«Информатика» пәнінен практикалық жұмыстар
1. Информатика және информация
2. Санау жүйесі. Екілік, сегіздік, ондық, он алтылық санау жүйелері
3. MS DOS операциялық жүйесі. Ішкі және сыртқы командалар.
4. Norton Commander қабықша бағдарламасы
5. Norton Commander қабықша бағдарламасында каталогтар, файлдармен жұмыс
6. Windows операциялық жүйесі. Шартбелгілермен және терезелермен жұмыс істеу.
7. MS Word мәтіндік редакторы
8. MS Word редакторында мәтінді форматтау
9. MS Word редакторында кесте енгізу
10. MS Word редакторында кестемен жұмыс
11. Формула редакторы
12. Excel электрондық кестесінде кесте құру, оны сақтау.
13. Функцияны кестелеу
14. Excel электрондық кестесіндегі сан форматтары. Стандартты функциялар. Электрондық кестедегі деректерді баспаға шығару.
15. Матрицаларды өңдеуде Excel функцияларын қолдану
16. Басқару есептерін шешуді автоматтандыру
17. Excel электрондық кестесінде диаграмма тұрғызу
18. Электрондық кестедегі деректер қоры
19. MS Access деректер қорында кесте құру
20. Кестелер арасындағы байланысты орнату
21. Деректерді іріктеу және фильтрлеу
2. Санау жүйесі. Екілік, сегіздік, ондық, он алтылық санау жүйелері
3. MS DOS операциялық жүйесі. Ішкі және сыртқы командалар.
4. Norton Commander қабықша бағдарламасы
5. Norton Commander қабықша бағдарламасында каталогтар, файлдармен жұмыс
6. Windows операциялық жүйесі. Шартбелгілермен және терезелермен жұмыс істеу.
7. MS Word мәтіндік редакторы
8. MS Word редакторында мәтінді форматтау
9. MS Word редакторында кесте енгізу
10. MS Word редакторында кестемен жұмыс
11. Формула редакторы
12. Excel электрондық кестесінде кесте құру, оны сақтау.
13. Функцияны кестелеу
14. Excel электрондық кестесіндегі сан форматтары. Стандартты функциялар. Электрондық кестедегі деректерді баспаға шығару.
15. Матрицаларды өңдеуде Excel функцияларын қолдану
16. Басқару есептерін шешуді автоматтандыру
17. Excel электрондық кестесінде диаграмма тұрғызу
18. Электрондық кестедегі деректер қоры
19. MS Access деректер қорында кесте құру
20. Кестелер арасындағы байланысты орнату
21. Деректерді іріктеу және фильтрлеу
Инрорматика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау, түрлендіру, жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен әдістерін зерттейтін комплексті ғылым.
«Информация» термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымдарды білдіретін information сөзінен шыққан.
Біз өзімізге қажетті информацияны оқулық пен кітаптардан, газет-журналдардан, теледидар хабарлары мен кинофильмдерден ала аламыз. Информация кез-келген түрде бізге белгілі-бір мағлұматтар немесе не болып жатқаны туралы деректер береді.
Түрлі объектілер, құбылыстар мен процестер жөніндегі жалпы мағлұматтарды информация дейді. Информация алу дегеніміз – бізді қоршаған құбылыстар мен объекттердің өзара байланыстары, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы жөнінде нақты мағлұматтар мен мәліметтер бере алу деген сөз.
Сонымен, информация – белгілі-бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мағлұматтар. Информация түрлері: мәтін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, электр сигналдары, магниттік жазба және т.б.
Информацияның өлшем бірліктері – бит, байт, килобайт, мегабайт, гигабайт. 0 мен 1-ден тұратын екілік сан таңбалары бит деп аталады. Бит ағылшын тіліндегі bit (binary digit - екiлiк танба) деген қысқарған сөз. Компьютерде қолданылатын символдық таңбаларды бейнелейтін сегіз разрядты екілік санды байт (ағылшынның byte деген сөзінен) деп аталады.
Әрбір таңба компьютер жадынан 1 байт орын алады. Мысалы, әр жолда 60 таңба (бос орындармен қоса алғанда), ал әр парақта 40 жол (1,5 интервал үшін) болатынын ескерсек, бір стандарт өлшемді параққа шамамен 2400-2600 байт информация сияды.
1 байт=8 бит
1 килобайт=1024 байт
1 мегабайт=1024 килобайт
1 гигабайт=1024 мегабайт
Дербес компьютер мынадай негізгі құрылғылардан тұрады:
Монитор – информацияны бейнелейтін құрылғы.
Пернетақта – информацияны компьютерге қолдан енгізуге мүмкіндік беретін құрылғы.
Жүйелік блок – информацияны сақтауға арналған құрылғы.
Ол енгізілген информацияны сақтайды, өңдейді, құрылғыларды бір-бірімен байланыстырып басқарады.
«Информация» термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымдарды білдіретін information сөзінен шыққан.
Біз өзімізге қажетті информацияны оқулық пен кітаптардан, газет-журналдардан, теледидар хабарлары мен кинофильмдерден ала аламыз. Информация кез-келген түрде бізге белгілі-бір мағлұматтар немесе не болып жатқаны туралы деректер береді.
Түрлі объектілер, құбылыстар мен процестер жөніндегі жалпы мағлұматтарды информация дейді. Информация алу дегеніміз – бізді қоршаған құбылыстар мен объекттердің өзара байланыстары, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы жөнінде нақты мағлұматтар мен мәліметтер бере алу деген сөз.
Сонымен, информация – белгілі-бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мағлұматтар. Информация түрлері: мәтін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, электр сигналдары, магниттік жазба және т.б.
Информацияның өлшем бірліктері – бит, байт, килобайт, мегабайт, гигабайт. 0 мен 1-ден тұратын екілік сан таңбалары бит деп аталады. Бит ағылшын тіліндегі bit (binary digit - екiлiк танба) деген қысқарған сөз. Компьютерде қолданылатын символдық таңбаларды бейнелейтін сегіз разрядты екілік санды байт (ағылшынның byte деген сөзінен) деп аталады.
Әрбір таңба компьютер жадынан 1 байт орын алады. Мысалы, әр жолда 60 таңба (бос орындармен қоса алғанда), ал әр парақта 40 жол (1,5 интервал үшін) болатынын ескерсек, бір стандарт өлшемді параққа шамамен 2400-2600 байт информация сияды.
1 байт=8 бит
1 килобайт=1024 байт
1 мегабайт=1024 килобайт
1 гигабайт=1024 мегабайт
Дербес компьютер мынадай негізгі құрылғылардан тұрады:
Монитор – информацияны бейнелейтін құрылғы.
Пернетақта – информацияны компьютерге қолдан енгізуге мүмкіндік беретін құрылғы.
Жүйелік блок – информацияны сақтауға арналған құрылғы.
Ол енгізілген информацияны сақтайды, өңдейді, құрылғыларды бір-бірімен байланыстырып басқарады.
1. Е.Қ.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Дәулетқұлов. Информатикадан 30 сабақ. – Алматы: Шартарап, 1998
2. С.Бобкина, Б.Жұмаділдин. Компьютерде жұмыс істеуді үйренейік. – Алматы: Медиа Пресс, 2003
3. Е.Қ.Балапанов, Б.Бөрібаев. Информатикадан 30 сабақ. – Алматы: Джагамбек и С, 1999
4. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Р.Дүзбаева. Power Point программасын пайдалану: лабораториялық практикум. – Алматы: 1999
5. Microsoft Windows 95. Дополнительные возможности. Шаг за шагом: Практ.пособ./Пер. с англ. – М:ЭКОМ, 1997
6. Электронный офис: в 2-х томах / Каратыгин С.А., Тихонов А.Ф., Долголаптаев Г.В., Ильина М.М., Тихонова Л.Н. – М: Восточная книжная компания, Бином, 1997
7. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Р.Дүзбаева. Excel 97 кестелік процессоры: әдістемелік құрал. – Алматы: 1999
8. Информатика. Под.ред. Н.В.Макаровой – М: Финансы и статистика, 1997
9. Ю.Шафрин. Основы компьютерной технологии. – М: АБФ, 1997
10. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, М.Балабекова. Word мәтін редакторы: лабораториялық практикум. – Алматы: 1999
2. С.Бобкина, Б.Жұмаділдин. Компьютерде жұмыс істеуді үйренейік. – Алматы: Медиа Пресс, 2003
3. Е.Қ.Балапанов, Б.Бөрібаев. Информатикадан 30 сабақ. – Алматы: Джагамбек и С, 1999
4. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Р.Дүзбаева. Power Point программасын пайдалану: лабораториялық практикум. – Алматы: 1999
5. Microsoft Windows 95. Дополнительные возможности. Шаг за шагом: Практ.пособ./Пер. с англ. – М:ЭКОМ, 1997
6. Электронный офис: в 2-х томах / Каратыгин С.А., Тихонов А.Ф., Долголаптаев Г.В., Ильина М.М., Тихонова Л.Н. – М: Восточная книжная компания, Бином, 1997
7. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, Р.Дүзбаева. Excel 97 кестелік процессоры: әдістемелік құрал. – Алматы: 1999
8. Информатика. Под.ред. Н.В.Макаровой – М: Финансы и статистика, 1997
9. Ю.Шафрин. Основы компьютерной технологии. – М: АБФ, 1997
10. Е.Балапанов, Б.Бөрібаев, Г.Мадьярова, М.Балабекова. Word мәтін редакторы: лабораториялық практикум. – Алматы: 1999
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Туран - Астана университеті
Инженерлік - экономикалық факультет
Ақпараттық технологиялар кафедрасы
Информатика пәнінен СӨЖОБ сабағына арналған
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Астана 2010
ӘОЖ 004 (075.8)
ББК 32. 973 Я7
Құрастырғандар: ф-м.ғ.к.,доцент Оспанов Н.М., аға оқытушы Г.И. Серикбаева,
оқытушы А.Ж. Анетова.
Информатика пәнінен СӨЖОБ сабағына арналған
әдістемелік нұсқау
Астана: Туран - Астана, 2010ж., 90 бет.
Әдістемелік нұсқау ҚР ғылым және Білім министірлігі оқу-әдістемелік
бірлестігі бекіткен жоғарғы оқу орындарының студенттеріне Информатика
пәнінің типтік бағдарламасы негізінде құрастырылған.
Пікір жазғандар:
Бакытжан А.Б. – ф.м.ғ.к., доцент, Туран - Астана университеті
Туран - Астана университетінің әдістемелік кеңесінің шешімі бойынша
баспаға ұсынылған.
№___ мәжіліс хатынан _________2010ж.
Туран – Астана, 2010ж.
СӨЖОБ №1
1. Информатика және информация
Жұмыстың мақсаты: Информатика пәні және информация ұғымы туралы
түсінік беру.
Инрорматика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау, түрлендіру,
жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен әдістерін зерттейтін комплексті
ғылым.
Информация термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген
ұғымдарды білдіретін information сөзінен шыққан.
Біз өзімізге қажетті информацияны оқулық пен кітаптардан, газет-
журналдардан, теледидар хабарлары мен кинофильмдерден ала аламыз.
Информация кез-келген түрде бізге белгілі-бір мағлұматтар немесе не болып
жатқаны туралы деректер береді.
Түрлі объектілер, құбылыстар мен процестер жөніндегі жалпы
мағлұматтарды информация дейді. Информация алу дегеніміз – бізді қоршаған
құбылыстар мен объекттердің өзара байланыстары, құрылымы немесе олардың бір-
біріне қатысуы жөнінде нақты мағлұматтар мен мәліметтер бере алу деген сөз.
Сонымен, информация – белгілі-бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс)
туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мағлұматтар. Информация
түрлері: мәтін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, электр сигналдары,
магниттік жазба және т.б.
Информацияның өлшем бірліктері – бит, байт, килобайт, мегабайт,
гигабайт. 0 мен 1-ден тұратын екілік сан таңбалары бит деп аталады. Бит
ағылшын тіліндегі bit (binary digit - екiлiк танба) деген қысқарған сөз.
Компьютерде қолданылатын символдық таңбаларды бейнелейтін сегіз разрядты
екілік санды байт (ағылшынның byte деген сөзінен) деп аталады.
Әрбір таңба компьютер жадынан 1 байт орын алады. Мысалы, әр жолда 60
таңба (бос орындармен қоса алғанда), ал әр парақта 40 жол (1,5 интервал
үшін) болатынын ескерсек, бір стандарт өлшемді параққа шамамен 2400-2600
байт информация сияды.
1 байт=8 бит
1 килобайт=1024 байт
1 мегабайт=1024 килобайт
1 гигабайт=1024 мегабайт
2. Дербес компьютердің негізгі және қосымша құрылғылары. Пернетақтамен
танысу.
Жұмыстың мақсаты: Дербес компьютердің (ДК) негізгі және қосымша
құрылғыларымен танысу, Пернетақтамен жұмыс істеуге машықтану.
Дербес компьютер мынадай негізгі құрылғылардан тұрады:
Монитор – информацияны бейнелейтін құрылғы.
Пернетақта – информацияны компьютерге қолдан енгізуге мүмкіндік беретін
құрылғы.
Жүйелік блок – информацияны сақтауға арналған құрылғы.
Ол енгізілген информацияны сақтайды, өңдейді, құрылғыларды бір-бірімен
байланыстырып басқарады.
Сонымен бірге компьютерге мынадай қосымша (периферия) құрылғылар
жалғауға болады:
тышқан – компьютермен жұмыс істеуді жеңілдететін құрылғы.
принтер – мәліметтерді қағазға басып шығаратын құрылғы.
джойстик – ойын үшін пайдаланылатын құрылғы.
модем – басқа компьютерлермен телефон желісі арқылы мәлімет алмасуға
мүмкіндік беретін құрылғы.
CD ROМ – компакт дискіні оқитын құрылғы
сканер – тексттік және графиктік мәліметтерді тікелей оқып, компьютерге
енгізетін құрылғы.
стример – информацияны магнитті лентада сақтайтын құрылғы.
плоттер – сызбаны қағазға шығаратын құрылғы
UPS – үздіксіз ток беруші құрылғы.
аудиоплата – компьютердің дыбыс шығару, сөйлеу мүмкіндігін жүзеге асырушы
құрылғы.
желілік құрылғы – басқа компьютерлермен мәлімет алмасуға мүмкіндік беретін
құрылғы.
Пернетақта
Пернелерді қызметіне қарай 5 блокқа бөлуге болады:
1. алфавитті-цифрлық пернелер
2. курсорды басқару
3. қосымша пернетақта
4. функциональды пернелер
5. арнайы пернелер
1-блокта:
а) цифрлар мен таңбалар пернелері, олар жоғарғы қатарда орналасады.
б) латын-орыс әріптері және таңбалары, олар келесі қатарда орналасады.
в) бос орын (Spase)– төменгі қатардағы ұзын перне.
г) - Enter– қатардың немесе қандай да бір іс-әрекеттің соңын білдіреді
және берілген команданы орындайды.
Esc - ағымдағы әрекетті өзгерту немесе команданы жоққа шығару.
Tab - курсорды бір панельден екінші панельге өткізу.
CapsLock - бас әріптер режиміне өту
Shift - символдық пернелермен қатар басу арқылы экранға бас әріптерді
шығару
BackSpase - курсордың сол жағындағы символдарды өшіру
Shift, Ctrl, Alt - 2 рет кездеседі. Бұларды басқа пернелермен бірге
пайдаланып Пернетақтаның мүмкіндігін кеңейтуге болады.
2-блокта:
Жоғары, төмен, оңға, солға бағыттаушы қойылған курсорды басқару клавиштері.
3-блокта:
2 түрлі режимде жұмыс істейтін қосымша Пернетақта NumLock.
а) цифрлық режим
б) курсорды басқару режимі
б-жағдайда цифрлық режим өшірілуі керек.
4-блокта:
Алфавитті-цифрлы пернелердің жоғары жағында орналасқан функционалды
пернелер:
F1-Help – көмек
F2-User - пайдаланушы мәзірін шақыру
F3-View – көру
F4-Edit - редакторлау
F5-Copy – көшіру
F6-RenMov – файл атын өзгерту немесе орын ауыстыру
F7-MkDir – жаңа каталог ашу
F8-Delete - өшіру
F9-PullDn – NC мәзірі
F10-Quit – NC-дан шығу
5-блокта:
Insert - ығыстыра енгізу
Delete - өшіру
PageDown - текстік файлды төмен қарай парақтау
PageUp - текстік файлды жоғары қарай парақтау
Home - қатар басына өту
End - қатар соңына өту
PrintScreen - ағымдағы экранның күйін баспаға жіберуге немесе оны алмасу
буфері деп аталатын жедел жадтың арнаулы аймағына сақтауға арналған.
Бақылау сұрақтары
1. Информатика ғылымы нені зерттейді?
2. Информация деген не?
3. Тек қана 0 мен 1 цифрларының бірімен тұратын информацияның өлшем
бірлігі қалай аталады?
4. Әр таңбаны, әріпті, цифрды кодтау үшін қанша екілік цифр керек?
5. Дербес компьютер қандай негізгі құрылғылардан тұрады?
6. Дербес компьютердің қандай қосымша құрылғылары бар?
7. Пернелерді неше блокқа бөлуге болады?
8. Функционалдық пернелер қызметі
9. Қосымша пернетақта қызметі
СӨЖОБ №2
Санау жүйесі. Екілік, сегіздік, ондық, он алтылық санау жүйелері
Санау жүйелері дегеніміз – сандарды цифрлық таңбалар арқылы жазу мен
оқу тәсілдерінің жиынтығы. Санау жүйелерінің позициялық және позициялық
емес болып бөлінетін екі түрі бар. Мұның біріншісі – ерте кезден
қалыптасқан ондық санау жүйесі, екіншісі – римдік санау жүйесі. Жалпы
алғанда, позициялық жүйе тек ондық санау жүйесі ғана болмауы мүмкін. Егер
сан түзетін цифрлар разрядтарының бірліктері оңнан солға қарай есептегенде
бір-бірінен тұрақты бір сан есе, мысалы, q есе артып отыратын болса, онда
сан q санау жүйесінде берілген деп, ал q осы жүйенің негізі деп аталады.
Ондық санау жүйесі үшін q=10. Позициялық санау жүйесінде санды жазу үшін 0-
ден бастап (q-1)-ге дейін бүтін сандар пайдаланылады да, олар осы жүйенің
базистік (негіздік) цифрлары деп аталынады.
Дербес компьютер негізінен екілік, ондық, он алтылық санау жүйелерінде
жазылған кодтармен не сандармен жұмыс істейді (базистік цифрларын 1-ші
кестеден қараңыз). Он алтылық санау жүйесіндегі А, В, С, D, Е, F әріптері –
осы жүйенің сәйкес 10, 11, 12, 13, 14, 15, цифрларын анықтайтын символдар.
q санау жүйесінде n разрядтан тұратын кодтың не бүтін санның жазылу
үлгісі (аn аn-1... а1 а0)q.
q Базистік цифрлар (символдар)
2 0, 1
10 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
16 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, А, В, С, D,
Е, F
q=2 үшін мұндағы ак цифрлары 0 не 1 болатын екілік санау жүйесінің
базистік цифрлары (к=0,1,...,n).
1-ереже. Кез-келген жүйеде берілген кодты не бүтін санды ондық санау
жүйесінде өрнектеу үшін оны аn* qn+аn-1* qn-1+...+а1* q1+ а0* q0 түрінде
жазып, есептеуді ондық жүйеде жүргізсе болғаны (q=2, 16...). Мысалы, латынша
А әрпінің екілік кодын (01000001)2 ондық кодта өрнектеу тәсілі мынадай
(n=7):
0*27+1*26+0*25+0*24+0*23+0*22+0*21+ 1*20=6510
осы сияқты, 111111112=25510;
2-ереже. N-ге тең ондық кодты (не ондық санау жүйесінде берілген
бүтін санды) q санау жүйесінде өрнектеу үшін, алдымен N-ді q-ге бөліп, оны
N = q*р1+r1 түрінде жазып алу керек (р1-бөлінді, r1-қалдық). Егер р1=q
болса, онда оны да q-ге бөліп, р1= q*р2+r2 түріне келтіру керек, т.с.с. Бұл
процесті рк q болған кезде тоқтатып, соңғы бөлінді мен соңынан басталған
қалдықтарды бір-біріне тіркеп жазып шықса болғаны, яғни N0= (ркqк-1rк-2...
r1)q; к=1, ркq.
q2 q8 q2 q10 q16
000 0 0000 0 0
001 1 0001 1 1
010 2 0010 2 2
011 3 0011 3 3
100 4 0100 4 4
101 5 0101 5 5
110 6 0110 6 6
111 7 0111 7 7
1000 8 8
1001 9 9
1010 10 A
1011 11 B
1100 12 C
1101 13 D
1110 14 E
1111 15 F
Мысал:
2→10
101011,1012=(1*25+1*23+1*2+1+1*2-1+ 1*2-3)10=373810
8→10
2418=(2*82+4*81+1*80)10=16110
16→10
А1 F 16=(10*162+1*161+15*160)10=259110
10→2
14792=739 (қалдық 1) –кіші разряд
7392=369 (қалдық 1)
3692=184 (қалдық 1)
1842=92 (қалдық 0)
922=46 (қалдық 0)
462=23 (қалдық 0)
232=11 (қалдық 1)
112=5 (қалдық 1)
52=2 (қалдық 1)
22=1 (қалдық 0)
12=0 (қалдық 1) – үлкен разряд
N2 = 10111000111
10→8
14798=184 (қалдық7) –кіші разряд
1848=23 (қалдық 0)
238=2 (қалдық 7)
28=0 (қалдық 2) – үлкен разряд
N8 = 2707
10→16
147916=92 (қалдық 7) –кіші разряд
9216=5 (қалдық 12)
516=0 (қалдық 5) – үлкен разряд
N16 = 5С7
2→8
001 101 011 110
1 5 3 6 = 15368
2→16
0011 0101 1110
3 5 Е = 35Е16
8→2
2 4 1
010 100 001 = 101000012
16→2
А 1 F
1010. 0001 1111 = 1010000111112
1011.
Тапсырмалар
Вариант 1 2 3 4 5 6
Тапср
10→16 235 568 124 486 841 336
10→8 526 217 367 455 657 620
10→2 168 187 227 145 219 154
2→16 10100100 11101101 10011100 10111001 11000101 11111001
2→8 10110011 10101100 10001110 10101101 10111011 10100101
2→10 1100.0010 1000.1000 10101010 100101.11 1011.1101 10011101
8→10 1756 1524 1264 2763 1235 1456
16→10 А1СҒ 9АD4 DС5Е В74С 6Е7С 2АD4
16→2 3DС 4ҒА 9D5 7В9 2С6 5ҒЕ
8→2 7534 6234 2574 1245 3675 1245
Вариант 7 8 9 10 11 12
Тапср
10→16 754 225 678 943 195 445
10→8 172 315 416 250 622 162
10→2 130 917 456 457 284 182
2→16 1100100 10011010 10111011 10100110 10101010 11001001
2→8 1001000 11001100 11011110 10011111 10001001 11000010
2→10 1111100 11111000 10011100 11001010 10100101 11101101
8→10 2415 1565 2543 1364 2417 2523
16→10 4Е3Ғ 4А5Е 5С6А 5В6С 9Е4Ғ 6В4D
16→2 6ҒҒ 2Е7 4D2 7DС 7 DD 3В5
8→2 6537 5643 4517 2743 2556 6541
Бақылау сұрақтары
1. Санау жүйесі дегеніміз не?
2. Санау жүйелерінің неше түрі бар?
3. Позициялық және позициялық емес санау жүйелерін түсіндіріп бер.
4. q санау жүйесі дегеніміз не?
5. Кез-келген жүйеде берілген код не бүтін сан ондық санау жүйесінде қалай
өрнектеледі?
СӨЖОБ №3
MS DOS операциялық жүйесі. Ішкі және сыртқы командалар.
Жұмыстың мақсаты: Операциялық жүйе ұғымымен, MS DOS жүйесінің
командаларымен таныстыру. MS DOS жүйесінде жұмыс істеуге үйрету.
Операциялық жүйе дегеніміз – пайдаланушы мен компьютер арасындағы
байланысты, аппараттық құрал-жабдықтарды басқаруды, программаларды жүктеуді
және т.б. функцияларды қамтамасыз ететін программалар жиынтығы.
Компьютер іске қосылғанда операциялық жүйе дискетадан немесе
винчестерден оперативті жадыға жүтеледі.
IBM PC компьютерінде Microsoft фирмасының MS DOS операциялық жүйесі
пайдаланылады. Операциялық жүйе программалау тілдерімен (Бейсик, Паскаль,
Си, Ассемблер) графиктік редактормен, текстік редактормен, сервистік
программалармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Операциялық жүйе ағылшын тілінде құрылғандықтан қолданылатын
командалар да ағылшын тілінде беріледі.
MS DOS операциялық жүйесі дискеттің түпкі каталогында немесе С:
дискісінде файлдар түрінде сақталады да, мынадай бөліктерден тұрады:
- BIOS модулі – компьютердің тұрақты жадында жазылған мәліметтерді
енгізу-шығарудың негізгі жүйесі. Бұл модуль компьютер шыққан заводта
жазылып өшірілмей тұрақты сақталады. Ол ЭЕМ іске қосылған сәтте
құрылғылардың жұмыс істеу қабілеттілігін тексеріп, мәліметті енгізу-
шығаруға байланысты операциялық жүйенің қарапайым және әмбебап қызметтерін
орындайды;
- Операциялық жүйенің жүктеушісі – бұл өте қысқа программа,
компьютердің жедел жадында тұрақты сақталып қалатын DOS операциялық жүйе
модульдерін компьютер жадына (IO.SYS, MSDOS.SYS) оқуды іске асырады;
- IO.SYS сыртқы құрылғылармен (Пернетақта, дисплей, принтер, байланыс
адаптері және динамик) информация алмасудың барлық операцияларын атқарады;
- MSDOS.SYS файлдар даярлауға мүмкіндік береді және ЭЕМ жедел жадын
басқарады, оған әрқашанда жедел жадта қанша бос орын бар екені белгілі;
-COMMAND.COM – пайдаланушы жұмысы үшін тағайындалған командалық
процессор. Ол ЭЕМ іске қосылған кезден бастап пайдаланушының талабы бойынша
процессор орындайтын барлық резидентті немесе ішкі командаларды қамтамасыз
етеді. Ал транзитті сыртқы командаларды орындау үшін ол дискіден соларға
сәйкес программалық файлды іздеп, егер табылса, оны жедел жадқа жүктеп,
оған басқаруды береді. Программа жұмысы аяқталған соң командалық процессор
оны жадтан жойып, экранға әрі қарай жұмысқа даяр екендігін білдіретін
шақыру мәліметін (DOS шақыруы) шығарады.
- DOS-тың сыртқы немесе кірме (транзитті) командалары – операциялық
жүйемен бірге бөлек-бөлек модульдер түрінде берілетін программалар, кейде
утилиттер деп те айтыла береді. Олар кірме командалар ретінде әртүрлі
қызметтер атқарады, мысалы, дискетті форматтау, дискілерді тексеру және
т.с.с.
- Құрылғылар драйвері – DOS жүйесін толықтырып, жаңадан қосылған
шеткері құрылғыларды басқару ісін орындайтын арнайы программалар.
Драйверлер компьютердің жедел жадына операциялық жүйемен бірге жүктеледі
де, олардың аттары CONFIG.SYS деген арнаулы файлда жазылады. Операциялық
жүйе жедел жадқа жүктелгеннен кейін дискіден конфигурациялық (құрамдық)
файл CONFIG.SYS оқылып құрылғылар драйверлері де жедел жадқа орналасады.
Мұнан кейін командалық COMMAND.COM файлы оқылады, ол басқару ісін атқарады.
Бұл командалық процессор тағы бір командалық AUTOEXEC.BAT файлын іске
қоысп, оның ішіндеегі командалар мен программаларды біртіндеп орындай
бастайды.
Операциялық жүйенің негізгі командалары
ОЖ жұмыс істегенде оның негізгі жұмыс құралы – команда. Ол компьютерге
белгілі-бір әрекетті орындататын арнаулы программаларды шақыру үшін
қолданылады.
Команда формат деп аталатын, нақты құрылымнан тұрады. Команда форматы
команданың параметрлерінен тұрады.
Командалардың жіктелуі
MS DOS –тың барлық командалары резидентті және транзитті болып екі
үлкен топқа бөлінеді. Резидентті (ішкі, бірге құрылған) командалар қосымша
COMMAND.COM файлының құрама бөлігі болып табылады. Олар – қарапайым және
жиі қолданылатын командалар. Бұл топқа: DIR, MD, CD, RD, TIME, DATE, REN,
DEL, TYPE, COPY ЖӘНЕ Т.Б. командалар жатады.
Транзитті (сыртқы, жүктелінетін) кірме командаларға дискідегі
программалық файлдар жатады. Оларды іске қосып орындаудан бұрын дискіден
оқу керек. Бұл топқа мына командалар жатады: FORMAT, ATTRIB, TREE, MODE,
DISKCOPY және т.б.
Резидентті (ішкі) командалар
Каталогтармен жұмыс істейтін командалар
Бұл топқа DIR, CD, RD, MD командалары жатады.
1. DIR командасы – каталогтар мен файлдардың толық аттарының, көлемінің
және құрылған уақыты мен мерзімінің тізімін береді. DIR командасын
параметрсіз жай қолданғанда экранға ағымдағы каталогтың мазмұнын шығарады.
Ішкі каталогтың мазмұнын қарау үшін DIR командасын және ішкі
каталогтың атын жазсақ жеткілікті.
Параметр деп каталогты немесе кез келген деңгейдегі ішкі каталогты
көрсететін маршрутты айтады.
Мысалдар:
а) С:\dir_student\basic - STUDENT каталогына кіретін BASIC ішкі
каталогының мазмұны экранға шығарады;
ә) С:\student\basic dir__*.bas – ағымдағы STUDENT\BASIC каталогындағы
типі BAS болып келген барлық файлдардың атрибутының тізімін экранға
шығарады.
б) A:\dir_alma.bas – ALMA.BAS файлының атрибуттарын экранға шығарады.
2. MD (Make Directory – каталог жасау) – ағымдағы кез келген каталог ішінен
жаңа каталог ашу командасы, мысалы, C:\md_student – C дискісінің түпкі
каталогынан STUDENTатты жаңа каталог ашу;
С:\md_student\basic немесе C:\Studentmd_basic – STUDENT каталогында BASIC
ішкі каталогын ашу;
3. RD (Remove Directory – каталогты жою) – ішінде файлдары жоқ бос
каталогтар мен ішкі каталогтарды жою командасы, мысалы,
C:\STUDENT\BASICrd tecno2 – STUDENT каталогының ішіндегі екінші дәрежелі
BASIC атты ішкі каталогының үшінші дәрежелі TECNO2 ішкі каталогын жою;
C:\rd_STUDENT\BASIC tecno2 – түпкі каталог ағымда болған жағдайда TECNO2
ішкі каталогын жою;
4. CD (Change Directory – каталог ауыстыру) – бір каталогтан екінші
каталогқа өту командасы. Жоғары дәрежелі каталогтарға өту мына параметрлер
.. , \ арқылы іске асады.
Мысалдар:
a) С:\cd_student\basic – STUDENT каталогының BASIC атты ішкі каталогына
өту;
b) С:\student\basiccd.. – BASIC ішкі каталогынан STUDENT каталогына өту;
c) С:\student\basic\trop2cd\ – басты (түпкі) каталогқа өту;
d) С:\student\basiccd..\lex – BASIC каталогынан STUDENT каталогына қайтып
оралып LEX ішкі каталогына өту;
e) С:\student\basic\econom2\cd..\.. – ECONOM2 ішкі каталогынан екі сатыға
жоғары STUDENT каталогына өту;
Файлдармен жұмыс істейтін командалар
Бұл топқа COPY, REN, DELETE, TYPE, DATE, TIME және т.б. командалар
жатады.
1. COPY CON – мәтіндік файл құру командасы.
С:\ copy con Uldana.txt
Мәтіндік файлдың ішіне мәтін теріліп болғаннан кейін Ctrl+Z немесе F6
пернелерін басып сақтау керек.
2. COPY – файлдарды көшіру командасы.
а) С:\copy_a:\*.*_c: - A: дискісіндегі барлық файлдарды С: дискісіндегі
жұмыс істеп тұрған ағымдағы каталогқа көшіру;
ә) С:\copy_alla.bas_alma.bas – түрі BAS болып келген ALLA атты файлды, өзі
орналасқан сол каталогқа ALMA.BAS деген атпен көшіру (екінші көшірмесін
басқа атпен алу);
3. REN (RENAME) – файлдың аттарын өзгерту командасы, параметрлері
файлдардың ескі және жаңа аттары, мысалы,
C:\ren_port.txt_dora.txt - PORT.TXT АТТЫ файлды DORA.TXT ДЕГЕН атқа
ауыстыру;
4. DEL (DELETE) – ағымдағы немесе көрсетілген каталогтағы файлды немесе
файлдар тобын жою командасы, мысалы,
C:\del_alla.bas – ALLA.BAS файлын жою;
5. TYPE командасы – мәтіннен тұратын файлдың ішкі мәтінін экранға шығару.
C;\type_program.txt – PROGRAM.TXT файлының мазмұнын экранға шығару.
6. DATE командасы – үстіміздегі (ағымдағы) ай, күн және жыл мерзімін
экранға шығару және оны өзгерту.
С:\date – операциялық жүйеде (компьютер таймерінде) белгіленген мерзімді
экранға шығару және жаңа мерзімді енгізуді талап ету. Қайтадан жаңа
мерзімді енгізу үшін, пернелерден мына команданы терy керек:
Date_mm-dd-yy
Мұндағы mm - ай нөмірі (1-12), dd- күнi (1-31), yy- жылы.
7. TIME командасы – ағымдағы уақытты экранға шығару және қайтадан өзгерту,
бұл команда форматы алдыңғыға – date командасына ұқсас.
С:\time – компьютер таймерінің ағымдағы уақытын экранға шығаруды және ол
дұрыс болмаса, жаңа уақытты енгізуді талап ету.
Жаңа уақытты енгізіңіз (HH:MM:SS) мұндағы НН – сағаты (0-23), ММ – минуты
(0-59), SS – секунды (0-59).
8. PATH (жол) командасы керекті файлдар автоматты түрде ізделетін
каталогтар тізімін алдын-ала көрсетуге арналған.
9. CLS (Clear Screen – экранды тазарту) экранды тазартып операциялық
жүйенің жұмысқа шақыру жолын экранның сол жақ жоғарғы бұрышына
орналастырады. Бұл команда cls түрінде параметрсіз теріліп, соңынан ENTER
пернесі басылады.
Транзитті (сыртқы) командалары.
FORMAT – дискіні форматтау (белгілеу) командасы.
C:\format_a: - A: дискіжетекке салынған дискетті форматтау.
DISCOPY – дискінің толық көшірмесін алу командасы.
A:\discopy_b:_a: - b: дискісінің мәліметін толық күйде а: дискісіне көшіру.
3. MODE командасы мәлімет шығару құрылғыларының (принтердің) жұмыс
параметрлерін өзгерту ісін атқарады, мысалы,
С:\mode LPT1:132,8 – қағазға түсетін мәтін жолдарының ара қашықтығын
кішірейтеді және бір жолға 132 символды орналастырады.
4. TREE командасы көрсетілген дискінің бұтақ тәріздес каталогтар құрылымын
экранға шығарады. Ал Ғ параметрі каталогтармен қоса олардың құрамындағы
файлдарды да көрсетеді.
C:\treef – С дискісінің бұтақ тәріздес каталогтар құрылымын экранда қарап
шығу.
5. ATTRIB командасы – файлды кездейсоқ жоюдан немесе өзгертуден сақтауды
тағайындау және қажет болмаған жағдайда алып тастау. Параметрдың жанындағы
+ таңбасы сақтауды тағайындайды, ал - таңбасы сол тәртіпті алып
тастайды, мысалы,
A:\attrib_+r_program.txt – файлды сақтау режимін тағайындау;
C:\attrib_-r_a:\proba1.txt – сақтау тәртібін алып тастау;
6. ASSIGN командасымен дискілердің логикалық аттарын өзгертуге болады, яғни
уақытша диск аттары алмастырылады.
ASSIGN A=C
Бұдан кейін А: дискісінің орнына С: дискісі қолданылады, жазылған командада
А: дискісін көрсеткенмен ОЖ С: дискісін пайдаланады.
Тапсырмалар
1. Samal каталогын құрыңыз.
2. Samal каталогының ішіне Aigerim каталогын құрыңыз.
3. Aigerim каталогынан шығып түпкі каталогқа Erlan каталогын құрыңыз.
4. Erlan каталогының ішіне Аlia.txt мәтіндік файлын құрыңыз.
Молодость счастлива тем, что у нее есть будущее. В человеке должен быть
все прекрасно мәтінін теріңіз. Мәтіндік файлды сақтау үшін Ctrl+Z
немесе F6 пернелерін басыңыз.
5. Aigerim каталогын өшіріңіз.
6. Аlia.txt мәтіндік файлының атын Kaldybek.txt етіп өзгертіңіз.
7. Kaldybek.txt мәтіндік файлының мәтінін экранға шығарыңыз.
8. Samal каталогының мазмұнын көріңіз.
9. Экранға ағымдық күнді, уақытты шығарыңыз.
10. Kaldybek.txt мәтіндік файлын өшіріңіз.
11. Экранды тазалаңыз.
12. Түпкі бумада орналасқан Windows бумасының құрылымын экранға
шығарыңыз.
13. А: дискжетекке салынған дискетті форматтаңыз.
14. Arman.txt мәтіндік файлын құрып, мәтін жазыңыз. Файлды сақтау режимін
тағайындаңыз.
Бақылау
сұрақтары
1. Операциялық жүйе дегеніміз не?
2. MS DOS сеансына қалай кіруге және қалай шығуға болады?
3. Файл дегеніміз не? MS DOS-та файл атауы қалай беріледі?
4. Жаңа текстік файлды қалай құруға болады?
5. Текстік файл атауын қалай өзгертуге болады?
6. Транзитті командаларды атап бер.
7. Assign командасымен не істеуге болады?
8. Tree командасының қызметі
9. Diskcopy қандай қызмет атқарады?
10. Format командасы қандай қызмет атқарады?
СӨЖОБ №4
Norton Commander қабықша бағдарламасы
Жұмыстың мақсаты: Norton Commander (NC) қабықша бағдарламасы экраны
элементтерімен, функционалдық пернелер қызметімен таныстыру. Norton
Commander-мен жұмыс істеуді үйрету.
Пайдаланушының операциялық жүйемен, атап айтқанда компьютермен жұмысын
жеңілдету үшін бірқатар операциялық қабықшалар деп аталатын программалар
жинағы енгізілген. Солардың бірі - Norton Commander. NC көптеген
командалары пернелерге бекітілген. Мұнда файлдарға және каталогтарға
қатысты көптеген іс-әрекеттерді жылдам да көрнекті орындауға болады. NC
қабықшасын 1992 жылы Symantec корпорациясының құрамына кірген Peter Norton
Computing американдық фирмасы жасаған.
NC келесі функциялардың орындалуын қамтамасыз етеді:
- Каталогтар мазмұнын экранға екі панель бойынша шығару;
- Бірінші деңгейлі каталогтан ішкі каталогқа және керісінше жылдам көшу;
- .com, .exe, .bat типті файлдарды бірден іске қосу;
- NC жүйесі үшін функционалдық пернелердың қызметтерін (командаларын)
қалыптастыру;
- Файлды көшіру, атын өзгерту, дискіден өшіру не орнын ауыстыру;
- Жаңа каталог құру және оны дискіден өшіру;
- Текстік файл құру, оны өңдеу және т.б. жатады.
Басқарушы пернелер қызметі
Пернелер қызметі
F1 Help Анықтама
F2 Menu Пайдаланушы мәзірін шақыру
F3 View Файлды көріп шығу
F4 Edit Файлды редакторлау
F5 Copy Файлды көшіру
F6 RenMov Файл атын өзгерту немесе көшіру
F7 MkDir Каталог құру
F8 Delete Файлды немесе каталогты өшіру
F9 PullDn NC мәзірін шақыру
F10 Quit NC-тен шығу
Егер Alt клавишасы бірге басылса, онда экраннның соңғы қатары
өзгереді. Ол жерде Alt+F1 - Alt+F10 пернелер комбинациясы туралы
хабарлама шығады.
Пернелер қызметі
Alt+F1 Left Сол жақ панель үшін басқа дискке өту
Alt+F2 Right Оң жақ панель үшін басқа дискке өту
Alt+F3 View.. Тек текстік файлды көру
Alt+F4 Edit.. Альтернативті редактор көмегімен файлды
редакторлау
Alt+F5 Comp Белгіленген файлдарды сығу
Alt+F6 DeComp Файлды архивтен босату
Alt+F7 Find Файлды дисктен іздеу
Alt+F8 History Бұрын орындалған командаларды көру
Alt+F9 EFALn 25 жолдық экраннан 43 жолдық (EGA) немесе
50 жолдық (VGA) экранға көшу
Alt+F10 Tree Басқа каталогқа жылдам көшу
Егер Ctrl клавишасы басылса, онда экранның соңғы қатары өзгереді. Ол
жерде Ctrl+F1 - Ctrl+F10 пернелер комбинациясы туралы хабарлама
шығады.
Пернелер қызметі
Ctrl+F1 Lefr Сол жақ панельді шығару немесе алып тастау
Ctrl+F2 Right Оң жақ панельді шығару немесе алып тастау
Ctrl+F3 Name Файлдарды аты бойынша сұрыптау
Ctrl+F4 Exten Файлдарды кеңейтілуі бойынша сұрыптау
Ctrl+F5 Time Файлдарды уақыты бойынша сұрыптау
Ctrl+F6 Size Файлдарды өлшемі бойынша сұрыптау
Ctrl+F7 UnSort Файлдарды сұрыптамау
Ctrl+F8 Sync Екі панельде де каталогтар мазмұнын синхрондау
Ctrl+F9 Print Белгіленген файлды баспаға шығару
Ctrl+F10 Split Файлдарды кесу немесе желімдеу
Егер Shift клавишасы басылса, онда экранның соңғы қатары өзгермейді
– ол жерде Shift клавишасы басылмаған кездегі хабарламалар шығып тұрады.
Бірақ Shift+F1 - Shift+F10 пернелер комбинациясы қызметі басқаша.
Пернелер қызметі
Shift+F1 Help Дискті тазалау
Shift+F2 Menu Желілік утилиталар
Shift+F3 View Файлды көру (файл аты сұралады)
Shift+F4 Edit Файлды редакторлау (файл аты сұралады)
Shift+F5 Copy Файлды көшіру (файл аты сұралады)
Shift+F6 RenMov Атын өзгерту (файл аты сұралады)
Shift+F7 MkDir Каталог құру
Shift+F8 Delete Файлды өшіру (файл аты сұралады)
Shift+F9 PullDn NC конфигурациясын сақтау
Shift+F10 Quit Мәзір шақыру
□ Tab - келесі панельге көшу
□ Ctrl+O - панельдерді экраннан алып тастау, қайта қалпына келтіру
□ Ctrl+P - панельді (ағымдық емес) экраннан алып тастау, қайта
қалпына келтіру
□ Ctrl+U - панельдердің орнын ауыстыру
□ Ctrl+R - берілген панельдегі дискінің мазмұнын қайталап оқу
□ Ctrl+L - келесі панельде диск жайлы мәлімдемені шығару
□ Ctrl+\ - осы дискінің негізгі каталогына көшу
□ Ctrl+PageUp - жоғары деңгейдегі келесі каталогқа көшу
□ Ctrl+PageDn - төменгі деңгейдегі келесі каталогқа көшу
□ Ctrl+B - экранның төменгі жағындағы F1 - F10 пернелерінің
қызметін көрсететін мәлімдемені алып тастау немесе қалпына келтіру
□ Ctrl+Enter - таңдалған файл атауын командалық қатарға енгізу.
Тапсырмалар
1. NC жүктеңіз.
2. Сол жақ панельді алып тастаңыз.
3. Сол жақ панельді қалпына келтіріңіз.
4. Оң жақ панельді алып тастаңыз.
5. Оң жақ панельді қалпына келтіріңіз.
6. Панельдердің орынын ауыстырыңыз.
7. Курсорды бір панельден екінші панельге өткізіңіз.
8. Мәзір жолын экранға шығарыңыз (F9 пернесі арқылы).
9. Left және Pight мәзірін түсіндіріп беріңіз.
10. Files, Disk, Commands мәзірін түсіндіріңіз.
Бақылау сұрақтары
1. Функционалдық пернелердің атқаратын қызметі қандай?
2. NC жүйесінен қалай шығамыз?
3. NC курсорын экранда көрінген ағымдық каталогтар тізімінің басына не
соңына бірден жылжыту қандай командалар арқылы орындалады?
4. NC жүйесінде панельді экраннан алып тастау және оны экранға қайта
шығару командалары қандай?
5. Мәзір жолын экранға шақыру командасы
6. Бұрын орындалған командаларды көріп шығу қалай орындалады?
СӨЖОБ №5
Norton Commander қабықша бағдарламасында каталогтар, файлдармен жұмыс
Жұмыстың мақсаты: NC-де функционалдық пернелердің қызметімен танысу,
каталог, мәтіндік файл құру, қажетті мәтінді теріп, оны редакциялау.
Тапсырмалар
1. Сол жақ панельде Meruert атты жаңа каталог құрыңыз.
2. Meruert каталогына Batyrhan каталогын құрыңыз.
3. Осы каталогқа Timur.txt мәтіндік файлын құрыңыз.
4. Осы файлға төмендегі текстті теріңіз.
Свободный ввод служит для быстрой вставки текста., рисунков,
таблиц и других элементов в пустую область документа. Двойной щелчок в
пустой области документа вызывает форматирование этой области для
свободного ввода, при котором дальнейшая вставка элементов будет
осуществляться, начиная с позиции двойного щелчка.
Например, чтобы создать титульный лист, дважды щелкните в центре
пустой страницы и введите заголовок, который будет выровнен по центру.
5. Meruert каталогының атын Askar етіп өзгертіңіз.
6. Өзгертілген каталог мазмұнын экран бетіне шығарыңыз.
7. С:*.exe кеңейтілмесінен тұратын барлық файлдарды ерекшелеңіз.
8. Ерекшелеуді алып тастаңыз.
9. Timur.txt мәтіндік файлын F4 пернесімен көріп шығып, соңғы абзацты
алып тастаңыз. Мәтіндік файлыңызда F3 пернесі арқылы өзгеріс жасай
аласыз ба, тексеріңіз.
10. Timur.txt мәтіндік файлын С: дискісіне Bakdaulet.txt деген атпен
көшіріңіз.
Бақылау сұрақтары
1. NC жүйесінде жаңа каталог ашу тәсілі.
2. NC мәтіндік файл қалай құрылады?
3. NC файлдары қалай көшіріледі?
4. NC жүйесінде файл мазмұнын экранға шығарып көру, одан әрі ағымдық
панельге қайтып өту командалары қандай?
5. Файлды редакциялау қалай орындалады?
6. Файлдарды аты, кеңейтілуі, уақыты, өлшемі бойынша сұрыптау қалай
орындалады?
7. Файлды өшіру қалай орындалады?
СӨЖОБ №6
Windows операциялық жүйесі. Шартбелгілермен және терезелермен жұмыс істеу.
Жұмыстың мақсаты: Студенттерді Windows жүйесімен таныстыру.
Шартбелгілер және терезелермен жұмыс істеуді үйрету.
Пайдаланушы мен операциялық жүйе арасындағы байланысты жеңілдету
мақсатында әртүрлі жүйелік программалық қабықшалар (қоршаулар) жасала
бастады. Бірақ олар негізінен текстік режимде жұмыс істейтін еді. Мысалы,
Norton Commander т.б.
1985 жылы солардың жетілдірілген үлгісі ретінде Windows графиктік
қосымшасы жарық көрді. Ал 1995 жылы Windows 95, 1998 жылы Windows 98, 2000
жылы Windows 2000, 2001 жылы Windows ХР атты жүйелер жарық көріп, бүкіл
дүние жүзіне кең тарап кетті.
Windows операциялық жүйесі жүктелгенде, компьютер экранында
суреттегідей терезе пайда болады. Терезе – Windows жүйесіндегі ең негізгі
ұғым болып табылады. Терезе – экранның төртбұрышты қоршаулы аумағы, онда
әртүрлі программалар орындалады, кез келген мәліметтер өңделіп түзетіледі
және басқару әрекеттері жүргізіледі. Windows терезесінің экранды толығымен,
жартылай және белгілі-бір бөлігін ғана қамтуы мүмкін. Терезе шекаралары –
бұл терезенің периметрі бойынша өтетін тік және көлденең сызықтар.
Терезенің жоғарғы жағында тақырып жолы орналасқан. Тақырып жолының сол
жағында Жүйелік мәзір батырмасы орналасқан, ал оң жағында терезенің аймағын
өзгертуге арналған батырмалар бар. Тақырып жолынан төменірек мәзір жолы
бар. Ал мәзір жолынан төменгі төртбұрышты аудан - терезенің жұмыс аумағы
деп аталады.
Жұмыс үстелі (Desktop)– екінші негізгі ұғым, пайдаланушы жұмыс
істейтін облыс. Бұл жерде интерфейстің кейбір элементтері орналасады:
- Менің компьютерім (Mу computer) – компьютердің барлық бумаларын ағаш
түрінде көрсетеді. Жүйені күйге келтіруге мүмкіндік беретін компьютердің
конфигурациясы және қызметтік бумалары бейнеленеді.
- Себет (Recycle Bin) - мұнда өшірілген құжаттар болады. Windows-та
өшірілген құжаттарды қалпына келтіру мүмкіндігі бар.
- Желілік қоршау – егер компьютер желіге қосылған болса желілік ресурстарды
қарап шығуға мүмкіндік береді.
- Менің құжаттарым (My documents) – пайдаланушы құжаттарын сақтауға
арналған бума.
- Портфель (My Briefcase) – бірден бірнеше компьютерлерде өңделетін
файлдарды синхрондауға мүмкіндік береді.
- Есептер тақтасы (Панель задач -Task bar) – экранның ең төменгі жағында
орналасады. Ол жерде қазіргі уақытта жұмыс істеп жатқан барлық қосымшалар
орналасады.
- Іске қосу (Пуск–Start) – бұл батырма есептер тақтасының оң жағында
орналасады. Бұл батырманы басып кез-келген қосымшаны жүктеуге, анықтама
шақыруға немесе файл іздеуге болады.
Жұмыс үстелі қазіргі барлық операциялық жүйелер интерфейсінің элементі
болып саналады. Әдеттегі өзіміздің жұмыс үстелімізді алайық. Жұмыс
үстелінде кітаптар, мәліметтер салынған бумалар, құрал-жабдықтар (қалам,
қарындаш, өшіргіш т.б.) орналасуы мүмкін. Олар сіздің қалауыңызша, үстелде
әр түрлі күйде орналаса алады. Үстел беті әдемі дастарқанмен жабылуы мүмкін
немесе ештеңе төселмей таза болуы да ықтимал. Сіздің үстел бетіндігі
заттарды алма-кезек қолдануға және олардың орнын ауыстыруыңызға болады. Дәл
осы үстел бейнесі экранда да жүзеге асырылып отыр. Windows ортасында жұмыс
үстелінің рөлін дисплей экраны атқарады. Онда жұмыс істейтін
программалардың терезелері, құжаттардың жеке файлдары шартбелгілер (немесе
белгілер) түрінде орналасқан.
Шартбелгілер (Icon) – бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар
кішірейтілген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы программаны,
терезені, функцияны, файлды т.б. бейнелеп тұруы мүмкін. Әр шартбелгі
белгілі-бір терезеге сәйкес келеді және ол қажет болған жағдайда үлкейту
батырмасы арқылы терезеге айналады. Экранда мынадай шартбелгілер кездеседі:
- қосымша (қолданбалы) программалар шартбелгісі;
- белгілі-бір топтар шартбелгісі;
- функциялар шартбелгісі.
Жарлық (ярлык - shortcut) – бұл белгілі-бір объектімен тікелей қатынас
жасауды іске асыратын командалық файл. Мысалы, жарлық арқылы каталогтың,
желідегі дискінің ішіндегісін көрсетуге болады, тез арада басқа каталогта
орналасқан программаларды іске қосуға, файлды да жылдам ашуға болады және
т.б.
Бума (folder) экранда каталогтарды және программалық топтарды
белгілеу үшін қолданылады.
Файлдар. Файлды дискіге көшіру. Деректер компьютерде файл түрінде
жазылып сақталады, олар компьютер дискісінде белгілі бір орынға орналасады.
Файл атауы Windows жүйесінде бос орындарды қоса есептегенде 255-тен
аспайтын символдар тізбегінен тұрады. Файл атауында келесі таңбалар
қолданылмауы тиіс: \, , : , *, ?, .
Файлдар командалық қатарда файл атауынан және кеңейтілуінен тұрады.
Кеңейтілудің көмегімен файл типін анықтауға болады. Файлды дискіге сақтауға
болады. Диск атауы латын әрпінен басталып, соңына қос нүкте қойылады. А, В-
әріптері иілгіш дисктерге арналған. C:, D:, E:, F: және т.б. – қатқыл
дисктердің логикалық атаулары болып табылады. Файлды дискіге сақтау қажет
болған жағдайда файлдың толық атауы диск атауынан басталады. Мысалы,
C:\файл атауы. Сонымен қатар, файлдарды дискіде орналасқан бумаларда
сақтауға болады.
Бума дегеніміз – файлдарды сақтайтын дискідегі арнайы орын.
Бумаларды кейбір жағдайда директорий, каталог деп атайды. Дискідегі барлық
бумалар бұтақ тәріздес құрылымды құрайды.
Windows операциялық жүйесінде файлдармен және бумалармен жұмыс істеу
үшін Менің компьютерім және Сілтеуші программалары қолданылады.
Тапсырмалар
1. Негізгі іске қосу мәзірін ашып, Программалар-Сілтеуші (Проводник)
командасын орындаңыз. Сілтеуші терезесі ашылады.
Сілтеуші терезесі
2. Сілтеуші бағдарламасының көмегімен бумалар құру
Файл-Құру-Бума (Файл-Создать-Папку) командасын таңдаңыз. Экран
терезесінде жаңадан бейнеленген жаңа бума белгілемесінің тұсындағы мәтін
енгізу өрісіне буманың жаңа атын теріңіз: Самал1. Самал1 бумасын жаңа атауы
бойынша бекіту үшін Enter пернесін немесе Сілтеуші бағдарламасының кез-
келген бос жеріне тышқанның сол жақ түймесін басу керек. Сілтеуші терезесін
жабыңыз.
3. Менің компьютерім көмегімен бумалар құру
Менің компьютерім терезесінде мәзір қатарынан Файл-Құру-Бума
командасын таңдаңыз. Буманың жаңа атауы Самал2-ні енгізіп Enter пернесін
басыңыз. Самал2 бумасын ашыңыз. Файл-Құру-Бума командасын таңдаңыз. Буманың
жаңа атауы Самал3 енгізіңіз. Самал3 бумасы Самал2 бумасының ішкі бумасы
болып табылады. Менің компьютерім терезесін жабыңыз.
4. Бірнеше файлдарды немесе бумаларды ерекшелеу
Бірінші файл немесе буманың белгішесін шертіңіз (таңбашаны басқаннан
кейін ол ерекшеленеді). Пернетақтадағы Shift пернесін басып жібермей
ерекшелеу қажет болған соңғы файл немесе бума таңбашасын сілтемемен
шертіңіз. Тізімдегі барлық элементтер ерекшеленеді.
5. Кез-келген файлдардың немесе бумалардың тобын ерекшелеу
Файлдардың немесе бумалардың кез-келген тобын ерекшелеу үшін Ctrl
пернесін басып жібермей ерекшелендіру қажет. Тышқан сілтемесін апарып сол
жақ батырмасын шерту арқылы жүзеге асыруға болады. Менің құжаттарым бумасын
екі рет шерту арқылы ашыңыз. Ctrlпернесін басып тұрып, осы терезедегі
керекті файлдар мен бумаларды тышқан көмегімен таңдаңыз. Ерекшелеуді
болдырмау үшін Сілтеуші немесе Менің компьютерім терезесінің кез-келген
жеріне тышқанның сол жақ батырмасын бір шерту керек.
6. Файлдар мен бумаларды жылжыту және көшіру
Жылжыту және көшіру бұйрықтарының ерекшеліктері.
Файлдар немесе бумаларды жылжыту барысында олар бұрынғы орыннан өшіріліп
жаңа орында пайда болады. Ал файлдарды немесе бумаларды көшіру барысында,
олардың түпнұсқасы қалып, көшірмесі жаңа орынға қойылады.
Файлдар және бумаларды көшіру
Тышқан көмегімен көшіру:
Сілтеуші немесе Менің компьютерім-ді ашып, Менің құжаттарым бумасын ашыңыз.
Көшіру қажет файлды немесе буманы ерекшелеңіз. Ctrl пернесін басып
жібермей ерекшеленген файлды немесе буманы тышқан көмегімен Самал1 бумасына
апарыңыз. Тышқан батырмасын және Ctrl пернесін жіберіңіз. Осы іс-
әрекеттен кейін сіздің файлыңыз немесе бумаңыз Самал1 бумасына орналасады.
Пернетақта көмегімен көшіру: Кеңейтілуі .doc файлдарды тауып, көшіру
қажет файлдар тобын таңдап ерекшелеңіз. Түзету-Көшіру (Правка-Копировать)
командасын таңдаңыз. Самал2 бумасын ерекшелеңіз. Түзету-Енгізу (Правка-
Вставить) командасын таңдаңыз. Самал2 бумасын ашып, сіздің файлдарыңыз осы
бумада екеніне көз жеткізіңіз.
Аспаптар панеліндегі белгішелердің көмгімен көшіру: Кеңейтілуі .doc
файлын ерекшелеңіз. Аспаптар панеліндегі Буферге көшіру пиктограммасын
басыңыз. Содан кейін Самал1 бумасын ашып, Енгізу пиктограммасын басыңыз.
7. Файлдарды және бумаларды жылжыту
Тышқан көмегімен: Жылжытатын файлдарды және бумаларды ерекшелеңіз.
Жылжытуға арналған файлдарды және бумаларды қажет дискіге немесе бумаға
апарыңыз. Тышқан батырмасын жіберіңіз.
Пернетақта көмегімен: Жылжытуға қажет файлдарды немесе бумаларды
ерекшелеңіз. Түзету-Қиып алу (Правка-Вырезать) командасын таңдаңыз.
Таңдалған файлдарды немесе бумаларды жылжыту қажет дискіні немесе буманы
белгілеңіз. Түзету-Енгізу командасын орындаңыз.
8. Өшіру және қайта қалпына келтіру
Сілтеушіні ашыңыз. Файл – Құру командасын таңдаңыз. Пайда болған ішкі
мәзірден Документ Microsoft Word –ты таңдаңыз. Word құжатына Студент атын
енгізіңіз. Студент файлын өшіру үшін, оны ерекшелеп, аспаптар панеліндегі
Өшіру пиктограммасын шерту қажет.
9. Себет көмегімен өшіру. Сілтеуші бағдарламасын ашыңыз. Тышқанның сол жақ
пернесін басып жібермей, Студент файлын себетке апарыңыз. Себетті ашыңыз,
Түр (Вид) мәзірін қолданып файлдарды атаулары бойынша сұрыптаңыз. Студент
файлын ерекшелеп, файл мәзірінің Қайта қалпына келтіру командасын
орындаңыз.
10. Файлдардың және бумалардың атауларын өзгерту
Файл атауын өзгерту үшін келесі іс-әрекеттерді орындаңыз. Сілтеуші
терезесінен Студент файлын ерекшелеп, Файл-Атын өзгерту (Файл-
Переименовать) командасын орындаңыз. Файл атауы қоршауға алынып
ерекшеленеді. Файлдың жаңа атауын Архив деп теріңіз. Файлдың жаңа атауын
тергенде ескі атау өшіріледі. Файлдың жаңа атауын тергеннен кейін Enter
пернесін немесе Сілтеуші терезесінің бос жеріне шертіңіз.
Windows операциялық жүйесі дискілерде орналасқан файлдар мен бумаларға
байланысты көптеген операцияларды (көшіру, өшіру, атын өзгерту, орын
ауыстыру және т.б.) орындау үшін пайдаланушыға ыңғайлы интерфейс ұсынады.
11. Файлды немесе буманы іздеу
1. Іске қосу (Пуск) батырмасын басып, Іздеу (Поиск) бөлімін таңдаңыз.
2. Файлдар және бумалар (Файлы и папки) командасын таңдаңыз.
Атау (Имя) өрісінде іздестірілген файлдың атауын немесе атаудың бастапқы
әріптерін енгізіңіз.
Егер атау белгісіз немесе іздестіруді қосымша шарттармен жүргізу қажет
болса уақыт өзгерту және қосымша салымын қолдану қажет.
Іздестіруді бастайтын терезені іске қосу үшін “Обзор” батырмасын басу
қажет.
Іздеу (Найти) батырмасын басыңыз.
Мәтінді іздеу өрісінің қосымша салымы арқылы (Искать текст) берілген мәтін
бойынша файлды іздеу мүмкіндігін береді.
12. Жақын арада қолданылған құжатты ашу жолы:
1. Іске қосу батырмасын басып Құжаттар (Документы) қатарын таңдаңыз.
1. Одан кейін керекті құжат таңдалады.
Бірақ та кейбір бағдарламалар құжаттар мәзірінде ашық құжаттар атауларын
орналастырмайды. Сондықтан керекті құжат жоқ болса, негізгі мәзірде іздеу
командасын пайдаланыңыз.
Компьютердің мазмұнын көру үшін:
1. Менің компьютерім белгішесін 2 рет басыңыз.
Нәтижесінде Менің компьютерім терезесі ашылады.
2. керекті дискінің белгішесін 2 рет басыңыз.
Нәтижесінде дискідегі барлық бағдарламалардың мазмұнын сақтайтын файлдар
мен бумалар терезеде бейнеленеді.
3. Егер файлды немесе буманы ашу немесе бағдарламаны іске қосу қажет болса,
онда керекті объектіні 2 рет басыңыз.
4. Ағымдағы буманы ашу үшін Аспаптар панеліндегі Backspase пернесін
басыңыз.
Егер Аспаптар панелі көрінбесе Түр (Вид) мәзіріндегі Аспаптар
командасын таңдаңыз.
Компьютерде бума құрылымын толық көруге Windows жүйесінің Сілтеуші
бағдарламасы мүмкіндік береді. Оны іске қосу үшін негізгі мәзір Іске қосу
(Пуск) – Құжаттар (Документы) –Сілтеуші (Проводник) бөлімін таңдаңыз.
13. Файлдарды иілгіш магниттік дискіге көшіру:
1. Дискетаны дискжетекке орналастыру
2. Сілтеуші терезесінде керек файлды немесе буманы ерекшелеңіз.
3. Файл мәзірінде Жөнелту (Отправить) командасын таңдап көшірме жүргізетін
дискіні көрсетіңіз.
Windows жүйесінде функционалдық пернелер қызметі
F10 - мәзір жүйесін іске қосу
Alt+(мәзірде асты сызылған әріпті басу) – таңдалған мәзірді ашу
Ctrl+F4 - бағдарламадағы ағымдағы терезені жабу
Alt+F4 - ағымдағы терезені жабу немесе бағдарламадан шығу
Ctrl+C - белгіленген объектіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туран - Астана университеті
Инженерлік - экономикалық факультет
Ақпараттық технологиялар кафедрасы
Информатика пәнінен СӨЖОБ сабағына арналған
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Астана 2010
ӘОЖ 004 (075.8)
ББК 32. 973 Я7
Құрастырғандар: ф-м.ғ.к.,доцент Оспанов Н.М., аға оқытушы Г.И. Серикбаева,
оқытушы А.Ж. Анетова.
Информатика пәнінен СӨЖОБ сабағына арналған
әдістемелік нұсқау
Астана: Туран - Астана, 2010ж., 90 бет.
Әдістемелік нұсқау ҚР ғылым және Білім министірлігі оқу-әдістемелік
бірлестігі бекіткен жоғарғы оқу орындарының студенттеріне Информатика
пәнінің типтік бағдарламасы негізінде құрастырылған.
Пікір жазғандар:
Бакытжан А.Б. – ф.м.ғ.к., доцент, Туран - Астана университеті
Туран - Астана университетінің әдістемелік кеңесінің шешімі бойынша
баспаға ұсынылған.
№___ мәжіліс хатынан _________2010ж.
Туран – Астана, 2010ж.
СӨЖОБ №1
1. Информатика және информация
Жұмыстың мақсаты: Информатика пәні және информация ұғымы туралы
түсінік беру.
Инрорматика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау, түрлендіру,
жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен әдістерін зерттейтін комплексті
ғылым.
Информация термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген
ұғымдарды білдіретін information сөзінен шыққан.
Біз өзімізге қажетті информацияны оқулық пен кітаптардан, газет-
журналдардан, теледидар хабарлары мен кинофильмдерден ала аламыз.
Информация кез-келген түрде бізге белгілі-бір мағлұматтар немесе не болып
жатқаны туралы деректер береді.
Түрлі объектілер, құбылыстар мен процестер жөніндегі жалпы
мағлұматтарды информация дейді. Информация алу дегеніміз – бізді қоршаған
құбылыстар мен объекттердің өзара байланыстары, құрылымы немесе олардың бір-
біріне қатысуы жөнінде нақты мағлұматтар мен мәліметтер бере алу деген сөз.
Сонымен, информация – белгілі-бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс)
туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мағлұматтар. Информация
түрлері: мәтін, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, электр сигналдары,
магниттік жазба және т.б.
Информацияның өлшем бірліктері – бит, байт, килобайт, мегабайт,
гигабайт. 0 мен 1-ден тұратын екілік сан таңбалары бит деп аталады. Бит
ағылшын тіліндегі bit (binary digit - екiлiк танба) деген қысқарған сөз.
Компьютерде қолданылатын символдық таңбаларды бейнелейтін сегіз разрядты
екілік санды байт (ағылшынның byte деген сөзінен) деп аталады.
Әрбір таңба компьютер жадынан 1 байт орын алады. Мысалы, әр жолда 60
таңба (бос орындармен қоса алғанда), ал әр парақта 40 жол (1,5 интервал
үшін) болатынын ескерсек, бір стандарт өлшемді параққа шамамен 2400-2600
байт информация сияды.
1 байт=8 бит
1 килобайт=1024 байт
1 мегабайт=1024 килобайт
1 гигабайт=1024 мегабайт
2. Дербес компьютердің негізгі және қосымша құрылғылары. Пернетақтамен
танысу.
Жұмыстың мақсаты: Дербес компьютердің (ДК) негізгі және қосымша
құрылғыларымен танысу, Пернетақтамен жұмыс істеуге машықтану.
Дербес компьютер мынадай негізгі құрылғылардан тұрады:
Монитор – информацияны бейнелейтін құрылғы.
Пернетақта – информацияны компьютерге қолдан енгізуге мүмкіндік беретін
құрылғы.
Жүйелік блок – информацияны сақтауға арналған құрылғы.
Ол енгізілген информацияны сақтайды, өңдейді, құрылғыларды бір-бірімен
байланыстырып басқарады.
Сонымен бірге компьютерге мынадай қосымша (периферия) құрылғылар
жалғауға болады:
тышқан – компьютермен жұмыс істеуді жеңілдететін құрылғы.
принтер – мәліметтерді қағазға басып шығаратын құрылғы.
джойстик – ойын үшін пайдаланылатын құрылғы.
модем – басқа компьютерлермен телефон желісі арқылы мәлімет алмасуға
мүмкіндік беретін құрылғы.
CD ROМ – компакт дискіні оқитын құрылғы
сканер – тексттік және графиктік мәліметтерді тікелей оқып, компьютерге
енгізетін құрылғы.
стример – информацияны магнитті лентада сақтайтын құрылғы.
плоттер – сызбаны қағазға шығаратын құрылғы
UPS – үздіксіз ток беруші құрылғы.
аудиоплата – компьютердің дыбыс шығару, сөйлеу мүмкіндігін жүзеге асырушы
құрылғы.
желілік құрылғы – басқа компьютерлермен мәлімет алмасуға мүмкіндік беретін
құрылғы.
Пернетақта
Пернелерді қызметіне қарай 5 блокқа бөлуге болады:
1. алфавитті-цифрлық пернелер
2. курсорды басқару
3. қосымша пернетақта
4. функциональды пернелер
5. арнайы пернелер
1-блокта:
а) цифрлар мен таңбалар пернелері, олар жоғарғы қатарда орналасады.
б) латын-орыс әріптері және таңбалары, олар келесі қатарда орналасады.
в) бос орын (Spase)– төменгі қатардағы ұзын перне.
г) - Enter– қатардың немесе қандай да бір іс-әрекеттің соңын білдіреді
және берілген команданы орындайды.
Esc - ағымдағы әрекетті өзгерту немесе команданы жоққа шығару.
Tab - курсорды бір панельден екінші панельге өткізу.
CapsLock - бас әріптер режиміне өту
Shift - символдық пернелермен қатар басу арқылы экранға бас әріптерді
шығару
BackSpase - курсордың сол жағындағы символдарды өшіру
Shift, Ctrl, Alt - 2 рет кездеседі. Бұларды басқа пернелермен бірге
пайдаланып Пернетақтаның мүмкіндігін кеңейтуге болады.
2-блокта:
Жоғары, төмен, оңға, солға бағыттаушы қойылған курсорды басқару клавиштері.
3-блокта:
2 түрлі режимде жұмыс істейтін қосымша Пернетақта NumLock.
а) цифрлық режим
б) курсорды басқару режимі
б-жағдайда цифрлық режим өшірілуі керек.
4-блокта:
Алфавитті-цифрлы пернелердің жоғары жағында орналасқан функционалды
пернелер:
F1-Help – көмек
F2-User - пайдаланушы мәзірін шақыру
F3-View – көру
F4-Edit - редакторлау
F5-Copy – көшіру
F6-RenMov – файл атын өзгерту немесе орын ауыстыру
F7-MkDir – жаңа каталог ашу
F8-Delete - өшіру
F9-PullDn – NC мәзірі
F10-Quit – NC-дан шығу
5-блокта:
Insert - ығыстыра енгізу
Delete - өшіру
PageDown - текстік файлды төмен қарай парақтау
PageUp - текстік файлды жоғары қарай парақтау
Home - қатар басына өту
End - қатар соңына өту
PrintScreen - ағымдағы экранның күйін баспаға жіберуге немесе оны алмасу
буфері деп аталатын жедел жадтың арнаулы аймағына сақтауға арналған.
Бақылау сұрақтары
1. Информатика ғылымы нені зерттейді?
2. Информация деген не?
3. Тек қана 0 мен 1 цифрларының бірімен тұратын информацияның өлшем
бірлігі қалай аталады?
4. Әр таңбаны, әріпті, цифрды кодтау үшін қанша екілік цифр керек?
5. Дербес компьютер қандай негізгі құрылғылардан тұрады?
6. Дербес компьютердің қандай қосымша құрылғылары бар?
7. Пернелерді неше блокқа бөлуге болады?
8. Функционалдық пернелер қызметі
9. Қосымша пернетақта қызметі
СӨЖОБ №2
Санау жүйесі. Екілік, сегіздік, ондық, он алтылық санау жүйелері
Санау жүйелері дегеніміз – сандарды цифрлық таңбалар арқылы жазу мен
оқу тәсілдерінің жиынтығы. Санау жүйелерінің позициялық және позициялық
емес болып бөлінетін екі түрі бар. Мұның біріншісі – ерте кезден
қалыптасқан ондық санау жүйесі, екіншісі – римдік санау жүйесі. Жалпы
алғанда, позициялық жүйе тек ондық санау жүйесі ғана болмауы мүмкін. Егер
сан түзетін цифрлар разрядтарының бірліктері оңнан солға қарай есептегенде
бір-бірінен тұрақты бір сан есе, мысалы, q есе артып отыратын болса, онда
сан q санау жүйесінде берілген деп, ал q осы жүйенің негізі деп аталады.
Ондық санау жүйесі үшін q=10. Позициялық санау жүйесінде санды жазу үшін 0-
ден бастап (q-1)-ге дейін бүтін сандар пайдаланылады да, олар осы жүйенің
базистік (негіздік) цифрлары деп аталынады.
Дербес компьютер негізінен екілік, ондық, он алтылық санау жүйелерінде
жазылған кодтармен не сандармен жұмыс істейді (базистік цифрларын 1-ші
кестеден қараңыз). Он алтылық санау жүйесіндегі А, В, С, D, Е, F әріптері –
осы жүйенің сәйкес 10, 11, 12, 13, 14, 15, цифрларын анықтайтын символдар.
q санау жүйесінде n разрядтан тұратын кодтың не бүтін санның жазылу
үлгісі (аn аn-1... а1 а0)q.
q Базистік цифрлар (символдар)
2 0, 1
10 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
16 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, А, В, С, D,
Е, F
q=2 үшін мұндағы ак цифрлары 0 не 1 болатын екілік санау жүйесінің
базистік цифрлары (к=0,1,...,n).
1-ереже. Кез-келген жүйеде берілген кодты не бүтін санды ондық санау
жүйесінде өрнектеу үшін оны аn* qn+аn-1* qn-1+...+а1* q1+ а0* q0 түрінде
жазып, есептеуді ондық жүйеде жүргізсе болғаны (q=2, 16...). Мысалы, латынша
А әрпінің екілік кодын (01000001)2 ондық кодта өрнектеу тәсілі мынадай
(n=7):
0*27+1*26+0*25+0*24+0*23+0*22+0*21+ 1*20=6510
осы сияқты, 111111112=25510;
2-ереже. N-ге тең ондық кодты (не ондық санау жүйесінде берілген
бүтін санды) q санау жүйесінде өрнектеу үшін, алдымен N-ді q-ге бөліп, оны
N = q*р1+r1 түрінде жазып алу керек (р1-бөлінді, r1-қалдық). Егер р1=q
болса, онда оны да q-ге бөліп, р1= q*р2+r2 түріне келтіру керек, т.с.с. Бұл
процесті рк q болған кезде тоқтатып, соңғы бөлінді мен соңынан басталған
қалдықтарды бір-біріне тіркеп жазып шықса болғаны, яғни N0= (ркqк-1rк-2...
r1)q; к=1, ркq.
q2 q8 q2 q10 q16
000 0 0000 0 0
001 1 0001 1 1
010 2 0010 2 2
011 3 0011 3 3
100 4 0100 4 4
101 5 0101 5 5
110 6 0110 6 6
111 7 0111 7 7
1000 8 8
1001 9 9
1010 10 A
1011 11 B
1100 12 C
1101 13 D
1110 14 E
1111 15 F
Мысал:
2→10
101011,1012=(1*25+1*23+1*2+1+1*2-1+ 1*2-3)10=373810
8→10
2418=(2*82+4*81+1*80)10=16110
16→10
А1 F 16=(10*162+1*161+15*160)10=259110
10→2
14792=739 (қалдық 1) –кіші разряд
7392=369 (қалдық 1)
3692=184 (қалдық 1)
1842=92 (қалдық 0)
922=46 (қалдық 0)
462=23 (қалдық 0)
232=11 (қалдық 1)
112=5 (қалдық 1)
52=2 (қалдық 1)
22=1 (қалдық 0)
12=0 (қалдық 1) – үлкен разряд
N2 = 10111000111
10→8
14798=184 (қалдық7) –кіші разряд
1848=23 (қалдық 0)
238=2 (қалдық 7)
28=0 (қалдық 2) – үлкен разряд
N8 = 2707
10→16
147916=92 (қалдық 7) –кіші разряд
9216=5 (қалдық 12)
516=0 (қалдық 5) – үлкен разряд
N16 = 5С7
2→8
001 101 011 110
1 5 3 6 = 15368
2→16
0011 0101 1110
3 5 Е = 35Е16
8→2
2 4 1
010 100 001 = 101000012
16→2
А 1 F
1010. 0001 1111 = 1010000111112
1011.
Тапсырмалар
Вариант 1 2 3 4 5 6
Тапср
10→16 235 568 124 486 841 336
10→8 526 217 367 455 657 620
10→2 168 187 227 145 219 154
2→16 10100100 11101101 10011100 10111001 11000101 11111001
2→8 10110011 10101100 10001110 10101101 10111011 10100101
2→10 1100.0010 1000.1000 10101010 100101.11 1011.1101 10011101
8→10 1756 1524 1264 2763 1235 1456
16→10 А1СҒ 9АD4 DС5Е В74С 6Е7С 2АD4
16→2 3DС 4ҒА 9D5 7В9 2С6 5ҒЕ
8→2 7534 6234 2574 1245 3675 1245
Вариант 7 8 9 10 11 12
Тапср
10→16 754 225 678 943 195 445
10→8 172 315 416 250 622 162
10→2 130 917 456 457 284 182
2→16 1100100 10011010 10111011 10100110 10101010 11001001
2→8 1001000 11001100 11011110 10011111 10001001 11000010
2→10 1111100 11111000 10011100 11001010 10100101 11101101
8→10 2415 1565 2543 1364 2417 2523
16→10 4Е3Ғ 4А5Е 5С6А 5В6С 9Е4Ғ 6В4D
16→2 6ҒҒ 2Е7 4D2 7DС 7 DD 3В5
8→2 6537 5643 4517 2743 2556 6541
Бақылау сұрақтары
1. Санау жүйесі дегеніміз не?
2. Санау жүйелерінің неше түрі бар?
3. Позициялық және позициялық емес санау жүйелерін түсіндіріп бер.
4. q санау жүйесі дегеніміз не?
5. Кез-келген жүйеде берілген код не бүтін сан ондық санау жүйесінде қалай
өрнектеледі?
СӨЖОБ №3
MS DOS операциялық жүйесі. Ішкі және сыртқы командалар.
Жұмыстың мақсаты: Операциялық жүйе ұғымымен, MS DOS жүйесінің
командаларымен таныстыру. MS DOS жүйесінде жұмыс істеуге үйрету.
Операциялық жүйе дегеніміз – пайдаланушы мен компьютер арасындағы
байланысты, аппараттық құрал-жабдықтарды басқаруды, программаларды жүктеуді
және т.б. функцияларды қамтамасыз ететін программалар жиынтығы.
Компьютер іске қосылғанда операциялық жүйе дискетадан немесе
винчестерден оперативті жадыға жүтеледі.
IBM PC компьютерінде Microsoft фирмасының MS DOS операциялық жүйесі
пайдаланылады. Операциялық жүйе программалау тілдерімен (Бейсик, Паскаль,
Си, Ассемблер) графиктік редактормен, текстік редактормен, сервистік
программалармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Операциялық жүйе ағылшын тілінде құрылғандықтан қолданылатын
командалар да ағылшын тілінде беріледі.
MS DOS операциялық жүйесі дискеттің түпкі каталогында немесе С:
дискісінде файлдар түрінде сақталады да, мынадай бөліктерден тұрады:
- BIOS модулі – компьютердің тұрақты жадында жазылған мәліметтерді
енгізу-шығарудың негізгі жүйесі. Бұл модуль компьютер шыққан заводта
жазылып өшірілмей тұрақты сақталады. Ол ЭЕМ іске қосылған сәтте
құрылғылардың жұмыс істеу қабілеттілігін тексеріп, мәліметті енгізу-
шығаруға байланысты операциялық жүйенің қарапайым және әмбебап қызметтерін
орындайды;
- Операциялық жүйенің жүктеушісі – бұл өте қысқа программа,
компьютердің жедел жадында тұрақты сақталып қалатын DOS операциялық жүйе
модульдерін компьютер жадына (IO.SYS, MSDOS.SYS) оқуды іске асырады;
- IO.SYS сыртқы құрылғылармен (Пернетақта, дисплей, принтер, байланыс
адаптері және динамик) информация алмасудың барлық операцияларын атқарады;
- MSDOS.SYS файлдар даярлауға мүмкіндік береді және ЭЕМ жедел жадын
басқарады, оған әрқашанда жедел жадта қанша бос орын бар екені белгілі;
-COMMAND.COM – пайдаланушы жұмысы үшін тағайындалған командалық
процессор. Ол ЭЕМ іске қосылған кезден бастап пайдаланушының талабы бойынша
процессор орындайтын барлық резидентті немесе ішкі командаларды қамтамасыз
етеді. Ал транзитті сыртқы командаларды орындау үшін ол дискіден соларға
сәйкес программалық файлды іздеп, егер табылса, оны жедел жадқа жүктеп,
оған басқаруды береді. Программа жұмысы аяқталған соң командалық процессор
оны жадтан жойып, экранға әрі қарай жұмысқа даяр екендігін білдіретін
шақыру мәліметін (DOS шақыруы) шығарады.
- DOS-тың сыртқы немесе кірме (транзитті) командалары – операциялық
жүйемен бірге бөлек-бөлек модульдер түрінде берілетін программалар, кейде
утилиттер деп те айтыла береді. Олар кірме командалар ретінде әртүрлі
қызметтер атқарады, мысалы, дискетті форматтау, дискілерді тексеру және
т.с.с.
- Құрылғылар драйвері – DOS жүйесін толықтырып, жаңадан қосылған
шеткері құрылғыларды басқару ісін орындайтын арнайы программалар.
Драйверлер компьютердің жедел жадына операциялық жүйемен бірге жүктеледі
де, олардың аттары CONFIG.SYS деген арнаулы файлда жазылады. Операциялық
жүйе жедел жадқа жүктелгеннен кейін дискіден конфигурациялық (құрамдық)
файл CONFIG.SYS оқылып құрылғылар драйверлері де жедел жадқа орналасады.
Мұнан кейін командалық COMMAND.COM файлы оқылады, ол басқару ісін атқарады.
Бұл командалық процессор тағы бір командалық AUTOEXEC.BAT файлын іске
қоысп, оның ішіндеегі командалар мен программаларды біртіндеп орындай
бастайды.
Операциялық жүйенің негізгі командалары
ОЖ жұмыс істегенде оның негізгі жұмыс құралы – команда. Ол компьютерге
белгілі-бір әрекетті орындататын арнаулы программаларды шақыру үшін
қолданылады.
Команда формат деп аталатын, нақты құрылымнан тұрады. Команда форматы
команданың параметрлерінен тұрады.
Командалардың жіктелуі
MS DOS –тың барлық командалары резидентті және транзитті болып екі
үлкен топқа бөлінеді. Резидентті (ішкі, бірге құрылған) командалар қосымша
COMMAND.COM файлының құрама бөлігі болып табылады. Олар – қарапайым және
жиі қолданылатын командалар. Бұл топқа: DIR, MD, CD, RD, TIME, DATE, REN,
DEL, TYPE, COPY ЖӘНЕ Т.Б. командалар жатады.
Транзитті (сыртқы, жүктелінетін) кірме командаларға дискідегі
программалық файлдар жатады. Оларды іске қосып орындаудан бұрын дискіден
оқу керек. Бұл топқа мына командалар жатады: FORMAT, ATTRIB, TREE, MODE,
DISKCOPY және т.б.
Резидентті (ішкі) командалар
Каталогтармен жұмыс істейтін командалар
Бұл топқа DIR, CD, RD, MD командалары жатады.
1. DIR командасы – каталогтар мен файлдардың толық аттарының, көлемінің
және құрылған уақыты мен мерзімінің тізімін береді. DIR командасын
параметрсіз жай қолданғанда экранға ағымдағы каталогтың мазмұнын шығарады.
Ішкі каталогтың мазмұнын қарау үшін DIR командасын және ішкі
каталогтың атын жазсақ жеткілікті.
Параметр деп каталогты немесе кез келген деңгейдегі ішкі каталогты
көрсететін маршрутты айтады.
Мысалдар:
а) С:\dir_student\basic - STUDENT каталогына кіретін BASIC ішкі
каталогының мазмұны экранға шығарады;
ә) С:\student\basic dir__*.bas – ағымдағы STUDENT\BASIC каталогындағы
типі BAS болып келген барлық файлдардың атрибутының тізімін экранға
шығарады.
б) A:\dir_alma.bas – ALMA.BAS файлының атрибуттарын экранға шығарады.
2. MD (Make Directory – каталог жасау) – ағымдағы кез келген каталог ішінен
жаңа каталог ашу командасы, мысалы, C:\md_student – C дискісінің түпкі
каталогынан STUDENTатты жаңа каталог ашу;
С:\md_student\basic немесе C:\Studentmd_basic – STUDENT каталогында BASIC
ішкі каталогын ашу;
3. RD (Remove Directory – каталогты жою) – ішінде файлдары жоқ бос
каталогтар мен ішкі каталогтарды жою командасы, мысалы,
C:\STUDENT\BASICrd tecno2 – STUDENT каталогының ішіндегі екінші дәрежелі
BASIC атты ішкі каталогының үшінші дәрежелі TECNO2 ішкі каталогын жою;
C:\rd_STUDENT\BASIC tecno2 – түпкі каталог ағымда болған жағдайда TECNO2
ішкі каталогын жою;
4. CD (Change Directory – каталог ауыстыру) – бір каталогтан екінші
каталогқа өту командасы. Жоғары дәрежелі каталогтарға өту мына параметрлер
.. , \ арқылы іске асады.
Мысалдар:
a) С:\cd_student\basic – STUDENT каталогының BASIC атты ішкі каталогына
өту;
b) С:\student\basiccd.. – BASIC ішкі каталогынан STUDENT каталогына өту;
c) С:\student\basic\trop2cd\ – басты (түпкі) каталогқа өту;
d) С:\student\basiccd..\lex – BASIC каталогынан STUDENT каталогына қайтып
оралып LEX ішкі каталогына өту;
e) С:\student\basic\econom2\cd..\.. – ECONOM2 ішкі каталогынан екі сатыға
жоғары STUDENT каталогына өту;
Файлдармен жұмыс істейтін командалар
Бұл топқа COPY, REN, DELETE, TYPE, DATE, TIME және т.б. командалар
жатады.
1. COPY CON – мәтіндік файл құру командасы.
С:\ copy con Uldana.txt
Мәтіндік файлдың ішіне мәтін теріліп болғаннан кейін Ctrl+Z немесе F6
пернелерін басып сақтау керек.
2. COPY – файлдарды көшіру командасы.
а) С:\copy_a:\*.*_c: - A: дискісіндегі барлық файлдарды С: дискісіндегі
жұмыс істеп тұрған ағымдағы каталогқа көшіру;
ә) С:\copy_alla.bas_alma.bas – түрі BAS болып келген ALLA атты файлды, өзі
орналасқан сол каталогқа ALMA.BAS деген атпен көшіру (екінші көшірмесін
басқа атпен алу);
3. REN (RENAME) – файлдың аттарын өзгерту командасы, параметрлері
файлдардың ескі және жаңа аттары, мысалы,
C:\ren_port.txt_dora.txt - PORT.TXT АТТЫ файлды DORA.TXT ДЕГЕН атқа
ауыстыру;
4. DEL (DELETE) – ағымдағы немесе көрсетілген каталогтағы файлды немесе
файлдар тобын жою командасы, мысалы,
C:\del_alla.bas – ALLA.BAS файлын жою;
5. TYPE командасы – мәтіннен тұратын файлдың ішкі мәтінін экранға шығару.
C;\type_program.txt – PROGRAM.TXT файлының мазмұнын экранға шығару.
6. DATE командасы – үстіміздегі (ағымдағы) ай, күн және жыл мерзімін
экранға шығару және оны өзгерту.
С:\date – операциялық жүйеде (компьютер таймерінде) белгіленген мерзімді
экранға шығару және жаңа мерзімді енгізуді талап ету. Қайтадан жаңа
мерзімді енгізу үшін, пернелерден мына команданы терy керек:
Date_mm-dd-yy
Мұндағы mm - ай нөмірі (1-12), dd- күнi (1-31), yy- жылы.
7. TIME командасы – ағымдағы уақытты экранға шығару және қайтадан өзгерту,
бұл команда форматы алдыңғыға – date командасына ұқсас.
С:\time – компьютер таймерінің ағымдағы уақытын экранға шығаруды және ол
дұрыс болмаса, жаңа уақытты енгізуді талап ету.
Жаңа уақытты енгізіңіз (HH:MM:SS) мұндағы НН – сағаты (0-23), ММ – минуты
(0-59), SS – секунды (0-59).
8. PATH (жол) командасы керекті файлдар автоматты түрде ізделетін
каталогтар тізімін алдын-ала көрсетуге арналған.
9. CLS (Clear Screen – экранды тазарту) экранды тазартып операциялық
жүйенің жұмысқа шақыру жолын экранның сол жақ жоғарғы бұрышына
орналастырады. Бұл команда cls түрінде параметрсіз теріліп, соңынан ENTER
пернесі басылады.
Транзитті (сыртқы) командалары.
FORMAT – дискіні форматтау (белгілеу) командасы.
C:\format_a: - A: дискіжетекке салынған дискетті форматтау.
DISCOPY – дискінің толық көшірмесін алу командасы.
A:\discopy_b:_a: - b: дискісінің мәліметін толық күйде а: дискісіне көшіру.
3. MODE командасы мәлімет шығару құрылғыларының (принтердің) жұмыс
параметрлерін өзгерту ісін атқарады, мысалы,
С:\mode LPT1:132,8 – қағазға түсетін мәтін жолдарының ара қашықтығын
кішірейтеді және бір жолға 132 символды орналастырады.
4. TREE командасы көрсетілген дискінің бұтақ тәріздес каталогтар құрылымын
экранға шығарады. Ал Ғ параметрі каталогтармен қоса олардың құрамындағы
файлдарды да көрсетеді.
C:\treef – С дискісінің бұтақ тәріздес каталогтар құрылымын экранда қарап
шығу.
5. ATTRIB командасы – файлды кездейсоқ жоюдан немесе өзгертуден сақтауды
тағайындау және қажет болмаған жағдайда алып тастау. Параметрдың жанындағы
+ таңбасы сақтауды тағайындайды, ал - таңбасы сол тәртіпті алып
тастайды, мысалы,
A:\attrib_+r_program.txt – файлды сақтау режимін тағайындау;
C:\attrib_-r_a:\proba1.txt – сақтау тәртібін алып тастау;
6. ASSIGN командасымен дискілердің логикалық аттарын өзгертуге болады, яғни
уақытша диск аттары алмастырылады.
ASSIGN A=C
Бұдан кейін А: дискісінің орнына С: дискісі қолданылады, жазылған командада
А: дискісін көрсеткенмен ОЖ С: дискісін пайдаланады.
Тапсырмалар
1. Samal каталогын құрыңыз.
2. Samal каталогының ішіне Aigerim каталогын құрыңыз.
3. Aigerim каталогынан шығып түпкі каталогқа Erlan каталогын құрыңыз.
4. Erlan каталогының ішіне Аlia.txt мәтіндік файлын құрыңыз.
Молодость счастлива тем, что у нее есть будущее. В человеке должен быть
все прекрасно мәтінін теріңіз. Мәтіндік файлды сақтау үшін Ctrl+Z
немесе F6 пернелерін басыңыз.
5. Aigerim каталогын өшіріңіз.
6. Аlia.txt мәтіндік файлының атын Kaldybek.txt етіп өзгертіңіз.
7. Kaldybek.txt мәтіндік файлының мәтінін экранға шығарыңыз.
8. Samal каталогының мазмұнын көріңіз.
9. Экранға ағымдық күнді, уақытты шығарыңыз.
10. Kaldybek.txt мәтіндік файлын өшіріңіз.
11. Экранды тазалаңыз.
12. Түпкі бумада орналасқан Windows бумасының құрылымын экранға
шығарыңыз.
13. А: дискжетекке салынған дискетті форматтаңыз.
14. Arman.txt мәтіндік файлын құрып, мәтін жазыңыз. Файлды сақтау режимін
тағайындаңыз.
Бақылау
сұрақтары
1. Операциялық жүйе дегеніміз не?
2. MS DOS сеансына қалай кіруге және қалай шығуға болады?
3. Файл дегеніміз не? MS DOS-та файл атауы қалай беріледі?
4. Жаңа текстік файлды қалай құруға болады?
5. Текстік файл атауын қалай өзгертуге болады?
6. Транзитті командаларды атап бер.
7. Assign командасымен не істеуге болады?
8. Tree командасының қызметі
9. Diskcopy қандай қызмет атқарады?
10. Format командасы қандай қызмет атқарады?
СӨЖОБ №4
Norton Commander қабықша бағдарламасы
Жұмыстың мақсаты: Norton Commander (NC) қабықша бағдарламасы экраны
элементтерімен, функционалдық пернелер қызметімен таныстыру. Norton
Commander-мен жұмыс істеуді үйрету.
Пайдаланушының операциялық жүйемен, атап айтқанда компьютермен жұмысын
жеңілдету үшін бірқатар операциялық қабықшалар деп аталатын программалар
жинағы енгізілген. Солардың бірі - Norton Commander. NC көптеген
командалары пернелерге бекітілген. Мұнда файлдарға және каталогтарға
қатысты көптеген іс-әрекеттерді жылдам да көрнекті орындауға болады. NC
қабықшасын 1992 жылы Symantec корпорациясының құрамына кірген Peter Norton
Computing американдық фирмасы жасаған.
NC келесі функциялардың орындалуын қамтамасыз етеді:
- Каталогтар мазмұнын экранға екі панель бойынша шығару;
- Бірінші деңгейлі каталогтан ішкі каталогқа және керісінше жылдам көшу;
- .com, .exe, .bat типті файлдарды бірден іске қосу;
- NC жүйесі үшін функционалдық пернелердың қызметтерін (командаларын)
қалыптастыру;
- Файлды көшіру, атын өзгерту, дискіден өшіру не орнын ауыстыру;
- Жаңа каталог құру және оны дискіден өшіру;
- Текстік файл құру, оны өңдеу және т.б. жатады.
Басқарушы пернелер қызметі
Пернелер қызметі
F1 Help Анықтама
F2 Menu Пайдаланушы мәзірін шақыру
F3 View Файлды көріп шығу
F4 Edit Файлды редакторлау
F5 Copy Файлды көшіру
F6 RenMov Файл атын өзгерту немесе көшіру
F7 MkDir Каталог құру
F8 Delete Файлды немесе каталогты өшіру
F9 PullDn NC мәзірін шақыру
F10 Quit NC-тен шығу
Егер Alt клавишасы бірге басылса, онда экраннның соңғы қатары
өзгереді. Ол жерде Alt+F1 - Alt+F10 пернелер комбинациясы туралы
хабарлама шығады.
Пернелер қызметі
Alt+F1 Left Сол жақ панель үшін басқа дискке өту
Alt+F2 Right Оң жақ панель үшін басқа дискке өту
Alt+F3 View.. Тек текстік файлды көру
Alt+F4 Edit.. Альтернативті редактор көмегімен файлды
редакторлау
Alt+F5 Comp Белгіленген файлдарды сығу
Alt+F6 DeComp Файлды архивтен босату
Alt+F7 Find Файлды дисктен іздеу
Alt+F8 History Бұрын орындалған командаларды көру
Alt+F9 EFALn 25 жолдық экраннан 43 жолдық (EGA) немесе
50 жолдық (VGA) экранға көшу
Alt+F10 Tree Басқа каталогқа жылдам көшу
Егер Ctrl клавишасы басылса, онда экранның соңғы қатары өзгереді. Ол
жерде Ctrl+F1 - Ctrl+F10 пернелер комбинациясы туралы хабарлама
шығады.
Пернелер қызметі
Ctrl+F1 Lefr Сол жақ панельді шығару немесе алып тастау
Ctrl+F2 Right Оң жақ панельді шығару немесе алып тастау
Ctrl+F3 Name Файлдарды аты бойынша сұрыптау
Ctrl+F4 Exten Файлдарды кеңейтілуі бойынша сұрыптау
Ctrl+F5 Time Файлдарды уақыты бойынша сұрыптау
Ctrl+F6 Size Файлдарды өлшемі бойынша сұрыптау
Ctrl+F7 UnSort Файлдарды сұрыптамау
Ctrl+F8 Sync Екі панельде де каталогтар мазмұнын синхрондау
Ctrl+F9 Print Белгіленген файлды баспаға шығару
Ctrl+F10 Split Файлдарды кесу немесе желімдеу
Егер Shift клавишасы басылса, онда экранның соңғы қатары өзгермейді
– ол жерде Shift клавишасы басылмаған кездегі хабарламалар шығып тұрады.
Бірақ Shift+F1 - Shift+F10 пернелер комбинациясы қызметі басқаша.
Пернелер қызметі
Shift+F1 Help Дискті тазалау
Shift+F2 Menu Желілік утилиталар
Shift+F3 View Файлды көру (файл аты сұралады)
Shift+F4 Edit Файлды редакторлау (файл аты сұралады)
Shift+F5 Copy Файлды көшіру (файл аты сұралады)
Shift+F6 RenMov Атын өзгерту (файл аты сұралады)
Shift+F7 MkDir Каталог құру
Shift+F8 Delete Файлды өшіру (файл аты сұралады)
Shift+F9 PullDn NC конфигурациясын сақтау
Shift+F10 Quit Мәзір шақыру
□ Tab - келесі панельге көшу
□ Ctrl+O - панельдерді экраннан алып тастау, қайта қалпына келтіру
□ Ctrl+P - панельді (ағымдық емес) экраннан алып тастау, қайта
қалпына келтіру
□ Ctrl+U - панельдердің орнын ауыстыру
□ Ctrl+R - берілген панельдегі дискінің мазмұнын қайталап оқу
□ Ctrl+L - келесі панельде диск жайлы мәлімдемені шығару
□ Ctrl+\ - осы дискінің негізгі каталогына көшу
□ Ctrl+PageUp - жоғары деңгейдегі келесі каталогқа көшу
□ Ctrl+PageDn - төменгі деңгейдегі келесі каталогқа көшу
□ Ctrl+B - экранның төменгі жағындағы F1 - F10 пернелерінің
қызметін көрсететін мәлімдемені алып тастау немесе қалпына келтіру
□ Ctrl+Enter - таңдалған файл атауын командалық қатарға енгізу.
Тапсырмалар
1. NC жүктеңіз.
2. Сол жақ панельді алып тастаңыз.
3. Сол жақ панельді қалпына келтіріңіз.
4. Оң жақ панельді алып тастаңыз.
5. Оң жақ панельді қалпына келтіріңіз.
6. Панельдердің орынын ауыстырыңыз.
7. Курсорды бір панельден екінші панельге өткізіңіз.
8. Мәзір жолын экранға шығарыңыз (F9 пернесі арқылы).
9. Left және Pight мәзірін түсіндіріп беріңіз.
10. Files, Disk, Commands мәзірін түсіндіріңіз.
Бақылау сұрақтары
1. Функционалдық пернелердің атқаратын қызметі қандай?
2. NC жүйесінен қалай шығамыз?
3. NC курсорын экранда көрінген ағымдық каталогтар тізімінің басына не
соңына бірден жылжыту қандай командалар арқылы орындалады?
4. NC жүйесінде панельді экраннан алып тастау және оны экранға қайта
шығару командалары қандай?
5. Мәзір жолын экранға шақыру командасы
6. Бұрын орындалған командаларды көріп шығу қалай орындалады?
СӨЖОБ №5
Norton Commander қабықша бағдарламасында каталогтар, файлдармен жұмыс
Жұмыстың мақсаты: NC-де функционалдық пернелердің қызметімен танысу,
каталог, мәтіндік файл құру, қажетті мәтінді теріп, оны редакциялау.
Тапсырмалар
1. Сол жақ панельде Meruert атты жаңа каталог құрыңыз.
2. Meruert каталогына Batyrhan каталогын құрыңыз.
3. Осы каталогқа Timur.txt мәтіндік файлын құрыңыз.
4. Осы файлға төмендегі текстті теріңіз.
Свободный ввод служит для быстрой вставки текста., рисунков,
таблиц и других элементов в пустую область документа. Двойной щелчок в
пустой области документа вызывает форматирование этой области для
свободного ввода, при котором дальнейшая вставка элементов будет
осуществляться, начиная с позиции двойного щелчка.
Например, чтобы создать титульный лист, дважды щелкните в центре
пустой страницы и введите заголовок, который будет выровнен по центру.
5. Meruert каталогының атын Askar етіп өзгертіңіз.
6. Өзгертілген каталог мазмұнын экран бетіне шығарыңыз.
7. С:*.exe кеңейтілмесінен тұратын барлық файлдарды ерекшелеңіз.
8. Ерекшелеуді алып тастаңыз.
9. Timur.txt мәтіндік файлын F4 пернесімен көріп шығып, соңғы абзацты
алып тастаңыз. Мәтіндік файлыңызда F3 пернесі арқылы өзгеріс жасай
аласыз ба, тексеріңіз.
10. Timur.txt мәтіндік файлын С: дискісіне Bakdaulet.txt деген атпен
көшіріңіз.
Бақылау сұрақтары
1. NC жүйесінде жаңа каталог ашу тәсілі.
2. NC мәтіндік файл қалай құрылады?
3. NC файлдары қалай көшіріледі?
4. NC жүйесінде файл мазмұнын экранға шығарып көру, одан әрі ағымдық
панельге қайтып өту командалары қандай?
5. Файлды редакциялау қалай орындалады?
6. Файлдарды аты, кеңейтілуі, уақыты, өлшемі бойынша сұрыптау қалай
орындалады?
7. Файлды өшіру қалай орындалады?
СӨЖОБ №6
Windows операциялық жүйесі. Шартбелгілермен және терезелермен жұмыс істеу.
Жұмыстың мақсаты: Студенттерді Windows жүйесімен таныстыру.
Шартбелгілер және терезелермен жұмыс істеуді үйрету.
Пайдаланушы мен операциялық жүйе арасындағы байланысты жеңілдету
мақсатында әртүрлі жүйелік программалық қабықшалар (қоршаулар) жасала
бастады. Бірақ олар негізінен текстік режимде жұмыс істейтін еді. Мысалы,
Norton Commander т.б.
1985 жылы солардың жетілдірілген үлгісі ретінде Windows графиктік
қосымшасы жарық көрді. Ал 1995 жылы Windows 95, 1998 жылы Windows 98, 2000
жылы Windows 2000, 2001 жылы Windows ХР атты жүйелер жарық көріп, бүкіл
дүние жүзіне кең тарап кетті.
Windows операциялық жүйесі жүктелгенде, компьютер экранында
суреттегідей терезе пайда болады. Терезе – Windows жүйесіндегі ең негізгі
ұғым болып табылады. Терезе – экранның төртбұрышты қоршаулы аумағы, онда
әртүрлі программалар орындалады, кез келген мәліметтер өңделіп түзетіледі
және басқару әрекеттері жүргізіледі. Windows терезесінің экранды толығымен,
жартылай және белгілі-бір бөлігін ғана қамтуы мүмкін. Терезе шекаралары –
бұл терезенің периметрі бойынша өтетін тік және көлденең сызықтар.
Терезенің жоғарғы жағында тақырып жолы орналасқан. Тақырып жолының сол
жағында Жүйелік мәзір батырмасы орналасқан, ал оң жағында терезенің аймағын
өзгертуге арналған батырмалар бар. Тақырып жолынан төменірек мәзір жолы
бар. Ал мәзір жолынан төменгі төртбұрышты аудан - терезенің жұмыс аумағы
деп аталады.
Жұмыс үстелі (Desktop)– екінші негізгі ұғым, пайдаланушы жұмыс
істейтін облыс. Бұл жерде интерфейстің кейбір элементтері орналасады:
- Менің компьютерім (Mу computer) – компьютердің барлық бумаларын ағаш
түрінде көрсетеді. Жүйені күйге келтіруге мүмкіндік беретін компьютердің
конфигурациясы және қызметтік бумалары бейнеленеді.
- Себет (Recycle Bin) - мұнда өшірілген құжаттар болады. Windows-та
өшірілген құжаттарды қалпына келтіру мүмкіндігі бар.
- Желілік қоршау – егер компьютер желіге қосылған болса желілік ресурстарды
қарап шығуға мүмкіндік береді.
- Менің құжаттарым (My documents) – пайдаланушы құжаттарын сақтауға
арналған бума.
- Портфель (My Briefcase) – бірден бірнеше компьютерлерде өңделетін
файлдарды синхрондауға мүмкіндік береді.
- Есептер тақтасы (Панель задач -Task bar) – экранның ең төменгі жағында
орналасады. Ол жерде қазіргі уақытта жұмыс істеп жатқан барлық қосымшалар
орналасады.
- Іске қосу (Пуск–Start) – бұл батырма есептер тақтасының оң жағында
орналасады. Бұл батырманы басып кез-келген қосымшаны жүктеуге, анықтама
шақыруға немесе файл іздеуге болады.
Жұмыс үстелі қазіргі барлық операциялық жүйелер интерфейсінің элементі
болып саналады. Әдеттегі өзіміздің жұмыс үстелімізді алайық. Жұмыс
үстелінде кітаптар, мәліметтер салынған бумалар, құрал-жабдықтар (қалам,
қарындаш, өшіргіш т.б.) орналасуы мүмкін. Олар сіздің қалауыңызша, үстелде
әр түрлі күйде орналаса алады. Үстел беті әдемі дастарқанмен жабылуы мүмкін
немесе ештеңе төселмей таза болуы да ықтимал. Сіздің үстел бетіндігі
заттарды алма-кезек қолдануға және олардың орнын ауыстыруыңызға болады. Дәл
осы үстел бейнесі экранда да жүзеге асырылып отыр. Windows ортасында жұмыс
үстелінің рөлін дисплей экраны атқарады. Онда жұмыс істейтін
программалардың терезелері, құжаттардың жеке файлдары шартбелгілер (немесе
белгілер) түрінде орналасқан.
Шартбелгілер (Icon) – бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар
кішірейтілген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы программаны,
терезені, функцияны, файлды т.б. бейнелеп тұруы мүмкін. Әр шартбелгі
белгілі-бір терезеге сәйкес келеді және ол қажет болған жағдайда үлкейту
батырмасы арқылы терезеге айналады. Экранда мынадай шартбелгілер кездеседі:
- қосымша (қолданбалы) программалар шартбелгісі;
- белгілі-бір топтар шартбелгісі;
- функциялар шартбелгісі.
Жарлық (ярлык - shortcut) – бұл белгілі-бір объектімен тікелей қатынас
жасауды іске асыратын командалық файл. Мысалы, жарлық арқылы каталогтың,
желідегі дискінің ішіндегісін көрсетуге болады, тез арада басқа каталогта
орналасқан программаларды іске қосуға, файлды да жылдам ашуға болады және
т.б.
Бума (folder) экранда каталогтарды және программалық топтарды
белгілеу үшін қолданылады.
Файлдар. Файлды дискіге көшіру. Деректер компьютерде файл түрінде
жазылып сақталады, олар компьютер дискісінде белгілі бір орынға орналасады.
Файл атауы Windows жүйесінде бос орындарды қоса есептегенде 255-тен
аспайтын символдар тізбегінен тұрады. Файл атауында келесі таңбалар
қолданылмауы тиіс: \, , : , *, ?, .
Файлдар командалық қатарда файл атауынан және кеңейтілуінен тұрады.
Кеңейтілудің көмегімен файл типін анықтауға болады. Файлды дискіге сақтауға
болады. Диск атауы латын әрпінен басталып, соңына қос нүкте қойылады. А, В-
әріптері иілгіш дисктерге арналған. C:, D:, E:, F: және т.б. – қатқыл
дисктердің логикалық атаулары болып табылады. Файлды дискіге сақтау қажет
болған жағдайда файлдың толық атауы диск атауынан басталады. Мысалы,
C:\файл атауы. Сонымен қатар, файлдарды дискіде орналасқан бумаларда
сақтауға болады.
Бума дегеніміз – файлдарды сақтайтын дискідегі арнайы орын.
Бумаларды кейбір жағдайда директорий, каталог деп атайды. Дискідегі барлық
бумалар бұтақ тәріздес құрылымды құрайды.
Windows операциялық жүйесінде файлдармен және бумалармен жұмыс істеу
үшін Менің компьютерім және Сілтеуші программалары қолданылады.
Тапсырмалар
1. Негізгі іске қосу мәзірін ашып, Программалар-Сілтеуші (Проводник)
командасын орындаңыз. Сілтеуші терезесі ашылады.
Сілтеуші терезесі
2. Сілтеуші бағдарламасының көмегімен бумалар құру
Файл-Құру-Бума (Файл-Создать-Папку) командасын таңдаңыз. Экран
терезесінде жаңадан бейнеленген жаңа бума белгілемесінің тұсындағы мәтін
енгізу өрісіне буманың жаңа атын теріңіз: Самал1. Самал1 бумасын жаңа атауы
бойынша бекіту үшін Enter пернесін немесе Сілтеуші бағдарламасының кез-
келген бос жеріне тышқанның сол жақ түймесін басу керек. Сілтеуші терезесін
жабыңыз.
3. Менің компьютерім көмегімен бумалар құру
Менің компьютерім терезесінде мәзір қатарынан Файл-Құру-Бума
командасын таңдаңыз. Буманың жаңа атауы Самал2-ні енгізіп Enter пернесін
басыңыз. Самал2 бумасын ашыңыз. Файл-Құру-Бума командасын таңдаңыз. Буманың
жаңа атауы Самал3 енгізіңіз. Самал3 бумасы Самал2 бумасының ішкі бумасы
болып табылады. Менің компьютерім терезесін жабыңыз.
4. Бірнеше файлдарды немесе бумаларды ерекшелеу
Бірінші файл немесе буманың белгішесін шертіңіз (таңбашаны басқаннан
кейін ол ерекшеленеді). Пернетақтадағы Shift пернесін басып жібермей
ерекшелеу қажет болған соңғы файл немесе бума таңбашасын сілтемемен
шертіңіз. Тізімдегі барлық элементтер ерекшеленеді.
5. Кез-келген файлдардың немесе бумалардың тобын ерекшелеу
Файлдардың немесе бумалардың кез-келген тобын ерекшелеу үшін Ctrl
пернесін басып жібермей ерекшелендіру қажет. Тышқан сілтемесін апарып сол
жақ батырмасын шерту арқылы жүзеге асыруға болады. Менің құжаттарым бумасын
екі рет шерту арқылы ашыңыз. Ctrlпернесін басып тұрып, осы терезедегі
керекті файлдар мен бумаларды тышқан көмегімен таңдаңыз. Ерекшелеуді
болдырмау үшін Сілтеуші немесе Менің компьютерім терезесінің кез-келген
жеріне тышқанның сол жақ батырмасын бір шерту керек.
6. Файлдар мен бумаларды жылжыту және көшіру
Жылжыту және көшіру бұйрықтарының ерекшеліктері.
Файлдар немесе бумаларды жылжыту барысында олар бұрынғы орыннан өшіріліп
жаңа орында пайда болады. Ал файлдарды немесе бумаларды көшіру барысында,
олардың түпнұсқасы қалып, көшірмесі жаңа орынға қойылады.
Файлдар және бумаларды көшіру
Тышқан көмегімен көшіру:
Сілтеуші немесе Менің компьютерім-ді ашып, Менің құжаттарым бумасын ашыңыз.
Көшіру қажет файлды немесе буманы ерекшелеңіз. Ctrl пернесін басып
жібермей ерекшеленген файлды немесе буманы тышқан көмегімен Самал1 бумасына
апарыңыз. Тышқан батырмасын және Ctrl пернесін жіберіңіз. Осы іс-
әрекеттен кейін сіздің файлыңыз немесе бумаңыз Самал1 бумасына орналасады.
Пернетақта көмегімен көшіру: Кеңейтілуі .doc файлдарды тауып, көшіру
қажет файлдар тобын таңдап ерекшелеңіз. Түзету-Көшіру (Правка-Копировать)
командасын таңдаңыз. Самал2 бумасын ерекшелеңіз. Түзету-Енгізу (Правка-
Вставить) командасын таңдаңыз. Самал2 бумасын ашып, сіздің файлдарыңыз осы
бумада екеніне көз жеткізіңіз.
Аспаптар панеліндегі белгішелердің көмгімен көшіру: Кеңейтілуі .doc
файлын ерекшелеңіз. Аспаптар панеліндегі Буферге көшіру пиктограммасын
басыңыз. Содан кейін Самал1 бумасын ашып, Енгізу пиктограммасын басыңыз.
7. Файлдарды және бумаларды жылжыту
Тышқан көмегімен: Жылжытатын файлдарды және бумаларды ерекшелеңіз.
Жылжытуға арналған файлдарды және бумаларды қажет дискіге немесе бумаға
апарыңыз. Тышқан батырмасын жіберіңіз.
Пернетақта көмегімен: Жылжытуға қажет файлдарды немесе бумаларды
ерекшелеңіз. Түзету-Қиып алу (Правка-Вырезать) командасын таңдаңыз.
Таңдалған файлдарды немесе бумаларды жылжыту қажет дискіні немесе буманы
белгілеңіз. Түзету-Енгізу командасын орындаңыз.
8. Өшіру және қайта қалпына келтіру
Сілтеушіні ашыңыз. Файл – Құру командасын таңдаңыз. Пайда болған ішкі
мәзірден Документ Microsoft Word –ты таңдаңыз. Word құжатына Студент атын
енгізіңіз. Студент файлын өшіру үшін, оны ерекшелеп, аспаптар панеліндегі
Өшіру пиктограммасын шерту қажет.
9. Себет көмегімен өшіру. Сілтеуші бағдарламасын ашыңыз. Тышқанның сол жақ
пернесін басып жібермей, Студент файлын себетке апарыңыз. Себетті ашыңыз,
Түр (Вид) мәзірін қолданып файлдарды атаулары бойынша сұрыптаңыз. Студент
файлын ерекшелеп, файл мәзірінің Қайта қалпына келтіру командасын
орындаңыз.
10. Файлдардың және бумалардың атауларын өзгерту
Файл атауын өзгерту үшін келесі іс-әрекеттерді орындаңыз. Сілтеуші
терезесінен Студент файлын ерекшелеп, Файл-Атын өзгерту (Файл-
Переименовать) командасын орындаңыз. Файл атауы қоршауға алынып
ерекшеленеді. Файлдың жаңа атауын Архив деп теріңіз. Файлдың жаңа атауын
тергенде ескі атау өшіріледі. Файлдың жаңа атауын тергеннен кейін Enter
пернесін немесе Сілтеуші терезесінің бос жеріне шертіңіз.
Windows операциялық жүйесі дискілерде орналасқан файлдар мен бумаларға
байланысты көптеген операцияларды (көшіру, өшіру, атын өзгерту, орын
ауыстыру және т.б.) орындау үшін пайдаланушыға ыңғайлы интерфейс ұсынады.
11. Файлды немесе буманы іздеу
1. Іске қосу (Пуск) батырмасын басып, Іздеу (Поиск) бөлімін таңдаңыз.
2. Файлдар және бумалар (Файлы и папки) командасын таңдаңыз.
Атау (Имя) өрісінде іздестірілген файлдың атауын немесе атаудың бастапқы
әріптерін енгізіңіз.
Егер атау белгісіз немесе іздестіруді қосымша шарттармен жүргізу қажет
болса уақыт өзгерту және қосымша салымын қолдану қажет.
Іздестіруді бастайтын терезені іске қосу үшін “Обзор” батырмасын басу
қажет.
Іздеу (Найти) батырмасын басыңыз.
Мәтінді іздеу өрісінің қосымша салымы арқылы (Искать текст) берілген мәтін
бойынша файлды іздеу мүмкіндігін береді.
12. Жақын арада қолданылған құжатты ашу жолы:
1. Іске қосу батырмасын басып Құжаттар (Документы) қатарын таңдаңыз.
1. Одан кейін керекті құжат таңдалады.
Бірақ та кейбір бағдарламалар құжаттар мәзірінде ашық құжаттар атауларын
орналастырмайды. Сондықтан керекті құжат жоқ болса, негізгі мәзірде іздеу
командасын пайдаланыңыз.
Компьютердің мазмұнын көру үшін:
1. Менің компьютерім белгішесін 2 рет басыңыз.
Нәтижесінде Менің компьютерім терезесі ашылады.
2. керекті дискінің белгішесін 2 рет басыңыз.
Нәтижесінде дискідегі барлық бағдарламалардың мазмұнын сақтайтын файлдар
мен бумалар терезеде бейнеленеді.
3. Егер файлды немесе буманы ашу немесе бағдарламаны іске қосу қажет болса,
онда керекті объектіні 2 рет басыңыз.
4. Ағымдағы буманы ашу үшін Аспаптар панеліндегі Backspase пернесін
басыңыз.
Егер Аспаптар панелі көрінбесе Түр (Вид) мәзіріндегі Аспаптар
командасын таңдаңыз.
Компьютерде бума құрылымын толық көруге Windows жүйесінің Сілтеуші
бағдарламасы мүмкіндік береді. Оны іске қосу үшін негізгі мәзір Іске қосу
(Пуск) – Құжаттар (Документы) –Сілтеуші (Проводник) бөлімін таңдаңыз.
13. Файлдарды иілгіш магниттік дискіге көшіру:
1. Дискетаны дискжетекке орналастыру
2. Сілтеуші терезесінде керек файлды немесе буманы ерекшелеңіз.
3. Файл мәзірінде Жөнелту (Отправить) командасын таңдап көшірме жүргізетін
дискіні көрсетіңіз.
Windows жүйесінде функционалдық пернелер қызметі
F10 - мәзір жүйесін іске қосу
Alt+(мәзірде асты сызылған әріпті басу) – таңдалған мәзірді ашу
Ctrl+F4 - бағдарламадағы ағымдағы терезені жабу
Alt+F4 - ағымдағы терезені жабу немесе бағдарламадан шығу
Ctrl+C - белгіленген объектіні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz