Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі орны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
І тарау. 20.30 ЖЫЛДАР ПРОЗАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 20.30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ... ..7.11
1.2 Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.17
1.3 Қазақ әңгіме.повестеріндегі дискурс табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.23
2 тарау. ҒАБИТ МҮСІРЕПОВТЫҢ СИМВОЛДЫҚ ӘҢГІМЕЛЕРІ
2.1 «Қыран жыры» мен «Өмір жорығы» әңгімелеріндегі философиялық
түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.25
2.2 Мүсірепов шығармаларындағы «қазақ әйелі» концептісінің лингвомәдени сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.30
2.3 «Сөз жоқ, соның іздері» . символдық әңгімесінің ерекшелігі ... ... ... ...31.32
3 тарау. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.35
І тарау. 20.30 ЖЫЛДАР ПРОЗАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 20.30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ... ..7.11
1.2 Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.17
1.3 Қазақ әңгіме.повестеріндегі дискурс табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.23
2 тарау. ҒАБИТ МҮСІРЕПОВТЫҢ СИМВОЛДЫҚ ӘҢГІМЕЛЕРІ
2.1 «Қыран жыры» мен «Өмір жорығы» әңгімелеріндегі философиялық
түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.25
2.2 Мүсірепов шығармаларындағы «қазақ әйелі» концептісінің лингвомәдени сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.30
2.3 «Сөз жоқ, соның іздері» . символдық әңгімесінің ерекшелігі ... ... ... ...31.32
3 тарау. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.35
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазан төңкерісінен кейін халықты, тіпті әдеби-мәдени өмірді мінбешіл, белсенді, басбұзар идеялар билеп төстегені белгілі. Саяси идеология адам рухын басып, жаншыды.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл көрсетіп берген: «Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей «алымсақтан бері» коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып, өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды» [1].
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс арқылы емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады. Осындай айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-бірінен көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік дағдысы қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыдан зерттеу шығармалардағы жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне бірыңғай ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы шығармаларды еске алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық, идеялық шығармашылық мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес құрлысының қарқыны, әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас, заңсыздықтар мен дөрекі социологиялық таным таразыға өлшенеді.
Көркем әдебиет, бір есептен, мәтін, ал мәтін – автор, оқырман және мәдени контекст арасындағы диалог. Көркем шығарманы талдауда мәтінді танып-талдаудың философиясының маңызы ерекше болған, бола да бермек. «... прозадағы пәлсапалықтың ара салмағы мүмкіндігінше жоғары болуы тиіс. Егер ол төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін көрсететін шығарма уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады» [2, 58 б.], - деп жазады Ш.Айтматов.
«Ең терең идеялар – қиын идеялар. Өнердің түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір міндеті – ол идеяны ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу» [3, 28 б.]. Демек, «жазушының айтайын дегенін оқушы қолына бірден ұстатуы мұрат емес. Әдебиетте ойды ым, тұспалдау, ишара меңзей арқылы білдіру әбден сыйымды.
Осы тұрғыдан М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин шығармаларын оқығанда, олардың барлығы бірдей кедей-кепшіктің шашбауын көтеріп, белсенділігін мадақтауға арналмағанын аңғаруға болады. Аталмыш қаламгерлердің 1920-30 жылдары жазған шығармаларынан өздеріне дейінгі ұлттық прозадағы дәстүрлерде қайшылықты ойларды да анық көруге болады. Олар сол кезеңдегі әдебиетте қалыптасқан дәстүрге сабақтаса бермейтін дүниелер жазғанын, тіптен басқа көркемдік шешімдерге барғанын байқаймыз. Әңгіме жанрында қалам сілтеген қаламгерлер осы қиын-қыстау заманда ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді күн тәртібіне батыл қоя білді. Келер ұрпақ танып алар деген ниетпен астарлы мағына, құпия символдар қолданды. Мұның өзі талдауға өзек болып отырған кезең прозасының ерекшелігін байқатты.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл көрсетіп берген: «Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей «алымсақтан бері» коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып, өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды» [1].
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс арқылы емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады. Осындай айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-бірінен көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік дағдысы қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыдан зерттеу шығармалардағы жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне бірыңғай ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы шығармаларды еске алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық, идеялық шығармашылық мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес құрлысының қарқыны, әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас, заңсыздықтар мен дөрекі социологиялық таным таразыға өлшенеді.
Көркем әдебиет, бір есептен, мәтін, ал мәтін – автор, оқырман және мәдени контекст арасындағы диалог. Көркем шығарманы талдауда мәтінді танып-талдаудың философиясының маңызы ерекше болған, бола да бермек. «... прозадағы пәлсапалықтың ара салмағы мүмкіндігінше жоғары болуы тиіс. Егер ол төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін көрсететін шығарма уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады» [2, 58 б.], - деп жазады Ш.Айтматов.
«Ең терең идеялар – қиын идеялар. Өнердің түбіне сорпа бетіндегі майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір міндеті – ол идеяны ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу» [3, 28 б.]. Демек, «жазушының айтайын дегенін оқушы қолына бірден ұстатуы мұрат емес. Әдебиетте ойды ым, тұспалдау, ишара меңзей арқылы білдіру әбден сыйымды.
Осы тұрғыдан М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин шығармаларын оқығанда, олардың барлығы бірдей кедей-кепшіктің шашбауын көтеріп, белсенділігін мадақтауға арналмағанын аңғаруға болады. Аталмыш қаламгерлердің 1920-30 жылдары жазған шығармаларынан өздеріне дейінгі ұлттық прозадағы дәстүрлерде қайшылықты ойларды да анық көруге болады. Олар сол кезеңдегі әдебиетте қалыптасқан дәстүрге сабақтаса бермейтін дүниелер жазғанын, тіптен басқа көркемдік шешімдерге барғанын байқаймыз. Әңгіме жанрында қалам сілтеген қаламгерлер осы қиын-қыстау заманда ұлт тағдыры, елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді күн тәртібіне батыл қоя білді. Келер ұрпақ танып алар деген ниетпен астарлы мағына, құпия символдар қолданды. Мұның өзі талдауға өзек болып отырған кезең прозасының ерекшелігін байқатты.
1 Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Алаш, 2003. 1 том. – 408 б.
2 Айтматов Ч. Статьи, выступления, диалоги, интервью. – Москва: Агенство Печати «Новости»,1998. – 382 с.
3 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 251 б.
4 Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. – 231с.
5 Гегель Г.В.Ф. Символическая форма искусства // Гегель Г.В.Ф. Эстетика. В 4-х т., Т.2., М., 1969. – С. 13-169; Юнг К.Г. К вопросу о подсознании // Юнг К.Г. и др. Человек и его символы. – М., 1997. – С. 16; Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М., 1976; Белый А. Символизм как миропонимание. – М., 1994; Бальмонт К. Поэзия как волшебство //Бальмонт К. Стозвучные песни: Избр. Стихи и проза. – Ярославль, 1990. – С.281-300; Иванов Вяч. Дионис и прадионисийство. СПб, 1994.
6 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
7 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991; Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы //Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989; Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1969. – 123 б; Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 219 б; Ахметов З. Символ //Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б; Майтанов Б. М.Жұмабаевтың поэтикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 25 б; Әдібаев Х. Талант, талғам, тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1971; Жовтис А. К проблеме символа //Литература и фольклор. Проблемы взаимодействия. – Волгоград, 1992; Толмачев Б. Функциональные аспекты символики в современной историко-художественной прозе //Известия АН Киргизской ССР, общественные науки, 1998, №1.
8 Бактыбаева А. К проблеме символа-концепта (образ сокола-сункара в русской и казахской традиции). – Автореф. дисс. канд. – Алматы, 1998.
9 Жетписбаева Б. Поэтика символа в казахской художественной прозе. – Автореф. дисс. канд. – Алматы, 1992.
10 Мұсалы Л. Символ және оның көркемдік қызметі (М.Жұмабаев және Б.Күлеев поэзиясы негізінде). – Канд. дисс. автореф. – Алматы, 2003. – 27 б.
11 Жетписбаева Б. Символ в движении литературы (на материале казахской литературы). – Алматы: Ғылым, 1999. – 288 с.
12 Каракузова Ж. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997.
13 Уақыт және әдебиет /Құраст. Ы.Дүйсенбаев. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962. – 428 б.
14 Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. Көркемдік дамудағы дәстүр мен жалғастық. – Алматы: Мектеп, 1979. – 192 б.
15 Исмаилова Ф.Е. Феминистская имагология. Монография. Алматы, 2003.—348 с.
16 Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы. Москва, 1978. – 320 с.
17 Исмакова А. Возвращение плеяды. Алматы: гылым, 2002. – 200 с.
18 Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлы. Алматы: Қазақстан, 1996. – 192 б.
19 Арнаудов М. Психология литературного творчества /Пер. С болг., Москва, 1970. – 462 с.
20 Әшімбаев С. Проза парасаты және ізденіс //Жалын, 1971, №6.
21 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 18-том. - Алматы: Жазушы, 1985. – 445 б.
22 Пірәлиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері. Филол. ғыл. док. авторефераты. Алматы, 2006. – 46 б.
23 Тұрысбек Р. Жүсіпбек Аймауытовтың әсемдік әлемі. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 320 б.
2 Айтматов Ч. Статьи, выступления, диалоги, интервью. – Москва: Агенство Печати «Новости»,1998. – 382 с.
3 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 251 б.
4 Есембеков Т. Драматизм и казахская проза. – Алматы: Ғылым, 1997. – 231с.
5 Гегель Г.В.Ф. Символическая форма искусства // Гегель Г.В.Ф. Эстетика. В 4-х т., Т.2., М., 1969. – С. 13-169; Юнг К.Г. К вопросу о подсознании // Юнг К.Г. и др. Человек и его символы. – М., 1997. – С. 16; Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М., 1976; Белый А. Символизм как миропонимание. – М., 1994; Бальмонт К. Поэзия как волшебство //Бальмонт К. Стозвучные песни: Избр. Стихи и проза. – Ярославль, 1990. – С.281-300; Иванов Вяч. Дионис и прадионисийство. СПб, 1994.
6 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш // Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
7 Досмұхамедов Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991; Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы //Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989; Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы, 1969. – 123 б; Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 219 б; Ахметов З. Символ //Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б; Майтанов Б. М.Жұмабаевтың поэтикасы. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 25 б; Әдібаев Х. Талант, талғам, тағдыр. – Алматы: Жазушы, 1971; Жовтис А. К проблеме символа //Литература и фольклор. Проблемы взаимодействия. – Волгоград, 1992; Толмачев Б. Функциональные аспекты символики в современной историко-художественной прозе //Известия АН Киргизской ССР, общественные науки, 1998, №1.
8 Бактыбаева А. К проблеме символа-концепта (образ сокола-сункара в русской и казахской традиции). – Автореф. дисс. канд. – Алматы, 1998.
9 Жетписбаева Б. Поэтика символа в казахской художественной прозе. – Автореф. дисс. канд. – Алматы, 1992.
10 Мұсалы Л. Символ және оның көркемдік қызметі (М.Жұмабаев және Б.Күлеев поэзиясы негізінде). – Канд. дисс. автореф. – Алматы, 2003. – 27 б.
11 Жетписбаева Б. Символ в движении литературы (на материале казахской литературы). – Алматы: Ғылым, 1999. – 288 с.
12 Каракузова Ж. Казахская культура и символ. – Алматы, 1997.
13 Уақыт және әдебиет /Құраст. Ы.Дүйсенбаев. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1962. – 428 б.
14 Нұрғалиев Р. Өнердің эстетикалық нысанасы. Көркемдік дамудағы дәстүр мен жалғастық. – Алматы: Мектеп, 1979. – 192 б.
15 Исмаилова Ф.Е. Феминистская имагология. Монография. Алматы, 2003.—348 с.
16 Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы. Москва, 1978. – 320 с.
17 Исмакова А. Возвращение плеяды. Алматы: гылым, 2002. – 200 с.
18 Қамзабекұлы Д. Смағұл Садуақасұлы. Алматы: Қазақстан, 1996. – 192 б.
19 Арнаудов М. Психология литературного творчества /Пер. С болг., Москва, 1970. – 462 с.
20 Әшімбаев С. Проза парасаты және ізденіс //Жалын, 1971, №6.
21 Әуезов М. 20 томдық шығармалар жинағы. 18-том. - Алматы: Жазушы, 1985. – 445 б.
22 Пірәлиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері. Филол. ғыл. док. авторефераты. Алматы, 2006. – 46 б.
23 Тұрысбек Р. Жүсіпбек Аймауытовтың әсемдік әлемі. Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 320 б.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
І тарау. 20-30 жылдар прозасының ерекшелігі
1.1 20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ... ..7-
11
1.2 Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-17
1.3 Қазақ әңгіме-повестеріндегі дискурс
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-23
2 тарау. Ғабит мүсіреповтың символдық әңгімелері
2.1 Қыран жыры мен Өмір жорығы әңгімелеріндегі философиялық
түйін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-25
2.2 Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі концептісінің лингвомәдени
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-30
2.3 Сөз жоқ, соның іздері - символдық әңгімесінің ерекшелігі
... ... ... ...31-32
3 тарау. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34-35
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазан төңкерісінен кейін халықты, тіпті
әдеби-мәдени өмірді мінбешіл, белсенді, басбұзар идеялар билеп төстегені
белгілі. Саяси идеология адам рухын басып, жаншыды.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл
көрсетіп берген: Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған
қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден
интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей алымсақтан
бері коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан
бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық
жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін
болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып,
өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды [1].
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс
арқылы емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады.
Осындай айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-
бірінен көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік
дағдысы қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыдан зерттеу
шығармалардағы жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне
бірыңғай ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы
шығармаларды еске алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық,
идеялық шығармашылық мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес
құрлысының қарқыны, әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас,
заңсыздықтар мен дөрекі социологиялық таным таразыға өлшенеді.
Көркем әдебиет, бір есептен, мәтін, ал мәтін – автор, оқырман және
мәдени контекст арасындағы диалог. Көркем шығарманы талдауда мәтінді танып-
талдаудың философиясының маңызы ерекше болған, бола да бермек. ...
прозадағы пәлсапалықтың ара салмағы мүмкіндігінше жоғары болуы тиіс. Егер
ол төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін көрсететін
шығарма уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады [2, 58 б.], - деп жазады
Ш.Айтматов.
Ең терең идеялар – қиын идеялар. Өнердің түбіне сорпа бетіндегі
майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір міндеті – ол идеяны
ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу [3, 28 б.]. Демек,
жазушының айтайын дегенін оқушы қолына бірден ұстатуы мұрат емес.
Әдебиетте ойды ым, тұспалдау, ишара меңзей арқылы білдіру әбден сыйымды.
Осы тұрғыдан М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин
шығармаларын оқығанда, олардың барлығы бірдей кедей-кепшіктің шашбауын
көтеріп, белсенділігін мадақтауға арналмағанын аңғаруға болады. Аталмыш
қаламгерлердің 1920-30 жылдары жазған шығармаларынан өздеріне дейінгі
ұлттық прозадағы дәстүрлерде қайшылықты ойларды да анық көруге болады. Олар
сол кезеңдегі әдебиетте қалыптасқан дәстүрге сабақтаса бермейтін дүниелер
жазғанын, тіптен басқа көркемдік шешімдерге барғанын байқаймыз. Әңгіме
жанрында қалам сілтеген қаламгерлер осы қиын-қыстау заманда ұлт тағдыры,
елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің
айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді күн
тәртібіне батыл қоя білді. Келер ұрпақ танып алар деген ниетпен астарлы
мағына, құпия символдар қолданды. Мұның өзі талдауға өзек болып отырған
кезең прозасының ерекшелігін байқатты.
Тақырыптың өзектілігі. 1920 жылдар – суреткер дүниетанымының бір сәт
дағдарып, жан-жақтан туындаған сұрақтарға жауап іздеп аласұрған кезеңі. Ақ
пен қызыл болып екіге жарыла бөлінген дүниенің қай жағына болсын сын көзбен
қарай отырып, ұлт мүддесін бірінші кезекке қоя білген ұлтжанды азаматтар
заман қайшылығын шығармаларына арқау етті. Осындай астан-кестен, аумалы-
төкпелі заман тудырған, адамның ақылына сыймайтын, мағынасыз жаңа тәртіпті
қабылдай алмаған суреткерлердің басты мақсатына модернистік бағыт
қағидалары сәйкес келген еді. Себебі ұлт мүддесін қорғауды социалистік
реализм әдісі аясында қарастыру қиын болатын. Сөйтіп, жаңа заман жағдайында
өмір сүріп жатқан халықтың өткенінен қол үзіп, болашағы бұлдырлана
бастағанын сезген жазушылар әр түрлі шартты поэтикалық тәсілдерге бара
бастағанын зерделеуге болады. Осы орайда аталмыш жылдардағы қазақ прозасы
әлемдік әдеби ағымдағы жетекші бағыттардың бір тармағы – экзистенциалистік
дәстүрдің адам мәселесін шешудегі, соған ұмтылысындағы орнына да көңіл
бөлді.
1920-30 жылдардағы қазақ прозасы тақырыптық-жанрлық тұрғыдан біршама
талданып, ғылыми еңбектерде жан-жақты қарастырылғанымен, әлі де болса
жаңаша бағамдауға зәру. Сондықтан ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
прозасындағы құпиялылық, ишара, астар мен символ, дискурс мәселелері туралы
арнайы зерттеу жүргізіп, жете назар аударатын тұстар жеткілікті екендігі
дау тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиеттану ғылымында осы уақытқа дейін
өткен ғасырдың бас кезіндегі әдебиет тарихы аз сөз болған жоқ. Бүгінгі
күнде көптеп жазылып жатқан зерттеулерді былай қойғанда, әдебиеттің осы
кезеңіне деген қызығушылық, ізденіске деген талпыныстар ғасыр басында-ақ
байқала бастаған еді. ХХ ғасырдың бас кезіндегі әдебиетке арналған алғашқы
оқулық-зерттеу еңбек – С.Мұқановтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1932)
атты кітабы. Кейінгі жарық көрген еңбектердің ішінен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі әдебиетті танып білуде Е.Ысмайыловтың ХХ ғасырдағы қазақ
әдебиеті (1941), Б.Кенжебаевтың Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы
демократ жазушылары (1958), ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (1976),
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты шығарған Қазақ әдебиетінің
тарихы (1965), ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті (1994),
Б.Шалабаевтың Қазақ прозасының тарихы (1968), С.Қирабаевтың
Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері (1995), Т.Кәкішевтің Қазақ әдебиеті
сынының тарихы (1994), Ш.Елеукеновтың Мағжан (1995), Р.Нұрғалидің
Әуезов және Алаш (1997), Т.Есембековтың Драматизм и казахская проза
(1997), З.Бисенғалидің ХХ ғасыр басындағы қазақ романы (1997),
А.Ісмақованың Возвращение плеяды (2002) тәрізді зерттеулердің маңызы бар.
Жалпы осы кезге дейін ХХ ғасырдың басындағы әдебиет жеке шығарма
немесе жеке жазушы шығармашылығына өзіндік баға беру тұрғысынан көбірек
зерттеліп келгені шындық. Әрине, әдебиеттегі зерттеу жалпыдан жалқыға,
немесе керісінше жүретін үдеріс екені де анық. Көркемдік амал-тәсілдердің,
бейне жасау мен тіл көркемдігінің жұмсалу аясын тереңірек қарастыру қазіргі
әдебиеттану ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі.
Көркем образдар жүйесіндегі символ туралы алғашқы тұжырымдарды
ежелгі дүние және орта ғасыр ойшылдары Аристотель, Платон, әл-Фарабидің
поэтика туралы ой-пікірлерінен табуға болады. Сол сияқты Г.В.Ф.Гегель,
К.Г.Юнг, А.Ф.Лосев, Ц.Тодоров, А.Белый, К.Д.Бальмонт, Вяч.Иванов [5] және
т.б. шетел және орыс ғалымдарының символ мен символизм теориясына қатысты
әдеби-теориялық және философиялық еңбектерінде бұл көркемдік категория жан-
жақты зерттеледі.
Қазақ әдебиеттануында символды көркемдік амал-тәсілдің бірі ретінде
алғаш рет А.Байтұрсынов Әдебиет танытқышында [6] бөліп қарастырады. Осы
құбылысқа берілген бағалы да құнды пікірлер Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов,
Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Б.Майтанов, Х.Әдібаев, А.Жовтис,
Б.Толмачевтің [7] еңбектерінде айтылады.
Символ-концепт туралы дербес қарастырған зерттеулердің қатарында
А.Бақтыбаеваның [8], символ поэтикасы туралы Б.Жетпісбаеваның [9],
символдың поэзияда көріну ерекшелігі туралы Л.Мұсалының [10] кандидаттық
диссертацияларын атаған абзал. Ал символ турасында арнаулы жүйелі зерттеу
ретінде Б.А.Жетпісбаеваның Символ в движении литературы [11] атты
монографиясын атай аламыз. Ал, Ж.К.Қаракөзованың Казахская культура и
символ [12] зерттеуінде символ мәдениеттану тұрғысынан қарастырылған.
Зерттеудің мақсаты. Ғ.Мүсіреповтың 1920-30 жылдардағы шығармалары
бойынша көркем мәтіннің астарына бойлап, қазіргі теориялық тұжырымдар
тұрғысынан талдауды мұрат еттік. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі
міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- экспрессионизм, импрессионизм, экзистенциализм сияқты әдеби-
эстетикалық жүйелердің 1920-30 жылдардағы қазақ прозасына әсер-ықпалын,
қолданысын, олардың әр түрлі қатынастағы күрделі байланысын көрсету;
- 1920-жылдардағы шағын прозаның дамуындағы жаңашылдық үрдістерді
анықтау;
- жетекші ұғымдардың астарлы қабаттарының әдеби шығармадағы көркемдік
қызметін пайымдау;
- Шолпанның күнәсі, Оқыған азамат, Қаралы сұлу әңгімелеріндегі
сананың кейіпкерге айналуының құпия мағыналарын қарастыру;
- символды жанр ретінде, яғни, әңгіменің символға айналуын
Ғ.Мүсіреповтің Қыран жыры, Өмір жорығы әңгімелері мысалында қарастыру;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі ретінде отандық және
шетел әдебиеттанушылардың дискурс пен символға қатысты еңбектері
пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында жазылған шағын проза
үлгілері және Ғ.Мүсіреповтің жекелеген әңгімелері алынды.
Зерттеудің әдісі. Курстық жұмысты жазу барысында алға қойылған мақсат
пен міндеттерді орындау үшін интертекстуалдық, салыстырмалы және
типологиялық талдау әдістері қолданылды.
І тарау. 20-30 жылдар прозасының ерекшелігі
1.1 20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар
20-жылдардағы қазақ әдебиеті толымды ізденістермен басталғаны
белгілі. Патша цензурасы тыйым салып, ой-пікірі жарық көре алмаған
қаламгерлердің бірқатары осы тұста сөз еркіндігін пайдаланды. Әдебиет
дамуының бағдары, міндеттері жайында кең көлемде пікірлесу өріс алды. Ақын-
жазушылар да қалаған, жанына жақын тақырыпқа шығармалар жазды. Алайда 1925
жылы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы қаулының шығуы,
әдебиеттің партия ықпалына түсуі мұндай еркіндікке тез тұсау салды. Осы
тұстағы әдебиет туралы ой-пікірлер де, бұрыннан бері бағасын ала алмай
келген шығармалар да бүгін жаңаша бажайлауды керек етеді.
Ұлттық әдебиеттегі үдеріс төркінін, ондағы шығармашыл күштердің
арақатынасын терең ұғынбай, әдеби шығармаға баға беру күрделі. Әдебиет адам
баласына ой саларлық, көркем ғибрат берерлік мектеп болса, өз міндетін
орындағаны. Әдебиет кеңес тұсында да тап осы міндетті атқаруға тиіс еді,
бірақ белгілі ықпалдың күшімен таза идеологияға көбірек бой алдырды.
Көркемдікпен ұғынылатын дүниелер тікелей үгітпен жасалды.
Қазақтың көркем прозасы, негізінен, 20-жылдардан туып, қалыптасты.
Кезең ішіндегі тарихи оқиғалар легінің қабаттасуы, адам тағдырының
күрделілігі, поэзияның ауқымына сыймастай өзгерістердің молдығы прозаның
дамуын жеделдетті. 1917 жылғы төңкерістен кейін-ақ бұрын болмаған проза
түрлерінің баспасөз беттерінде көріне бастауы, осы жылдары олардың
қарқынмен өрістеуі бұған дәлел.
1920-30 жылдары өмірге келген көркем дүниелер қаламгерлер талантының
қандай қатал тыйымдарға қарамастан, өз мүмкіндігін көрсетуге жол таба
білді.
Осы дәуірдегі қазақ прозасын дамытуға алғашқы күннен бастап қызмет
еткен, оның шағын жанрларын жетілдіруде зор еңбек сіңірген жазушы –
Бейімбет Майлин. Б.Майлин шығармашылығы – 1920-30 жылдардағы ел өмірінің
тұнып тұрған болмысы мен тарихы, алмағайып заманның трагедиясы. Реалист
жазушы есебінде болған, кейбіреулер натурализмге жақындататын Биағаң
прозасында мүлдем бөлек сипаттағы астарлы мағына көп.
Шығарманы символикалық сипат тұрғысынан зерттеуде жазушының Қара
шелек әңгімесі мол мүмкіндік береді. Әңгімені тереңірек үңіліп оқысақ,
астарында үлкен философиялық проблема жатқанын көреміз. Қара шелек – адам
құқығын аяқ асты еткен, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын
жаппай босқынға, аштық пен қуғын-сүргінге ұшыратқан, зорлап
отырықшылдандырып, соңында колхозға кіруден басқа жол қалдырмаған
авторитарлық, деспоттық қылмыстық істі әшкерелейтін дүние. Әңгіме соңында
біз екі бүктеліп, түбі аламайымен сөгіліп жатқан қара шелекті көреміз.
Бұл - адамның жеке меншік малына, затына қол сұғудың нәтижесі. Осы бір ғана
деталь арқылы Б.Майлин маңызды қоғамдық байламдар жасайды, колхоздастыруға
деген ішкі қарсылығын астарлы түрде жеткізген.
М.Әуезов суреткер ретінде әлі де біз үшін жұмбақ, өйткені барлық нағыз
дарынды бірден танып, түсініп кете алмайсыз: қаламгер шығармашылық тұлға
ретінде қаншалықты дара болса, оған баға беру де соншалықты қиын. Жазушының
құпиялы шығармаларының ішінде әлі де шешімін таппаған, әділ бағасын
алмағаны Қаралы сұлу, Қасеннің құбылыстары, Оқыған азамат және
Қорғансыздың күні әңгімелері болып табылады.
Қорғансыздың күні әңгімесінің атауынан-ақ қаламгердің қорғансыз адам
тағдырын суреттейтінін, оның трагедиямен аяқталатынын іштей сезіп отырамыз.
Жазушы шығарманың қалай аяқталатынын, яғни оқиға барысын, тұспалмен-ақ
оқырманға алдын-ала білдіреді. Әдебиет зерттеушісі Ы.Дүйсенбаев
қорғансыздар өміріне төнгелі тұрған қауіп туралы: ... Шағын кіріспенің
өзінен-ақ қорқынышты оқиғаның төнгенін сезініп, дегбірсізденгендей боласыз.
Күннің райы да, табиғат ерекшелігі де көңілдегі күдікті күшейте түседі
[13, 4-5 бб.].
М.Әуезовке дейін қазақ прозасында адам психологиясының автор
идеалымен сабақтас келетін пейзаж жоқ еді. Зерттеуші Р.Нұрғали де:
Пейзажды, диалогты, монологты адам психологиясын ашудың ұтымды тәсілі
ретінде пайдалану – Әуезовтің жазушылық ерекшеліктерінің бірі, [14, 7 б.]
– деп нақтылайды.
М.Әуезовтің сомдаған әйел кейіпкерлер жүйесінен олардың өзіндік
ерекшеліктері танылады. Жазушының Қорғансыздың күні шығармасында
суреттелетін үш әйел – тағдыр тәлкегінің, ескілікті заманның құрбандары.
Өзінің бейнелік айқындығымен, трагедиялық сипатының тереңдігімен Ғазиза
Шекспирдің әйелдер бейнесімен, Островскийдің Катеринасымен қатар тұра
алады [15, 313 б.].
Әңгімедегі кебін – өлімге, қазаға байланысты ғана айтылады. Яғни,
бұл үйдегі қорғансыз, қауқарсыз адамдардың еш шарасы, үміті жоқ екендігін
осындай астарлы сөздер арқылы білдіреді. Ойын нақтылып айтпаса да,
ишарамен, меңзеумен жеткізеді. Қорғансыз аруақ, қорғансыз мекен, қорғансыз
жандар образы тұтасып, қорғансыз қалайын деп тұрған қазақ даласына деген
автор көзқарасын айғақтайды.
Астарлы ойдың шығармадағы тағы бір көрінісі – бейіт, мола бейнесі.
Автордың бейітке көңіл бөлуі шығармадағы астарлы ойдан хабар бергендей.
Моланы, бейітті суреттеу қазақ салтындағы аруақ ұғымымен, аруақты пір тұту,
аруаққа жалбарынумен тығыз байланысты.
Жаралы жандардың ауыр халін суреттеген жазушы Ғазиза өлімімен кедей
ауылының ауыр тұрмысын қыстың аязды, боранды күндерімен қат-қабат алады.
Қаралы сұлу – қаламгердің өнер туындыларының ішіндегі үздігі,
жауһарының бірі болып табылады. Әуезовтің Қарагөзі типтік бейне емес.
Қаралы сұлу әңгімесінің тақырыбы дәстүрлі әйел теңсіздігін суреттеуден
басқа. Рух пен тәннің күресі суреттелген шығарма жер, мал, меншік, билік
туралы күрес жүріп жатқан дәуірде жарық көрді. Қазақ топырағында, көшпенді
салт-санасында Қаралы сұлудан басқа әйелдің сезім иірімдеріне, құпия жан
сырына тереңдеп барған шығарма жоқ шығар. Осы шығармадағыдай адамның жан
азабын, ішкі күйзелісін, жұмбақ психологиясын нәзіктікпен, барынша
әулиелікпен сезіне алу – кез-келген жазушының еншісіне тие бермейтіні рас.
Қарагөздің бар болмысын сезініп-қабылдау таланттың кемелдігінің берген
жемісі. Қарагөз трагедиясын М.Әуезов барынша табиғилықпен қабылдаған.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында топос, эмблема деген ұғымдар
жатсынбай қолданысқа кіруде. Бұлар нақты, қалыпты жағдайлардан абстрактілі,
терең, астарлы мән туғызады да, автордың дербес стилін танытады [16, 280
б.]. Әңгіме бастауынан арна алатын қара түбіріне бітетін сөздер
шығарманың өне бойында жиі қайталана орын алған. Түр-түске байланысты
қара эпитеті әр алуан тіркестерде жаңа экспрессивті реңкті иеленіп,
Қарагөз басындағы қасіретті күйдің сан орамды символына айналады. Аталмыш
шығармадағы қара жыланды да нәпсінің, азғырудың символы деп қарастыруға
болады. Автор бір жылан арқылы-ақ үлкен мағынаны меңзеп тұр. Әңгімеде
Қарагөздің өзі де нәпсіні осылай атағанын айтады. Осы келтірілген
мысалдардан автордың кейіпкер қиналысының себебін де осы нәпсімен
түсіндіретінін көруге болады. Қара жыландай нәпсі мен Қарагөздің арпалысы –
осы шығармадағы басты идеяны дамытатын негізгі ой көрінісі.
Зерттеуші А.Ісмақова: Қазақ прозасында алғаш рет қоғамның қайшылығы,
адам санасының патологиялық бейнесі, трагедиялық ахуалы, қырқысқан
күштердің құрбандығы, адам сезімінің табиғилығы дағдарысты күйде
бейнеленді. Адам концепциясының мұндай көрінісі өткен ғасырдағы Т.Манн,
Г.Гессе, М.Әуезов шығармаларында көрініс беріп модернизм мен реализмнің
ұштастығында бейнеленді, - деп жаңаша ой түйеді [17, 195 б.].
1920-30 жылдардағы қоғам болмысын М.Әуезов “оқығандар образы” (Оқыған
азамат, Сөніп-жану, Кінәмшіл бойжеткен) арқылы да ашты. Қоғамдық-
саяси, әлеуметтік шиеленістердің тіні Ақтай, Жұмағұл, Ғайша, Ғаббастар
образымен астасып жатты. Шешілмей жатқан проблемалар, елдің мұң-мүддесі, ел
басына күн туған кездегі дағдарыс осы әңгімелерде айқын ашылған.
Қазақ әдебиетінде осы тұста жарық көрген бірқатар шығармаларға оқыған,
жаңа адамдардың бейнесі әр қырынан арқау болады. Мәселен, С.Садуақасовтың
Күлпәш, Күміс қоңырау, Салмақбай-Сағындық сияқты әңгімелерінде қала
мен ауыл өмірінің өзгеше сипаттары суреттеледі. Бұл жөнінде Смағұл
Садуақасұлының ғұмырбаянын, әдеби-көсемсөздік мұрасын алғаш зерттеген ғалым
Д.Қамзабекұлы былай дейді: ... қоғам түзелген шақта Смағұлдың прозалық
шығармалары қайта баспа бетін көріп, талдана бастады. 1990 жылы Жалын
журналының 3 санына филология ғылымының кандидаты Б.Дәрімбетов Ағып өткен
бір жұлдыз деген мақала жазып, қайтаркердің ғұмырбаян деректеріне, артында
қалған көсемсөздеріне, көркем шығармаларына шолу жасады. Зерттеуші Смаұлдың
Күміс қоңырау повесімен халықты қайта қауыштырды. Сондай-ақ, 1993 жылы
Б.Дәрімбетов Смағұлдың таңдамалы шығармаларын құрастырып, жазушының
Салмақбай-Сағындық, Күлпәш атты тағы екі прозалық туындысын қалың
оқырманға жеткізді [18, 86-87 бб.]. Сейілбек пен Қошқарбай хаттары,
Сәлиманың аянышты тағдыры Күміс қоңырау повесінің сюжеттік желісін
құраған. Сәлима еркіндікті аңсаған қыз. Орысша оқып, күміс қоңыраулатып
келген Сейілбектің етегінен ұстағанда Сәлима қолы бостандыққа жеткендей
өзін еркін ұстайды. Бірақ ол үміті ұзаққа бармаған. Сейілбектің жылтыраған
сыртқы көрінісіне алданған Сәлима жәбір көріп, ойлаған мақсатына жете
алмай, орта жолда қалады.
Оқыған, қалада білім алған жігіттердің типтері әр алуан. Осындай
оқыған азаматтың біреуі – Сөніп-жану әңгімесіндегі Сыздық. Оның ауылдағы
әйелін ұмыттырып, сымбатты орыс әйеліне еліккен себебін зерттеуші
М.Арнаудов көркем шығармада кездесетін басты кейіпкерлердің ішінде ұнамсыз
мінез-құлықтылар да басты кейіпкер бола алатындығын айтады [19, 68 б.].
М.Әуезовтің осы талдауға өзек болған шығармаларындағы кейіпкерлердің қай-
қайсыда қоғамдық-әлеуметтік ортада тоғышар, пендешілік сипаттарымен
танылады. 20-30 жылдардағы көркем туындыларда оқыған, көзі ашық
азаматтардың орныққан бейнесі мүлдем жаңа сипатта өрістейді.
Символикалық сипат – әңгіме еңсесін биікке көтеретін факторлардың
бірі. Мұнда қаламгер айтпақ ойын көзге ұрардай жарқыратып, ашып тастамайды,
көлегейлеп, астарлап, символмен, меңзеумен, шағын деталь арқылы, астарлы
метафора көмегімен, тұспалдап, ишарамен, емеурінмен ұсынады.
Қазақ прозасында ойды символикамен жеткізу әдісін батыл игерген
жазушының бірі – Мұхтар Әуезов. Алғашқы әңгімесіндегі сарындар кейіннен
Әуезовтің көптеген туындыларында қайта өрбіп, дамып отырады. Жазушылықтың
бастапқы кезеңіндегі туындылардың ортақ сипаты – трагизм, әлеуметтік
қақтығыстар, адамның ішкі әлеміндегі қайшылықтар – осының баршасында
келісім, бірлік, ат кекілін кесіп кету, морт сыну, өліммен тыну бар.
М.Әуезов қоғамдық-әлеуметтік құбылыстарды, антагонистік қайшылықтарды
сұсты, реалистік, трагедиялық шығармалар арқылы шынайы бейнеледі. Сондай
туындыларының бірі – Көксерек повесі. ...Біздің әдебиетімізде
философиялық символика М.Әуезов шығармаларынан басталады. Көксерек – осы
арнаның басы [20, 120 б.] деп, сыншы С.Әшімбаев айтқандай, ұлы қаламгердің
бұл туындысы ойды символикамен жеткізу әдісін батыл игерудің жемісі
іспетті. Автор ойын жарыққа шығарудың тәсілі ретінде символиканы қолдануы
әбден заңды.
Қаламгердің осы повесі жайлы әр кезеңде жазылған зерттеулер біршама
мол. Солардың ішінде туындының көркемдік қуатын, тілдік ерекшелігін, сөз
шымырлығын, құрылымдық даралығын саралаған зерттеушілердің қатарында
М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, М.Мырзахметовтерді атауға
болады. Хикаяттағы образ бен символға байланысты кезінде жаңа, құнды
пікірлер айтқан академик Р.Нұрғали болды. Туындының көлемі шағын болса да,
жазушының оған көп мағына сыйдыра білгендігі, бірер деталь арқылы көп сыр
аңғартатындығы туралы дәлелді тұжырымдар келтіре отырып, ғалым
Көксеректің әрбір тарауына дербес сипаттама береді, талдау жасайды.
Көксерек әлем әдебиетінің осы бағыттағы Джек Лондон, Эрнест
Хемингуэй, Эдгар По, Марсель Пруст шығармаларымен көркемдік шеберлiгi
жағынан шығармашылық бәсекеге түсе алатыны даусыз. Повестi оқығанда
әсіресе, Канада жазушысы Э.Сетон-Томпсонның Виннипег қасқыры мен ағылшын
жазушысы Д.Лондонның Ақ азуы арасындағы ұқсастықтарды бiрден байқауға
болады.
Повесть сюжеті Құрмаш өлімімен аяқталып тұр. Автордың шығарманы
Құрмаштың трагедиялық өлімімен аяқтауының себептері астарлы. Осындағы
қатыгездік, жауыздық, сатқындық мәселелерінде қоғамдағы ахуалдың көлеңкесі
тұрғандай.
Көксерек шығармасының көркемдігі әлі қанша буынды тамсандырады.
Қорғансыздың күніндегі символика тәсілі Көксеректе тереңдейді. Өзінің
апогейіне көтеріледі. Көксеректі қазбалай түссең, оның көркемдігі
алдыңыздан өзгеше кеңістік ашатындай.
Дәстүр мәселесі кең ұғым. Әр ел әдебиетінде сандаған дәстүрлер туып,
оның озығы бертінге дейін жетіп отырады. Кейiнгi жазушының өзінің алдындағы
жазушыдан үнемі үйренiп отыратыны сөзсiз. Осы тұрғыдан келгенде М.Әуезов
шығармаларында шеберлiктiң биiк үлгісi танылды.
Жалпы қазақ прозасында философиялық, психологиялық шығармалардың
өмірге келiп, қалыптасуына үлкен еңбек сіңірген - М.Әуезов болса, оның
көркемдік дәстүрге айналып, терең тамырланып өркен жаюына кейiнгi буынның
да елеулi еңбектерi бар.
1.2 Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі
орны
Қазiргi қазақ әдебиетiнiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi – Ғабит Махмұтұлы
Мүсiрепов ұлттық өнерi тарихындағы зор тұлға. Тәжiрибиелi қаламгер қырық
жыл еңбек еткен творчествалық жолында тек қазақ әдебиетi ғана емес, бүкiл
көп ұлтты совет әдебиетiнiң асыл қорына үлес болып қосылған құнарлы
туындылар бердi. Қазақ совет әдебиетiнiң қалыптасуында үлкен рль атқарған
әңгiме, пьеса, романдары халық өмiрiнiң ең бiр елеулi кезеңдерiн – қазақ
қоғамындағы әлеуметтiк құбылыстарды, дала кедейiнiң рухани өзгерiстерiн,
халқымыздыңжаңа замандағы жаңғырыпжасау жолын бейнелейдi. Анығырақ айтсақ,
ол еңбекшi бұқараның таптық сана сезiмiнiң оянуын, тап күресiн, 1916 жыл
дүрбелеңiн, азамат соғысы мен Ұлы Отан соғысын адам мен қоғам басындағы,
махаббат пен достықты жырлайды.
Туған әдебиетiмен бiрге түлеген жазушы шығармалары советтiк өмiр
шындығымен, даңқты замандастарымыздың ерлiк iсiмен тыныстаған. Қаламгердiң
өз өмiрi мен творчествасы қайта туған қазақ халқының жаңарған әдебиетiнiң
тарихымен тығыз байланысты. Шағын әңгiме, новелладан бастап, салалы роман
мен кесек драма жазған Ғабит Мүсiрепов творчествасы қазақ әдебиетiнiң
професионалдық биiк дәрежесiне, кең құлашына,философиялық тереңдiгiне,
байтақ өрiсiне, қоғамдық зор маңызына да айқын айғақ.
Ғабит Мүсiрепов – ана тiлiнiң ел таныған ерен жүйрiгi. Оның сөз
гүлiнiң жұпар иiсi, сөйлемқұрудағы зергерлiк өнерi, мүдiрiссiз жазу мәнерi
ана тiлi сұлулығын паш етiп, ерекше бiр ләззат бередi, шебер жазудағы да,
қатардағы оқушыға да Ғабит Мүсiрепов шығармасы эстетикалық әсер етедi.
Ғабит Мүсiрепов творчествалық өсу жолының үш негiзгi белеңiн белгiлеуге
болады. Алғашқы кезең-шамамен 1928-1932 жылдар.Жас жазушы сол тұста елде
болып жатқан революциялық өзгерiске үн қосып, “Тулаған толқындар”, “Өмiр
ертегiсi”, “Көк үйдегi көршiлер” сияқты повестерiн жазады.
Әлеуметтiк iрi уақиғаларды шығармаларына арқау етедi. Бұл жас
таланттың қанаттану кезеңi едi.
Екiншi кезең - 1932-1938 жылдар. Жазушы жас қазақ совет әдебиетiне
жаңалық болып қосылған әңгiмелер (“Талпақ танау”, “Шұғыла”, ана туралы цикл
т.б.)мен “Қыз Жiбек” атты музыкалық драма (кейiн либреттоға айналған),
“Амангелдi” пьесасының алғашқы вариантын (М.Майлинмен бiрiгiп) жазады. Осы
алты-жетi жыл iшiнде жазушы ұлттық әдебиетiмiзге елеулi орын ала бастайды.
Шығармаларында айтарлықтай жаңалық, өзгеше көркемдiк байқалады - әдебиетке
өз бейнелеу құралын, өз бояу - өрнегiн ала келедi.
1939 жылы жарық көрген “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” трагедиясынан Ғабит
Мүсiреповтың творчествалық ең жемiстi, кемелденген шағы – үшiншi кезеңi
басталады. Ұлттық өнерiмiзде өзiнiң үлкен орны бар, өзiне ғана тән стиль,
өрнек-бояу, сүйiктi тақырыбы бар көрнектi реалист ретiнде қалыптасқан
қаламгер әдебиетке мол жаңалық әкелген классикалық туындылар бередi, проза
мен драматургиялық жанрыныңкөркейе гүлденуiне айтарлықтай үлес қосады.
Есiмi Одақ көлемiне кеңiнен әйгiлi болған, көп ұлтты совет әдебиетiнiң
көрнектi қайраткерлерiнiң бiрi – Ғабит Мүсiрепов шығармалары шет ел
тiлдерiне де аударылды.
Ғабит Махмұтұлы Мүсiрепов 1902 жылы наурыз айында қазiргi Солтүстiк
Қазақстан облысы Жамбыл ауданында, кедей шаруа отбасында туған. Ауыл
молдасынан оқып.әдебиетпен таныса бастаған Ғабит 1917 жылы Қостанай оязының
Обаған болысындағы екі сыныпты орыс мектебiне оқуға түседi. Ғабит тұңғыш
ұстазы – қазақтың белгiлi педагог ақыны Бекет Өтетiлеуiов шәкiртiне
әдебиеттi сүйiп өсуге көп ықпалын тигiзген. Балалық жазушылық жақсы талабын
байқаған Бекет Өтетiлеуов Ғабитке қамқорлық жасап, осы мектепте бiтiрген
соң Пресногорьковтегi жоғары бастауыш училищеге түсуiне көмектеседi.
Училищеде Ғабит Мүсірепов А.С. Пушкин, М.Ю. Лермантов т.б. ақындардың
шығармаларымен қатар тұңғыш рет А.М.Горький, В.Г. Короленка, Дж. Лондон
сияқты прозаиктердiң кiтаптарын оқиды. Н.В. Гогольдiң бейнелi сөзi ерекше
әсер етедi. Училищенi Ғабит Мүсiрепов 1921 жылы бiтiредi.
1923 жылдың қыркүйегiнде Ғ.Мүсiрепов Орынбор қаласындағы рабфакқа
оқуға түседi. Рабфакта оқып жүрген кезiнде ол әлем әдебиетiнiң
классиктерiмен танысып, Л.Толстой, А.Чехов, Н.Гоголь, М.Горький
шығармаларын үңiле, қызыға оқиды. Алғашқы қалам таратқан кезi де осы жылдар
(1925 жылы “Едiге” деген қысқа ғана әңгiмесiн “Еңбекшi қазақ” газетiнде
жариялайды).
Рабфактi бiтiрiп (1926), Ғ.Мүсiрепов бiр жыл Омск қаласындағы ауыл
шығармашылық академиясында оқиды. Академиясындағы тәжiрибе учаскiсiндегi
жұмысты қорытып, “Американ бидайығы” кiтапшасын шығарып, “Тулаған толқында”
атты повесiн жаза бастайды. Жас жазушышың болашағынан үмiт күттiрген бұл
туындылар азаматтық тақырыпты толғайды. “Тулаған толқында” повесi сюжеттiк
құрылысының босаңдығына қарамастан, жас қаламгердiң пейзаждық, юморлық,
диолог жасағыштық шеберлiктерiн байқатып, суреткерлiк қырын танытқан
шығармасы болды.
1927 – 1928 жылдары Бурабай орман шаруашылығы техникумында оқытушы
болып қызмет iстейдi. Осы уақыттан бастап, өмiрден алған әсер, көзбен
көрген оқиға, жаңа өмiр, жаңа мәдениет үшiн күрес таңдалып, екшелiп келiп
көркем сөз өрнегiне түсе бастайды.
Ғ.Мүсiрепов 1928 жылдан бастап совет, партия, баспасөз орындарында
әртүрлi қызметте болады. Қазақстан баспасының бас редакторы; 1933 жылы
Қазақ АССР Оқу халық комиссариатының өнер секторының меңгерушiсi, 1934 –
1935 жылдары әуелi аз уақыт “Қазақ әдебиетi”, кейiн “Социалистiк Қазақстан”
газетiнiң бас редакторы: 1936 жылы БК (б) П Қазақ өлкелiк Комитетiнiң
баспасөз бөлiм меңгерушiсiнiң орынбасары, 1937 жылы Қазақстан Орталық
партия Комитетiнiң саяси – ағарту бөлiмiнiң меңгерушiсi сияқты қызметтер
атқарған. Ғ.Мүсiрепов 1938 жылдан 1955 жылға дейiн бiрыңғай творчествалық
еңбекпен айналысады.
1955 – 1966 жылдар арасында Ғ.Мүсiрепов Қазақстан Орталық партия
Комитетiнiң органы “Ара–Шмель” атты сатиралық журналдарының бас редакторы
Қазақстан Жазушылар одағының бiрiншi секретары қызметiн атқарып, 1966
жылдан кейiн бiрыңғай творчествалық жұмыспен шұғылдануда. Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигi Ғ.Мүсiрепов 1962 жылы СССР Жоғары Советiнiң
депутаты болып сайлынды. Академик – жазушы әрi үлкен қоғам қайраткерi
Ғ.Мүсiрепов – Азия – Африка елдерi қоғамының президиум мүшесi. Ол Жапония,
Египет, Алжир, Италия т.б. көптеген елдердi аралады. Бұл сапарларында
социалистiк реализм әдебиетiн насихаттауға мол еңбек еттi, шет елдермен
мәдени, әдеби достық қарым – қатынасты нығайтуға өз үлесiн қосып келедi.
Мүсiрепов әңгiме жанрының өркендеуiне де үлкен үлес қосты. Алғашқы
шығармаларынан-ақ жазушылық шеберлiгiмен танылды. “Қос шалқар” (1929),
“Көк үйдегi көршiлер”(1929), “Өмiр ертегiсi” (1930), “Алғашқы адымдар”
(1932), “Шұғыла” (1934), “Ұздiксiз өсу” (1934), “жайлау жолында” (1936),
“Тұтқын қыз” (1938), “Жеңiлген Есрафил” (1939), т.б. әңгiме, повестерiнде
еңбек адамдарының қиындыққа толы қажырлы өмiрi мен азамат соғысы,
ұжымдастыру кезiндегi дүрбелең оқиғалар легi суреттеледi. Мүсiрепов әр
кезеңде жазылған ана тақырыбындағы туындыларында қазақ әйелiнiң жиынтық
бейнесiн жасады. Көптеген әңгiме, новеллаларында Әйел – Ананың бейнесiн
асқақтатып, әлем әдебиетiндегi Әйел – Ана тұлғаларының галереясын байыта
түстi. Ол “Ананың анасы” (1933), “Өлiмдi жеңген ана” (1933), “Ашынған
ана”, “Ананың арашасы” (1934), “Ер ана” (1942), “Ақлима” (1944), “Әмина”,
“Ана жыры”, “Ана” шығармалары арқылы сөз өнерiне жаңа көркемдiк Ана жайында
жазылған алғашқы әңгiмелерi М.Горький сарынында алынғанымен, ана бейнесi
қазақы қасиеттерiмен көркем өрнектелген. Мүсiрепов қаламынан туған Қапия,
Ақлима секiлдi ана образдары арқылы қазақ өмiрiнiң шынайы көрiнiстерi
сипатталады. Мүсiреповтың алғашқы романы – “Қазақ солдаты”. 1945 жылы
“Қазақ батыры” деген атпен жарық көрген повесiн жазушы өңдеп, толықтырып,
1950 ж. қайта жариялады. Бұл шығарма бүкiл қазақ әдебиетiнiң проза
саласында екінші – дүниежүзiлiк соғыс тақырыбына арналған тұңғыш туынды
және қазақ әдебиетiндегi соғыс тақырыбында жазылған таңдаулы шығармалардың
санатынан лайықты орынын алған аса елеулi еңбек болды. Ромаанның басты
кейiпкерi – Қайрош Сарталиевтың протатипi Қайырғали Смағұлов 1941-45
жылдардағы соғысқа бастан-аяқ қатысып, Кеңес Одағының батыры атағына ие
болған адам. Соғыс кезiнде халықтың басқыншыларға қарсы патриоттық
сезiмiмен күресiн шынайы бейнелеген романда жазушы өзiндiк шығармашылық
өрнекпен отты жылдардың көркем шежiресiн жасады. Нақтылы кейiпкерлердiң
жинақталған бейнесi арқылы бүкiл халықтың, елдiң ерлiк бiтiмiн көрсеттi.
“Оянған өлке” (1953ж) тарихи романда қазақ халқының ХIХ ғасырдағы өмiрi
үлкен суреткерлiкпен өрнектелген, қазақ жерiне өндiрiс орындарының орнай
бастауы сипатталған.шығармада жазушы ескiлiктi әдет-ғұрыпты сынап, кейбiр
кертартпа дәстүрлердiң қазақ даласында азая бастағандығын көрсеттi. Қазақ
топырағындағы Қарағанды шахтасымен Ақбұйрат мыс қорыту зауытының құрылуы
мен жаңа өмiрге ұмтылған адамдар тағдыры, характер шиеленiстерi, түрлi
қақтығыстар барлығы романда көрiнiс тапты. Үш томға лайықталған еңбектiң
алғашқы кiтабы Жұман мен Игiлiк секiлдi қазақ байларының, орыс байларымен
жан-жақты көрсету арқылы қазақ даласының бүкiл бiр дәуiрiн суреттейдi.
Көркем философиялық талғауы басым роман қазақ прозасының шоқтығы биiк
туындысы ретiнде танылды. “Оянған өлкенiң” заңды жалғасы болып табылатын
“Жат қолында” (1984) романы 30 жылдан соң жарық көрдi.
Бұл кiтапты өз алдына дербес шығарма деуге де болады. Өйткенi романда
суреттелген өмiр кезеңi де жаңа, кейiпкерлерi де соны, Роман көрiнiс
ошақтарын ағылшындар мен франсуздардың билеп-төстеуiмен сол тұстағы
(ХIХғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы) халық тұрмысын тарихи тұрғыдан
терең бейнелеуiмен, Орталық Қазақстан өңiрiндегi әлеуметтiк өмiрдiң
шындығын кең ауқымда байыпты түрде суреттеумен құнды. Жазушы бейнелеп
отырған дүбiрлi оқиғаларға толы тарихи мезгiл сол тұста өмiр сүрген
жекелеген адамдардың сомдаған тұлғалары, сан алуан әрекеттерi, тағдырлары
арқылы оқырманның көңiл айнасынан өтiп, көз алдына елестеп отырады.
Көлемдi романдармен қатар Мүсiрепов прозада шағын жанырды да дамыта
түстi. “Автобиографиялық әңгiме” (1956), “Этнографиялық әңгiме” (1956),
“Сөз жоқ соның iзлерi” (1962), “Өмiр жорығы” (1963), “Айгүл қойшының бiр
күнi” (1964), “Айжан қойшының түндерi”, “Бiрiншi фонтан”, “Қыран жыры”
(1967), “Жапон балладасы” (1967) т.б. шығармаларында сан түрлi мәселелердi
көтерiп, әрқилы образдарды жасады. Оның “Кездеспей кеткен бiр бейне” повесi
(1966 ҚР Мемл. Сыйл., 1970) – классикалық шығарма. Повест Мүсiреповтің
шынайы сөз зергерi ретiндегi қаламгерлiк қарымын, талант қуатын танытты.
Қара сөзбен жазылған поэма iспеттi бұл шығармада азаматтық ерлiк пен
ақындық асыл өнер, адамгершiлiк пен махаббат терең лиризiмен әсем
өрнектелген. Адам бейнесiн, мiнез-құлқын, iс-әрекетiн әдемi штрих-
детальдармен беруде жазушы iрi көркемдiк табысқа жеткен. Бас кейiпкер
Еркебұланның жiгерлi тұлғасы, оның рухани әлемнiң алуан сырлары көркемдiк
бояумен әсем өрнектелген. Оның протатипi ретiнде ақын Сейфуллин алынған.
Терең лиризммен, сан түрлi сезiм толқындарымен тебiрене жырланған Еркебұлан
бейнесi қазақ әдебиетiндегi ұнамды образдар қатарын байытып, сөз өнерiне
үлкен жетiстiк саналды. Қаламгердiң көп iзденiс, үлкен дайындықпен келген
образы – Ұлпан бейнесi (“Ұлпан” романы, 1947ж), ол-қазақ әдебиетiндегi
қайталанбас, оқшау тұрған әдеби образ. Өзiнiң бар ерекшелiгiмен,көркемдiк
бiтiмiмен, эстетикалық әсер – күшiнiң молдығымен көрiнетiн Ұлпан бейнесiн
жазушы өмiр бойы iштей дайындалып, көп iзденiп, толғанғаны байқалады. Ол
күнделiгiнде: “Менiң ойымда Ұлпан 40 жыл бiрге жасасып жүрдi. Мен ол
бейненi әр қырынан көрсетуге тырыстым – ойы, сезiмi, сырт суретi жас кезi,
есейген кезi, мiнезi, мейiрiмi, т.б.” деп жазды. Шығармадағы Ұлпан мен
Есеней ойдан шығарылған образдар емес, тарихта болған адамдар. Сонымен
қатар туынды арқауына алынған XIX ғасырдың екінші-жартысындағы қазақ
халқының әлеуметтiк – тарихи өмiрi тарихи жан-жақты зерделенiп, iрiктелген
оқиға, мәлiметтер.
Мүсiреповтың драматургия саласына сiңiрген еңбегi де орасан зор. Оның
“Қыз Жiбек” (1939ж), “Ақан серi - Ақтоқты” (1941ж), “Қозы Көрпеш – Баян
сұлу” (1939ж) пьесалары лиро-эпостық жырлар негiзiнде туындаған.
Фольклорлық шығармалардың идеялық, тақырыптық желiсiн сақтай отырып, ол тың
өрнектi дүниелер жасады. Жазушы пьесалары қазақ театыры репертуарынан
тұрақты орын алды. Тарихи тұлғалар өмiрiнен “Амангелдi” (1939 ж,)“Ақан серi
- Ақтоқты” (1942ж), “Болашаққа аманат”, “Қыпшақ қызы Аппақ”, “Қайран
Майра”, атты драмалық шығармалар жазды. Мүсiрепов драматургиясы шиеленiскен
әлеуметтiк тартысқа құрылған, қимыл-әрекеттерi ширақ, диологтар дәлме –
дәл, монологтары ақындық пафоспен рухтанған серпiндi, тiлi құнарлы да
бейнелi: осы қасиеттер кейiпкерлер характерлерiн терең ашуда қолайлы қызмет
атқарған. Сценарийiн Б.Майлин, В.Ивановпен бiрiгiп жазған “Амангелдi”
фильмi (1938ж) қазақ кино өнерiнiң алғашқы баспалдағы саналса, “Махамбет
туралы дастан”, “Қыз Жiбек” (1970ж) фильмдерi қазақ кино өнерiнiң алтын
қорынан орын алған туындылар.
Мүсiрепов – қазақ әдебиетiнде очерк, публицистика жанырларын дамытуға
да үлкен үлес қосты. Оның “Уақыт iздерi” (1977ж) еңбегi идеялық сонылығымен
ерекшелендi. Жазушы очерктерiнiң басты көпшiлiгi мазмұн тереңдiгiмен,
шынайы көркемдiгiмен өзi өмiр сүрген заманның талабына толық үндес келiп
отырды. Мүсiрепов 1970 жылдан күнделiк жазуды әдетке айналдырған. Оның
архивiнде (мұражайындағы) жазушының үш жүзден астам кiтапшалары сақталған.
1997 жылы Мүсiреповтың “Күнделiк” атты кiтабы жарық көредi
(құрастырған Ә.Нарымбетов). Жазушы қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының
дамуына зор үлес қосты. Оның әдебиет мәселелерi жайында жазған еңбектерi XX
ғасырдың 20-жылдарынан бастап өмiрiнiң соңғы кезеңiне дейiн мерзiмдi
баспасөз бетiнде қазақ, орыс тiлдерiнде үздiксiз жарияланып тұрды. Әдеби-
сын мақалалары “Суреткер парызы” (1970ж), “Заман және әдебиет” (1982ж),
“Дәуiр дидары” (1986ж), “Әдебиет - кәсiп емес өнер” (1987ж) атты
кiтаптарында жинақталып, жарық көрдi. Мұнда ол әдебиет пен өнердiң XX
ғасырдағы даму кезеңiне, сондай – ақ олардың жекелеген елеулi құбылыстарына
биiк позициялық тұрғыдан қарап, ғылымдық топшылаулар жасады. Әдебиет
тарихына талдау жасап, сөз өнерiнiң әрбiр табысын халықтың рухани
қазынасына қосылған құнды дүние ретiнде бағалады. Жоғары көркемдiк идея мен
шығармашылық шеберлiктi әдебиет пен өнердiң әрбiр туындысын талдау үстiнде
биiк, айнымас өлшем ретiнде ұстанып, әдеби шығарманың халықтық асыл мұра
болып қалуы үшiн белсендi түрде үздiксiз күреседi.
Көркем аудармада О.Генри, С.Тагарао, М.Горкий, М.Шолохов,
В.Василевская, И.Эренбург, У.Шекспир, А.Островский, Ж.Мальр, Я.Галан,
К.Симонов, А.Монов, А.Сафронов, А.Штейн, т.б. қаламгерлер пьесаларын қазақ
тiлiне аударды. Мүсiрепов белгiлi ғалым Г.Ломидзе атап көрсеткендей: Ол
көркем дәлдiкпен әрi үйлесiмдiлiкпен жұмыс iстейтiн өте нәзiк, өрнектi
шебер. Мүсiрепов қаламынан жанды бейне, тiрi пiшiн сомдалып, ол суреттеген
адам мiнез-құлқы мен құбылыстарға кең тыныс, ауқымдылық тән” суреткер
болды. Мүсiрепов – көрнектi қоғам, мемлекет қайраткерi. 1932 жылдың 4
шiлдесiнде ол республикаға танымал адамдармен бiрлесе отырып, халықтың
басына төнген аштық нәубетi жайында БКП (б) қазақ өлкелiк комитетiне
“Бесеудiң хатын” жолдады. Хаттың мазмұны мен көтерген келелi мәселесi
Мүсiреповтың қай кезеңде де болмасын халқының қамы үшiн күресiп, қоғам
алдындағы парызын адал орындаған азамат болғандығын айғақтай түседi.
(1990ж. Ғ.Мүсiрепов атындағы республикалық балалар мен жасөспiрiмдер
театыры “Бесеудiң хаты” спектакiлiн қойды, пьеса авторы – Ш.Мұртаза, Қоюшы
режиссер Р.Сейтметов).
Мүсiреповтың қоғам қайраткерi ретiндегi, қарапайым адам қатарындағы
адамгершiлiк ұстанымдарын айғақтайтын iс-қимылдары жетерлiк. Соның бiрi
1937 жылы Қазақстан Жазушылар одағындағы жиналыста тағдыры талқыға түсiп,
ұсталып бара жатқан Б.Майлинге араша түсiп, “Бейiмбет жау болса, мен де
жаумын” деген сөзi бүгiнгi күнi аңызға айналаған. Осының салдарынан ол
1938ж. партия қатарынан шығарылды. Ол сондай-ақ Азия және Африкаелдерi
жазушыларының Ташкент, Бейрут, Дели, Алматы конференцияларының белсендi
ұйымдастырушыларының бiрi болды. Жазушы бейбiтшiлiк күрескерi ретiнде
Алматы мен Мәскеуде ғана емес, Париж, Рим, Джакарта, Токио, Каир, т.б.
қалаларды өткен халықаралық конференцияларда сөз сөйлеп, күрделi
мәселелердi көтердi.
Сонымен қазақтың әдбиетінде өз жерін, елін, қазаынасын, баға жетпес
асылбақытында дейін жанын беруден тайсалмаған әрі өз өнерін кең шарықтатқан
ақын Ғабит Мүсірепов 1985 жылы дүниеден өтті. Оның артында көптеген мұра,
үлгі болар ізгі насихат сөздері, нақыл, санаға қонымды асыл сөздері қалды.
Қаламгердің жеке кітапханасы-мемиоралдық бөлімнің ажырамас бөлігі.
Мұражайда қаламгердің Қазақ солдаты романдарының кейіпкері ҚСмағұловтың
майданнан жазған хаты, Кеңе Одағының Батыры, ғалым М.Ғабдулиннің осы
романға жазған пікірі, Украйнадан, Чехославакиядан жеткен оқырмандар
лебізі, Кездеспей кеткен бір бейне прозалық поэмасы мен Оянған өлке,
Жат қолында романдары сақталған. Ақын сонымен қатар сыйлық иесі де
болған. КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болған. 1974-1975 эылдары Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің төрағасы қызметін атқарды. Қазақстан Мемлекет сфйлфғфнфң
иегері (1970 жылы), Қазақстан Ғылым академиясының Ш.Уалиханов атындағы
сыйлығын алды. Үш мәрте Ленин (1963.1972.1974 ж.ж.ж.), екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту (1957ж), Халықтар достығы (1982 ж) ордендерімен, көптеген
медальдарымен марапатталған. Жүз жылдық мерейтойына қарсаңында (2002 жылы)
Солтүстік Қазақстан облысындағы бір ауданға Астана қаласындағы көшелердің
біріне Ғ.Мүсірепов есімі берілді. Қазақ мемлекеттік Балалар мен
жасөспірімдер театрына есімі берілген, сонджай-ақ театр алдына ескерткіш-
мүсіні қойылған.
1.3 Қазақ әңгіме-повестеріндегі дискурс табиғаты
Қазіргі әдебиеттану ғылымындағы ықпалдастық пен өзара үндесулер онда
қалыптасып қалған тұжырым-қағидаларға өзгеше қарауды талап етеді. Қазақ
әдебиеті тарихындағы экспрессионизм, импрессионизм, экзистенциализм және
басқа да модернистік көзқарастардың мән-мағынасы мен орны туралы айтатын
уақыт жетті. Әрине, әңгіме бірден айрықша ұйымдастырылған ағымдар мен
бағыттардың болғандығы жайында бірден өрбімесе керек-ті, бірақ көркемдік
тұрғыдан талдап қорытылған әр түрлі тәсілдер туралы тұспалдап айтылған
ойлар бар. Мысалы, М.Әуезов қазақ әдебиетіндегі анархиялық нигилизм,
буржуазиялық индивидуализм үлгілері, формализм, натурализм жайында пікір
айтады [21, 411 б.].
Қазіргі филологиялық ғылымда дискурс пен оның табиғатын ашуға
байланысты пікірлер әр тарапты. Оған белгілі бір аядағы ағымдық тілдік
қызмет, тілдік байланыстар арқылы жасалатын мәтін, аяқталған тілдік
қарым-қатынас, оқиғалық аспектідегі мәтін тағы сол сияқты көптеген
анықтамалар беріледі. Сонда дискурс ұғымы тілдік қызметті де, мәтінді де,
мәтін аясын да, ойтолғамды да білдіретін көп қырлы термин. Яғни, бір сөзбен
айтқанда, дискурс мәтіннен басқа экстралингвистикалық факторларды (қоршаған
ортаны, ойтұжырымды, қағидалар мен адресаттың мақсатын) білдіретін күрделі
қарым-қатынастық құбылыс. Бұл жөнінде Л.Дж.Филлипс, М.В.Йоргенсен,
М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылған.
Қазақ прозасында поэтиканың әр түрлі типтерінің (феноменді,
импрессионистік, экспрессионистік, суреттеу) қолданысы, олардың әр түрлі
қатынастағы күрделі байланысқа түсуі сөз болғанда, М.Әуезов шығармашылығын
айналып өту мүмкін емес.
М.Әуезовтің алғашқы прозасын біржақты түсіндіруге келмейтініне
қолданыста бар әр түрлі пікірлер дәлел. Ең алдымен бұл жағдайда жазушының
адам өмірінің субстанционалды жақтарына табанды қызығушылық танытқанын
мойындау керек. Қаламгердің өткеннің мәдени құндылықтарына, рулық және
ұжымдық сананың қайнар көздеріне, кейіпкерлердің ортамен байланысына бет
бұруына бұрынғыдай сын көзбен ғана қарауға болмайды.
Әрине, бірден экзистенциализмді XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
тарихында қалыптасқан философиялық жүйе ретінде қабылдап, оның шығармашылық
әрекеттегі ролі туралы сөз қозғау орынсыз. Әйтсе де, өмір мен мәдениетке
өзгеше көзқарас, адамның шынайы және идеалды құбылыстарын өзінің жеке
болмысында бастан кешуі туралы сөз қозғауға болады. Оның үстіне еуропалық
және орыс суреткерлеріне де тән болған ойлаудың бұл түрі XX ғасыр басындағы
ұлттық прозаны, оның ішінде М.Әуезовтің алғашқы прозасын, осы арнадағы
зерттеудің өзектілігін көрсетеді. М.Әуезовтің шығармашылығындағы
философиялық сарындардың диалогы туралы мәселені арнайы талдау суреткер
шығармашылығының терең қабаттарын көруге мүмкіндік береді.
Адам мен әлем бірлігі – М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерінің басты
тақырыптарының бірі. Қорғансыздың күні, Жетім, Қыр суреттері және 20-
жылдары жазылған басқа да шығармаларды осы тұрғыдан қарастыру керек. Жазушы
бұл жерде өзі үшін екі тұрақты категорияны: мән мен құбылысты бөліп алатыны
және оларды қыр тұрғындарының ауыр өмірінде көрсету міндетін алға қоятынын
ерекше айта кеткен жөн. М.Әуезовтің аталған шығармаларын талдау оларда тап
осыған ұқсас рухани төмендеудің адам өрлеуімен кездесуі өтетін жолға
ұмтылыс байқалатынын көрсетеді. Қорғансыздың күні әңгімесіндегі Күшікбай
рухы мен Ғазизаның, Жетім әңгімесіндегі әже бейнесі мен Қасымның қарам-
қатынастарын да осылай түсіну керек.
Көркем шығармада адамның сыртқы түр тұлғасы, нақты іс қимылымен қатар,
жан әлемі, ішкі болмысы да өзара бірлікте көрінеді. Осы ретте зерттеуші
ғалым Г.Пірәлиева: Көркем прозаның сапасын арттыратын психологизм жүйесі
адамның ішкі рухани әлемі тереңдетіле бейнеленетін шығармаларға тән құнарлы
қасиет. Бұл ретте қаламгер қабілетінің даралық сипаты шешуші рөл атқармақ,
– дейді [22, 20 б.]. Адам мен көрнекі-кеңістік әлемнің бірлігі кем дегенде
екі әрекетті тұспалдайды: әлемге баратын жол мен оны қабылдау (әлемді
жандандыру) және өмірді күйзеліс ретінде түсіндіру. Қалтай мен оның серігін
кемпірдің аянышты әңгімесі де, Ғазизаның жоғалып кетуі де селт еткізбейді,
яғни күйзелістің болмауы оларды басқа қатарға қояды.
Жас Әуезов әлемі өмірге деген құштарлыққа толы, суреткердің дүниеге
деген сезімтал субъективтілік көзқарасының арқасында фактуралы сипатта.
Рухани тақырып өздігінен емес, кейіпкерлердің интенционалды күйзелісінен
басым болғанында ғана маңызды. Жердің, жанның, өмірдің жаңғыруы киелі
аруақтар Күшікбай мен Қасымның әжесінің бейнелері арқылы жүзеге аспай,
Рухқа орын жоқ, олар мұндағы болмыстың тар шеңберіне саяды.
М.Әуезов Қаралы сұлу, Қасеннің құбылыстары және Оқыған азамат
әңгімелерінде санадан тыс, түйсіксіз анархизмнен, адам психикасының
тереңінде ұзақ уақыт бойы мүлгіп жатқан хаостан шығатын қауіп туралы белгі
береді. Өзінің танылмаған, бағынбайтын менін әйгілеу, оны шексіз сүю
нысанына айналдыру немесе әр түрлі формада жатсыну бедел, кумир, билік пен
жұмбақ мәселелеріне байланысты.
Қасеннің құбылыстары – адам өмірінің мүмкіндіктерін өлшеудің
өзгеше көркем тәжірибесі. Құмарлықтың шырмауына, тұрмыс қажеттілігінің
қорлығына іліккені соншалық, өз-өздерін ұғына алмайтын адамдар үшін Қасен
психологиялық қақпан жүйесін құрады. Осындай шиеленісті жағдайда ішкі сезім
дағдарысы көп қырлы. Әлеуметтік әлемді жетілдіру үшін жасалған игі әрекет
принципінің өзінен түңілу кейіпкерді арсыз етеді.
Қаралы сұлу әңгімесінде құпиялылық мәселесі ерекше мағынаға ие
болады. Парадокс, алогизм, ұқсастық – айрықша символикалық тәсілдер, осы
тәсілдердің көмегімен кәдімгі сана кумирге қажетті психологиялық тәуелділік
тізбегін құрып береді. Беделді аналогияға болымсыз үлгі де қызмет ете
алады. Қарагөз портретіндегі бастысы – гиперреалистік форма, дерексіз
бейне, пиктографиялық таңба. Қарагөздің соңғы қылығы кәдімгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-6
І тарау. 20-30 жылдар прозасының ерекшелігі
1.1 20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар ... ... ..7-
11
1.2 Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11-17
1.3 Қазақ әңгіме-повестеріндегі дискурс
табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17-23
2 тарау. Ғабит мүсіреповтың символдық әңгімелері
2.1 Қыран жыры мен Өмір жорығы әңгімелеріндегі философиялық
түйін
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-25
2.2 Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі концептісінің лингвомәдени
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25-30
2.3 Сөз жоқ, соның іздері - символдық әңгімесінің ерекшелігі
... ... ... ...31-32
3 тарау. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34-35
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазан төңкерісінен кейін халықты, тіпті
әдеби-мәдени өмірді мінбешіл, белсенді, басбұзар идеялар билеп төстегені
белгілі. Саяси идеология адам рухын басып, жаншыды.
Қаламгер-қайраткерлердің төңкерістен кейінгі ахуалын А.Байтұрсынов дәл
көрсетіп берген: Қазақ баласын ұлтым, жұртым, бауырым деп үйреніп қалған
қазақтың бауырмал қалам қайраткерлері Октябрь өзгерісі болғанда бірден
интернационал (бейбауырмал) болып өзгере алмады, өзгелердей алымсақтан
бері коммунист, интернационалист едім деп айтуға аузы бармады. Сондықтан
бейбауырмалдық жолға қызмет қылып, басшылық қыла алмады. Бейбауырмалдық
жолында қаламмен қайрат етуін бейбауырмалдық жолындағы үкімет хош көрмейтін
болды. Сөйтіп, қазақ қалам қайраткерлерінің халінде дағдарыс болып,
өзгерістен бұрынғы қарқындары қайтып, тартыңқырап қалды [1].
Тоталитарлы қоғамда жаңалық, өзгеріс дегеннің өзі ең алдымен іс
арқылы емес, қауесет, дақпырт, өсек-аяң, дабыра, қаңқу сөз арқылы тарады.
Осындай айламен басқарудың құпия механизмі іске қосылды. Адам бойында бір-
бірінен көргенін, естігенін қайталау арқылы үрей мен қорқыныш, сенімсіздік
дағдысы қалыптасты. 1920-30 жылдар прозасын осы тұрғыдан зерттеу
шығармалардағы жасырын мағына, құпия сырларды ашуға көмектесетіні даусыз.
ХХ ғасырдың 20-жылдары – қаламгер-қайраткерлердің сөз өнеріне
бірыңғай ден қойған, батыл бетбұрыс жасаған кезеңі. Бұл жылдардағы
шығармаларды еске алсақ, жаңаша ойлау саясаты алға тартқан қоғамдық,
идеялық шығармашылық мәселелердің күнгейі мен көлеңкелі тұстары, кеңес
құрлысының қарқыны, әдебиеттің өркендеу жолындағы қилы көзқарас,
заңсыздықтар мен дөрекі социологиялық таным таразыға өлшенеді.
Көркем әдебиет, бір есептен, мәтін, ал мәтін – автор, оқырман және
мәдени контекст арасындағы диалог. Көркем шығарманы талдауда мәтінді танып-
талдаудың философиясының маңызы ерекше болған, бола да бермек. ...
прозадағы пәлсапалықтың ара салмағы мүмкіндігінше жоғары болуы тиіс. Егер
ол төмен болса, онда тақырыптың сол сәттегі көкейкестілігін көрсететін
шығарма уақыт өте келе өз қызығушылығын жоғалтады [2, 58 б.], - деп жазады
Ш.Айтматов.
Ең терең идеялар – қиын идеялар. Өнердің түбіне сорпа бетіндегі
майдай қалқыған түсінікті идея жетеді. Жазушының бір міндеті – ол идеяны
ашу емес, оны мұнартқа көміп, мұнармен бүркеу [3, 28 б.]. Демек,
жазушының айтайын дегенін оқушы қолына бірден ұстатуы мұрат емес.
Әдебиетте ойды ым, тұспалдау, ишара меңзей арқылы білдіру әбден сыйымды.
Осы тұрғыдан М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин
шығармаларын оқығанда, олардың барлығы бірдей кедей-кепшіктің шашбауын
көтеріп, белсенділігін мадақтауға арналмағанын аңғаруға болады. Аталмыш
қаламгерлердің 1920-30 жылдары жазған шығармаларынан өздеріне дейінгі
ұлттық прозадағы дәстүрлерде қайшылықты ойларды да анық көруге болады. Олар
сол кезеңдегі әдебиетте қалыптасқан дәстүрге сабақтаса бермейтін дүниелер
жазғанын, тіптен басқа көркемдік шешімдерге барғанын байқаймыз. Әңгіме
жанрында қалам сілтеген қаламгерлер осы қиын-қыстау заманда ұлт тағдыры,
елдегі саяси-әлеуметтік қайшылықтар, адам болмысы, оның ішкі жан дүниесінің
айналасындағы ортамен қабыспауы, рухани жадаулық сияқты мәселелерді күн
тәртібіне батыл қоя білді. Келер ұрпақ танып алар деген ниетпен астарлы
мағына, құпия символдар қолданды. Мұның өзі талдауға өзек болып отырған
кезең прозасының ерекшелігін байқатты.
Тақырыптың өзектілігі. 1920 жылдар – суреткер дүниетанымының бір сәт
дағдарып, жан-жақтан туындаған сұрақтарға жауап іздеп аласұрған кезеңі. Ақ
пен қызыл болып екіге жарыла бөлінген дүниенің қай жағына болсын сын көзбен
қарай отырып, ұлт мүддесін бірінші кезекке қоя білген ұлтжанды азаматтар
заман қайшылығын шығармаларына арқау етті. Осындай астан-кестен, аумалы-
төкпелі заман тудырған, адамның ақылына сыймайтын, мағынасыз жаңа тәртіпті
қабылдай алмаған суреткерлердің басты мақсатына модернистік бағыт
қағидалары сәйкес келген еді. Себебі ұлт мүддесін қорғауды социалистік
реализм әдісі аясында қарастыру қиын болатын. Сөйтіп, жаңа заман жағдайында
өмір сүріп жатқан халықтың өткенінен қол үзіп, болашағы бұлдырлана
бастағанын сезген жазушылар әр түрлі шартты поэтикалық тәсілдерге бара
бастағанын зерделеуге болады. Осы орайда аталмыш жылдардағы қазақ прозасы
әлемдік әдеби ағымдағы жетекші бағыттардың бір тармағы – экзистенциалистік
дәстүрдің адам мәселесін шешудегі, соған ұмтылысындағы орнына да көңіл
бөлді.
1920-30 жылдардағы қазақ прозасы тақырыптық-жанрлық тұрғыдан біршама
талданып, ғылыми еңбектерде жан-жақты қарастырылғанымен, әлі де болса
жаңаша бағамдауға зәру. Сондықтан ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
прозасындағы құпиялылық, ишара, астар мен символ, дискурс мәселелері туралы
арнайы зерттеу жүргізіп, жете назар аударатын тұстар жеткілікті екендігі
дау тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әдебиеттану ғылымында осы уақытқа дейін
өткен ғасырдың бас кезіндегі әдебиет тарихы аз сөз болған жоқ. Бүгінгі
күнде көптеп жазылып жатқан зерттеулерді былай қойғанда, әдебиеттің осы
кезеңіне деген қызығушылық, ізденіске деген талпыныстар ғасыр басында-ақ
байқала бастаған еді. ХХ ғасырдың бас кезіндегі әдебиетке арналған алғашқы
оқулық-зерттеу еңбек – С.Мұқановтың ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті (1932)
атты кітабы. Кейінгі жарық көрген еңбектердің ішінен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі әдебиетті танып білуде Е.Ысмайыловтың ХХ ғасырдағы қазақ
әдебиеті (1941), Б.Кенжебаевтың Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы
демократ жазушылары (1958), ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті (1976),
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты шығарған Қазақ әдебиетінің
тарихы (1965), ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті (1994),
Б.Шалабаевтың Қазақ прозасының тарихы (1968), С.Қирабаевтың
Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері (1995), Т.Кәкішевтің Қазақ әдебиеті
сынының тарихы (1994), Ш.Елеукеновтың Мағжан (1995), Р.Нұрғалидің
Әуезов және Алаш (1997), Т.Есембековтың Драматизм и казахская проза
(1997), З.Бисенғалидің ХХ ғасыр басындағы қазақ романы (1997),
А.Ісмақованың Возвращение плеяды (2002) тәрізді зерттеулердің маңызы бар.
Жалпы осы кезге дейін ХХ ғасырдың басындағы әдебиет жеке шығарма
немесе жеке жазушы шығармашылығына өзіндік баға беру тұрғысынан көбірек
зерттеліп келгені шындық. Әрине, әдебиеттегі зерттеу жалпыдан жалқыға,
немесе керісінше жүретін үдеріс екені де анық. Көркемдік амал-тәсілдердің,
бейне жасау мен тіл көркемдігінің жұмсалу аясын тереңірек қарастыру қазіргі
әдебиеттану ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі.
Көркем образдар жүйесіндегі символ туралы алғашқы тұжырымдарды
ежелгі дүние және орта ғасыр ойшылдары Аристотель, Платон, әл-Фарабидің
поэтика туралы ой-пікірлерінен табуға болады. Сол сияқты Г.В.Ф.Гегель,
К.Г.Юнг, А.Ф.Лосев, Ц.Тодоров, А.Белый, К.Д.Бальмонт, Вяч.Иванов [5] және
т.б. шетел және орыс ғалымдарының символ мен символизм теориясына қатысты
әдеби-теориялық және философиялық еңбектерінде бұл көркемдік категория жан-
жақты зерттеледі.
Қазақ әдебиеттануында символды көркемдік амал-тәсілдің бірі ретінде
алғаш рет А.Байтұрсынов Әдебиет танытқышында [6] бөліп қарастырады. Осы
құбылысқа берілген бағалы да құнды пікірлер Х.Досмұхамедов, Ж.Аймауытов,
Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов, З.Ахметов, Б.Майтанов, Х.Әдібаев, А.Жовтис,
Б.Толмачевтің [7] еңбектерінде айтылады.
Символ-концепт туралы дербес қарастырған зерттеулердің қатарында
А.Бақтыбаеваның [8], символ поэтикасы туралы Б.Жетпісбаеваның [9],
символдың поэзияда көріну ерекшелігі туралы Л.Мұсалының [10] кандидаттық
диссертацияларын атаған абзал. Ал символ турасында арнаулы жүйелі зерттеу
ретінде Б.А.Жетпісбаеваның Символ в движении литературы [11] атты
монографиясын атай аламыз. Ал, Ж.К.Қаракөзованың Казахская культура и
символ [12] зерттеуінде символ мәдениеттану тұрғысынан қарастырылған.
Зерттеудің мақсаты. Ғ.Мүсіреповтың 1920-30 жылдардағы шығармалары
бойынша көркем мәтіннің астарына бойлап, қазіргі теориялық тұжырымдар
тұрғысынан талдауды мұрат еттік. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі
міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- экспрессионизм, импрессионизм, экзистенциализм сияқты әдеби-
эстетикалық жүйелердің 1920-30 жылдардағы қазақ прозасына әсер-ықпалын,
қолданысын, олардың әр түрлі қатынастағы күрделі байланысын көрсету;
- 1920-жылдардағы шағын прозаның дамуындағы жаңашылдық үрдістерді
анықтау;
- жетекші ұғымдардың астарлы қабаттарының әдеби шығармадағы көркемдік
қызметін пайымдау;
- Шолпанның күнәсі, Оқыған азамат, Қаралы сұлу әңгімелеріндегі
сананың кейіпкерге айналуының құпия мағыналарын қарастыру;
- символды жанр ретінде, яғни, әңгіменің символға айналуын
Ғ.Мүсіреповтің Қыран жыры, Өмір жорығы әңгімелері мысалында қарастыру;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі ретінде отандық және
шетел әдебиеттанушылардың дискурс пен символға қатысты еңбектері
пайдаланылды.
Зерттеу нысаны. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында жазылған шағын проза
үлгілері және Ғ.Мүсіреповтің жекелеген әңгімелері алынды.
Зерттеудің әдісі. Курстық жұмысты жазу барысында алға қойылған мақсат
пен міндеттерді орындау үшін интертекстуалдық, салыстырмалы және
типологиялық талдау әдістері қолданылды.
І тарау. 20-30 жылдар прозасының ерекшелігі
1.1 20-30 жылдар прозасындағы астарлы мағына және құпия сырлар
20-жылдардағы қазақ әдебиеті толымды ізденістермен басталғаны
белгілі. Патша цензурасы тыйым салып, ой-пікірі жарық көре алмаған
қаламгерлердің бірқатары осы тұста сөз еркіндігін пайдаланды. Әдебиет
дамуының бағдары, міндеттері жайында кең көлемде пікірлесу өріс алды. Ақын-
жазушылар да қалаған, жанына жақын тақырыпқа шығармалар жазды. Алайда 1925
жылы Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралы қаулының шығуы,
әдебиеттің партия ықпалына түсуі мұндай еркіндікке тез тұсау салды. Осы
тұстағы әдебиет туралы ой-пікірлер де, бұрыннан бері бағасын ала алмай
келген шығармалар да бүгін жаңаша бажайлауды керек етеді.
Ұлттық әдебиеттегі үдеріс төркінін, ондағы шығармашыл күштердің
арақатынасын терең ұғынбай, әдеби шығармаға баға беру күрделі. Әдебиет адам
баласына ой саларлық, көркем ғибрат берерлік мектеп болса, өз міндетін
орындағаны. Әдебиет кеңес тұсында да тап осы міндетті атқаруға тиіс еді,
бірақ белгілі ықпалдың күшімен таза идеологияға көбірек бой алдырды.
Көркемдікпен ұғынылатын дүниелер тікелей үгітпен жасалды.
Қазақтың көркем прозасы, негізінен, 20-жылдардан туып, қалыптасты.
Кезең ішіндегі тарихи оқиғалар легінің қабаттасуы, адам тағдырының
күрделілігі, поэзияның ауқымына сыймастай өзгерістердің молдығы прозаның
дамуын жеделдетті. 1917 жылғы төңкерістен кейін-ақ бұрын болмаған проза
түрлерінің баспасөз беттерінде көріне бастауы, осы жылдары олардың
қарқынмен өрістеуі бұған дәлел.
1920-30 жылдары өмірге келген көркем дүниелер қаламгерлер талантының
қандай қатал тыйымдарға қарамастан, өз мүмкіндігін көрсетуге жол таба
білді.
Осы дәуірдегі қазақ прозасын дамытуға алғашқы күннен бастап қызмет
еткен, оның шағын жанрларын жетілдіруде зор еңбек сіңірген жазушы –
Бейімбет Майлин. Б.Майлин шығармашылығы – 1920-30 жылдардағы ел өмірінің
тұнып тұрған болмысы мен тарихы, алмағайып заманның трагедиясы. Реалист
жазушы есебінде болған, кейбіреулер натурализмге жақындататын Биағаң
прозасында мүлдем бөлек сипаттағы астарлы мағына көп.
Шығарманы символикалық сипат тұрғысынан зерттеуде жазушының Қара
шелек әңгімесі мол мүмкіндік береді. Әңгімені тереңірек үңіліп оқысақ,
астарында үлкен философиялық проблема жатқанын көреміз. Қара шелек – адам
құқығын аяқ асты еткен, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын
жаппай босқынға, аштық пен қуғын-сүргінге ұшыратқан, зорлап
отырықшылдандырып, соңында колхозға кіруден басқа жол қалдырмаған
авторитарлық, деспоттық қылмыстық істі әшкерелейтін дүние. Әңгіме соңында
біз екі бүктеліп, түбі аламайымен сөгіліп жатқан қара шелекті көреміз.
Бұл - адамның жеке меншік малына, затына қол сұғудың нәтижесі. Осы бір ғана
деталь арқылы Б.Майлин маңызды қоғамдық байламдар жасайды, колхоздастыруға
деген ішкі қарсылығын астарлы түрде жеткізген.
М.Әуезов суреткер ретінде әлі де біз үшін жұмбақ, өйткені барлық нағыз
дарынды бірден танып, түсініп кете алмайсыз: қаламгер шығармашылық тұлға
ретінде қаншалықты дара болса, оған баға беру де соншалықты қиын. Жазушының
құпиялы шығармаларының ішінде әлі де шешімін таппаған, әділ бағасын
алмағаны Қаралы сұлу, Қасеннің құбылыстары, Оқыған азамат және
Қорғансыздың күні әңгімелері болып табылады.
Қорғансыздың күні әңгімесінің атауынан-ақ қаламгердің қорғансыз адам
тағдырын суреттейтінін, оның трагедиямен аяқталатынын іштей сезіп отырамыз.
Жазушы шығарманың қалай аяқталатынын, яғни оқиға барысын, тұспалмен-ақ
оқырманға алдын-ала білдіреді. Әдебиет зерттеушісі Ы.Дүйсенбаев
қорғансыздар өміріне төнгелі тұрған қауіп туралы: ... Шағын кіріспенің
өзінен-ақ қорқынышты оқиғаның төнгенін сезініп, дегбірсізденгендей боласыз.
Күннің райы да, табиғат ерекшелігі де көңілдегі күдікті күшейте түседі
[13, 4-5 бб.].
М.Әуезовке дейін қазақ прозасында адам психологиясының автор
идеалымен сабақтас келетін пейзаж жоқ еді. Зерттеуші Р.Нұрғали де:
Пейзажды, диалогты, монологты адам психологиясын ашудың ұтымды тәсілі
ретінде пайдалану – Әуезовтің жазушылық ерекшеліктерінің бірі, [14, 7 б.]
– деп нақтылайды.
М.Әуезовтің сомдаған әйел кейіпкерлер жүйесінен олардың өзіндік
ерекшеліктері танылады. Жазушының Қорғансыздың күні шығармасында
суреттелетін үш әйел – тағдыр тәлкегінің, ескілікті заманның құрбандары.
Өзінің бейнелік айқындығымен, трагедиялық сипатының тереңдігімен Ғазиза
Шекспирдің әйелдер бейнесімен, Островскийдің Катеринасымен қатар тұра
алады [15, 313 б.].
Әңгімедегі кебін – өлімге, қазаға байланысты ғана айтылады. Яғни,
бұл үйдегі қорғансыз, қауқарсыз адамдардың еш шарасы, үміті жоқ екендігін
осындай астарлы сөздер арқылы білдіреді. Ойын нақтылып айтпаса да,
ишарамен, меңзеумен жеткізеді. Қорғансыз аруақ, қорғансыз мекен, қорғансыз
жандар образы тұтасып, қорғансыз қалайын деп тұрған қазақ даласына деген
автор көзқарасын айғақтайды.
Астарлы ойдың шығармадағы тағы бір көрінісі – бейіт, мола бейнесі.
Автордың бейітке көңіл бөлуі шығармадағы астарлы ойдан хабар бергендей.
Моланы, бейітті суреттеу қазақ салтындағы аруақ ұғымымен, аруақты пір тұту,
аруаққа жалбарынумен тығыз байланысты.
Жаралы жандардың ауыр халін суреттеген жазушы Ғазиза өлімімен кедей
ауылының ауыр тұрмысын қыстың аязды, боранды күндерімен қат-қабат алады.
Қаралы сұлу – қаламгердің өнер туындыларының ішіндегі үздігі,
жауһарының бірі болып табылады. Әуезовтің Қарагөзі типтік бейне емес.
Қаралы сұлу әңгімесінің тақырыбы дәстүрлі әйел теңсіздігін суреттеуден
басқа. Рух пен тәннің күресі суреттелген шығарма жер, мал, меншік, билік
туралы күрес жүріп жатқан дәуірде жарық көрді. Қазақ топырағында, көшпенді
салт-санасында Қаралы сұлудан басқа әйелдің сезім иірімдеріне, құпия жан
сырына тереңдеп барған шығарма жоқ шығар. Осы шығармадағыдай адамның жан
азабын, ішкі күйзелісін, жұмбақ психологиясын нәзіктікпен, барынша
әулиелікпен сезіне алу – кез-келген жазушының еншісіне тие бермейтіні рас.
Қарагөздің бар болмысын сезініп-қабылдау таланттың кемелдігінің берген
жемісі. Қарагөз трагедиясын М.Әуезов барынша табиғилықпен қабылдаған.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында топос, эмблема деген ұғымдар
жатсынбай қолданысқа кіруде. Бұлар нақты, қалыпты жағдайлардан абстрактілі,
терең, астарлы мән туғызады да, автордың дербес стилін танытады [16, 280
б.]. Әңгіме бастауынан арна алатын қара түбіріне бітетін сөздер
шығарманың өне бойында жиі қайталана орын алған. Түр-түске байланысты
қара эпитеті әр алуан тіркестерде жаңа экспрессивті реңкті иеленіп,
Қарагөз басындағы қасіретті күйдің сан орамды символына айналады. Аталмыш
шығармадағы қара жыланды да нәпсінің, азғырудың символы деп қарастыруға
болады. Автор бір жылан арқылы-ақ үлкен мағынаны меңзеп тұр. Әңгімеде
Қарагөздің өзі де нәпсіні осылай атағанын айтады. Осы келтірілген
мысалдардан автордың кейіпкер қиналысының себебін де осы нәпсімен
түсіндіретінін көруге болады. Қара жыландай нәпсі мен Қарагөздің арпалысы –
осы шығармадағы басты идеяны дамытатын негізгі ой көрінісі.
Зерттеуші А.Ісмақова: Қазақ прозасында алғаш рет қоғамның қайшылығы,
адам санасының патологиялық бейнесі, трагедиялық ахуалы, қырқысқан
күштердің құрбандығы, адам сезімінің табиғилығы дағдарысты күйде
бейнеленді. Адам концепциясының мұндай көрінісі өткен ғасырдағы Т.Манн,
Г.Гессе, М.Әуезов шығармаларында көрініс беріп модернизм мен реализмнің
ұштастығында бейнеленді, - деп жаңаша ой түйеді [17, 195 б.].
1920-30 жылдардағы қоғам болмысын М.Әуезов “оқығандар образы” (Оқыған
азамат, Сөніп-жану, Кінәмшіл бойжеткен) арқылы да ашты. Қоғамдық-
саяси, әлеуметтік шиеленістердің тіні Ақтай, Жұмағұл, Ғайша, Ғаббастар
образымен астасып жатты. Шешілмей жатқан проблемалар, елдің мұң-мүддесі, ел
басына күн туған кездегі дағдарыс осы әңгімелерде айқын ашылған.
Қазақ әдебиетінде осы тұста жарық көрген бірқатар шығармаларға оқыған,
жаңа адамдардың бейнесі әр қырынан арқау болады. Мәселен, С.Садуақасовтың
Күлпәш, Күміс қоңырау, Салмақбай-Сағындық сияқты әңгімелерінде қала
мен ауыл өмірінің өзгеше сипаттары суреттеледі. Бұл жөнінде Смағұл
Садуақасұлының ғұмырбаянын, әдеби-көсемсөздік мұрасын алғаш зерттеген ғалым
Д.Қамзабекұлы былай дейді: ... қоғам түзелген шақта Смағұлдың прозалық
шығармалары қайта баспа бетін көріп, талдана бастады. 1990 жылы Жалын
журналының 3 санына филология ғылымының кандидаты Б.Дәрімбетов Ағып өткен
бір жұлдыз деген мақала жазып, қайтаркердің ғұмырбаян деректеріне, артында
қалған көсемсөздеріне, көркем шығармаларына шолу жасады. Зерттеуші Смаұлдың
Күміс қоңырау повесімен халықты қайта қауыштырды. Сондай-ақ, 1993 жылы
Б.Дәрімбетов Смағұлдың таңдамалы шығармаларын құрастырып, жазушының
Салмақбай-Сағындық, Күлпәш атты тағы екі прозалық туындысын қалың
оқырманға жеткізді [18, 86-87 бб.]. Сейілбек пен Қошқарбай хаттары,
Сәлиманың аянышты тағдыры Күміс қоңырау повесінің сюжеттік желісін
құраған. Сәлима еркіндікті аңсаған қыз. Орысша оқып, күміс қоңыраулатып
келген Сейілбектің етегінен ұстағанда Сәлима қолы бостандыққа жеткендей
өзін еркін ұстайды. Бірақ ол үміті ұзаққа бармаған. Сейілбектің жылтыраған
сыртқы көрінісіне алданған Сәлима жәбір көріп, ойлаған мақсатына жете
алмай, орта жолда қалады.
Оқыған, қалада білім алған жігіттердің типтері әр алуан. Осындай
оқыған азаматтың біреуі – Сөніп-жану әңгімесіндегі Сыздық. Оның ауылдағы
әйелін ұмыттырып, сымбатты орыс әйеліне еліккен себебін зерттеуші
М.Арнаудов көркем шығармада кездесетін басты кейіпкерлердің ішінде ұнамсыз
мінез-құлықтылар да басты кейіпкер бола алатындығын айтады [19, 68 б.].
М.Әуезовтің осы талдауға өзек болған шығармаларындағы кейіпкерлердің қай-
қайсыда қоғамдық-әлеуметтік ортада тоғышар, пендешілік сипаттарымен
танылады. 20-30 жылдардағы көркем туындыларда оқыған, көзі ашық
азаматтардың орныққан бейнесі мүлдем жаңа сипатта өрістейді.
Символикалық сипат – әңгіме еңсесін биікке көтеретін факторлардың
бірі. Мұнда қаламгер айтпақ ойын көзге ұрардай жарқыратып, ашып тастамайды,
көлегейлеп, астарлап, символмен, меңзеумен, шағын деталь арқылы, астарлы
метафора көмегімен, тұспалдап, ишарамен, емеурінмен ұсынады.
Қазақ прозасында ойды символикамен жеткізу әдісін батыл игерген
жазушының бірі – Мұхтар Әуезов. Алғашқы әңгімесіндегі сарындар кейіннен
Әуезовтің көптеген туындыларында қайта өрбіп, дамып отырады. Жазушылықтың
бастапқы кезеңіндегі туындылардың ортақ сипаты – трагизм, әлеуметтік
қақтығыстар, адамның ішкі әлеміндегі қайшылықтар – осының баршасында
келісім, бірлік, ат кекілін кесіп кету, морт сыну, өліммен тыну бар.
М.Әуезов қоғамдық-әлеуметтік құбылыстарды, антагонистік қайшылықтарды
сұсты, реалистік, трагедиялық шығармалар арқылы шынайы бейнеледі. Сондай
туындыларының бірі – Көксерек повесі. ...Біздің әдебиетімізде
философиялық символика М.Әуезов шығармаларынан басталады. Көксерек – осы
арнаның басы [20, 120 б.] деп, сыншы С.Әшімбаев айтқандай, ұлы қаламгердің
бұл туындысы ойды символикамен жеткізу әдісін батыл игерудің жемісі
іспетті. Автор ойын жарыққа шығарудың тәсілі ретінде символиканы қолдануы
әбден заңды.
Қаламгердің осы повесі жайлы әр кезеңде жазылған зерттеулер біршама
мол. Солардың ішінде туындының көркемдік қуатын, тілдік ерекшелігін, сөз
шымырлығын, құрылымдық даралығын саралаған зерттеушілердің қатарында
М.Қаратаев, Ы.Дүйсенбаев, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, М.Мырзахметовтерді атауға
болады. Хикаяттағы образ бен символға байланысты кезінде жаңа, құнды
пікірлер айтқан академик Р.Нұрғали болды. Туындының көлемі шағын болса да,
жазушының оған көп мағына сыйдыра білгендігі, бірер деталь арқылы көп сыр
аңғартатындығы туралы дәлелді тұжырымдар келтіре отырып, ғалым
Көксеректің әрбір тарауына дербес сипаттама береді, талдау жасайды.
Көксерек әлем әдебиетінің осы бағыттағы Джек Лондон, Эрнест
Хемингуэй, Эдгар По, Марсель Пруст шығармаларымен көркемдік шеберлiгi
жағынан шығармашылық бәсекеге түсе алатыны даусыз. Повестi оқығанда
әсіресе, Канада жазушысы Э.Сетон-Томпсонның Виннипег қасқыры мен ағылшын
жазушысы Д.Лондонның Ақ азуы арасындағы ұқсастықтарды бiрден байқауға
болады.
Повесть сюжеті Құрмаш өлімімен аяқталып тұр. Автордың шығарманы
Құрмаштың трагедиялық өлімімен аяқтауының себептері астарлы. Осындағы
қатыгездік, жауыздық, сатқындық мәселелерінде қоғамдағы ахуалдың көлеңкесі
тұрғандай.
Көксерек шығармасының көркемдігі әлі қанша буынды тамсандырады.
Қорғансыздың күніндегі символика тәсілі Көксеректе тереңдейді. Өзінің
апогейіне көтеріледі. Көксеректі қазбалай түссең, оның көркемдігі
алдыңыздан өзгеше кеңістік ашатындай.
Дәстүр мәселесі кең ұғым. Әр ел әдебиетінде сандаған дәстүрлер туып,
оның озығы бертінге дейін жетіп отырады. Кейiнгi жазушының өзінің алдындағы
жазушыдан үнемі үйренiп отыратыны сөзсiз. Осы тұрғыдан келгенде М.Әуезов
шығармаларында шеберлiктiң биiк үлгісi танылды.
Жалпы қазақ прозасында философиялық, психологиялық шығармалардың
өмірге келiп, қалыптасуына үлкен еңбек сіңірген - М.Әуезов болса, оның
көркемдік дәстүрге айналып, терең тамырланып өркен жаюына кейiнгi буынның
да елеулi еңбектерi бар.
1.2 Ғабит Мүсіреповтің өмірі және шығармашылығы, қазақ әдебиетіндегі
орны
Қазiргi қазақ әдебиетiнiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi – Ғабит Махмұтұлы
Мүсiрепов ұлттық өнерi тарихындағы зор тұлға. Тәжiрибиелi қаламгер қырық
жыл еңбек еткен творчествалық жолында тек қазақ әдебиетi ғана емес, бүкiл
көп ұлтты совет әдебиетiнiң асыл қорына үлес болып қосылған құнарлы
туындылар бердi. Қазақ совет әдебиетiнiң қалыптасуында үлкен рль атқарған
әңгiме, пьеса, романдары халық өмiрiнiң ең бiр елеулi кезеңдерiн – қазақ
қоғамындағы әлеуметтiк құбылыстарды, дала кедейiнiң рухани өзгерiстерiн,
халқымыздыңжаңа замандағы жаңғырыпжасау жолын бейнелейдi. Анығырақ айтсақ,
ол еңбекшi бұқараның таптық сана сезiмiнiң оянуын, тап күресiн, 1916 жыл
дүрбелеңiн, азамат соғысы мен Ұлы Отан соғысын адам мен қоғам басындағы,
махаббат пен достықты жырлайды.
Туған әдебиетiмен бiрге түлеген жазушы шығармалары советтiк өмiр
шындығымен, даңқты замандастарымыздың ерлiк iсiмен тыныстаған. Қаламгердiң
өз өмiрi мен творчествасы қайта туған қазақ халқының жаңарған әдебиетiнiң
тарихымен тығыз байланысты. Шағын әңгiме, новелладан бастап, салалы роман
мен кесек драма жазған Ғабит Мүсiрепов творчествасы қазақ әдебиетiнiң
професионалдық биiк дәрежесiне, кең құлашына,философиялық тереңдiгiне,
байтақ өрiсiне, қоғамдық зор маңызына да айқын айғақ.
Ғабит Мүсiрепов – ана тiлiнiң ел таныған ерен жүйрiгi. Оның сөз
гүлiнiң жұпар иiсi, сөйлемқұрудағы зергерлiк өнерi, мүдiрiссiз жазу мәнерi
ана тiлi сұлулығын паш етiп, ерекше бiр ләззат бередi, шебер жазудағы да,
қатардағы оқушыға да Ғабит Мүсiрепов шығармасы эстетикалық әсер етедi.
Ғабит Мүсiрепов творчествалық өсу жолының үш негiзгi белеңiн белгiлеуге
болады. Алғашқы кезең-шамамен 1928-1932 жылдар.Жас жазушы сол тұста елде
болып жатқан революциялық өзгерiске үн қосып, “Тулаған толқындар”, “Өмiр
ертегiсi”, “Көк үйдегi көршiлер” сияқты повестерiн жазады.
Әлеуметтiк iрi уақиғаларды шығармаларына арқау етедi. Бұл жас
таланттың қанаттану кезеңi едi.
Екiншi кезең - 1932-1938 жылдар. Жазушы жас қазақ совет әдебиетiне
жаңалық болып қосылған әңгiмелер (“Талпақ танау”, “Шұғыла”, ана туралы цикл
т.б.)мен “Қыз Жiбек” атты музыкалық драма (кейiн либреттоға айналған),
“Амангелдi” пьесасының алғашқы вариантын (М.Майлинмен бiрiгiп) жазады. Осы
алты-жетi жыл iшiнде жазушы ұлттық әдебиетiмiзге елеулi орын ала бастайды.
Шығармаларында айтарлықтай жаңалық, өзгеше көркемдiк байқалады - әдебиетке
өз бейнелеу құралын, өз бояу - өрнегiн ала келедi.
1939 жылы жарық көрген “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” трагедиясынан Ғабит
Мүсiреповтың творчествалық ең жемiстi, кемелденген шағы – үшiншi кезеңi
басталады. Ұлттық өнерiмiзде өзiнiң үлкен орны бар, өзiне ғана тән стиль,
өрнек-бояу, сүйiктi тақырыбы бар көрнектi реалист ретiнде қалыптасқан
қаламгер әдебиетке мол жаңалық әкелген классикалық туындылар бередi, проза
мен драматургиялық жанрыныңкөркейе гүлденуiне айтарлықтай үлес қосады.
Есiмi Одақ көлемiне кеңiнен әйгiлi болған, көп ұлтты совет әдебиетiнiң
көрнектi қайраткерлерiнiң бiрi – Ғабит Мүсiрепов шығармалары шет ел
тiлдерiне де аударылды.
Ғабит Махмұтұлы Мүсiрепов 1902 жылы наурыз айында қазiргi Солтүстiк
Қазақстан облысы Жамбыл ауданында, кедей шаруа отбасында туған. Ауыл
молдасынан оқып.әдебиетпен таныса бастаған Ғабит 1917 жылы Қостанай оязының
Обаған болысындағы екі сыныпты орыс мектебiне оқуға түседi. Ғабит тұңғыш
ұстазы – қазақтың белгiлi педагог ақыны Бекет Өтетiлеуiов шәкiртiне
әдебиеттi сүйiп өсуге көп ықпалын тигiзген. Балалық жазушылық жақсы талабын
байқаған Бекет Өтетiлеуов Ғабитке қамқорлық жасап, осы мектепте бiтiрген
соң Пресногорьковтегi жоғары бастауыш училищеге түсуiне көмектеседi.
Училищеде Ғабит Мүсірепов А.С. Пушкин, М.Ю. Лермантов т.б. ақындардың
шығармаларымен қатар тұңғыш рет А.М.Горький, В.Г. Короленка, Дж. Лондон
сияқты прозаиктердiң кiтаптарын оқиды. Н.В. Гогольдiң бейнелi сөзi ерекше
әсер етедi. Училищенi Ғабит Мүсiрепов 1921 жылы бiтiредi.
1923 жылдың қыркүйегiнде Ғ.Мүсiрепов Орынбор қаласындағы рабфакқа
оқуға түседi. Рабфакта оқып жүрген кезiнде ол әлем әдебиетiнiң
классиктерiмен танысып, Л.Толстой, А.Чехов, Н.Гоголь, М.Горький
шығармаларын үңiле, қызыға оқиды. Алғашқы қалам таратқан кезi де осы жылдар
(1925 жылы “Едiге” деген қысқа ғана әңгiмесiн “Еңбекшi қазақ” газетiнде
жариялайды).
Рабфактi бiтiрiп (1926), Ғ.Мүсiрепов бiр жыл Омск қаласындағы ауыл
шығармашылық академиясында оқиды. Академиясындағы тәжiрибе учаскiсiндегi
жұмысты қорытып, “Американ бидайығы” кiтапшасын шығарып, “Тулаған толқында”
атты повесiн жаза бастайды. Жас жазушышың болашағынан үмiт күттiрген бұл
туындылар азаматтық тақырыпты толғайды. “Тулаған толқында” повесi сюжеттiк
құрылысының босаңдығына қарамастан, жас қаламгердiң пейзаждық, юморлық,
диолог жасағыштық шеберлiктерiн байқатып, суреткерлiк қырын танытқан
шығармасы болды.
1927 – 1928 жылдары Бурабай орман шаруашылығы техникумында оқытушы
болып қызмет iстейдi. Осы уақыттан бастап, өмiрден алған әсер, көзбен
көрген оқиға, жаңа өмiр, жаңа мәдениет үшiн күрес таңдалып, екшелiп келiп
көркем сөз өрнегiне түсе бастайды.
Ғ.Мүсiрепов 1928 жылдан бастап совет, партия, баспасөз орындарында
әртүрлi қызметте болады. Қазақстан баспасының бас редакторы; 1933 жылы
Қазақ АССР Оқу халық комиссариатының өнер секторының меңгерушiсi, 1934 –
1935 жылдары әуелi аз уақыт “Қазақ әдебиетi”, кейiн “Социалистiк Қазақстан”
газетiнiң бас редакторы: 1936 жылы БК (б) П Қазақ өлкелiк Комитетiнiң
баспасөз бөлiм меңгерушiсiнiң орынбасары, 1937 жылы Қазақстан Орталық
партия Комитетiнiң саяси – ағарту бөлiмiнiң меңгерушiсi сияқты қызметтер
атқарған. Ғ.Мүсiрепов 1938 жылдан 1955 жылға дейiн бiрыңғай творчествалық
еңбекпен айналысады.
1955 – 1966 жылдар арасында Ғ.Мүсiрепов Қазақстан Орталық партия
Комитетiнiң органы “Ара–Шмель” атты сатиралық журналдарының бас редакторы
Қазақстан Жазушылар одағының бiрiншi секретары қызметiн атқарып, 1966
жылдан кейiн бiрыңғай творчествалық жұмыспен шұғылдануда. Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигi Ғ.Мүсiрепов 1962 жылы СССР Жоғары Советiнiң
депутаты болып сайлынды. Академик – жазушы әрi үлкен қоғам қайраткерi
Ғ.Мүсiрепов – Азия – Африка елдерi қоғамының президиум мүшесi. Ол Жапония,
Египет, Алжир, Италия т.б. көптеген елдердi аралады. Бұл сапарларында
социалистiк реализм әдебиетiн насихаттауға мол еңбек еттi, шет елдермен
мәдени, әдеби достық қарым – қатынасты нығайтуға өз үлесiн қосып келедi.
Мүсiрепов әңгiме жанрының өркендеуiне де үлкен үлес қосты. Алғашқы
шығармаларынан-ақ жазушылық шеберлiгiмен танылды. “Қос шалқар” (1929),
“Көк үйдегi көршiлер”(1929), “Өмiр ертегiсi” (1930), “Алғашқы адымдар”
(1932), “Шұғыла” (1934), “Ұздiксiз өсу” (1934), “жайлау жолында” (1936),
“Тұтқын қыз” (1938), “Жеңiлген Есрафил” (1939), т.б. әңгiме, повестерiнде
еңбек адамдарының қиындыққа толы қажырлы өмiрi мен азамат соғысы,
ұжымдастыру кезiндегi дүрбелең оқиғалар легi суреттеледi. Мүсiрепов әр
кезеңде жазылған ана тақырыбындағы туындыларында қазақ әйелiнiң жиынтық
бейнесiн жасады. Көптеген әңгiме, новеллаларында Әйел – Ананың бейнесiн
асқақтатып, әлем әдебиетiндегi Әйел – Ана тұлғаларының галереясын байыта
түстi. Ол “Ананың анасы” (1933), “Өлiмдi жеңген ана” (1933), “Ашынған
ана”, “Ананың арашасы” (1934), “Ер ана” (1942), “Ақлима” (1944), “Әмина”,
“Ана жыры”, “Ана” шығармалары арқылы сөз өнерiне жаңа көркемдiк Ана жайында
жазылған алғашқы әңгiмелерi М.Горький сарынында алынғанымен, ана бейнесi
қазақы қасиеттерiмен көркем өрнектелген. Мүсiрепов қаламынан туған Қапия,
Ақлима секiлдi ана образдары арқылы қазақ өмiрiнiң шынайы көрiнiстерi
сипатталады. Мүсiреповтың алғашқы романы – “Қазақ солдаты”. 1945 жылы
“Қазақ батыры” деген атпен жарық көрген повесiн жазушы өңдеп, толықтырып,
1950 ж. қайта жариялады. Бұл шығарма бүкiл қазақ әдебиетiнiң проза
саласында екінші – дүниежүзiлiк соғыс тақырыбына арналған тұңғыш туынды
және қазақ әдебиетiндегi соғыс тақырыбында жазылған таңдаулы шығармалардың
санатынан лайықты орынын алған аса елеулi еңбек болды. Ромаанның басты
кейiпкерi – Қайрош Сарталиевтың протатипi Қайырғали Смағұлов 1941-45
жылдардағы соғысқа бастан-аяқ қатысып, Кеңес Одағының батыры атағына ие
болған адам. Соғыс кезiнде халықтың басқыншыларға қарсы патриоттық
сезiмiмен күресiн шынайы бейнелеген романда жазушы өзiндiк шығармашылық
өрнекпен отты жылдардың көркем шежiресiн жасады. Нақтылы кейiпкерлердiң
жинақталған бейнесi арқылы бүкiл халықтың, елдiң ерлiк бiтiмiн көрсеттi.
“Оянған өлке” (1953ж) тарихи романда қазақ халқының ХIХ ғасырдағы өмiрi
үлкен суреткерлiкпен өрнектелген, қазақ жерiне өндiрiс орындарының орнай
бастауы сипатталған.шығармада жазушы ескiлiктi әдет-ғұрыпты сынап, кейбiр
кертартпа дәстүрлердiң қазақ даласында азая бастағандығын көрсеттi. Қазақ
топырағындағы Қарағанды шахтасымен Ақбұйрат мыс қорыту зауытының құрылуы
мен жаңа өмiрге ұмтылған адамдар тағдыры, характер шиеленiстерi, түрлi
қақтығыстар барлығы романда көрiнiс тапты. Үш томға лайықталған еңбектiң
алғашқы кiтабы Жұман мен Игiлiк секiлдi қазақ байларының, орыс байларымен
жан-жақты көрсету арқылы қазақ даласының бүкiл бiр дәуiрiн суреттейдi.
Көркем философиялық талғауы басым роман қазақ прозасының шоқтығы биiк
туындысы ретiнде танылды. “Оянған өлкенiң” заңды жалғасы болып табылатын
“Жат қолында” (1984) романы 30 жылдан соң жарық көрдi.
Бұл кiтапты өз алдына дербес шығарма деуге де болады. Өйткенi романда
суреттелген өмiр кезеңi де жаңа, кейiпкерлерi де соны, Роман көрiнiс
ошақтарын ағылшындар мен франсуздардың билеп-төстеуiмен сол тұстағы
(ХIХғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы) халық тұрмысын тарихи тұрғыдан
терең бейнелеуiмен, Орталық Қазақстан өңiрiндегi әлеуметтiк өмiрдiң
шындығын кең ауқымда байыпты түрде суреттеумен құнды. Жазушы бейнелеп
отырған дүбiрлi оқиғаларға толы тарихи мезгiл сол тұста өмiр сүрген
жекелеген адамдардың сомдаған тұлғалары, сан алуан әрекеттерi, тағдырлары
арқылы оқырманның көңiл айнасынан өтiп, көз алдына елестеп отырады.
Көлемдi романдармен қатар Мүсiрепов прозада шағын жанырды да дамыта
түстi. “Автобиографиялық әңгiме” (1956), “Этнографиялық әңгiме” (1956),
“Сөз жоқ соның iзлерi” (1962), “Өмiр жорығы” (1963), “Айгүл қойшының бiр
күнi” (1964), “Айжан қойшының түндерi”, “Бiрiншi фонтан”, “Қыран жыры”
(1967), “Жапон балладасы” (1967) т.б. шығармаларында сан түрлi мәселелердi
көтерiп, әрқилы образдарды жасады. Оның “Кездеспей кеткен бiр бейне” повесi
(1966 ҚР Мемл. Сыйл., 1970) – классикалық шығарма. Повест Мүсiреповтің
шынайы сөз зергерi ретiндегi қаламгерлiк қарымын, талант қуатын танытты.
Қара сөзбен жазылған поэма iспеттi бұл шығармада азаматтық ерлiк пен
ақындық асыл өнер, адамгершiлiк пен махаббат терең лиризiмен әсем
өрнектелген. Адам бейнесiн, мiнез-құлқын, iс-әрекетiн әдемi штрих-
детальдармен беруде жазушы iрi көркемдiк табысқа жеткен. Бас кейiпкер
Еркебұланның жiгерлi тұлғасы, оның рухани әлемнiң алуан сырлары көркемдiк
бояумен әсем өрнектелген. Оның протатипi ретiнде ақын Сейфуллин алынған.
Терең лиризммен, сан түрлi сезiм толқындарымен тебiрене жырланған Еркебұлан
бейнесi қазақ әдебиетiндегi ұнамды образдар қатарын байытып, сөз өнерiне
үлкен жетiстiк саналды. Қаламгердiң көп iзденiс, үлкен дайындықпен келген
образы – Ұлпан бейнесi (“Ұлпан” романы, 1947ж), ол-қазақ әдебиетiндегi
қайталанбас, оқшау тұрған әдеби образ. Өзiнiң бар ерекшелiгiмен,көркемдiк
бiтiмiмен, эстетикалық әсер – күшiнiң молдығымен көрiнетiн Ұлпан бейнесiн
жазушы өмiр бойы iштей дайындалып, көп iзденiп, толғанғаны байқалады. Ол
күнделiгiнде: “Менiң ойымда Ұлпан 40 жыл бiрге жасасып жүрдi. Мен ол
бейненi әр қырынан көрсетуге тырыстым – ойы, сезiмi, сырт суретi жас кезi,
есейген кезi, мiнезi, мейiрiмi, т.б.” деп жазды. Шығармадағы Ұлпан мен
Есеней ойдан шығарылған образдар емес, тарихта болған адамдар. Сонымен
қатар туынды арқауына алынған XIX ғасырдың екінші-жартысындағы қазақ
халқының әлеуметтiк – тарихи өмiрi тарихи жан-жақты зерделенiп, iрiктелген
оқиға, мәлiметтер.
Мүсiреповтың драматургия саласына сiңiрген еңбегi де орасан зор. Оның
“Қыз Жiбек” (1939ж), “Ақан серi - Ақтоқты” (1941ж), “Қозы Көрпеш – Баян
сұлу” (1939ж) пьесалары лиро-эпостық жырлар негiзiнде туындаған.
Фольклорлық шығармалардың идеялық, тақырыптық желiсiн сақтай отырып, ол тың
өрнектi дүниелер жасады. Жазушы пьесалары қазақ театыры репертуарынан
тұрақты орын алды. Тарихи тұлғалар өмiрiнен “Амангелдi” (1939 ж,)“Ақан серi
- Ақтоқты” (1942ж), “Болашаққа аманат”, “Қыпшақ қызы Аппақ”, “Қайран
Майра”, атты драмалық шығармалар жазды. Мүсiрепов драматургиясы шиеленiскен
әлеуметтiк тартысқа құрылған, қимыл-әрекеттерi ширақ, диологтар дәлме –
дәл, монологтары ақындық пафоспен рухтанған серпiндi, тiлi құнарлы да
бейнелi: осы қасиеттер кейiпкерлер характерлерiн терең ашуда қолайлы қызмет
атқарған. Сценарийiн Б.Майлин, В.Ивановпен бiрiгiп жазған “Амангелдi”
фильмi (1938ж) қазақ кино өнерiнiң алғашқы баспалдағы саналса, “Махамбет
туралы дастан”, “Қыз Жiбек” (1970ж) фильмдерi қазақ кино өнерiнiң алтын
қорынан орын алған туындылар.
Мүсiрепов – қазақ әдебиетiнде очерк, публицистика жанырларын дамытуға
да үлкен үлес қосты. Оның “Уақыт iздерi” (1977ж) еңбегi идеялық сонылығымен
ерекшелендi. Жазушы очерктерiнiң басты көпшiлiгi мазмұн тереңдiгiмен,
шынайы көркемдiгiмен өзi өмiр сүрген заманның талабына толық үндес келiп
отырды. Мүсiрепов 1970 жылдан күнделiк жазуды әдетке айналдырған. Оның
архивiнде (мұражайындағы) жазушының үш жүзден астам кiтапшалары сақталған.
1997 жылы Мүсiреповтың “Күнделiк” атты кiтабы жарық көредi
(құрастырған Ә.Нарымбетов). Жазушы қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының
дамуына зор үлес қосты. Оның әдебиет мәселелерi жайында жазған еңбектерi XX
ғасырдың 20-жылдарынан бастап өмiрiнiң соңғы кезеңiне дейiн мерзiмдi
баспасөз бетiнде қазақ, орыс тiлдерiнде үздiксiз жарияланып тұрды. Әдеби-
сын мақалалары “Суреткер парызы” (1970ж), “Заман және әдебиет” (1982ж),
“Дәуiр дидары” (1986ж), “Әдебиет - кәсiп емес өнер” (1987ж) атты
кiтаптарында жинақталып, жарық көрдi. Мұнда ол әдебиет пен өнердiң XX
ғасырдағы даму кезеңiне, сондай – ақ олардың жекелеген елеулi құбылыстарына
биiк позициялық тұрғыдан қарап, ғылымдық топшылаулар жасады. Әдебиет
тарихына талдау жасап, сөз өнерiнiң әрбiр табысын халықтың рухани
қазынасына қосылған құнды дүние ретiнде бағалады. Жоғары көркемдiк идея мен
шығармашылық шеберлiктi әдебиет пен өнердiң әрбiр туындысын талдау үстiнде
биiк, айнымас өлшем ретiнде ұстанып, әдеби шығарманың халықтық асыл мұра
болып қалуы үшiн белсендi түрде үздiксiз күреседi.
Көркем аудармада О.Генри, С.Тагарао, М.Горкий, М.Шолохов,
В.Василевская, И.Эренбург, У.Шекспир, А.Островский, Ж.Мальр, Я.Галан,
К.Симонов, А.Монов, А.Сафронов, А.Штейн, т.б. қаламгерлер пьесаларын қазақ
тiлiне аударды. Мүсiрепов белгiлi ғалым Г.Ломидзе атап көрсеткендей: Ол
көркем дәлдiкпен әрi үйлесiмдiлiкпен жұмыс iстейтiн өте нәзiк, өрнектi
шебер. Мүсiрепов қаламынан жанды бейне, тiрi пiшiн сомдалып, ол суреттеген
адам мiнез-құлқы мен құбылыстарға кең тыныс, ауқымдылық тән” суреткер
болды. Мүсiрепов – көрнектi қоғам, мемлекет қайраткерi. 1932 жылдың 4
шiлдесiнде ол республикаға танымал адамдармен бiрлесе отырып, халықтың
басына төнген аштық нәубетi жайында БКП (б) қазақ өлкелiк комитетiне
“Бесеудiң хатын” жолдады. Хаттың мазмұны мен көтерген келелi мәселесi
Мүсiреповтың қай кезеңде де болмасын халқының қамы үшiн күресiп, қоғам
алдындағы парызын адал орындаған азамат болғандығын айғақтай түседi.
(1990ж. Ғ.Мүсiрепов атындағы республикалық балалар мен жасөспiрiмдер
театыры “Бесеудiң хаты” спектакiлiн қойды, пьеса авторы – Ш.Мұртаза, Қоюшы
режиссер Р.Сейтметов).
Мүсiреповтың қоғам қайраткерi ретiндегi, қарапайым адам қатарындағы
адамгершiлiк ұстанымдарын айғақтайтын iс-қимылдары жетерлiк. Соның бiрi
1937 жылы Қазақстан Жазушылар одағындағы жиналыста тағдыры талқыға түсiп,
ұсталып бара жатқан Б.Майлинге араша түсiп, “Бейiмбет жау болса, мен де
жаумын” деген сөзi бүгiнгi күнi аңызға айналаған. Осының салдарынан ол
1938ж. партия қатарынан шығарылды. Ол сондай-ақ Азия және Африкаелдерi
жазушыларының Ташкент, Бейрут, Дели, Алматы конференцияларының белсендi
ұйымдастырушыларының бiрi болды. Жазушы бейбiтшiлiк күрескерi ретiнде
Алматы мен Мәскеуде ғана емес, Париж, Рим, Джакарта, Токио, Каир, т.б.
қалаларды өткен халықаралық конференцияларда сөз сөйлеп, күрделi
мәселелердi көтердi.
Сонымен қазақтың әдбиетінде өз жерін, елін, қазаынасын, баға жетпес
асылбақытында дейін жанын беруден тайсалмаған әрі өз өнерін кең шарықтатқан
ақын Ғабит Мүсірепов 1985 жылы дүниеден өтті. Оның артында көптеген мұра,
үлгі болар ізгі насихат сөздері, нақыл, санаға қонымды асыл сөздері қалды.
Қаламгердің жеке кітапханасы-мемиоралдық бөлімнің ажырамас бөлігі.
Мұражайда қаламгердің Қазақ солдаты романдарының кейіпкері ҚСмағұловтың
майданнан жазған хаты, Кеңе Одағының Батыры, ғалым М.Ғабдулиннің осы
романға жазған пікірі, Украйнадан, Чехославакиядан жеткен оқырмандар
лебізі, Кездеспей кеткен бір бейне прозалық поэмасы мен Оянған өлке,
Жат қолында романдары сақталған. Ақын сонымен қатар сыйлық иесі де
болған. КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болған. 1974-1975 эылдары Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің төрағасы қызметін атқарды. Қазақстан Мемлекет сфйлфғфнфң
иегері (1970 жылы), Қазақстан Ғылым академиясының Ш.Уалиханов атындағы
сыйлығын алды. Үш мәрте Ленин (1963.1972.1974 ж.ж.ж.), екі мәрте Еңбек
Қызыл Ту (1957ж), Халықтар достығы (1982 ж) ордендерімен, көптеген
медальдарымен марапатталған. Жүз жылдық мерейтойына қарсаңында (2002 жылы)
Солтүстік Қазақстан облысындағы бір ауданға Астана қаласындағы көшелердің
біріне Ғ.Мүсірепов есімі берілді. Қазақ мемлекеттік Балалар мен
жасөспірімдер театрына есімі берілген, сонджай-ақ театр алдына ескерткіш-
мүсіні қойылған.
1.3 Қазақ әңгіме-повестеріндегі дискурс табиғаты
Қазіргі әдебиеттану ғылымындағы ықпалдастық пен өзара үндесулер онда
қалыптасып қалған тұжырым-қағидаларға өзгеше қарауды талап етеді. Қазақ
әдебиеті тарихындағы экспрессионизм, импрессионизм, экзистенциализм және
басқа да модернистік көзқарастардың мән-мағынасы мен орны туралы айтатын
уақыт жетті. Әрине, әңгіме бірден айрықша ұйымдастырылған ағымдар мен
бағыттардың болғандығы жайында бірден өрбімесе керек-ті, бірақ көркемдік
тұрғыдан талдап қорытылған әр түрлі тәсілдер туралы тұспалдап айтылған
ойлар бар. Мысалы, М.Әуезов қазақ әдебиетіндегі анархиялық нигилизм,
буржуазиялық индивидуализм үлгілері, формализм, натурализм жайында пікір
айтады [21, 411 б.].
Қазіргі филологиялық ғылымда дискурс пен оның табиғатын ашуға
байланысты пікірлер әр тарапты. Оған белгілі бір аядағы ағымдық тілдік
қызмет, тілдік байланыстар арқылы жасалатын мәтін, аяқталған тілдік
қарым-қатынас, оқиғалық аспектідегі мәтін тағы сол сияқты көптеген
анықтамалар беріледі. Сонда дискурс ұғымы тілдік қызметті де, мәтінді де,
мәтін аясын да, ойтолғамды да білдіретін көп қырлы термин. Яғни, бір сөзбен
айтқанда, дискурс мәтіннен басқа экстралингвистикалық факторларды (қоршаған
ортаны, ойтұжырымды, қағидалар мен адресаттың мақсатын) білдіретін күрделі
қарым-қатынастық құбылыс. Бұл жөнінде Л.Дж.Филлипс, М.В.Йоргенсен,
М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылған.
Қазақ прозасында поэтиканың әр түрлі типтерінің (феноменді,
импрессионистік, экспрессионистік, суреттеу) қолданысы, олардың әр түрлі
қатынастағы күрделі байланысқа түсуі сөз болғанда, М.Әуезов шығармашылығын
айналып өту мүмкін емес.
М.Әуезовтің алғашқы прозасын біржақты түсіндіруге келмейтініне
қолданыста бар әр түрлі пікірлер дәлел. Ең алдымен бұл жағдайда жазушының
адам өмірінің субстанционалды жақтарына табанды қызығушылық танытқанын
мойындау керек. Қаламгердің өткеннің мәдени құндылықтарына, рулық және
ұжымдық сананың қайнар көздеріне, кейіпкерлердің ортамен байланысына бет
бұруына бұрынғыдай сын көзбен ғана қарауға болмайды.
Әрине, бірден экзистенциализмді XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
тарихында қалыптасқан философиялық жүйе ретінде қабылдап, оның шығармашылық
әрекеттегі ролі туралы сөз қозғау орынсыз. Әйтсе де, өмір мен мәдениетке
өзгеше көзқарас, адамның шынайы және идеалды құбылыстарын өзінің жеке
болмысында бастан кешуі туралы сөз қозғауға болады. Оның үстіне еуропалық
және орыс суреткерлеріне де тән болған ойлаудың бұл түрі XX ғасыр басындағы
ұлттық прозаны, оның ішінде М.Әуезовтің алғашқы прозасын, осы арнадағы
зерттеудің өзектілігін көрсетеді. М.Әуезовтің шығармашылығындағы
философиялық сарындардың диалогы туралы мәселені арнайы талдау суреткер
шығармашылығының терең қабаттарын көруге мүмкіндік береді.
Адам мен әлем бірлігі – М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерінің басты
тақырыптарының бірі. Қорғансыздың күні, Жетім, Қыр суреттері және 20-
жылдары жазылған басқа да шығармаларды осы тұрғыдан қарастыру керек. Жазушы
бұл жерде өзі үшін екі тұрақты категорияны: мән мен құбылысты бөліп алатыны
және оларды қыр тұрғындарының ауыр өмірінде көрсету міндетін алға қоятынын
ерекше айта кеткен жөн. М.Әуезовтің аталған шығармаларын талдау оларда тап
осыған ұқсас рухани төмендеудің адам өрлеуімен кездесуі өтетін жолға
ұмтылыс байқалатынын көрсетеді. Қорғансыздың күні әңгімесіндегі Күшікбай
рухы мен Ғазизаның, Жетім әңгімесіндегі әже бейнесі мен Қасымның қарам-
қатынастарын да осылай түсіну керек.
Көркем шығармада адамның сыртқы түр тұлғасы, нақты іс қимылымен қатар,
жан әлемі, ішкі болмысы да өзара бірлікте көрінеді. Осы ретте зерттеуші
ғалым Г.Пірәлиева: Көркем прозаның сапасын арттыратын психологизм жүйесі
адамның ішкі рухани әлемі тереңдетіле бейнеленетін шығармаларға тән құнарлы
қасиет. Бұл ретте қаламгер қабілетінің даралық сипаты шешуші рөл атқармақ,
– дейді [22, 20 б.]. Адам мен көрнекі-кеңістік әлемнің бірлігі кем дегенде
екі әрекетті тұспалдайды: әлемге баратын жол мен оны қабылдау (әлемді
жандандыру) және өмірді күйзеліс ретінде түсіндіру. Қалтай мен оның серігін
кемпірдің аянышты әңгімесі де, Ғазизаның жоғалып кетуі де селт еткізбейді,
яғни күйзелістің болмауы оларды басқа қатарға қояды.
Жас Әуезов әлемі өмірге деген құштарлыққа толы, суреткердің дүниеге
деген сезімтал субъективтілік көзқарасының арқасында фактуралы сипатта.
Рухани тақырып өздігінен емес, кейіпкерлердің интенционалды күйзелісінен
басым болғанында ғана маңызды. Жердің, жанның, өмірдің жаңғыруы киелі
аруақтар Күшікбай мен Қасымның әжесінің бейнелері арқылы жүзеге аспай,
Рухқа орын жоқ, олар мұндағы болмыстың тар шеңберіне саяды.
М.Әуезов Қаралы сұлу, Қасеннің құбылыстары және Оқыған азамат
әңгімелерінде санадан тыс, түйсіксіз анархизмнен, адам психикасының
тереңінде ұзақ уақыт бойы мүлгіп жатқан хаостан шығатын қауіп туралы белгі
береді. Өзінің танылмаған, бағынбайтын менін әйгілеу, оны шексіз сүю
нысанына айналдыру немесе әр түрлі формада жатсыну бедел, кумир, билік пен
жұмбақ мәселелеріне байланысты.
Қасеннің құбылыстары – адам өмірінің мүмкіндіктерін өлшеудің
өзгеше көркем тәжірибесі. Құмарлықтың шырмауына, тұрмыс қажеттілігінің
қорлығына іліккені соншалық, өз-өздерін ұғына алмайтын адамдар үшін Қасен
психологиялық қақпан жүйесін құрады. Осындай шиеленісті жағдайда ішкі сезім
дағдарысы көп қырлы. Әлеуметтік әлемді жетілдіру үшін жасалған игі әрекет
принципінің өзінен түңілу кейіпкерді арсыз етеді.
Қаралы сұлу әңгімесінде құпиялылық мәселесі ерекше мағынаға ие
болады. Парадокс, алогизм, ұқсастық – айрықша символикалық тәсілдер, осы
тәсілдердің көмегімен кәдімгі сана кумирге қажетті психологиялық тәуелділік
тізбегін құрып береді. Беделді аналогияға болымсыз үлгі де қызмет ете
алады. Қарагөз портретіндегі бастысы – гиперреалистік форма, дерексіз
бейне, пиктографиялық таңба. Қарагөздің соңғы қылығы кәдімгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz