесе 2012-2013 жылдардан
бастап барлық су тұтынушылардың суға деген қажеттіліктерін қысқарту бойынша
түпкілікті шаралар қабылдау қажет болады. Бұл ретте 2015 жылға дейін әлі де
болса біршама арту бақылануы мүмкін, ал одан кейінгі бесжылдықта және
онжылдықта су тұтынудың елеулі қысқаруы болуға тиіс, 17 кесте.
17 кесте - СУР ГГИ даму сценарийіне сәйкес, 2015-2060 жылдардағы
келешекте экономика салаларының су тұтынуының болжанатын деңгейлері [19]
№ Келешек Экономика салаларының су тұтынуы 2008 (2006) жылдыңЕскерту
кезеңі үлесінен
( жылдар)
Су энергетикасы Сумен қамту Су суғару
көлігі
1 2015 0,95 0,99 0,90 0,85
2 2020 0,90 0,95 0,85 0,80
3 2030 0,80 0,85 0,80 0,75
4 2040 0,70 0,70 0,70 0,70
5 2050 0,60 0,60 0,60 0,60
6 2060 0,50 0,50 0,50 0,50
Сонда экономика салаларының 2040 жылға су тұтынуының көлемі мынаны
құрайды (барлық салалардың қажеттіліктері 30% қысқарады):
Гидроэнергетика саласының су тұтыну көлемі судың Ертіс өзені бойынша 3-
3 жақтауға, яғни Бұқтарма су қоймасының жақтауына ағып келу көлеміне тең
-17,09 км3 және суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз
етілгендігі - 95%.
Сумен қамтамасыз ету саласының су тұтыну көлемі –(3,09- 0,3∙3,09)=2,16
км3, алайда Астана қаласының халқын сумен қамтамасыз ету болжануда. Астана
қаласының халқының суға деген қажеттілігі - 0,5 км3 . Есіл өзені
бассейнінің экологиялық күйінің Астана қаласына дейін де, жалпы алғанда
және Ресей шекарасына дейін, Астана қаласынан төменірек те жақсаруын,
сонымен қатар Астана қаласының өзінде сауықтыру жағдайлардың жақсаруын
ескере отырып, жалпы алғандағы қажеттілік – 0,93 км3 құрайды. Сонда саланың
жалпы алғандағы суға деген қажеттігі -3,09 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 99% құрайды.
Суландыру саласының су тұтыну көлемі – (0,53-0,3∙0,53)=0,37 км3 және
суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 85%
құрайды.
Су көлігі саласының су тұтыну көлемі – 500,00 м3с; кеме жүретін кезең
IV-IX айлар. Сонда судың қажетті көлемі - (7,90-0,3∙7,90)=5,53км3 және
суға деген қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 90%.
Жайылмалы жерлердің су тұтыну көлемі – 5,70 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 50%.
Ресей аумағына су жіберу көлемі – 20,00 км3 және суға деген
қажеттілікті қанағаттандырудың қамтамасыз етілгендігі - 95%.
Жоғарыда келтірілген есептеулер су қоймасынан нетто су берудің
(Бұқтарма су қоймасынан 4-4 жақтаудан су жіберу жылына - 13,77 км3 су
құрауға тиіс): А= 13,77 км3. Орташа жағдайлар үшін су қоймасынан судың
ысырап болуы W= 3,9 км3. Сонда судың брутто берілуі: А= А
+ W= 13,77∙109 + 3,9∙109 = 17,67 км3.
Сонда ά бр = 17,67∙109 17,09∙109 = 1,04.
Қазақстан шеңберінде Ертіс өзенінің бүкіл бассейні бойынша су үнемдеу
шараларының жүзеге асырылуына және 2040 жылға Ресей аумағына су жіберу
көлемінің қысқаруына сәйкес, Бұқтарма су қоймасының жақтауына су ағысының
орташа көпжылдық мәні:
W = 17,09 км3 (17,1 км3);
- вариация коэффициенті, Cv = 0,28 ;
- асимметриялық қарсы коэффициенті, Cs = Cv.
Су қоймасынан брутто су берілу:
А= 15,67 км3. ά бр = 15,76 ∙109 17,09∙109 тәуелділігі бойынша
су ағысын жөнге салу коэффициенті = 0,91≈0,90. Жапсарлас жылдардың су
ағыстары арасындағы автокорреляция коэффициентінің қабылданған мәні r =
0,1. Су тұтынушылардың суға деген қажеттігін қанағаттандырудың қамтамасыз
етілгендігі РСШК =0,91. Үлкен сенімділікпен РСШК ≈ 90 %.
Номограммалар бойынша көпжылдық жөнге салынатын су қоймасының көпжылдық
құрамдас бөлігі ( βкж) анықталады. Номограммалар бойынша Бұқтарма су
қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас бөлігі βкж = 0,60
[17].
Дәл сол кезде су қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас
бөлігін су ағысының қысқартылған интегралды қисығын құрудың көмегімен де
анықтауға болады [16]. Су ағысының қысқартылған интегралды қисығының
ординаталарын есептеу, 18 кесте.
18 кесте - Ертіс өзенінің Бұқтарма су қоймасының жақтауындағы
қысқартылған интегралды қисығының ординаталарын есептеу
№ Жылдар Жылдық ағыс Модульдік Ортадан Ауытқу
Wi, млн. м3 коэффициент ауытқу соммасы
К К-1 ∑ (К-1)
1 2 3 4 5 6
1 1938 7 938 0,825 -0,175 0
2 1939 8 851 0,920 -0,080 -0,175
3 1940 10 300 1,071 0,071 -0,255
4 1941 12 915 1,343 0,343 -0,184
5 1942 13 387 1,392 0,392 0,159
6 1943 9 670 1,005 0,005 0,550
7 1944 8 410 0,874 -0,126 0,556
8 1945 6 867 0,714 -0,286 0,430
9 1946 14 427 1,500 0,500 0,144
10 1947 11 718 1,218 0,218 0,644
11 1948 7 528 0,783 -0,217 0,862
12 1949 8 631 0,897 -0,103 0,644
13 1950 8 914 0,927 -0,073 0,542
14 1951 6 079 0,632 -0,368 0,468
15 1952 12 222 1,271 0,271 0,100
16 1953 7 402 0,769 -0,231 0,371
17 1954 10 143 1,054 0,054 0,140
18 1955 9 387 0,976 -0,024 0,195
19 1956 10 930 1,136 0,136 0,171
20 1957 9 859 1,025 0,025 0,307
21 1958 14 679 1,526 0,526 0,332
22 1959 11 466 1,192 0,192 0,858
23 1960 11 151 1,159 0,159 1,050
24 1961 12 127 1,261 0,261 1,209
25 1962 8 410 0,874 -0,126 1,470
26 1963 6 867 0,714 -0,286 1,344
27 1964 8 253 0,858 -0,142 1,058
28 1965 6 646 0,691 -0,309 0,916
29 1966 14 049 1,460 0,460 0,607
30 1967 6 237 0,648 -0,352 1,067
31 1968 7 087 0,737 -0,263 0,715
32 1969 15 057 1,565 0,565 0,452
33 1970 11 781 1,225 0,225 1,017
34 1971 12 096 1,257 0,257 1,242
35 1972 9 607 0,999 -0,001 1,500
36 1973 11 088 1,153 0,153 1,498
37 1974 4 504 0,468 -0,532 1,651
38 1975 7 717 0,802 -0,198 1,119
39 1976 6 741 0,701 -0,299 0,921
40 1977 8 757 0,910 -0,090 0,622
41 1978 5 922 0,616 -0,384 0,533
42 1979 9 765 1,015 0,015 0,148
43 1980 7 969 0,828 -0,172 0,163
18 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
44 1981 8 127 0,845 -0,155 -0,008
45 1982 4 756 0,494 -0,506 -0,163
46 1983 8 158 0,848 -0,152 -0,669
47 1984 13 198 1,372 0,372 -0,821
48 1985 11 277 1,172 0,172 -0,449
49 1986 7 339 0,763 -0,237 -0,276
50 1987 11 686 1,215 0,215 -0,514
51 1988 14 962 1,555 0,555 -0,299
52 1989 7 150 0,743 -0,257 0,257
Орташасы Wор =9 619 52,000 0,000 0,000
Полюстік ара қашықтық анықталады [8]:
P = mW (mQ∙mt),
(31)
мұнда: P –полюстік қашықтық, см; mW – өзеннің су ағу көлемдерінің масштабы,
м3; mQ - өзенің су шығындау масштабы, м3с; mt - уақыт масштабы, с.
mW= 12 км3 ;
mt = 63 ∙ 106 с;
mQ= 50 м3с.
Бұқтарма су қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас
бөлігі βкж = 9,1 тең.
t1 және t2 кезеңдер арасында суы аз жылдар циклы байқалады.
Бұқтарма су қоймасының пайдалы көлемінің көпжылдық құрамдас бөлігі мынаған
тең:
Vкж = βкж ∙ Wо ,
(32)
Vкж =9,1∙9,6∙109 =87,4 км3 ;
Қысқартылған қосынды қисық бойынша (салыстырмалы бірліктерде) 2040
жылға СУР ГГИ вариантында судың (ά=0,9) брутто берілісі кезінде Бұқтарма су
қоймасының пайдалы сыйымдылығының көпжылдық құрамдас бөлігін (β кж)
есептеу.
Ертіс өзені – Боран ауылы су ағысының интегралды қисығының
ординаталарын есептеу 19 кестеде келтірілген.
19 кесте - Ертіс өзені – Боран ауылы су ағысының интегралды қисығының
ординаталарын есептеу
№ Жылдар Жылдық ағыс Модульдік Модульдік
Wi, млн. м3 коэффициент коэффициент
К ∑ К
1 2 3 4 6
1 1938 7 938 0,825 0
2 1939 8 851 0,920 0,825
3 1940 10 300 1,071 1,745
4 1941 12 915 1,343 2,816е
5 1942 13 387 1,392 4,159
6 1943 9 670 1,005 5,551
7 1944 8 410 0,874 6,556
8 1945 6 867 0,714 7,430
9 1946 14 427 1,500 8,144
10 1947 11 718 1,218 9,644
11 1948 7 528 0,783 10,862
12 1949 8 631 0,897 11,645
13 1950 8 914 0,927 12,542
14 1951 6 079 0,632 13,469
15 1952 12 222 1,271 14,101
16 1953 7 402 0,769 15,372
17 1954 10 143 1,054 16,141
18 1955 9 387 0,976 17,195
19 1956 10 930 1,136 18,171
20 1957 9 859 1,025 19,307
21 1958 14 679 1,526 20,332
22 1959 11 466 1,192 21,858
23 1960 11 151 1,159 23,050
24 1961 12 127 1,261 24,209
25 1962 8 410 0,874 25,470
26 1963 6 867 0,714 26,344
27 1964 8 253 0,858 27,058
28 1965 6 646 0,691 27,916
29 1966 14 049 1,460 28,607
30 1967 6 237 0,648 30,067
31 1968 7 087 0,737 30,715
32 1969 15 057 1,565 31,452
33 1970 11 781 1,225 33,017
34 1971 12 096 1,257 34,242
35 1972 9 607 0,999 35,499
36 1973 11 088 1,153 36,498
19 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5
37 1974 4 504 0,468 37,651
38 1975 7 717 0,802 38,119
39 1976 6 741 0,701 38,921
40 1977 8 757 0,910 39,622
41 1978 5 922 0,616 40,532
42 1979 9 765 1,015 41,148
43 1980 7 969 0,828 42,163
44 1981 8 127 0,845 42,991
45 1982 4 756 0,494 43,836
46 1983 8 158 0,848 44,330
47 1984 13 198 1,372 45,178
48 1985 11 277 1,172 46,550
49 1986 7 339 0,763 47,722
50 1987 11 686 1,215 48,485
51 1988 14 962 1,557 49,700
52 1989 7 150 0,743 51,257
Орташасы Wор =9 619 52,000 52,000
Бұқтарма су қоймасының пайдалы көлемінің көпжылдық құрамдас бөлігі
мынаған тең:
Vкж =1,1∙9,6∙109 =10,6 км3 .
Қорытынды. Есептік мән ретінде су ағысының толық интегралды қисығының
көмегімен орындалған есептеулерді аламыз. Осыдан βкж = 1,1. Vкж
=1,1∙9,6∙109 =10,6 км3 .
Көпжылдық жөнге салынудың Бұқтарма су қоймасының Крг= άбр ( Wг = Абр
г) кезіндегі маусымдық құрамдас бөлігін есептеу. Сонда көпжылдық жөнге
салынудың Бұқтарма су қоймасының маусымдық құрамдас бөлігі [16] тәуелділігі
бойынша анықталады:
Βмау = άбр( tм - mм),
( 33)
мұнда: βмау - көпжылдық жөнге салынудың Бұқтарма су қоймасының маусымдық
құрамдас бөлігі; άбр – су қоймасынан судың брутто берілісі; tм - меженің
жылдан үлестен уақыты; mм – орташа көпжылдық су ағысындағы орташа межелік
су ағысының үлесі.
Өз кезегінде, меженің жылдан үлестегі уақыты былайша анықталады:
tм = Тм Тг,
(34)
мұнда: Тм – меженің айлармен көрсетілген уақыты;
Тг – жылдың аймен көрсетілген ұзақтығы.
Өз кезегінде, орташа көпжылдық су ағысындағы орташа межелік су
ағысының үлесі былайша анықталады:
mм = Wм Wг ,
(35)
мұнда: Wм - межелік су ағысының көлемі;
Wг - жылдық су ағысының көлемі.
Сонда Wг = Абр г = άбр∙ Wо = 0,90 ∙ 9,6∙ 109 = 8640 млн. м3.
Өзеннің су ағысының есептік режимін салыстырып көру tм = 7 12 =
0,58; mм = 2 323∙106 8 640∙106 = 0,27 екендігін көрсетеді.
20 кесте – 90 %-дық қамтамасыз етілу кезіндегі Боран жақтауындағы
Ертіс өзенінің жылдан үлеспен меже уақытын және межелік су ағысының жылдық
су ағысынан үлесін есептеу
Көрсеткіштер Айлар Жыл
Level, m (аbs)Volume, km3 Area, km2
ӨКД 387,8418,813 3140,00
388 19,336
388,5 21,043
ҚТД 388,8422,257 3300,00
389 22,835
389,5 24,717
390 26,683
390,5 28,729
391 30,850
391,5 33,046
392 35,317
392,5 37,663
393 40,084
393,5 42,575
394 45,141
394,5 47,781
ПКД 394,8449,621 5490,00
395 50,492
395,5 53,272
ТТД 395,8455,200 5800,00
ТТД 395,8451500,00 5800,00
ПКД 394,8449621,00 5490,00
ҚТД 388,8420300,00 3300,00
ӨКД 387,8418811,00 3140,00
Ескерту: Сушаруашылық төлқұжат белгісінен 7,16 м
төмен
7 сурет - Бұқтарма су қоймасының батиграфиялық сипаттамалары.
Су шаруашылығы кешенінің суға деген қажеттілігінің қанағаттандырылуын
қанағаттандырудың РСШК=90% қамтамасыз етілуі кезіндегі ұсынылып отырған
гидрологиялық - су шаруашылығы үлгісіне сәйкес, Бұқтарма су қоймасының
түзетілген параметрлері: : өлі көлемнің белгісі – 387,84м ( 18,81 км3), ПКД
– 391,40м (32,11 км3) және ТТД – 392,40м.
4 ӨНІМ ӨНДІРУДІҢ ҚАЗІРГІ ДЕҢГЕЙЛЕРІ КЕЗІНДЕГІ ЕРТІС ӨЗЕНІ БАССЕЙНІНІҢ СУ
РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ
Антропогенді әсер етулер жағдайларындағы су ағысын жөнге салу
коэффициентін анықтау принциптері.
Су ағысын жөнге салу коэффициенті былайша анықталады
[ 21]:
ά бр = ,
(37)
мұнда: ά бр – су ағысын жөнге салу коэффициенті;
Абр – су қоймасынан брутто су беру;
Wо – өзен су ағысының нормасы.
Жоғарыда келтірілген тәуелділік тек қана өзеннің су ағысын пайдалану
қарастырылатын жағдайлар үшін немесе осыдан жоғары немесе төменірек өзеннің
ешқандай су ағысын пайдалану болмайтын осы жақтау үшін әділ болады. Қазіргі
таңда өзендердің су ағысы іс жүзінде бүкіл ұзындығы бойынша бұрмаланған [
23]. Сондықтан, оның бұрмаланған су ағысы кезінде су ағысын пайдалану
деңгейін келесі тәуелділік бойынша анықтау ұсынылады:
ά бр = , (38)
мұнда: Пбр – Қазақстан Республикасы аумағындағы экономика салаларының суға
деген қажеттіліктері;
Пс.г. – шектес мемлекет аумағындағы суға деген қажеттіліктер;
Пв.в. – ішкі су тоғанының суға деген қажеттіліктері.
4.1 Экономика салаларындағы және жалпы алғанда өзен бассейніндегі
жалпы өнімнің құнын есептеу
Коммунальдық-тұрмыстық сумен қамтамасыз ету. Коммунальдық-тұрмыстық
сумен қамтамасыз ету саласындағы жалпы өнімнің құны ( су көлемін
пайдаланғаны үшін ақы) мына тәуелділік бойынша анықталады:
СВПк-б = Тк-б∙∙10-2,
(39)
мұнда: СВПк-б – коммунальдық-тұрмыстық сумен қамтамасыз ету саласындағы
жалпы өнімнің құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы) , $;
Тк-б – су құбырының өніміне тарифтер, цент м3; Тк-б = 1
центм3;
– коммунальдық-тұрмыстық сумен қамтамасыз ету
саласындағы жыл ішіндегі су тұтыну көлемі, м3.
Өнеркәсіпті сумен қамтамасыз ету. Өнеркәсіпті сумен қамтамасыз
етудегі жалпы өнімнің құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы) мына
тәуелділік бойынша анықталады:
СВПпр=Тпр∙∙10-2,
(40)
мұнда: СВПпр – өнеркәсіпті сумен қамтамасыз етудегі жалпы өнімнің құны (
су көлемін пайдаланғаны үшін ақы), $;
Тпр – су құбырының өніміне тарифтер, цент м3; Т =
1,5центм3;
– өнеркәсіпті сумен қамтамасыз етудегі бір жылдағы су
тұтыну көлемі, м3.
Ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету. Ауыл шаруашылығын сумен
қамтамасыз етудегі жалпы өнімнің құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы) :
СВПсхв=Тсхв∙∙10-2,
(41)
мұнда: СВПсхв – ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудегі жалпы өнімнің
құны ( су көлемін пайдаланғаны үшін ақы), $;
Тсхв – су құбырының өніміне тарифтер, цент м3; Тсхв =
1,5 центм3;
– ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етудегі бір
жылдағы су тұтыну көлемі,м3.
Суландырылатын егін шаруашылығы. Суландырылатын егін
шаруашылығындағы жалпы өнімнің құны былай анықталады:
(42)
мұнда: СВПор – жалпы өнімнің құны, $;
γi – ауыспалы егістіктегі i-ші дақылдың үлесі;
уi – i-ші ауыл шаруашылығы дақылының өнімділігі, цга;
ω – суландырылатын аудан, га;
Цi – i-ші ауыл шаруашылығы дақылын сату бағасы, цга;
n – ауыспалы егістіктегі дақылдар саны;
Кi – i-ші ауыл шаруашылығы дақылын мал азығы бірліктеріне
көшіру коэффициенті.
Лимандық суландыру. Лимандық суландырудағы жалпы өнімнің құны:
СВПл.ор=л.ор∙Ул.ор∙К∙Ц,
(43)
мұнда: СВПл.ор – лимандық суландыру кезіндегі жалпы өнімнің құны, $;
л.ор – лимандық суландыру ауданы, га;
Ул.ор – лимандардағы өнімділік;
Ц – сату бағасы, $ц;
К – мал азығы бірлігіне көшіру коэффициенті.
Гидроэнергетика. Гидроэнергетика саласындағы жалпы өнімнің құны
(электр қуатын пайдаланғаны үшін ақы) [ 17] тәуелділік бойынша анықталады:
СВПг=α∙(ТN∙Nуст+Тэ∙Эгэс∙10-2),
(44)
мұнда: СВПг – гидроэнергетика саласындағы жалпы өнімнің құны (электр
қуатын пайдаланғаны үшін ақы), $;
α – электр станциясының өз қажеттіліктеріне электр
қуатының шығындалуын және желілердегі шығындарды ескеретін коэффициент
( α=0,85...0,90);
ТN –1квт қуатқа тариф (баға), $ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz