Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге қабілеттілік жағдайындағы ролі
Мазмұны
Кіріспе 3
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге қабілеттілік жағдайындағы ролі 5
1.1 Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті дамыту консепциясы 5
1.2 Бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері 8
1.3 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу жағдайындағы есепті ұйымдастырудың теориялық және әдіснемелік негіздері 12
2. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру 17
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарыздарының есебі 17
2.2 Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі және басқа да дебиторлық қарыздар 25
2.3 Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебі иновациялық жағдайда дамыту мәселелері 31
Қорытынды 33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 35
Қосымша
Кіріспе 3
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге қабілеттілік жағдайындағы ролі 5
1.1 Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті дамыту консепциясы 5
1.2 Бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері 8
1.3 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу жағдайындағы есепті ұйымдастырудың теориялық және әдіснемелік негіздері 12
2. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру 17
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарыздарының есебі 17
2.2 Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі және басқа да дебиторлық қарыздар 25
2.3 Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебі иновациялық жағдайда дамыту мәселелері 31
Қорытынды 33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 35
Қосымша
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы «Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру».
Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (мыс: қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен % - р және т.б) пайда болады. Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты. Несиелерді есепке алу үшін «Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер» бөлімшесіне енгізілген 4010 «Банк несиелері», 4020 «Банктен тыс мекемелердің несиелері», 4030 «Басқа да несиелер» сияқты пассивті шоттары пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақсатн Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен «Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне» сәйкес жүргізіледі.
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының заңы №329-11 2002 жылы 24 маусымда қабылданған. Осы құжат бухгалтерлік есепті жүргізудің және ұйымдастырудың бірыңғай құқықтық және әдістемелік негіздерін бекітеді.
Қазіргі кезеңдегі бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сәйкес жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі міндеті есеп жүйесін қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкестендіріп жүзеге асыру.
Қазақстанда бухгалтерлік ескесептің республика үшін тиімдірек концепциясын анықтау мақсатында әлемдегі экономикалық жағынан дамыған елдердегі бухгалтерлік есеп жүйесі зерттелді.
Республикамызда бухгалтерлікті есепті реформалау үшін ағылшын-америкалық модель таңдалды. Менің ойымша, бұл дұрыс таңдау.Себебі Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру және соған байланысты есептер шығару болып табылады.
Зерттеу объектісі болып ТОО “Өрттен қорғау ” есебі табылады.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы «Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру».
Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы болып бөлінеді. Бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (мыс: қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер алуға арналған дивидендтер мен % - р және т.б) пайда болады. Дебиторлық берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты. Несиелерді есепке алу үшін «Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер» бөлімшесіне енгізілген 4010 «Банк несиелері», 4020 «Банктен тыс мекемелердің несиелері», 4030 «Басқа да несиелер» сияқты пассивті шоттары пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақсатн Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен «Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне» сәйкес жүргізіледі.
«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының заңы №329-11 2002 жылы 24 маусымда қабылданған. Осы құжат бухгалтерлік есепті жүргізудің және ұйымдастырудың бірыңғай құқықтық және әдістемелік негіздерін бекітеді.
Қазіргі кезеңдегі бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сәйкес жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі міндеті есеп жүйесін қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкестендіріп жүзеге асыру.
Қазақстанда бухгалтерлік ескесептің республика үшін тиімдірек концепциясын анықтау мақсатында әлемдегі экономикалық жағынан дамыған елдердегі бухгалтерлік есеп жүйесі зерттелді.
Республикамызда бухгалтерлікті есепті реформалау үшін ағылшын-америкалық модель таңдалды. Менің ойымша, бұл дұрыс таңдау.Себебі Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру және соған байланысты есептер шығару болып табылады.
Зерттеу объектісі болып ТОО “Өрттен қорғау ” есебі табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Оқулық . –Алматы, 2003. Беттер: 246-275, 278-349.
2. Кеулімжаев Қ. К., Құдайбергенов Н. А.. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері : оқулық . -Алматы : Экономика, 2006. Беттер 140-172, 274-287.
3. Бухгалтерлік есеп қаржылық есеп беру туралы: Қазақстан Республика-сының Заңы. –Алматы: Юрист, 2003. –22б.
4. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқулық/. - Алматы: Экономика баспасы, 2008. Беттер 142-144
5. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары. – Алматы: Раритет, 2003.-672б.
6. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов: Уч. пос. – Алматы: “Ержанова и К”, 2003.-185с.
7. Ержанов М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на казахстанском предприятии (практический аспект). – Алматы: БИКО, 1997.-55с.
8. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии: Учебник / Под ред. Р.М. Рахимбековой / Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. – Алматы: Экономика, 2003.-474с.
9. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. Жалпы ред. Басқарған Н.Қ. Мамыров. – Алматы: Экономика, 2005.-310б.
10. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. 3-е изд., перераб. и доп. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.-727с.
11. Радостовец В.К., Тасмагамбетов Т.А., Абленов Д.О. и др. Организация финансового учета: Уч. пос. – Алматы: Экономика, 1997.-180с.
1. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Оқулық . –Алматы, 2003. Беттер: 246-275, 278-349.
2. Кеулімжаев Қ. К., Құдайбергенов Н. А.. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері : оқулық . -Алматы : Экономика, 2006. Беттер 140-172, 274-287.
3. Бухгалтерлік есеп қаржылық есеп беру туралы: Қазақстан Республика-сының Заңы. –Алматы: Юрист, 2003. –22б.
4. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқулық/. - Алматы: Экономика баспасы, 2008. Беттер 142-144
5. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары. – Алматы: Раритет, 2003.-672б.
6. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов: Уч. пос. – Алматы: “Ержанова и К”, 2003.-185с.
7. Ержанов М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на казахстанском предприятии (практический аспект). – Алматы: БИКО, 1997.-55с.
8. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии: Учебник / Под ред. Р.М. Рахимбековой / Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Кинхузова К.К., Сальменова А.Т. – Алматы: Экономика, 2003.-474с.
9. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. Жалпы ред. Басқарған Н.Қ. Мамыров. – Алматы: Экономика, 2005.-310б.
10. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. 3-е изд., перераб. и доп. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.-727с.
11. Радостовец В.К., Тасмагамбетов Т.А., Абленов Д.О. и др. Организация финансового учета: Уч. пос. – Алматы: Экономика, 1997.-180с.
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге
қабілеттілік жағдайындағы ролі 5
1.1 Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті
дамыту консепциясы 5
1.2 Бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері
8
1.3 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу
жағдайындағы есепті ұйымдастырудың теориялық және әдіснемелік12
негіздері
2. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
17
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарыздарының есебі
17
2.2 Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі және басқа да
дебиторлық қарыздар 25
2.3 Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебі иновациялық
жағдайда дамыту мәселелері 31
Қорытынды
33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
35
Қосымша
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Қысқа мерзімді дебиторлық
қарыздардың есебін ұйымдастыру.
Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы болып бөлінеді. Бухгалтерлік
есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (мыс: қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер
алуға арналған дивидендтер мен % - р және т.б) пайда болады. Дебиторлық
берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында,
сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны
қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын
болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және
бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды
жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем
ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең
алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк несиелері, 4020 Банктен тыс
мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да несиелер сияқты пассивті шоттары
пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақсатн
Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы №329-11 2002 жылы 24 маусымда қабылданған. Осы құжат
бухгалтерлік есепті жүргізудің және ұйымдастырудың бірыңғай құқықтық және
әдістемелік негіздерін бекітеді.
Қазіргі кезеңдегі бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына
сәйкес жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі міндеті есеп жүйесін
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкестендіріп жүзеге
асыру.
Қазақстанда бухгалтерлік ескесептің республика үшін тиімдірек
концепциясын анықтау мақсатында әлемдегі экономикалық жағынан дамыған
елдердегі бухгалтерлік есеп жүйесі зерттелді.
Республикамызда бухгалтерлікті есепті реформалау үшін ағылшын-
америкалық модель таңдалды. Менің ойымша, бұл дұрыс таңдау.Себебі
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін
ұйымдастыру және соған байланысты есептер шығару болып табылады.
Зерттеу объектісі болып ТОО “Өрттен қорғау ” есебі табылады.
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге қабілетті
жағдайынлағы ролі
1.1 Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі бухгалтерлікесепті дамыту
концепциясы
Концепция деген сөз (conceptio латын тілінен келген) бір құбылыс
жөніндегі әр түрлі түсінік, көзқарастар жүйесі деген мағынаны білдіреді.
Концепциялар белгілі бір ғылымның теориялық бағытын айқындауға көмектеседі.
Есеп концепциясы туралы айтатын болсақ, олсубъектілердегі (барлық
салалардың, қызметінің түрлері мен әртүрлі ұйымдық құқықтық нысандарға
негізделген) есеп жүргізуді қалыптастырушы ережелермен ұсыныстарды
айқындайтын есеп жүйесін құрушы негіз.
Бухгалтерлік есеп методологиясы үшін бухгартерлік табыстың шамасы мен
оның салық салынатын базамен қандай байланысы бар екендігін түсіну және оны
түсіндіру маңызды мәселе болып табылады.
Есеп теориясында бухгалтерлік табыс пен салық салынатын табыс
сомаларының өзара байланысының шын мәнінде бірбіріне тең екі концепциясы
өріс алған.
Ресей ғалымдары Я.В. Соколов пен В.В.Петровтыңзерттеулеріне сүйенсек,
бірінші және екінші концепция өткен ғасырдың басында Пруссияда пайда
болған. Яғни, бұл елде сол кезде байланыстық пайданың сомасы салық
салынатын шамаға тең болуға тиісті деген ереже енгізілген болатын. Салық
концепциясы деген атқа ие болған бұл концепция осы уақытқа дейін әр түрлі
модификациялары Еуропада үстемдік етеді. Оның басты ерекшелігі: кез келген
қаржылық қорытынды есеп мемлекеттік салық органдарының мүддесі үшін құруға
тиісті.
Бұл концепцияның негізгі құндылығы оның қисындылығы мен
қарапайымдылығында екенін мойындау керек. Ол жалғыз ғана тиянақты және
беделді көз заңға сүйенеді.
Бухгалтер ағымдағы есепті жүргізеді, салық салу базасы болып табылатын
қаржылық нәтижені анықтайды және әрине, бюджет алдындағы міндеттемені
көрсетеді. Бухгалтер үшін есеп бөліктерге бөлуге болмайтын тіртұтас жүйе.
Аталмыш концепцияға сәйкес қаржылық қорытынды есеп бәрінен бұрын
мемлекеттің мүддесін көрсетеді, ал шаруашылық процестің басқадай
қатысушыларының мүддесі оған бағынышты көрінеді.
Бұл концепцияның кезінде бухгалтерлік есептің методологиялық бірлігіне
қол жеткізіледі, яғни:
Есеп объектілерін бағалаудың бірыңғай ережелері енгізіледі (әдетте
өзіндік құны бойынша, яғни тарихи бағасы принцппіне сәйкес зат оған қанша
төленген болса, сонша тұрады);
Негізгі құралдар жалпы барлығына бірдей нормалар бойынша
амортизацияланады; мұндай кезде амортизация салықтан босатылған пайданың
бір бөлігі ретінде түсіндіріледі;
Әр түрлі кәсіпорындардың қаржылық қорытынды есебінде берілген
мәліметтердің салыстырылуына жағдай жасалады.
Қаржылық қорытынды есепті пайдаланушылар өздері пайдаланатын кез келген
қаржылық қорытынды есептің бірегей ережелері бойынша құрылғандығын
түсінеді.
Бұның бәрі, әрине, жеткілікті түрде сендірерлік дәлелдер, бірақ, ғылыми
логика қандайда бір концепцияның пайда болуы ең кем дегенде тағы да
біруінің шықпай қоймайтындығын көрсетеді. Сонымен, Еуропа континентінде бір
концепция бар еді, ал екінші қарама қарсы концепция Ұлыбританияда пайда
болды және оның мазмұны мынадайбаланстық пайданың сомасы негізінен салық
салынатын шамадан өзгеше.
Бұл концепцияны меншіктік деп атауға болады және ол ағылшын тілінде
сөйлеуші елдерде үстемдік етеді. Соңғы уақытта аталмыш коцепция Еуропа
котинентіне үлкен әсер етіп отыр. Оның басты ерекшелігі: кезкелген қаржылық
қорытынды есеп меншік иесінің мүддесі үшін құрылуға тиісті. Концепцияның
құндылығы оның шыншылдығында. Ол заңның өлі әріптерінен емес, мағынасы
шаруашылық өмірдің фактілерін дұрыс және дәл көрсету талаптарынан
туындайтын, нақты өмірдің ситуацияларынан бастау алады.
Шаруашылық процестеріне әртүрлі адамдар қатысады, және олардың топтық
мүдделері бірдей емес. Кәсіпорындар нақты адамдарға тиісті болғандықтан,
есепте қандай да бір басқа тұлғалардың мүддесі үшін емес, міндетті түрде
меншік иелерінің мүддесі үшін ұйымдастырылуға тиісті.
Қаржылық қорытынды есеп меншік иелері, акционерлер үшін құрыладыжәне
олар қалай болуға тиісті деп есептейді, солай жасалынады.
Есептегі бірлікке дұрысмағына арқылы жетуге болады. Сондықтан:
Есеп объектілерін бағалаудың бірыңғай тәртібін пайдалану дұрыс емес,
заттар олардың иелері қаншаға бағаласа сонша тұрады;
Амортизазия деген салық жеңілдігі түрінде мемлекет беретін емес,
кәсіпорынжинақтайтын орнын толтыру қоры және кәсіпорын оны қандай мөлшерде
жинақтайды оны мемлекеттік чиновниктер емес кәсіпорын иелерін өздері және
оның әкімшілігі біледі. Тәжірибелер бұл бухгалтердің амортизацияны екірет
есептейтіндігін білдіреді – бір ретәкімшілік кіргізген және меншік иелері
мақұлдаған нормалар бойынша, ал екінші рет – міндетті мемлекеттік нормалар
бойынша;
Кәсіпорындар арасындағы салыстырмалылыққа автоматты түрде емес, қосымша
статистикалық өндеулер есебінен жетуге болады.
Қаржылық қорытынды есепті пайдаланушылар өздері пайдаланатын кез келген
қаржылық қорытынды есептің әр түрлі ережелері бойынша құрылғандығын
түсінеді, бірақ, түсіндірме хатта есептеулердің орындалу механизмдерін ашып
көрсетуші методологиялық ерекшеліктер туралы мәліметтер келтірілетіндіктен,
әрбір пайдаланушы қаржылық ақпараттардың абъективті сипаттамасын алады.
Екінші концепция ағылшын Америкалық деген атқа ие болды. Қазір
халықаралық қауымдастықта ағылшын-америкалық концепцияның ықпалы жоғары.
Ағылшын америкалық модельдің негізін қалаушы принциптер Ұлыбританияда
және АҚШ та жасалынады. Оның даамуына үлкен үлес қосқан Голландия
мемлекеті. Бұл модельдің негізгі индеясы есепті инвесторлар мен
кредиторлардың ақпараттық сұранымына бейімдеу.
Қазақстанда бухгалтерлік ескесептің республика үшін тиімдірек
концепциясын анықтау мақсатында әлемдегі экономикалық жағынан дамыған
елдердегі бухгалтерлік есеп жүйесі зерттелді.
Сөйтіп, Республикамызда бухгалтерлікті есепті реформалау үшін ағылшын-
америкалық модель таңдалды.
Біздің ойымызша, бұл дұрыс таңдау. Себебі, салық салу базасы ретінде
тек қаржылық нәтиже саналмайды, басқа да көптеген салық салу базалары бар.
Бұдан біз салық концепциясы өзінің негізінде бірегейлікті көздеген болса,
шын мәнінде қазір одан айырылғандығын көреміз. Одан басқа, егер мемлекеттік
бюджетте жиынтық табысқа салынатын салықтың маңызы елеулі болса, онда
актвтерді қайта бағалауға жол бермеу керек, себебі олардың құндарының өсуі
автоматты түрде амортизациялық аударымдардың өсуіне және тиісінше, жылдық
жиынтық табыстың және салық сомасының азаюына әкеліп соқтырады. Басқа
жағынан, егер бюджеттің табыс бөлігінде мүлікке салынатын салық маңызы рөл
атқаратын болса, онда қайта бағалаудың болмауы, тарихи баға принципін
қолдау - өзіндік құны бойынша бағалау, инфляция жағдайына бюджет
тапшылығының өсуіне әкп соқтырады.
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Ағылшын-америкалық концепцияға көшуге мүмкіндік берген жағдай
бухгалтерлік табастың бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес есептелуі, ал
салық салынатын табыстың – салық кодексіне сай есептелуі.
Концепция-бухгалтерлік есеп принциптерін жасаудың қисынды ізашары, яғни
жол салушысы. Белгілі бір құбылысты түсіндіре отырып, концепциялар
экономикалық өмір шындықтырының өзгеруіне байланысты түзетулерге ұшырауы
мүмкін, сондықтан олар бір рет мәңгілікке берілген ақиқат болып табылмайды
және де әртүрлі түзетулер бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп беру жүйесі
туралы жалпы түсініктерге, яғни оған негіз болған концепцияларға сүйенеді.
Оған жоғарыда қарастырылған екі концепция мысал бола алады. Өздері бойынша
стандарттар жасалынбаған жаңа бағыттағы, жаңа операциялардың пайда болуы -
оны жасаушылардың жеке пікіріне немесе бағалауларына байланысты деген
субъективті негіздеулерге әкеп ұғындыруы мүмкін. Міне, сондықтан мұндай
пікірлер мен бағалаулардың есеп мәліметтерін бейнелеудің қалыптасқан
принциптері арасында құрылуы өте маңызды.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартында, Қаржылық қорынтынды есеп
берудің төмендегі концепциялары айқындалған:
- Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебін жүргізу мақсаты;
- Бухгалтерлік ақпарттардың сапалық сипаттамасы;
- Бухгалтерлік ақпарттарды есепке алу принциптері;
- Қаржылық қорытынды есеп элементтері.
Қаржылық қорытынды есеп, оны пайдаланушыларға эканомикалық шешімдер
қабылдау үшін қажетті, кәсіпорынның қаржылық жағдайы шаруашылық қызметінің
нәтижесі және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпарттар дайындап
беру мақсатын көздейді.
Сондықтан есеп ақпарттарына қойылатын негізгі талаптар, оларды
пайдаланушылардың қандайда болмасын шешім қабылдау үшін пайдалылығымен
байланысты. Жалпы, есеп ақпараттарының сапалық сипаттамасы қаржылық
қорытынды есеп мәліметтерінің пайдаланушылар үшін пайдалылығын алдын ала
болжайды. Әрбір нақты жағдайда ол немесе басқа бір сипаттама маңыздырақ
болатындықтан, бухгалтрдің кәсіби шеберлігі барлық сипаттамалардың қолайлы
үйлесім табуынан көрінеді.
Қаржылық қорытынды есеп элементтерінің концепциялар тобында
қарастырылуы, оларды түсінудің субъектінің қызметінің қаржылық қорытынды
есеп ақпараттарын пайдаланушылардың бағалауына және, тиісінше, олардың
белгілі бір шешімдер қабылдауына әсер ететіндігіне байланысты, және де
алынған ақпараттан түсетін пайда оны алуға жұмсалған шындардан көп болуға
тиісті. Сапаға қойылатын талаптардың барлығының орындалуының нәтижесінде
субъектінің қызметі жөнінде толық, әрі дұрыс және пайдалы ақпараттар
берілуі тиісті. Бухгалтерлік ақпарттарға қойылатын талаптар белгілі бір
принциптермен айқындалады.
1.2 Бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері
Бухгалтерлік есептің принципі нені білдіреді? Қойылған сұраққа
жауапты бәрінен бұрын сол принцип деген сөздің мағынасын анықтаудан іздеу
керек. Бұл латын тілінен алынған principium-деген сөз-және оны аударғанда
қандай да болмасын бір теорияның, ілімнің, ғылымның негізі немесе бастауы
деген мағынаны білдіреді. Бухгалтерлік есептің принципі – сол ғылымның
негізі, яғни бастауы. Әрбір ғылым сол ғылымның өзінің мағынасынан
туындайтын принциптерге негізделеді.
Америкалық ғалымдар Р.Энтони мен Д.Ристің пікірі бойынша, принцип
деген сөз іс-әрекетке басшылық жасау ретінде қабылданған немесе хабарланған
жалпы заңдарды немесе ережелерді белгілеу үшін пайдаланылады.
Есеп принциптері барлық есеп процесін жүргізу мен қорытынды есепті
құрудың негізін құрайды. Олар әділ болуға, тек бухгалтерлік есепке тән
болуға тиісті, яғни басқа ғылымдардың негізімен ауыстыруға болмайды. Сондай-
ақ, есеп принциптері бірдей және көпшілік қабылдаған болуға тиісті. Осы
туралы айта отыратын, америкалық ғалым Р.Энтонидің көзқарасымен келіспеуге
болмайды. Ол былай деген: Есеп принциптерін жалпы көпшіліктің мойындауы,
әдетте олардың мынадай үш талапқа қаншалықты жауап беретіндігіне байланысты-
әділдік, жүзеге асырылуы және орындылық. Принцип орынды, егер ақпараттың
мәні (мағынасы) болса және белгілі бір кәсіпорын туралы бір нәрсе білу
қажет болған адамдарға пайдалы болса. Принцип әділ, егер ақпаратқа оны
жасаған адамдардың жеке көзқарасы, бағалауы ықпал етпеген болса. Принцип
жүзеге асырылады, егер оның шектен тыс қиындықсыз немесе шығынсыз орындалуы
мүмкін болса.
Бухгалтерлік есеп процесін жүргізу мен қорытынды есепті құруға негіз
болатын принциптер ретінде төмендегі принциптерді атауға болады:
1. Есептеу
2. Үздіксіз қызмет ету
3. Бөлектенген (оңашаланған) кәсіпорын
4. Екі жақтылық
5. Ақшалай өлшем
6. Ақпараттардың құпиялығын сақтау.
Қаржылық қорытынды есеп үшін пайдаланылатын бухгартерлік есеп
принциптерін унификациялауға (бір ізгі салуға) қол жеткізу үшін қаржылық
қорытынды есеп берудің халықаралық стандарттары жасалынды. Аталмыш құжатта
бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі принциптері
қарастырылған:
1. Есептеу
2. Үздіксіздік
3. Түсініктілік
4. Орындылық
5. Мәнділік (маңыздылық)
6. Сенімділік
7. Әділетті (бұрмалаусыз) көрсету
8. Мәнділіктің (маңыздылықтың) нысанның артық болуы
9. Бейтараптық
10. Сақтық
11. Толықтық
12. Салыстырмалылық
13. Өз уақытында дайындап беру.
Алғашқы екі принципті бухгалтерлік есептің негізін құраушы принциптер
ретінде жоғарыда қарастырдық.
Қаржылық қорытынды есептің сапалық сипаттамалары қорытынды есепте
берілген ақпарттарды оларды пайдаланушылар үшін пайдалы ететін атрибуттар
болып табылады. Сапалық сипаттамалардың 4 принципіне: түсініктілік,
орындылық, мәнділік (маңыздылық), сенімділік жатады.
Түсініктілік принципі. Бұл принципке сәйкес қаржылық қорытынды есепте
көрсетілген ақпарттардың негізгі сапасы-пайдаланушылардың түсінуі үшін
олардың қолайлығында. Ол үшін ақпарттарды пайдаланушылардың субъектінің
экономикалық және іскерлік қызметі, бухгартерлік есеп салалары бойынша
жеткілікті білімдері болуға тиісті деп пайымдалады. Алайда,
пайдаланушылардың шешім қабылдауы үшін маңыздылығына байланысты қаржылық
қорытынды есепте көрсетілуге тиісті күрделі мәселелер туралы ақпарттар тек
белгілі бір пайдаланушылардың түсінігі үшін күрделірек болып көріндігі үшін
ғана алынып тасталмауға тиісті.
Орындылық принципі. Пайдалы болу үшін ақпарттар, шешім қабылдаушы
пайдаланушылар үшін орынды болуға тиісті. Ақпарат орынды болып табылады,
егер пайдаланушыларға өткен, қазіргі және болашақтағы оқиғаларды бағалауға,
дәлелдеуге немесе олардың бұрынғы бағаларын жөндеуге көмектесе отырып,
пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына әсер ететін болса.
Ақпарттардың болжаушы және дәлелдеуші фунциялары өзара байланысты.
Мысалы, кәсіпорында бар активтердің қазіргі деңгейі мен құрылымы жөніндегі
ақпараттар пайдаланушылар үшін,олар кәсіпорынның қолайлы мүмкіншіліктерді
пайдаланып қалу қабілетін және оның келеңсіз жағдайлармен күресе алу
қабілетін алдын ала болжауға тырысқан кезде құнды болып табылады. Осы
ақпарттар өткен болжамдар жайында, мысалы, кәсіпорынның болуы мүмкін
құрылымдық ұйымдастырылуына немесе жоспарланған операциялардың нәтижесіне
қатысты, растаушы (дәлелдеуші) роль атқарады.
Мәнділік (маңыздылық) принципі. Ақпарттардың орындылығына олардың
сипаты мен мәнділігі (маңыздылығы) үлкен әсер етеді. Кейбір жағдайларда
ақпарттың орындылығын анықтау үшін оның сипаты да жеткілікті. Мысалы, жаңа
сегмент жөніндегі хабарлар есепті кезеңде сол жаңа сегменттің арқасында қол
жеткізілген нәтижелердің мәнділігіне (маңыздылығына) қарамастан,
кәсіпорында бар тәекелмен мүмкіндіктерді бағалауға әсер етуі мүмкін.
Ақпарт мәнді (маңызды) болып табылады, егер оның қалдырылып кетуі,
бұрмалануы қаржылық қорытынды есептің негізінде қабылданған
пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне әсер ету мүмкін болса. Мәнділік
(маңыздылық) тастап кету немесе бұрмалаудың нақты жағдайында бағаланушы
баптар немес қателердің шамасына байланысты. Демек, мәнділік (маңыздылық),
бәрінен де бұрын, есептеудің басын немесе нүктесін көрсетеді, және де
пайдалы болу үшін ақпарттарда болуға тиісті негізгі сапалық сипаттама болып
табылады.
Сенімділік принципі. Пайдалы болу үшін ақпарттар сенімді болуға тиісті.
Ақпарттар оларда елеуші қателер және алдын ала болжанған бұрмалаушылық
болмаған кезде және не ол көрсетуге тиісті шындықты, немесе ол көрсетеді
деп негізді түрде күтілетін шындықты көрсетуші ретінде пайдаланушылар оған
сенуге болатын кезде сенімді болып саналады.
Ақпарттар орынды болуы мүмкін, бірақ оны мойындау (есепке алу)
келешекте адасушылыққа әкеліп соқтыратын өзінің сипаты немесе көрсетуі
бойынша соншалықты сенімсіз болуы мүмкін. Мысалы, сотта қаралатын зиянның
орнын толтыру жөніндегі талаптың көлемі мен оның негізгілері дауға
(таласқа) түседі, кәсіпорын үшін баланста талаптың толық сомасын есепке алу
орынды болуы мүмкін.
Әділетті (бұрмалаусыз) көрсету принципі. Сенімді болу үшін ақпарттар
олар көрсетуге тиісті, немесе олар оны көрсетеді деп негізді түрде
күтілетін операцияларды және басқа оқиғаларды шындықпен көрсетуге тиісті.
Сөйтіп, мысалы, баланс есепті кезеңге нәтижесі мойындау критерилеріне жауап
беретін кәсіпорынның активтері, міндеттемелері және капиталы болып
табылатын, операцияларды және басқадай оқиғаларды шындықпен көрсетуге
тиісті.
Мәнділіктің (маңыздылықтың) нысанынан артық болуы принципі. Егер
ақпарат операцияларды және басқа оқиғаларды шындылықпен көрсетуге тиісті
болса, онда оларды тек заңдылық нысанында емес, өздерінің маңызы мен
экономикалық нақтылығына сәйкес есепке алу және көрсету қажет.
Бейтараптық принципі. Сенімді болу үшін қаржылық қорытынды есеп
ақпарттары бейтарап болуға, яғни күні бұрын кесіп-пішілмеген болуға тиісті.
Егер ақпарттар өздерінің іріктелуімен немесе тапсырылуымен ол жоспарланған
нәтижеге қол жеткізу мақсатында шешім қабылдауға немесе пікірлердің
қалыптасуына әсер ететін болса, онда қаржылық қорытынды есеп бейтарап
болмайды.
Сақтылық принципі. Сақтық деген – белгісіздік жағдайында активтерді
немесе табыстарды көбейтіп жебермеу, ал міндеттемелерді немесе шығындарды
азайтып қоймау талап етілетін есептеулерді жүзеге асыруда қажет болатын
пікірлерді қалыптастыру процесіне белгілі бір деңгейде сақтық енгізу.
Бірақ, сақтық принципінің сақталуы, мысалы үшін, жоспарын резервтерді және
шектен тыс босалқыларды жасауға, активтерді немесе табыстарды саналы түрде
төмендетуге, не болмаса міндеттемелер немесе шығындарды қасақана көтеріп
жіберуге мүмкіндік бермейді. Әрине, мұндай жағдайда қаржылық қорытынды есеп
бейтарап болмас еді, және сенімділік сапасын жоғалтар еді.
Толықтық принципі. Сенімді болу үшін қаржылық қорытынды есептің
ақпарттары оған шығарылатын шығындардың маңыздылығын есепке ала отырып,
толық болуға тиісті. Қалдырып кету – ақпарттарды өтірік немесе шатастырушы,
ал содан барып сенімсіз және оның орындылығы тұрғысынан қарағанда
жетілмеген етіп қоюы мүмкін.
Салыстырмалық принципі. Кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы және
қызметінің нәтижесіндегі тенденцияларды анықтау үшін ақпарттарды
пайдаланушылардың кәсіпорынның әр түрлі кезеңдегі қаржылық қорытынды есебін
салыстыра алу мүмкіндігі болуға тиісті. Сондай-ақ, пайдаланушылардың әр
түрлі кәсіпорындардың қаржылық қорытынды есебін, олардың салыстырмалы түрде
қаржылық жағдайын, қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайындағы
өзгерістерді бағалау үшін салыстыра алу мүмкіндігі болуға тиісті. Сөйтіп,
ұқсас операциялардың және басқа оқиғалардан болған қаржылық нәтижелердің
өлшенуі және көрсетілген барлық кәсіпорындар үшін бірегей методологиялық
бойынша жүзеге асырылуға тиісті.
Ақпарттарды өз уақытында дайындап беру принципі. Ақпараттарды беру
кезінде жөсіз кешігулер болған жағдайда олар өздерінің орындылық сипатын
жоғалтады.Кәсіпорын басшыларына ақпараттарды өз уақытында берудің
салыстырмалы құндылығын сенімді ақпарттар берумен теңестіру қажет болуы
мүмкін. Ақпарттарды өз уақытында тапсыру үшін операциялардың немесе басқа
оқиғалардың барлық аспектілерін айқындағанға дейін есеп беру жиі қажет
болады. Ол ақпарттардың сенімділігін төмендетеді. Және керісінше, егер
қорытынды есеп барлық аспектілерді анықтағанға дейін кешігуге ұшыраса,
ақпарат төтенше сенімді, бірақ бұрын шешім қабылдауға тиіс болған
пайдаланушылар үшін пайдасы аз болып қалады.
1.3 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу жағдайындағы
есепті ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік негіздері
Нарық экономикасының қалыптасуы Республикамыздағы бухгалтерлік есеп
жүйесіне елеулі өзгерістер енгізді. Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік
есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторлар үшін
ашығырақ көрсетуге мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы №329-11 2002 жылы 24 маусымда қабылданған. Осы құжат
бухгалтерлік есепті жүргізудің және ұйымдастырудың бірыңғай құқықтық және
әдістемелік негіздерін бекітеді.
Қазіргі кезеңдегі бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына
сәйкес жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі міндеті есеп жүйесін
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкестендіріп жүзеге
асыру.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандарының
өзгешіліктеріне қарамастан, бухгалтерлік есепте қаржылық мәліметтердің
пайдалылығы мен бұқараның қолы жетуін қамтамасыз ететін негізгі ережелер
мен принциптер орталықтан реттеледі. Жалпы ережелер мен принциптер әрбір
кәсіпорында, оның қызмет жағдайына жалпы үлгімен салыстырғандағы
ерекшеліктерін жете түсіну деңгейіне, қызметкерлердің біліктілігіне
басқарудың техникалық базасына байланысты айқындалады.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен жүргізілуі бойынша жалпы
тәсілдердің шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздерінің ынтасымен үйлесуі
қазіргі кезде республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесінің ерекше белгісі
болып табылады. Бұл ерекшелік бухгалтерлік есеп жүйесіне төрт деңгейлі
реттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші деңгей – Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар
Бухгалтерлік есепке алу туралы жарлығы. Онда бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудың және жүргізудің, қаржылық қорытынды есепті дайындап
тапсырудың концептуалдық ережелері мен жалпы принциптері; заңды және жеке
тұлғалардың, басқа қызметкерлердің бұл саладағы құқықтары, міндеттері мен
жауапкершіліктері, бухгалтерлік ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ететін
шаралар: активтер мен міндеттемлерді бағалау тәртібі, бухгалтерлік
ақпараттар есебінің әдістері айқындалған.
Екінші деңгей – есептің халықаралық стандарттарына негізделіп
жасалынған Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары жүйесі.
Бухгалтерлік есеп стандарттары дегеніміз – шаруашылық жүргізуші
субъектілер бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есепті
дайындап тапсыру үшін пайдаланатын ережелер мен процедуралардың жиынтығы.
Стандарттар бухгалтерлік есептің әртүрлі аспектілерін қамтиды. Олардың
кейбіреулері бағалау мен танудың альтернативтік әдістерін ұсынады. Бұл
әрбір басшы өз бизнес ерекшеліктеріне байланысты стандартта ұсынылған
әдістердің ішінен өзінің кәсіпорыны үшін тиімдісін және кәсіпорын
қызметінің нәтижесі-мен оның қаржылық жағдайын нақты көрсетуге мүмкіндік
беретіндерін таңдап алуға тиісті екенін көрсетеді. Осы деңгейге қаржылық
қорытынды есептеп дайындап тапсырудың концептуалдық негізі және
субъектілердің қаржы шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі шоттарының
типтік жатады.
Үшінші деңгей – бухгалтерлік есеп стандарттарының мазмұнын ашып
көрсететін, субъектілердің қандай салаға жататындығына, көлеміне, типіне
және құқықтық нормативтік құжаттарда көрсетілген басқадай факторларға
байланысты оларға бухгалтерлік есепті тікелей өздері ұйымдастырудың
варианттарын ұсынатын әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар.
Төртінші деңгей – жарғылықтың бухгалтерлік есеп бойынша өкілетті
органдар дайындап шығарған басқадай нормативтік актілердің негізінде
дайындалған субъектінің өзінің бухгалтерлік есеп жөніндегі жарғылықтары,
бұйрықтары, кәсіпорынның есеп жүргізу саясатын құрайтын шешімдері.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары (ҚЕХС) қаржылық есеп
берудің халықаралық стандарттар бойынша комитетпен өңделеді, қабылданады
және бухгалтерлік есеп жүргізудің, қаржылық есеп беруді құрастырудың және
ұсынудың принциптерін, ережелерін және тәсілдерін бекітеді. Барлық өңделген
және бекітілген 4 стандарттар бар, бірақ олардың қолданыста жүргені 34
стандарт болып табылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарының ұлттық стандарттардың
алдында объективті артықшылықтары келесілер:
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары әртүрлі мемлекеттердің
бухгалтерлерімен жинақталған білім мен тәжірибені жинақтап қорытады;
- өңдеуден өтуде қаржылық есептің халықаралық стандарттары көпшілік
талқылау және айапқы қолдану этаптардан өтеді;
- дүниежүзілік көлемдегі компаниялардың арасында бухгалтерлік құжаттауды
салыстыруды қамтамасыз етеді және сыртқы пайдаланушылар үшін есеп беру
мәліметтерінің қол жетерлігі шарт болып табылады;
- консолидациялық есеп беруді дайындау бойынша компанияның шығыстарын
едәуір қысқартуға мүмкіндік береді;
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары қаржылық ақпараттарды
пайдаланушыларға өзінің оңай қабылдануымен ерекшеленеді;
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары әрқашан жетілдіруде.
Бірақ, қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарының
кемшіліктерінде көрсетуге болады:
- стандарттардың жалпылама мінездемесі, есеп әдістерінде қарастырылатын
кезде әртүрлі болады;
- нақты жағдайларға анық нұсқаулардың, түсініктемелердің және стандартқа
тіркелетін мысалдардың жоқтығы;
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары нарық жағдайына
қалыптасу себебіне олардың дамушы мемлекеттердің қолдануы қиындау болып
табылады.
Кәсіпорын өзінің жағдайына, көлеміне және қызмет түріне қарап
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру нысандарын дербес белгілейді; есептік
саясатын қалыптастырады; қаржылық және өндірістік есептері бойынша қызмет
ету аясын белгілейді шаруашылық операцияларына бақылау тәртібін әзірлейді,
сондай-ақ бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін басқада қажет шешімдерді
жасайды.
Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын
орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның бастығы жауапты болып
келеді.
Қаржылық қорытынды есептің сапалық сипаттамалары қорытынды есепте
берілген ақпараттарды оларды пайдаланушылар үшін пайдалы ететін атрибуттар
болып табылады. Сапалық сипаттамалардың төрт принципіне: түсініктілік,
орындылық, мәнділік (маңыздылық), сенімділік жатады.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Есептік саясат – бұл
бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының басты міндеті – оның шаруашылық
қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті және дұрыс
ақпараттарды жасау болып табылады. Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары
мен талаптары бухгалтерлік есептің Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі
деп аталатын қазақстандық стандартында жан-жақты берілген. Есеп саясаты
бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін бірнеше жалпы көпшілік қабыл-данған
стандарттардың ішінен таңдап алу жолымен құрылуға тиіс. Есеп саясатын
құруға субъект басшысы жауапты.
Ұйымдық аспект – кәсіпорындағы бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
элементтерін қамтиды. Есеп саясаты ең бірінші қаржылық қорытынды есеп
беруге түсіндірме хатта ашылып көрсетілуге тиіс. Егер есепті кезеңде есеп
жүргізу саясатында өзгерістер болатын болса, онда оның себептерін көрсету
қажет, ал өзгерістер елеулі қаржылық және материалдық зиян шегуге әкелетін
болса, онда есеп саясатын ашып көрсету кезінде осы өзгерістер нәтижесін
бағалау қажет.
Кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін есеп саясаты нормативтік құжат
статусына ие болады. Кәсіпорынның есеп саясаты мен белгіленген бухгалтерлік
есеп жүргізу тәртібінің сақталмауы субъектінің мүліктік және қаржылық
жағдайының бұрмалауына әкеліп соқтыратындықтан, оны бухгалтерлік есептің
дұрыс жүргізілмеуі деп айтуға болады. Бухгалтерлік стандарттарға сәйкес
өзінің есептік саясатын қалыптастырады, онда шаруашылық қызметтің есебіне
оптималды әдістер таңдалды. Негізгі құралдардың тозуын есептеуде тіксызықты
бірқалыпты әдісті таңдады, материалдық құндылықтарды бағалауда ФИФО әдісі
қолданылады, ал өндіріс шығындарын есептеуде нормативтік әдісті
пайдаланады.
Қазіргі кезде Қаржы Министрлігі бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру заңына өзгерістер мен қосымшалардың жобасын дайындады. Осы заңдылықта
республиканың кәсіпорындары қаржылық есеп берудің халықаралық
стандарттарына көшу кезегімен орындалатыны көзделеді. Бірінші кезекте 2005
жылдың қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының ұлттық банкі қызметіне
реттеу және бақылау жүргізетін ұйымдар, құнды қағаздары жоғары категорияда
биржалары тізіміне енгізілген акционерлік қоғамдар, ұлттық компания-лар,
мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдар өтеді. Ал 2006 жылғы қаң-
тарынан мемлекеттік кәсіпорындар бірінші кезекте аталмаған акционерлік
қоғамдар есеп берудің халықаралық стандарттарына көшеді. 2007жылдың
қаңтарынан қалған ұйымдардың өтуі жоспарланып отыр.
Халықаралық стандартқа сәйкес шоттардың типтік жоспары шоттардың 4
класынан тұрады. Атап айтқанда:
1 класс – Активтер;
2 класс - Міндеттемелер;
3 клас – Меншікті капитал;
4 класс – Қызметтің нәтижелері.
Әрбір класқа, шоттардың бірнеше тобын біріктіретін бөлімдер енгізілген.
Шоттардың жаңа типтік жоспары - өтімділіктің өсуі бойынша құрудың ескі
принципінен өзгеше өтімділіктің азаймалы принципі бойынша құрылған. Бірінші
бөлім ақшалай қаражаттарды есепке алу үшін басында келтірілген шоттар
құрамында айналымдағы активтерді есепке алу үшін арналған.
Мұнай – газ өндіру және өзге де өндіру салаларының өздеріне тән
ерекшеліктеріне байланысты барлау және бағалау активтерін есепке алу үшін
кәміл жаңа шоттардың енгізілгендігін айта кету керек.
Екінші класс міндеттемелерді есепке алу шоттарына арналған. Әрине, онда
да өтімділік пен мерзімділіктің кему принциптері бақыланады.
2 класс Міндеттемелер келесі бөлімдерден тұрады:
1 бөлім – Қысқа мерзімді міндеттемелер;
2 бөлім – ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Осы класстың бірінші бөлімінде сауда және басқа кредиторлық
берешектерді есепке алу шоттары келтірілген.
Стандартта шартты және кепілді міндеттемелер сияқты жіктелетін, болашақ
міндеттемелердің орындалуы барысында резервті құру бойынша халықаралық
стандарттың талаптарын толыққанды іске асыруға мүмкіндік беретін бағалау
міндеттемелерін есепке алу үшін жаңа шот енгізілді.
3 класс Меншікті капитал.
4 класс Қызметтің нәтижелері.
Қызмет түріне қарай шоттар топ бойынша бөлінген: негізгі және негізгі
емес қызметтен түскен табыстар. Шығыстар бөлімінде де негізгі және
негізгі емес қызметтің шығыстарын есепке алу үшін шоттар топтастырылған.
Осы класс шотының үшінші бөлімі қызмет нәтижелерін есепке алу үшін
өндірістік есеп жүргізудің шоттарына арналып отыр. Бухгалтерлік есепке алу
және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті Қазақстан
Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру
және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті түрде
және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз
ету болып табылады.
ХҚЕС-ті ойдағыдай енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары,
сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар үшін
бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі
нұсқаулық (негіз) бекітілді. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында
халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004
жылдарға арналған іс-шаралар жоспары туралы Қазақстан Республикасы Премьер-
Министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы №88-өкімімен бекітілген бірқатар іс-
шаралар ойдағыдай іске асырылды
Сонымен қатар, бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу
бөлігінде ақпараттық жүйені автоматтандырудың көкейкестілігін атап өтпеуге
болмайды. Бүгінгі таңда кешендік автоматтандыру жүйесі, яғни ұйым
қызметінің түрлі салалары үшін бірыңғай ақпараттық жүйелері бизнестегі
маңызды аспаптардың біріне айналды. Тәжірибеде көрсеткендей, ақпараттық
жүйелер кең қолданылатын ХҚЕС-қа көшкен ұйымдарда оң өзгерістерге қол
жеткізу әлдеқайда жеңіл. Сондықтан да ХҚЕС-ты ойдағыдай енгізу бухгалтерлер
жұмыстарының жеделдігін арттыруға және уақтылы әрі тиімді шешімдер
қабылдауға мүмкіндік беретін бухгалтерлік есепке алуды жан-жақты
автоматтандырусыз жүзеге асырылмайды.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы № 234-3 заңына ҚР
Президенті 28.02.07 қол қойды, бұл заң бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібі
мен қаржылық есеп беруді құрастыру принциптерін бекітеді, олар
бұрынғылардан ерекшеленеді. Заңда оны қолданатын субъектілер топтары және
олардың есеп жүргізу тәртібі анықталған. Бұрын қолданып жүрген бухгалтерлік
есеп стандарттарын қаржылық еспе берудің ұлттық стандарттарыалмастырылады.
Әр кәсіпорын есептік саясатын қалыптастырады, оған жауапты ұйым жетекшісі
емес, бухгалтерлік қызметтің жетекшісі, ол кәсіби бухгалтер болуы тиіс.
2. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарыздарының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары –1200 дебиторлық борыштар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген)
төлем;
- Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар
негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- Ұйымның лауазымды адамдарыны (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
- Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексеь бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки)
терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар
қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі
ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін
пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағайларда сапаның төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы. Талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісіт
табыстарының көлемін азайтатындағы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Дт: 6030 баға шегерімі – шоты
Кт: 1210 алынуға тиісті борыштар – шоты
Түріндегі бухгатлтерлік жазуы жэазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Дт: 6020 Сатылған тауралардың қайтарылымы – шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар – шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 7 Журнал-ордер – 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – 1610 Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 Журнал-ордер – 1290 Күдікті қарыздар бойынша резерв,
1620Алдағы кезең шығындлары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында
қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық
болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық
борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге
қабілеттілік жағдайындағы ролі 5
1.1 Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі бухгалтерлік есепті
дамыту консепциясы 5
1.2 Бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері
8
1.3 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу
жағдайындағы есепті ұйымдастырудың теориялық және әдіснемелік12
негіздері
2. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
17
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарыздарының есебі
17
2.2 Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі және басқа да
дебиторлық қарыздар 25
2.3 Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебі иновациялық
жағдайда дамыту мәселелері 31
Қорытынды
33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
35
Қосымша
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Қысқа мерзімді дебиторлық
қарыздардың есебін ұйымдастыру.
Дебиторлық берешек – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы және ағымдағы болып бөлінеді. Бухгалтерлік
есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебиторлық берешек – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек – іс-әрекеттің басқа түрлері
нәтижесінде (мыс: қызметтерге аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер
алуға арналған дивидендтер мен % - р және т.б) пайда болады. Дебиторлық
берешек 3 топқа бөлінеді:
1) алынуға тиісті шоттар;
2) алынған вексельдер;
3) басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға : ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
болып бөленеді. Дебиторлық берешек саудалық шот фактурамен расталады.
Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Дебиторлық берешек пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын
болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында,
сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны
қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек аяқталмайтын
болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және
бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды
жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қарыз капиталының қозғалысын несиелеу – ол пайыз түрінде қарызға төлем
ақы ретінде қайтарылатын капитал. Несиенің объективтік қажеттілігі ең
алдымен өнеркәсіп пен сауда капиталының айналымдық заңдылығымен байланысты.
Несиелерді есепке алу үшін Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
бөлімшесіне енгізілген 4010 Банк несиелері, 4020 Банктен тыс
мекемелердің несиелері, 4030 Басқа да несиелер сияқты пассивті шоттары
пайдаланылады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақсатн
Республикасы Ұлттық Банкі бекіткен Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы №329-11 2002 жылы 24 маусымда қабылданған. Осы құжат
бухгалтерлік есепті жүргізудің және ұйымдастырудың бірыңғай құқықтық және
әдістемелік негіздерін бекітеді.
Қазіргі кезеңдегі бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына
сәйкес жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі міндеті есеп жүйесін
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкестендіріп жүзеге
асыру.
Қазақстанда бухгалтерлік ескесептің республика үшін тиімдірек
концепциясын анықтау мақсатында әлемдегі экономикалық жағынан дамыған
елдердегі бухгалтерлік есеп жүйесі зерттелді.
Республикамызда бухгалтерлікті есепті реформалау үшін ағылшын-
америкалық модель таңдалды. Менің ойымша, бұл дұрыс таңдау.Себебі
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін
ұйымдастыру және соған байланысты есептер шығару болып табылады.
Зерттеу объектісі болып ТОО “Өрттен қорғау ” есебі табылады.
1. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның бәсекеге қабілетті
жағдайынлағы ролі
1.1 Қазақстан Республикасында қазіргі кездегі бухгалтерлікесепті дамыту
концепциясы
Концепция деген сөз (conceptio латын тілінен келген) бір құбылыс
жөніндегі әр түрлі түсінік, көзқарастар жүйесі деген мағынаны білдіреді.
Концепциялар белгілі бір ғылымның теориялық бағытын айқындауға көмектеседі.
Есеп концепциясы туралы айтатын болсақ, олсубъектілердегі (барлық
салалардың, қызметінің түрлері мен әртүрлі ұйымдық құқықтық нысандарға
негізделген) есеп жүргізуді қалыптастырушы ережелермен ұсыныстарды
айқындайтын есеп жүйесін құрушы негіз.
Бухгалтерлік есеп методологиясы үшін бухгартерлік табыстың шамасы мен
оның салық салынатын базамен қандай байланысы бар екендігін түсіну және оны
түсіндіру маңызды мәселе болып табылады.
Есеп теориясында бухгалтерлік табыс пен салық салынатын табыс
сомаларының өзара байланысының шын мәнінде бірбіріне тең екі концепциясы
өріс алған.
Ресей ғалымдары Я.В. Соколов пен В.В.Петровтыңзерттеулеріне сүйенсек,
бірінші және екінші концепция өткен ғасырдың басында Пруссияда пайда
болған. Яғни, бұл елде сол кезде байланыстық пайданың сомасы салық
салынатын шамаға тең болуға тиісті деген ереже енгізілген болатын. Салық
концепциясы деген атқа ие болған бұл концепция осы уақытқа дейін әр түрлі
модификациялары Еуропада үстемдік етеді. Оның басты ерекшелігі: кез келген
қаржылық қорытынды есеп мемлекеттік салық органдарының мүддесі үшін құруға
тиісті.
Бұл концепцияның негізгі құндылығы оның қисындылығы мен
қарапайымдылығында екенін мойындау керек. Ол жалғыз ғана тиянақты және
беделді көз заңға сүйенеді.
Бухгалтер ағымдағы есепті жүргізеді, салық салу базасы болып табылатын
қаржылық нәтижені анықтайды және әрине, бюджет алдындағы міндеттемені
көрсетеді. Бухгалтер үшін есеп бөліктерге бөлуге болмайтын тіртұтас жүйе.
Аталмыш концепцияға сәйкес қаржылық қорытынды есеп бәрінен бұрын
мемлекеттің мүддесін көрсетеді, ал шаруашылық процестің басқадай
қатысушыларының мүддесі оған бағынышты көрінеді.
Бұл концепцияның кезінде бухгалтерлік есептің методологиялық бірлігіне
қол жеткізіледі, яғни:
Есеп объектілерін бағалаудың бірыңғай ережелері енгізіледі (әдетте
өзіндік құны бойынша, яғни тарихи бағасы принцппіне сәйкес зат оған қанша
төленген болса, сонша тұрады);
Негізгі құралдар жалпы барлығына бірдей нормалар бойынша
амортизацияланады; мұндай кезде амортизация салықтан босатылған пайданың
бір бөлігі ретінде түсіндіріледі;
Әр түрлі кәсіпорындардың қаржылық қорытынды есебінде берілген
мәліметтердің салыстырылуына жағдай жасалады.
Қаржылық қорытынды есепті пайдаланушылар өздері пайдаланатын кез келген
қаржылық қорытынды есептің бірегей ережелері бойынша құрылғандығын
түсінеді.
Бұның бәрі, әрине, жеткілікті түрде сендірерлік дәлелдер, бірақ, ғылыми
логика қандайда бір концепцияның пайда болуы ең кем дегенде тағы да
біруінің шықпай қоймайтындығын көрсетеді. Сонымен, Еуропа континентінде бір
концепция бар еді, ал екінші қарама қарсы концепция Ұлыбританияда пайда
болды және оның мазмұны мынадайбаланстық пайданың сомасы негізінен салық
салынатын шамадан өзгеше.
Бұл концепцияны меншіктік деп атауға болады және ол ағылшын тілінде
сөйлеуші елдерде үстемдік етеді. Соңғы уақытта аталмыш коцепция Еуропа
котинентіне үлкен әсер етіп отыр. Оның басты ерекшелігі: кезкелген қаржылық
қорытынды есеп меншік иесінің мүддесі үшін құрылуға тиісті. Концепцияның
құндылығы оның шыншылдығында. Ол заңның өлі әріптерінен емес, мағынасы
шаруашылық өмірдің фактілерін дұрыс және дәл көрсету талаптарынан
туындайтын, нақты өмірдің ситуацияларынан бастау алады.
Шаруашылық процестеріне әртүрлі адамдар қатысады, және олардың топтық
мүдделері бірдей емес. Кәсіпорындар нақты адамдарға тиісті болғандықтан,
есепте қандай да бір басқа тұлғалардың мүддесі үшін емес, міндетті түрде
меншік иелерінің мүддесі үшін ұйымдастырылуға тиісті.
Қаржылық қорытынды есеп меншік иелері, акционерлер үшін құрыладыжәне
олар қалай болуға тиісті деп есептейді, солай жасалынады.
Есептегі бірлікке дұрысмағына арқылы жетуге болады. Сондықтан:
Есеп объектілерін бағалаудың бірыңғай тәртібін пайдалану дұрыс емес,
заттар олардың иелері қаншаға бағаласа сонша тұрады;
Амортизазия деген салық жеңілдігі түрінде мемлекет беретін емес,
кәсіпорынжинақтайтын орнын толтыру қоры және кәсіпорын оны қандай мөлшерде
жинақтайды оны мемлекеттік чиновниктер емес кәсіпорын иелерін өздері және
оның әкімшілігі біледі. Тәжірибелер бұл бухгалтердің амортизацияны екірет
есептейтіндігін білдіреді – бір ретәкімшілік кіргізген және меншік иелері
мақұлдаған нормалар бойынша, ал екінші рет – міндетті мемлекеттік нормалар
бойынша;
Кәсіпорындар арасындағы салыстырмалылыққа автоматты түрде емес, қосымша
статистикалық өндеулер есебінен жетуге болады.
Қаржылық қорытынды есепті пайдаланушылар өздері пайдаланатын кез келген
қаржылық қорытынды есептің әр түрлі ережелері бойынша құрылғандығын
түсінеді, бірақ, түсіндірме хатта есептеулердің орындалу механизмдерін ашып
көрсетуші методологиялық ерекшеліктер туралы мәліметтер келтірілетіндіктен,
әрбір пайдаланушы қаржылық ақпараттардың абъективті сипаттамасын алады.
Екінші концепция ағылшын Америкалық деген атқа ие болды. Қазір
халықаралық қауымдастықта ағылшын-америкалық концепцияның ықпалы жоғары.
Ағылшын америкалық модельдің негізін қалаушы принциптер Ұлыбританияда
және АҚШ та жасалынады. Оның даамуына үлкен үлес қосқан Голландия
мемлекеті. Бұл модельдің негізгі индеясы есепті инвесторлар мен
кредиторлардың ақпараттық сұранымына бейімдеу.
Қазақстанда бухгалтерлік ескесептің республика үшін тиімдірек
концепциясын анықтау мақсатында әлемдегі экономикалық жағынан дамыған
елдердегі бухгалтерлік есеп жүйесі зерттелді.
Сөйтіп, Республикамызда бухгалтерлікті есепті реформалау үшін ағылшын-
америкалық модель таңдалды.
Біздің ойымызша, бұл дұрыс таңдау. Себебі, салық салу базасы ретінде
тек қаржылық нәтиже саналмайды, басқа да көптеген салық салу базалары бар.
Бұдан біз салық концепциясы өзінің негізінде бірегейлікті көздеген болса,
шын мәнінде қазір одан айырылғандығын көреміз. Одан басқа, егер мемлекеттік
бюджетте жиынтық табысқа салынатын салықтың маңызы елеулі болса, онда
актвтерді қайта бағалауға жол бермеу керек, себебі олардың құндарының өсуі
автоматты түрде амортизациялық аударымдардың өсуіне және тиісінше, жылдық
жиынтық табыстың және салық сомасының азаюына әкеліп соқтырады. Басқа
жағынан, егер бюджеттің табыс бөлігінде мүлікке салынатын салық маңызы рөл
атқаратын болса, онда қайта бағалаудың болмауы, тарихи баға принципін
қолдау - өзіндік құны бойынша бағалау, инфляция жағдайына бюджет
тапшылығының өсуіне әкп соқтырады.
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Ағылшын-америкалық концепцияға көшуге мүмкіндік берген жағдай
бухгалтерлік табастың бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес есептелуі, ал
салық салынатын табыстың – салық кодексіне сай есептелуі.
Концепция-бухгалтерлік есеп принциптерін жасаудың қисынды ізашары, яғни
жол салушысы. Белгілі бір құбылысты түсіндіре отырып, концепциялар
экономикалық өмір шындықтырының өзгеруіне байланысты түзетулерге ұшырауы
мүмкін, сондықтан олар бір рет мәңгілікке берілген ақиқат болып табылмайды
және де әртүрлі түзетулер бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп беру жүйесі
туралы жалпы түсініктерге, яғни оған негіз болған концепцияларға сүйенеді.
Оған жоғарыда қарастырылған екі концепция мысал бола алады. Өздері бойынша
стандарттар жасалынбаған жаңа бағыттағы, жаңа операциялардың пайда болуы -
оны жасаушылардың жеке пікіріне немесе бағалауларына байланысты деген
субъективті негіздеулерге әкеп ұғындыруы мүмкін. Міне, сондықтан мұндай
пікірлер мен бағалаулардың есеп мәліметтерін бейнелеудің қалыптасқан
принциптері арасында құрылуы өте маңызды.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартында, Қаржылық қорынтынды есеп
берудің төмендегі концепциялары айқындалған:
- Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебін жүргізу мақсаты;
- Бухгалтерлік ақпарттардың сапалық сипаттамасы;
- Бухгалтерлік ақпарттарды есепке алу принциптері;
- Қаржылық қорытынды есеп элементтері.
Қаржылық қорытынды есеп, оны пайдаланушыларға эканомикалық шешімдер
қабылдау үшін қажетті, кәсіпорынның қаржылық жағдайы шаруашылық қызметінің
нәтижесі және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпарттар дайындап
беру мақсатын көздейді.
Сондықтан есеп ақпарттарына қойылатын негізгі талаптар, оларды
пайдаланушылардың қандайда болмасын шешім қабылдау үшін пайдалылығымен
байланысты. Жалпы, есеп ақпараттарының сапалық сипаттамасы қаржылық
қорытынды есеп мәліметтерінің пайдаланушылар үшін пайдалылығын алдын ала
болжайды. Әрбір нақты жағдайда ол немесе басқа бір сипаттама маңыздырақ
болатындықтан, бухгалтрдің кәсіби шеберлігі барлық сипаттамалардың қолайлы
үйлесім табуынан көрінеді.
Қаржылық қорытынды есеп элементтерінің концепциялар тобында
қарастырылуы, оларды түсінудің субъектінің қызметінің қаржылық қорытынды
есеп ақпараттарын пайдаланушылардың бағалауына және, тиісінше, олардың
белгілі бір шешімдер қабылдауына әсер ететіндігіне байланысты, және де
алынған ақпараттан түсетін пайда оны алуға жұмсалған шындардан көп болуға
тиісті. Сапаға қойылатын талаптардың барлығының орындалуының нәтижесінде
субъектінің қызметі жөнінде толық, әрі дұрыс және пайдалы ақпараттар
берілуі тиісті. Бухгалтерлік ақпарттарға қойылатын талаптар белгілі бір
принциптермен айқындалады.
1.2 Бухгалтерлік есепті жүргізудің негізгі принциптері
Бухгалтерлік есептің принципі нені білдіреді? Қойылған сұраққа
жауапты бәрінен бұрын сол принцип деген сөздің мағынасын анықтаудан іздеу
керек. Бұл латын тілінен алынған principium-деген сөз-және оны аударғанда
қандай да болмасын бір теорияның, ілімнің, ғылымның негізі немесе бастауы
деген мағынаны білдіреді. Бухгалтерлік есептің принципі – сол ғылымның
негізі, яғни бастауы. Әрбір ғылым сол ғылымның өзінің мағынасынан
туындайтын принциптерге негізделеді.
Америкалық ғалымдар Р.Энтони мен Д.Ристің пікірі бойынша, принцип
деген сөз іс-әрекетке басшылық жасау ретінде қабылданған немесе хабарланған
жалпы заңдарды немесе ережелерді белгілеу үшін пайдаланылады.
Есеп принциптері барлық есеп процесін жүргізу мен қорытынды есепті
құрудың негізін құрайды. Олар әділ болуға, тек бухгалтерлік есепке тән
болуға тиісті, яғни басқа ғылымдардың негізімен ауыстыруға болмайды. Сондай-
ақ, есеп принциптері бірдей және көпшілік қабылдаған болуға тиісті. Осы
туралы айта отыратын, америкалық ғалым Р.Энтонидің көзқарасымен келіспеуге
болмайды. Ол былай деген: Есеп принциптерін жалпы көпшіліктің мойындауы,
әдетте олардың мынадай үш талапқа қаншалықты жауап беретіндігіне байланысты-
әділдік, жүзеге асырылуы және орындылық. Принцип орынды, егер ақпараттың
мәні (мағынасы) болса және белгілі бір кәсіпорын туралы бір нәрсе білу
қажет болған адамдарға пайдалы болса. Принцип әділ, егер ақпаратқа оны
жасаған адамдардың жеке көзқарасы, бағалауы ықпал етпеген болса. Принцип
жүзеге асырылады, егер оның шектен тыс қиындықсыз немесе шығынсыз орындалуы
мүмкін болса.
Бухгалтерлік есеп процесін жүргізу мен қорытынды есепті құруға негіз
болатын принциптер ретінде төмендегі принциптерді атауға болады:
1. Есептеу
2. Үздіксіз қызмет ету
3. Бөлектенген (оңашаланған) кәсіпорын
4. Екі жақтылық
5. Ақшалай өлшем
6. Ақпараттардың құпиялығын сақтау.
Қаржылық қорытынды есеп үшін пайдаланылатын бухгартерлік есеп
принциптерін унификациялауға (бір ізгі салуға) қол жеткізу үшін қаржылық
қорытынды есеп берудің халықаралық стандарттары жасалынды. Аталмыш құжатта
бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі принциптері
қарастырылған:
1. Есептеу
2. Үздіксіздік
3. Түсініктілік
4. Орындылық
5. Мәнділік (маңыздылық)
6. Сенімділік
7. Әділетті (бұрмалаусыз) көрсету
8. Мәнділіктің (маңыздылықтың) нысанның артық болуы
9. Бейтараптық
10. Сақтық
11. Толықтық
12. Салыстырмалылық
13. Өз уақытында дайындап беру.
Алғашқы екі принципті бухгалтерлік есептің негізін құраушы принциптер
ретінде жоғарыда қарастырдық.
Қаржылық қорытынды есептің сапалық сипаттамалары қорытынды есепте
берілген ақпарттарды оларды пайдаланушылар үшін пайдалы ететін атрибуттар
болып табылады. Сапалық сипаттамалардың 4 принципіне: түсініктілік,
орындылық, мәнділік (маңыздылық), сенімділік жатады.
Түсініктілік принципі. Бұл принципке сәйкес қаржылық қорытынды есепте
көрсетілген ақпарттардың негізгі сапасы-пайдаланушылардың түсінуі үшін
олардың қолайлығында. Ол үшін ақпарттарды пайдаланушылардың субъектінің
экономикалық және іскерлік қызметі, бухгартерлік есеп салалары бойынша
жеткілікті білімдері болуға тиісті деп пайымдалады. Алайда,
пайдаланушылардың шешім қабылдауы үшін маңыздылығына байланысты қаржылық
қорытынды есепте көрсетілуге тиісті күрделі мәселелер туралы ақпарттар тек
белгілі бір пайдаланушылардың түсінігі үшін күрделірек болып көріндігі үшін
ғана алынып тасталмауға тиісті.
Орындылық принципі. Пайдалы болу үшін ақпарттар, шешім қабылдаушы
пайдаланушылар үшін орынды болуға тиісті. Ақпарат орынды болып табылады,
егер пайдаланушыларға өткен, қазіргі және болашақтағы оқиғаларды бағалауға,
дәлелдеуге немесе олардың бұрынғы бағаларын жөндеуге көмектесе отырып,
пайдаланушылардың экономикалық шешім қабылдауына әсер ететін болса.
Ақпарттардың болжаушы және дәлелдеуші фунциялары өзара байланысты.
Мысалы, кәсіпорында бар активтердің қазіргі деңгейі мен құрылымы жөніндегі
ақпараттар пайдаланушылар үшін,олар кәсіпорынның қолайлы мүмкіншіліктерді
пайдаланып қалу қабілетін және оның келеңсіз жағдайлармен күресе алу
қабілетін алдын ала болжауға тырысқан кезде құнды болып табылады. Осы
ақпарттар өткен болжамдар жайында, мысалы, кәсіпорынның болуы мүмкін
құрылымдық ұйымдастырылуына немесе жоспарланған операциялардың нәтижесіне
қатысты, растаушы (дәлелдеуші) роль атқарады.
Мәнділік (маңыздылық) принципі. Ақпарттардың орындылығына олардың
сипаты мен мәнділігі (маңыздылығы) үлкен әсер етеді. Кейбір жағдайларда
ақпарттың орындылығын анықтау үшін оның сипаты да жеткілікті. Мысалы, жаңа
сегмент жөніндегі хабарлар есепті кезеңде сол жаңа сегменттің арқасында қол
жеткізілген нәтижелердің мәнділігіне (маңыздылығына) қарамастан,
кәсіпорында бар тәекелмен мүмкіндіктерді бағалауға әсер етуі мүмкін.
Ақпарт мәнді (маңызды) болып табылады, егер оның қалдырылып кетуі,
бұрмалануы қаржылық қорытынды есептің негізінде қабылданған
пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне әсер ету мүмкін болса. Мәнділік
(маңыздылық) тастап кету немесе бұрмалаудың нақты жағдайында бағаланушы
баптар немес қателердің шамасына байланысты. Демек, мәнділік (маңыздылық),
бәрінен де бұрын, есептеудің басын немесе нүктесін көрсетеді, және де
пайдалы болу үшін ақпарттарда болуға тиісті негізгі сапалық сипаттама болып
табылады.
Сенімділік принципі. Пайдалы болу үшін ақпарттар сенімді болуға тиісті.
Ақпарттар оларда елеуші қателер және алдын ала болжанған бұрмалаушылық
болмаған кезде және не ол көрсетуге тиісті шындықты, немесе ол көрсетеді
деп негізді түрде күтілетін шындықты көрсетуші ретінде пайдаланушылар оған
сенуге болатын кезде сенімді болып саналады.
Ақпарттар орынды болуы мүмкін, бірақ оны мойындау (есепке алу)
келешекте адасушылыққа әкеліп соқтыратын өзінің сипаты немесе көрсетуі
бойынша соншалықты сенімсіз болуы мүмкін. Мысалы, сотта қаралатын зиянның
орнын толтыру жөніндегі талаптың көлемі мен оның негізгілері дауға
(таласқа) түседі, кәсіпорын үшін баланста талаптың толық сомасын есепке алу
орынды болуы мүмкін.
Әділетті (бұрмалаусыз) көрсету принципі. Сенімді болу үшін ақпарттар
олар көрсетуге тиісті, немесе олар оны көрсетеді деп негізді түрде
күтілетін операцияларды және басқа оқиғаларды шындықпен көрсетуге тиісті.
Сөйтіп, мысалы, баланс есепті кезеңге нәтижесі мойындау критерилеріне жауап
беретін кәсіпорынның активтері, міндеттемелері және капиталы болып
табылатын, операцияларды және басқадай оқиғаларды шындықпен көрсетуге
тиісті.
Мәнділіктің (маңыздылықтың) нысанынан артық болуы принципі. Егер
ақпарат операцияларды және басқа оқиғаларды шындылықпен көрсетуге тиісті
болса, онда оларды тек заңдылық нысанында емес, өздерінің маңызы мен
экономикалық нақтылығына сәйкес есепке алу және көрсету қажет.
Бейтараптық принципі. Сенімді болу үшін қаржылық қорытынды есеп
ақпарттары бейтарап болуға, яғни күні бұрын кесіп-пішілмеген болуға тиісті.
Егер ақпарттар өздерінің іріктелуімен немесе тапсырылуымен ол жоспарланған
нәтижеге қол жеткізу мақсатында шешім қабылдауға немесе пікірлердің
қалыптасуына әсер ететін болса, онда қаржылық қорытынды есеп бейтарап
болмайды.
Сақтылық принципі. Сақтық деген – белгісіздік жағдайында активтерді
немесе табыстарды көбейтіп жебермеу, ал міндеттемелерді немесе шығындарды
азайтып қоймау талап етілетін есептеулерді жүзеге асыруда қажет болатын
пікірлерді қалыптастыру процесіне белгілі бір деңгейде сақтық енгізу.
Бірақ, сақтық принципінің сақталуы, мысалы үшін, жоспарын резервтерді және
шектен тыс босалқыларды жасауға, активтерді немесе табыстарды саналы түрде
төмендетуге, не болмаса міндеттемелер немесе шығындарды қасақана көтеріп
жіберуге мүмкіндік бермейді. Әрине, мұндай жағдайда қаржылық қорытынды есеп
бейтарап болмас еді, және сенімділік сапасын жоғалтар еді.
Толықтық принципі. Сенімді болу үшін қаржылық қорытынды есептің
ақпарттары оған шығарылатын шығындардың маңыздылығын есепке ала отырып,
толық болуға тиісті. Қалдырып кету – ақпарттарды өтірік немесе шатастырушы,
ал содан барып сенімсіз және оның орындылығы тұрғысынан қарағанда
жетілмеген етіп қоюы мүмкін.
Салыстырмалық принципі. Кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы және
қызметінің нәтижесіндегі тенденцияларды анықтау үшін ақпарттарды
пайдаланушылардың кәсіпорынның әр түрлі кезеңдегі қаржылық қорытынды есебін
салыстыра алу мүмкіндігі болуға тиісті. Сондай-ақ, пайдаланушылардың әр
түрлі кәсіпорындардың қаржылық қорытынды есебін, олардың салыстырмалы түрде
қаржылық жағдайын, қызметінің нәтижесін және қаржылық жағдайындағы
өзгерістерді бағалау үшін салыстыра алу мүмкіндігі болуға тиісті. Сөйтіп,
ұқсас операциялардың және басқа оқиғалардан болған қаржылық нәтижелердің
өлшенуі және көрсетілген барлық кәсіпорындар үшін бірегей методологиялық
бойынша жүзеге асырылуға тиісті.
Ақпарттарды өз уақытында дайындап беру принципі. Ақпараттарды беру
кезінде жөсіз кешігулер болған жағдайда олар өздерінің орындылық сипатын
жоғалтады.Кәсіпорын басшыларына ақпараттарды өз уақытында берудің
салыстырмалы құндылығын сенімді ақпарттар берумен теңестіру қажет болуы
мүмкін. Ақпарттарды өз уақытында тапсыру үшін операциялардың немесе басқа
оқиғалардың барлық аспектілерін айқындағанға дейін есеп беру жиі қажет
болады. Ол ақпарттардың сенімділігін төмендетеді. Және керісінше, егер
қорытынды есеп барлық аспектілерді анықтағанға дейін кешігуге ұшыраса,
ақпарат төтенше сенімді, бірақ бұрын шешім қабылдауға тиіс болған
пайдаланушылар үшін пайдасы аз болып қалады.
1.3 Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарын енгізу жағдайындағы
есепті ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік негіздері
Нарық экономикасының қалыптасуы Республикамыздағы бухгалтерлік есеп
жүйесіне елеулі өзгерістер енгізді. Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік
есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторлар үшін
ашығырақ көрсетуге мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы №329-11 2002 жылы 24 маусымда қабылданған. Осы құжат
бухгалтерлік есепті жүргізудің және ұйымдастырудың бірыңғай құқықтық және
әдістемелік негіздерін бекітеді.
Қазіргі кезеңдегі бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына
сәйкес жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі міндеті есеп жүйесін
қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкестендіріп жүзеге
асыру.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ұйымдық-құқықтық нысандарының
өзгешіліктеріне қарамастан, бухгалтерлік есепте қаржылық мәліметтердің
пайдалылығы мен бұқараның қолы жетуін қамтамасыз ететін негізгі ережелер
мен принциптер орталықтан реттеледі. Жалпы ережелер мен принциптер әрбір
кәсіпорында, оның қызмет жағдайына жалпы үлгімен салыстырғандағы
ерекшеліктерін жете түсіну деңгейіне, қызметкерлердің біліктілігіне
басқарудың техникалық базасына байланысты айқындалады.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен жүргізілуі бойынша жалпы
тәсілдердің шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздерінің ынтасымен үйлесуі
қазіргі кезде республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесінің ерекше белгісі
болып табылады. Бұл ерекшелік бухгалтерлік есеп жүйесіне төрт деңгейлі
реттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші деңгей – Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар
Бухгалтерлік есепке алу туралы жарлығы. Онда бухгалтерлік есепті
ұйымдастырудың және жүргізудің, қаржылық қорытынды есепті дайындап
тапсырудың концептуалдық ережелері мен жалпы принциптері; заңды және жеке
тұлғалардың, басқа қызметкерлердің бұл саладағы құқықтары, міндеттері мен
жауапкершіліктері, бухгалтерлік ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ететін
шаралар: активтер мен міндеттемлерді бағалау тәртібі, бухгалтерлік
ақпараттар есебінің әдістері айқындалған.
Екінші деңгей – есептің халықаралық стандарттарына негізделіп
жасалынған Қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттары жүйесі.
Бухгалтерлік есеп стандарттары дегеніміз – шаруашылық жүргізуші
субъектілер бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есепті
дайындап тапсыру үшін пайдаланатын ережелер мен процедуралардың жиынтығы.
Стандарттар бухгалтерлік есептің әртүрлі аспектілерін қамтиды. Олардың
кейбіреулері бағалау мен танудың альтернативтік әдістерін ұсынады. Бұл
әрбір басшы өз бизнес ерекшеліктеріне байланысты стандартта ұсынылған
әдістердің ішінен өзінің кәсіпорыны үшін тиімдісін және кәсіпорын
қызметінің нәтижесі-мен оның қаржылық жағдайын нақты көрсетуге мүмкіндік
беретіндерін таңдап алуға тиісті екенін көрсетеді. Осы деңгейге қаржылық
қорытынды есептеп дайындап тапсырудың концептуалдық негізі және
субъектілердің қаржы шаруашылық қызметі бухгалтерлік есебі шоттарының
типтік жатады.
Үшінші деңгей – бухгалтерлік есеп стандарттарының мазмұнын ашып
көрсететін, субъектілердің қандай салаға жататындығына, көлеміне, типіне
және құқықтық нормативтік құжаттарда көрсетілген басқадай факторларға
байланысты оларға бухгалтерлік есепті тікелей өздері ұйымдастырудың
варианттарын ұсынатын әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар.
Төртінші деңгей – жарғылықтың бухгалтерлік есеп бойынша өкілетті
органдар дайындап шығарған басқадай нормативтік актілердің негізінде
дайындалған субъектінің өзінің бухгалтерлік есеп жөніндегі жарғылықтары,
бұйрықтары, кәсіпорынның есеп жүргізу саясатын құрайтын шешімдері.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары (ҚЕХС) қаржылық есеп
берудің халықаралық стандарттар бойынша комитетпен өңделеді, қабылданады
және бухгалтерлік есеп жүргізудің, қаржылық есеп беруді құрастырудың және
ұсынудың принциптерін, ережелерін және тәсілдерін бекітеді. Барлық өңделген
және бекітілген 4 стандарттар бар, бірақ олардың қолданыста жүргені 34
стандарт болып табылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарының ұлттық стандарттардың
алдында объективті артықшылықтары келесілер:
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары әртүрлі мемлекеттердің
бухгалтерлерімен жинақталған білім мен тәжірибені жинақтап қорытады;
- өңдеуден өтуде қаржылық есептің халықаралық стандарттары көпшілік
талқылау және айапқы қолдану этаптардан өтеді;
- дүниежүзілік көлемдегі компаниялардың арасында бухгалтерлік құжаттауды
салыстыруды қамтамасыз етеді және сыртқы пайдаланушылар үшін есеп беру
мәліметтерінің қол жетерлігі шарт болып табылады;
- консолидациялық есеп беруді дайындау бойынша компанияның шығыстарын
едәуір қысқартуға мүмкіндік береді;
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары қаржылық ақпараттарды
пайдаланушыларға өзінің оңай қабылдануымен ерекшеленеді;
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары әрқашан жетілдіруде.
Бірақ, қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарының
кемшіліктерінде көрсетуге болады:
- стандарттардың жалпылама мінездемесі, есеп әдістерінде қарастырылатын
кезде әртүрлі болады;
- нақты жағдайларға анық нұсқаулардың, түсініктемелердің және стандартқа
тіркелетін мысалдардың жоқтығы;
- қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары нарық жағдайына
қалыптасу себебіне олардың дамушы мемлекеттердің қолдануы қиындау болып
табылады.
Кәсіпорын өзінің жағдайына, көлеміне және қызмет түріне қарап
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру нысандарын дербес белгілейді; есептік
саясатын қалыптастырады; қаржылық және өндірістік есептері бойынша қызмет
ету аясын белгілейді шаруашылық операцияларына бақылау тәртібін әзірлейді,
сондай-ақ бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін басқада қажет шешімдерді
жасайды.
Субъектіде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға, шаруашылық операцияларын
орындаған кезде оның заңдылығын сақтауға кәсіпорынның бастығы жауапты болып
келеді.
Қаржылық қорытынды есептің сапалық сипаттамалары қорытынды есепте
берілген ақпараттарды оларды пайдаланушылар үшін пайдалы ететін атрибуттар
болып табылады. Сапалық сипаттамалардың төрт принципіне: түсініктілік,
орындылық, мәнділік (маңыздылық), сенімділік жатады.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Есептік саясат – бұл
бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының басты міндеті – оның шаруашылық
қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті және дұрыс
ақпараттарды жасау болып табылады. Есеп саясатын құрудың негізгі қағидалары
мен талаптары бухгалтерлік есептің Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі
деп аталатын қазақстандық стандартында жан-жақты берілген. Есеп саясаты
бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін бірнеше жалпы көпшілік қабыл-данған
стандарттардың ішінен таңдап алу жолымен құрылуға тиіс. Есеп саясатын
құруға субъект басшысы жауапты.
Ұйымдық аспект – кәсіпорындағы бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
элементтерін қамтиды. Есеп саясаты ең бірінші қаржылық қорытынды есеп
беруге түсіндірме хатта ашылып көрсетілуге тиіс. Егер есепті кезеңде есеп
жүргізу саясатында өзгерістер болатын болса, онда оның себептерін көрсету
қажет, ал өзгерістер елеулі қаржылық және материалдық зиян шегуге әкелетін
болса, онда есеп саясатын ашып көрсету кезінде осы өзгерістер нәтижесін
бағалау қажет.
Кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін есеп саясаты нормативтік құжат
статусына ие болады. Кәсіпорынның есеп саясаты мен белгіленген бухгалтерлік
есеп жүргізу тәртібінің сақталмауы субъектінің мүліктік және қаржылық
жағдайының бұрмалауына әкеліп соқтыратындықтан, оны бухгалтерлік есептің
дұрыс жүргізілмеуі деп айтуға болады. Бухгалтерлік стандарттарға сәйкес
өзінің есептік саясатын қалыптастырады, онда шаруашылық қызметтің есебіне
оптималды әдістер таңдалды. Негізгі құралдардың тозуын есептеуде тіксызықты
бірқалыпты әдісті таңдады, материалдық құндылықтарды бағалауда ФИФО әдісі
қолданылады, ал өндіріс шығындарын есептеуде нормативтік әдісті
пайдаланады.
Қазіргі кезде Қаржы Министрлігі бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру заңына өзгерістер мен қосымшалардың жобасын дайындады. Осы заңдылықта
республиканың кәсіпорындары қаржылық есеп берудің халықаралық
стандарттарына көшу кезегімен орындалатыны көзделеді. Бірінші кезекте 2005
жылдың қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының ұлттық банкі қызметіне
реттеу және бақылау жүргізетін ұйымдар, құнды қағаздары жоғары категорияда
биржалары тізіміне енгізілген акционерлік қоғамдар, ұлттық компания-лар,
мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдар өтеді. Ал 2006 жылғы қаң-
тарынан мемлекеттік кәсіпорындар бірінші кезекте аталмаған акционерлік
қоғамдар есеп берудің халықаралық стандарттарына көшеді. 2007жылдың
қаңтарынан қалған ұйымдардың өтуі жоспарланып отыр.
Халықаралық стандартқа сәйкес шоттардың типтік жоспары шоттардың 4
класынан тұрады. Атап айтқанда:
1 класс – Активтер;
2 класс - Міндеттемелер;
3 клас – Меншікті капитал;
4 класс – Қызметтің нәтижелері.
Әрбір класқа, шоттардың бірнеше тобын біріктіретін бөлімдер енгізілген.
Шоттардың жаңа типтік жоспары - өтімділіктің өсуі бойынша құрудың ескі
принципінен өзгеше өтімділіктің азаймалы принципі бойынша құрылған. Бірінші
бөлім ақшалай қаражаттарды есепке алу үшін басында келтірілген шоттар
құрамында айналымдағы активтерді есепке алу үшін арналған.
Мұнай – газ өндіру және өзге де өндіру салаларының өздеріне тән
ерекшеліктеріне байланысты барлау және бағалау активтерін есепке алу үшін
кәміл жаңа шоттардың енгізілгендігін айта кету керек.
Екінші класс міндеттемелерді есепке алу шоттарына арналған. Әрине, онда
да өтімділік пен мерзімділіктің кему принциптері бақыланады.
2 класс Міндеттемелер келесі бөлімдерден тұрады:
1 бөлім – Қысқа мерзімді міндеттемелер;
2 бөлім – ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Осы класстың бірінші бөлімінде сауда және басқа кредиторлық
берешектерді есепке алу шоттары келтірілген.
Стандартта шартты және кепілді міндеттемелер сияқты жіктелетін, болашақ
міндеттемелердің орындалуы барысында резервті құру бойынша халықаралық
стандарттың талаптарын толыққанды іске асыруға мүмкіндік беретін бағалау
міндеттемелерін есепке алу үшін жаңа шот енгізілді.
3 класс Меншікті капитал.
4 класс Қызметтің нәтижелері.
Қызмет түріне қарай шоттар топ бойынша бөлінген: негізгі және негізгі
емес қызметтен түскен табыстар. Шығыстар бөлімінде де негізгі және
негізгі емес қызметтің шығыстарын есепке алу үшін шоттар топтастырылған.
Осы класс шотының үшінші бөлімі қызмет нәтижелерін есепке алу үшін
өндірістік есеп жүргізудің шоттарына арналып отыр. Бухгалтерлік есепке алу
және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті Қазақстан
Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру
және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті түрде
және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз
ету болып табылады.
ХҚЕС-ті ойдағыдай енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары,
сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар үшін
бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі
нұсқаулық (негіз) бекітілді. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында
халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004
жылдарға арналған іс-шаралар жоспары туралы Қазақстан Республикасы Премьер-
Министрінің 2003 жылғы 15 мамырдағы №88-өкімімен бекітілген бірқатар іс-
шаралар ойдағыдай іске асырылды
Сонымен қатар, бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу
бөлігінде ақпараттық жүйені автоматтандырудың көкейкестілігін атап өтпеуге
болмайды. Бүгінгі таңда кешендік автоматтандыру жүйесі, яғни ұйым
қызметінің түрлі салалары үшін бірыңғай ақпараттық жүйелері бизнестегі
маңызды аспаптардың біріне айналды. Тәжірибеде көрсеткендей, ақпараттық
жүйелер кең қолданылатын ХҚЕС-қа көшкен ұйымдарда оң өзгерістерге қол
жеткізу әлдеқайда жеңіл. Сондықтан да ХҚЕС-ты ойдағыдай енгізу бухгалтерлер
жұмыстарының жеделдігін арттыруға және уақтылы әрі тиімді шешімдер
қабылдауға мүмкіндік беретін бухгалтерлік есепке алуды жан-жақты
автоматтандырусыз жүзеге асырылмайды.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы № 234-3 заңына ҚР
Президенті 28.02.07 қол қойды, бұл заң бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібі
мен қаржылық есеп беруді құрастыру принциптерін бекітеді, олар
бұрынғылардан ерекшеленеді. Заңда оны қолданатын субъектілер топтары және
олардың есеп жүргізу тәртібі анықталған. Бұрын қолданып жүрген бухгалтерлік
есеп стандарттарын қаржылық еспе берудің ұлттық стандарттарыалмастырылады.
Әр кәсіпорын есептік саясатын қалыптастырады, оған жауапты ұйым жетекшісі
емес, бухгалтерлік қызметтің жетекшісі, ол кәсіби бухгалтер болуы тиіс.
2. Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздардың есебін ұйымдастыру
2.1 Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарыздарының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлағалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары –1200 дебиторлық борыштар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген)
төлем;
- Тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- Негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар
негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- Ұйымның лауазымды адамдарыны (тұлғаларанының) дебиторлық борышы;
- Басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексеь бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки)
терминімен (сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар
қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі
ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін
пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағайларда сапаның төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы. Талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге тиісіт
табыстарының көлемін азайтатындағы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Дт: 6030 баға шегерімі – шоты
Кт: 1210 алынуға тиісті борыштар – шоты
Түріндегі бухгатлтерлік жазуы жэазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Дт: 6020 Сатылған тауралардың қайтарылымы – шоты
Кт: 1210 Алынуға тиісті борыштар – шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 7 Журнал-ордер – 1250 Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – 1610 Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 Журнал-ордер – 1290 Күдікті қарыздар бойынша резерв,
1620Алдағы кезең шығындлары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер – 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының және 1220 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп
стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында
қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін
болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық
болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық
борыштар шоттарныда есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz